DÝRALÍFEÐLISFRÆÐI
BOÐEFNAVIÐTAKAR
-Adrenergir viðtakar, bindast adrenalíni og noradrenalíni,
--viðtakar hafa meiri sækni í noradrenalín
-2-viðtakar hafa meiri sækni í adrenalín
-1-viðtaki hefur jafnmikla sækni í bæði adrenalín og noradrenalín
-Þegar adrenalín binst við -viðtaka á æðum innyfla (sléttum vöðvum) þá
veldur það æðaþrengingu. En þegar adrenalín binst -viðtökum á æðum
beinagreindarvöðva þá veldur það æðavíkkun
-Kólínergir viðtakar, Acetylkólín getur bundist tvennskonar kólínergum-viðtökum:
-nikótín-viðtökum, -eru á rákóttum vöðvum, autonoma taugum og
CNS
-agonisti er nikótín
-antagonisti er kúrare
-múskarín-viðtökum, -eru á sléttum og hjartavöðva, kirtlar og CNS
-agonisti er múskarín
-antagonisti er atrópín
BOÐSPENNA og FORSPENNA
-Boðspenna er allt eða ekkert ferli en forspenna getur lagst saman.
-Upplýsingar um styrk og varanleika áreitis endurspeglast ekki í stærð boðspennunnar
heldur í tíðni boðspenna. Magn boðefnis sem losað er úr taugaenda er í réttu hlutfalli
við tíðni boðspenna í taugafrumu.
Leið og leiðni boðspennu
-Forspennan verður að vera fyrir ofan þröskuld til að boðspenna fari af stað við
síma.Við upphaf boðspennu í trigger zone (í símakólfi), opnast spennustýrð Na+
göng og natríumið flæðir inn. Við það afskautast frumuhimnan og opnast þá enn
fleiri Na+ göng. Tornæmis-/ónæmistími kemur í veg fyrir að boðspennan fari nema í
aðra áttina. ATH mynd 8.14 er nokkuð góð
-Himnuspennubreytingar berast aðeins í aðra áttina vegna ónæmis frumuhimnunnar
þar sem boðspenna er að myndast
-Stærð forspennu ræðst af staðsetningu og styrk áreitis. Forspenna minnkar frá
áreitisstað. Forspenna getur lagst saman.
-Leiðnihraði fer eftir: -Þvermáli taugasíma (↑þvermál => ↑ hraði)
-Viðnámi í frumuhimnu (+/-mýelín)
-Hitastigi (↑hiti => ↑hraði)
-Leiðnihraðinn er mjög mismikill
A-þræðir: ·5-20µm
·m/mýelíni
·12-130m/sek
·Hafa með snertingu, þrýsting, stöðu liðamóta, hitastig og hreyfitaugar
til beinagrindavöðva að gera
B-þræðir: ·2-3 µm
·m/mýelíni
·15m/sek
·Flytja skynboð frá innyflum til MTK og eru fyrri (presynaptískar)
taugafrumur ósjálfráða taugakerfisins
C-þræðir: ·0.5-1.5 µm
·án mýelíns
·0.5-2 m/sek
· Hafa með sársaukaskynjun, ákv. þrýsting, snertingu, húðhita og –
kulda, sársauka frá innyflum og eru seinni (postsnaptísk) taugafr.
ósjálfráða taugakerfisins
BOÐEFNI TAUGAKERFISINS
-Acetylcholine
-Amin: noradrenalín, adrenalín, dópamín, histamín og fl
-Amínósýrur: glútamat, aspertat
-Púrín: adenósín
-Lofttegundir: NO
SKIPTING TAUGAKERFISINS
-Skiptist sem sagt í somatíska (viljastýrða) og autonoma (ósjálfráða) taugakerfið.
Viljastýrða taugakerfið Ósjálfráða taugakerfið
Sómatíska Sympatíska Parasympatíska
Stress
Hvíld og
melting
Ach Inikótínviðtakar
Rákóttir vöðvar Sléttir vöðvar og hjarta
Noradrenalín Ialfa og betaviðtakar
Ach Imúskarínviðtakar
-Autonoma skiptist svo í:
-sympatíska (drifkerfi/fight & flight), taugar koma út úr cervical,thoracic og
lumbar svæði mænu og eru taugahnoð samsíða mænunni. Hefur eftirtalin
áhrif: ↑ samdr geislavöðva í lithimnu augans (sjáaldur stækka)
↑ hjartsláttur, samdráttarkraftur hjarta, blóðþrýstingur
↑ slökun berkja
↑ blóðflæði til rákóttra vöðva, hjarta, lifrar og fituvefs
↑ niðurbrot forðasykurs og -fitu
↑ losun glúkósa úr lifur
↓ virkni í meltingavegi
↓ blóðflæði til húðar
-og parasympatíska (sefkerfi/rest &digest), taugar koma úr taugastofni og
sacral svæði og eru taugahnoðin nálægt líffærum. Hefur andstæða verkun við
sympatíska kerfið
JÓNAGÖNG
Jónagöng í frumuhimnunni geta verið:
-Aflræn (mechanically activated):Göngin aflagast og opnast jónir í gegn við
titring, þrýsting eða tog/strekkingu, t.d. skyntaugafrumur
-Efnastýrð (ligand-gated):Efni tengist viðtaka göng opnast/lokast
t.d. efni binst hluta próeina í jónagöngunum, taugaboðefni, hormón, ákv. jónir
-Spennustýrð (voltage-gated):Breytingar á himnuspennu prótein breytist göng
opnast
MIÐTAUGAKERFIÐHEILI
-Þekjufrumur í heilaholi seyta heila og mænuvökva. Í vökvanum er lítið af próteinum,
engin bloðkorn, hár styrkur H+ og lár styrkur glúkósa
-Blood brain barrier: heila-blóðskör/þröskuldur,
-Í heilanum eru háræðarnar lítt gegndræpar,
-Hindrar hormón, sumar jónir og efni í að komast til heila
-Ýmis efni flutt inn / út með flutningspróteinum (t.d. glúkósi inn)
-Fituleysanleg efni komast greiðlega um (t.d. nikótín, kaffein, alkóhól)
-Verndar heilann gagnvart hættulegum efnum sem geta verið í blóðinu
-ATH svæði í heilanum og hluta heilans
- Heilastofn (brainstem): miðheili, brú og mænukylfa, 10 heilataugar liggja frá
heilastofni, það er allar nema sjón og lykt
- Ennisblað (frontal lobe): hegðun, hugsun, hreyfisvæði
- Hvirfilblað (parietal lobe): skynúrvinnsla
- Hnakkablað (occipital lobe): sjón
- Gagnaugablað (temporal lobe): lykt, heyrn, bragð
- Hvelatengsl (corpus callosum):
- Litli heili (cerebellum): samhæfing hreyfinga, stjórnun líkamsstöðu og
jafnvægis, miðlar upplýsingum um stöðu /jafnvægi
- Miðheili (midbrain): stjórn augnhreyfinga
- Brú (pons): tengistöð milli litla heila og hvelaheila, öndunarstjórnun
- Mænukylfa (medulla oblongata): blóðþrýstingur, öndun, kynging, uppköst
- Heilaköngull (pineal gland): myndun melatonins
- Stúka (thalamus): Tengistöð fyrir nánast allar skyntaugabrautir á leið til
heilabarkar nema lykt, mótar einnig boðin. Tekur þátt í hreyfistjórnun.
Lykilhlutverk í meðvitund
- Undirstúka (hypothalamus): miðstöð homeostasis, meginaðsetur tauga og
hormónastjórnunar, át, drykkja, vatnsbúskapur, líkamshiti, lífklukkan
- Heiladingull (pituatary gland): er tvískiptur, fremri hluti er raun-innkirtill
(seytir prolactin, FSH, LH), aftari hluti er framlenging af taugavef heilans
(seytir oxytocin og vasopressin)
- Dreifin (reticular formation): vökuástand, hreyfistjórnun og stjórnun
hjartsláttar og öndunar
-sjá myndir 9.9 og 9.10
MÆNA
-Út frá mænu ganga 31 par af mænutaugum,
-Skyntaugafrumur dorsalt, bakrótartaugahnoð
-Hreyfitaugafrumur ventralt, til vöðva og kirtla
-Út frá miðtaugakerfinu ganga því samtals 12+31 par taugafrumna eða 43 pör.
-Flestar taugar eru blandaðar frá- og aðlægar, það er, hreyfi- og skyntaugar, (allar
nema 5)
VÖÐVAR1) Beinagrindarvöðvar
2) Sléttir vöðvar
3) Hjartavöðvi
1) Rákóttir vöðvar/beinagrindarvöðvar
-Samdráttur verður vegna skörunar samdráttarpróteina, ekki styttingu þeirra. Það eru
hins vegar sarcomerurnar sem styttast.
-Skörun samdráttarpróteina er háð lengd sarkómeru
-Þvermál og lengd vöðvafrumu:
-Kraftmyndun er háð þvermáli vöðvafrumunnar, ↑ þvermál -> ↑ kraftur
-Mislangar en jafnsverar frumur þróa sama kraft.
-Sú vegalengd sem vöðvi getur styst er háð upphafslengd hans
- Allt eða ekkert gildir um boðspennu í vöðvafrumu eins og í taugafrumu en
samlagning gildir hins vegar um samdrátt í vöðvafrumu. Ef vöðvi er ertur áður en
kippur er afstaðinn leggst næsti kippur við (muna þó að boðspennur leggjast aldrei
saman)
- Aukin tíðni boðspenna veldur hærri samdráttarkrafti, ef hámarkssamdrætti er
viðhaldið af hárri tíðni boðspenna getur vöðvinn farið í tetanus. Athuga fullkominn
og ófullkominn tetanus.
-Hreyfieiningar: Ein taugafruma og allar þær vöðvafrumur sem hún tengist, þ.e.
ítaugar. Hreyfieiningar geta verið misstórar, þær smáu sjá um fínhreyfingar (auga,
hendur, 1:3-5) og þær stóru sjá um grófhreyfingar (í læri, kálfa, 1:2000). Stóru
hreyfieiningarnar eru með mun stærri og gildari taugafrumur og erfiðara er að
afskauta þær að þröskuldi
- Fleiri hreyfieiningar virkjaðar ↑ samdráttarkraftur
- Minnstu hreyfieiningarnar virkjast fyrst, síðan þær stærri
- Hreyfieiningarnar skiptast á að vera virkar
- Ath þrjár gerðir af beinagrindavöðvum,
- Slow-oxidative (type I), myosin-ATPasi hægur, loftháð öndun
- Fast-oxidative (type IIa), myosin-ATPasi hraður, loftháð öndun
- Fast-glycolytic (type IIb), myosin-ATPasi hraður, loftfirrð öndun (glycogen)
- Hlutfall er breytilegt og er háð þjálfun,
- við þolþjálfun: ↑ slow twitch, ↑ hvatberar, ↑ háræðar
- við kraftþlálfun: ↑ actins/myosins - > ↑þvermál, ↑ myndun glycolysu ensíma
- Antagonistar, vöðvar eru með: rétti (extensor) og beygi (flexor)
2) Sléttir vöðvar
- Geta virkað bæði örvandi og hamlandi
- Stjórnun: tauga- (dual innervation algeng), hormóma- og paracrine stjórnun
- Samdráttur er hægur, stöðugur og ~ án þreytu
- SR lítið, tengt frumuhimnu, ekki t-tubuli, ekki endaplata, ekki sarkómera, bygging
því nokkuð frábrygði því sem gerist hjá rákóttum vöðvum
- Athuga calmodulin, tengist Ca+2 og caldesmon/calponin, binda Ca+2
- Ca+2 göng í frumuhimnu geta verið:
-Spennustsýrð
-Efnastýrð
-Tognæm
- Aukið kalsíum í innfrymi veldur losun kalsíums úr SR, kalsíumið binst calmodulini
og calmodulinið virkjar MLCK (myosin light chain kinase), MLCK bætir Pi á
krossbrú (myosin light chain) sem getur þá tengst actini, eykur einnig virkni mýósín
ATP-asa, en hann klýfur ATP og orka losnar - > krossbrýr hreyfast
- Við slökun: er Ca+2 dælt út úr frumunni og/eða inn í SR
-Ca+2 losnar frá calmodulini
-Myosin fosfatasi fjarlægir fosfat af myosini sem minnkar virkni
ATPasa
-Minni myosin ATP-asi leiðir til minni vöðvaspennu (muscle tension)
-Himnuspenna er óstöðug (milli –40 og –80mV), þegar spennan nær þröskuldi þá
myndast boðspenna, ef þetta gerist reglulega þá kallað gangráðs-boðspenna
(pacemaker potential) annars slow wave potensial ef óreglulega
-Single unit: taugatenging ekki sérstaklega þétt, boðspenna ekki nauðsynleg í öllum
frumum vegna gap junctions. t.d. smáþarmar, leg, þvagblaðra, æðar o.fl
-Multi unit: hver fruma liggur nærri taugaenda (með varicosity), nákvæm stjórnun. t.d.
lithimna, hárreisivöðvar, öndunarvegur o.fl.
3) Hjartavöðvi
-Sjá hjarta og blóðrás neðar
HREYFING OG REFLEXAR
-Reflexar eru tvennskonar, heilareflexar og mænureflexar
-Heilareflexar: heilastofn (miðheili, brú og mænukylfa), thalamus og
hypothalamus
t.d. hjartsláttartíðni, blóðþrýstingur, öndun, hnerri, hósti, kynging,
samdráttur/víkkun æða vegna breytinga á húðhita og svitnun vegna aukins
húðhita
-Mænureflexar: mænan
t.d. losun þvagblöðru og ristils, oft undir stjórn heilastöðva, meðal annars
lærð/meðvituð stjórnun á þvaglátum
-Reflexar skiptast einnig í: ósjálfráða(autonomic) og sjálfráða (somatic)
-Autonomic: allir autonomic reflexar eru polysynaptic, með amk ein taugamót
í MTK (á milli skyntaugarinnar og preganglionic autonomic neuron) og
önnur í autonomic ganglion (á milli pre- og postganglionic autonomic
neuron) – sjá mynd 13.2
-Somatic: eru alltaf örvandi, hvetja til samdráttar í vöðva. Ath í sambandi við
líkamsstöðu og hreyfingar, eru með líkamsstöðunema (proprioreceptors):
- liðnemar (joint receptors): nema stöðu liðamóta
-vöðvaspóla (muscle spindle): nema lengd vöðvafrumu, eru umbreyttar
vöðvafrumur og liggja samhliða eiginlegum vöðvafr. Eru 3-10mm að
lengd og liggja saman 3-12 í bandvefshylki. Eru án samdráttaprótína í
miðju en þar er skyntaugaendi. Þegar vöðvaspólan lengist eykst tíðni
boðspenna í skyntaugafrumunni, tíðni minnkar svo aftur við slökun
-sinaspóla (Golgi tendon organ): nema vöðvasamdrátt (kraft), eru
ummyndaðar griplur. Þegar vöðvinn kippist saman strekkist á sin sem
hann tengist- aukin boðspennutíðni um sinaspólu, millitaugafrumur í
MTK, hömlun alfa-hreyfitauga
-Hugtök:
- Gagnkvæm ítaugun (reciprocal innervation): Samdráttur og slökun
antagónista-vöðva, t.d. einfalt togviðbragð veldur samdrætti í réttivöðva
(extensor) en slökun í beygjuvöðva (flexor).
- Crossed extensor reflex: viðbrögð í öðrum helmingi líkamans getur valdið
svari í hinum helmingi líkamans
- Ipsilateral response: Svar við ertingu kemur fram í sama
líkamshelmingi
- Contralateral response: Svar við ertingu kemur fram í hinum
helmingnum
- Hreyfibörkurinn (motor cortex): skiptist í nokkur meginsvæði sem tengjast innbyrðis
með tauganeti sem myndar tengslasvæði. Hver einstakur vöðvi eða hreyfing á
upptök sín í fl. en einu svæði – sem er grunnurinn að þeim fjölbreytilegu hreyfingum
sem við getum framkvæmt
-Litli heili fylgist með bæði:
-áætlunum um hreyfingar, boðum frá hreyfiberki
-raunhreyfingum, liðamótum, vöðvaspólum, sinaspólum, sjón, jafnvægi
HORMÓN
- Efnasambönd mynduð af frumum/frumuhópum og berast (oftast) með blóði til
líffæris, þar sem þau bindast viðtökum og miðla áhrifum
-Venjulega hægvirk og langvirk
- Geta verið amín, sterar, peptíð
-Tengjast sérhæfðum viðtökum, peptíð og amín á fr.himnuhimnu (vatnsleysanl) og
amín og sterar fyrir innan himnu (fituleysanl)
-Oftast undir stjórn MTK
-Mjög lítill styrkur getur haft mjög mikil áhrif
-Geta haft þrennskonar áhrif á markfrumur sínar:
-Hafa áhrif á ensímvirkni (og þannig hraða efnahvarfa)
-Hafa áhrif á flutning sameinda yfir frumuhimnu
-Hafa áhrif á genatjáningu og nýmyndun próteina
-Er seytt af innkirtlum (endocrine)
-Venjulega neikvæð afturvirkni, undantekning d. oxytocin
-Sama hormónið getur haft mismunandi virkni á mismunandi vefi, eða líka
mismunandi virkni á sama vef á mismunandi tíma, d. adrenalín virka slakandi á
þungað leg en veldur samdrætti í óþunguðu legi
-Eru brotin niður í lifur, nýrum, blóði eða innan frumu (endacytosis m/viðtökum)
-Flokkar hormóna:
-Peptíð: stærsti hópurinn, minnstu hormónin 3as,
preprohormón=>prohormón=>hormón, sjá mynd 7.3, peptíð geta líka verið
taugaboðefni, eru vatnsleysanleg og bindast því viðtökum á fr.himnu
-Sterar: eru myndaðir úr kólesteróli, eru því allir mjög líkir að byggingu en virkni
þeirra er mjög mismunandi, bindast plasmapróteinum og eru þess vegna með
lengri helmingunartíma en peptíð og amín, hafa aðallega áhrif á tjáningu gena
og próteinmyndun, eru fituleysanleg, komast í gegnum fr.himnu og tengjast
viðtökum þar, eru framleiddir eftir þörfum en ekki geymdir innan frumu. Dæmi
um hormón: andrógen, cortisol, aldósterón, estrógen, prógesterón
-Amín: eru mynduð úr amínósýrum, d. tyrosine => katekólamín, eru
vatnsleysanleg, eru með stuttan helmingunartíma. Dæmi um hormón: dópamín,
melatónín, adrenalín og noradrenalín
-Heiladingull: mikilvægur, skiptist í fremri og aftari hluta. Sjá myndir 7.11-7.16
-Fremri hluti: er raunverulegur innkirtill uppruninn úr fósturþekjuvef. Seytir
m.a. FSH, LH, prolactini
-Aftari hluti: er í raun framlenging af taugavef heilans. Seytir m.a.
vasopressini (ADH) og oxytocini en þau eru framleidd í undirstúku
-Undirstúka/heiladingull: ath eitt af 3 portæðakerfum likamans (hin eru
meltingarvegur-lifur og e-ð í sambandi við nýrun)
-Margþætt áhrif hormóna, sum hormón (A) hafa ekki áhrif nema að annað hormón (B)
sé til staðar líka. Geta líka virkað sem hindrar, A hindrar virkni B. Eða magnað upp
áhrif hvers annars
HJARTAÐ og BLÓÐRÁSIN
-Tvær blóðrásir
-Lungnablóðrás
-Meginblóðrás
- Blóðið fer: slagæðar – slagæðlingar – háræðar – bláæðlingar – bláæðar
-Hjartalokur hindra bakflæði, AV-lokur, slagæðalokur. Opnun er passív, láta undan
þrýstingi, opnast bara í aðra áttina
-Hjartavöðvinn: frumur eru einkjarna, með marga hvatbera, með T-tubuli, SR og gap
junction. Hjartafrumurnar eru mism sérhæfðar:
-eiginlegar hjartafrumur
-gangráðsfrumur, SA node, ath:himnuspenna óstöðug
-leiðslufrumur, his-knippi niður millivegg, purkinje þræðir upp frá apex
-Samdráttur svipaður því sem gerist í beinagreindarvöðvum (sjá mynd 14.11)
-Samdráttarkraftur hjartans er í réttu hlutfalli við fjölda virkra krossbrúa, sem eru í
réttu hlutfalli við styrk CA+2 innanfrumu. Tog á vöðvann, adrenaín og noradrenalín
hafa m.a. áhrif á magn Ca+2 innanfrumu
-Boðspennan í hjartanu varir næstum jafnlengi og vöðvasamdrátturinn. Ónæmistíminn
er svona langur til að koma í veg fyrir að vöðvinn geti farið í tetanus
-Áhrif drif- og sefkerfis
-Drifkerfi:örvun frá drifkerfi og adrenalín afskauta gangráðsfrumur og hraðar
afskautunarferlinu, þröskuldur næst fyrr, og eykur þannig hjartslátt.
Boðefni: adr/noradrenalín
-Sefkerfi: ofurskautar (hyperpolarizes) himnuspennu gangráðsfrumnanna og
seinkar afskautun, þröskuldur næst seinna. Boðefni: Ach
-Flutningur boðspennu um hjarta: (sjá mynd 14.19)
- SA-hnútur – gangráður (~70), er í gátt, samdráttur gátta
- AV-hnútur – (gangráður ~ 50), eina færa leiðin niður, veldur töf
- AV-knippi (His-knippi), er í milliveggnum, liggur niður í hjarta-apex
- Purkinje-þræðir (gangráður ~ 35), liggja upp sleglanna frá hjarta-apex,
veldur samtímis samdrætti allra frumna
-Hjartalínurit: sýnir summu allra boðspenna í frumum í hjarta á ákveðnu augnabliki.
Er skipt í eftirfarandi bylgjur:
-P: afskautun gátta
-QRS: afskautun slegla (endurskautun gátta líka)
-T: endurskautun slegla
-Hjartahringurinn: skiptist í systólu-samdrátt og díastólu-hvíld. Ath, er bæði atrial og
ventrical. Systóla alltaf styttri en díastóla, sérstakleg hjá gáttum. Við enda díastólu
eru um 135 ml af blóði í vinstra slegli, við enda systólu eru um 65 ml af blóði í
vinstra slegli. Hjartað dælir því í hvíld um 70ml í hverju slagi.
-Systóla: 0,3 sek miðast við vinstri
-Díastóal: 0,5 sek slegil og 75 slög/mín
-Ath þrýsting í hjartahólfum, aðeins hærri vinstra en hægra megin, vöðvaveggur
hægra megin lika þynnri, vegna þess að hægri helmingur þarf aðeins að dæla blóði til
lungna á meðan vinstri helmingur þarf að dæla blóði til alls líkamans.
-Útfall hjartans er það rúmmál blóðs sem hjartað dælir á mínútu, fer eftir slagmagni
og hjartsláttartíðni: ÚH = SM x HT
-Hjartsláttartíðnin er svo háð afskautunarhraða gangráðsfrumna.
Hjartsláttarstöð er í mænukylfu. Er breytileg, ath drifkerfi eykur
afskautunarhraða og þar með HT og sefkerfi minnkar afskautunarhraða og
hægir á HT, ath vagus-bremsu (HT~70-180slög/mín).
-Slagmagn er líka breytilegt, eykst til dæmis með auknu venus return sem
eykur EDS og þar með slagmagn (SM ~70-115ml/slag)
- Lögmál Starlings: EDV => fylling slegla => lengd fruma =>
samdráttarkraftur => slagmagn
-End diastolic volume er háð venus return:
-Samdráttur beinagrindarvöðva
-Innöndun: P í brjóstholi => P í meginbláæð,
P í kviðarholi => þrýstingsfallandi til hjarta
-Samdráttarástand bláæða – sympatísk taugastjórnun
-Blóðflæði (Q) er mælikvarði á blóðmagn sem er flutt á tímaeiningu (oft ml/mín eða
l/mín). Blóðflæði ræðst af þrýstingsmun milli tveggja staða í æðakerfinu og viðnámi
æðakerfisins: Q = P/R (flæði = þrýstingsmunur / viðnám)
-Taugaboðefni, hormón og paracrine hafa áhrif á dreifingu blóðflæðis (þrenging æða)
-Viðnám: þegar radíus eykst 1 2 þá eykst flæði 16 falt
-Mismunandi æðar:
-Slagæðar: leiðslukerfi – lítið viðnám, veggir stífir en teygjanlegir
-Slagæðlingar: viðnámsæðar, stjórnun blóðflæðis til líffæra, þröngar æðar,
mikið af sléttum vöðvum. Stjórnað af symp, horónum (adr) og staðbundið
- Háræðar: Skipti milli blóðs og vefja (ath flæði, vökvaskipti, endo-exocytosis,
flutningur með burðarsameindum), ~1mm langar og 5m þvermál, geyma að
m.t. 5% blóðs, hafa stórt þverskurðarflatarmál
- Bláæðlingar: Viðnámsæðar, mikilvægar m.t.t. háræðaþrýstings
- Bláæðar: leiðslukerfi – lítið viðnám, geyma ca 50-60% blóðs, lítill
þrýstingsmunur til hjarta, lokur tryggja að blóð renni ekki aftur til baka
-Ath byggingu blóðæða á mynd 15.2
-Vökvaskipti í gegnum háræðar:
-Upptaka
-Síun: úr háræðum í millifrumuvökva og er þar tekinn upp í sogæðakerfið sem
skila vökvanum aftur til vena cava. Ef e-ð misferst þá myndast bjúgur, ef
stíflast, t.d. af völdum sníkjuorma þá fílaveiki
-Meðalþrýstingur: fer eftir útfalli frá hjarta, heildarviðnámi, blóðmagni og dreifingu
blóðs í meginblóðrás. MAP = DP + 1/3 (SP-DP)
-Mismunandi áhrif hormóna á æðar, fer eftir viðtökum, ath adrenalín
-Stjórnun BÞ: viðbragðsbogi
-þrýstinemar →skyntaug → blóðrásarstöð → hreyfitaug → svari
-Blóðrásarstöð er í mænukylfu, er undir stjórn frá æðri stöðum, fær boð frá
þrýstingsnemum í slagæðum og nemum í vöðvum og liðamótum og boð frá henni fara
um sym- og parasympatíska kerfið
BLÓÐIÐ
-Aðalprótein:
-Albúmín
-Glóbólín
-Fibrinogen
-Blóðkorn eru mynduð í beinmerg í hryggjarliðum, rifbeinum, mjaðagrind og leggjum
fullorðins manns. Lifur, milta og óvirkur mergur getur einnig myndað blóðkorn ef
þörf er á
-Blóðkornin skiptast í :
-Rauð blóðkorn: þau eru algengustu blóðkornin í blóðinu og eru 700:1 miðað
við hvít blóðkorn, eru án kjarna og hvatbera, líftími er um120 dagar og svo
eru þau brotin niður í lifur/milta
-Hvít blóðkorn: eru með kjarna, skiptast í granular (eosinophil, basophil og
neutrophil) og agranular (monocyte og lymphocyte), gegna mikilvægu
hlutverki við varnir líkamans-eru hluti af ónæmiskerfinu, líftími er mjög
mismunandi, frá nokkrum dögum (klst ef um sýkingu er að ræða) og til
nokkurra ára, ef að sýking er yfirvofandi þá yfirgefa þær blóðið.
-Blóðflögur: brotna af megacaryocytum og út í blóð, eru án kjana en hafa
hvatbera og frymisnet, gegna hlutverki við stöðvun blæðingar- þrengja
æðar,stoppa í gat og storknun blóðs, líftími þeirra er um 10 dagar,
-Ef að æð fer í sundur þá fer eftirfarandi í gang:
-Samdráttur æðar- paracrine losað úr æðaþeli
-Kekkjun – kollagenþræðir ~ blóðflögur
-Losun blóðflagna, frekari þrenging æðar
-Blóðstorknun
~ath, Ca+2, K-vítamín og fl. nauðsunlegt til myndunar storkuþátta
-Við svæðisbundna blóðstorknun þá er prostaglandini og NO seytt úr æðaþeli til
hliðar við skurðinn, þetta kemur í veg fyrir kekkjun
-Blóðflokkar:
-ABO mótefnavakar: tveir mótefnavakar (A/B) á frumuhimnu r.bl.k, mótefni
myndast gegn þeim mótefnavaka sem ekki er til staðar. Dæmi, ef manneskja
er í A blóðflokk hefur hún A mótefnavaka á r.bl.k sínum og B mótefni í
blóðinu
-Rh mótefnavakar: eru Rh+ og RH-, ef að Rh- móðir gengur með Rh+ fóstur og
e-ð af blóði fóstursins berst í blóð móðurinnar, þá getur hún myndað mótefni
gegn Rh+. Ef móðirin gengur aftur með Rh+ barn þá “ræðst” blóð
móðurinnar gegn fóstrinu- getur valdið fósturláti.
ÖNDUN
-Fjórir þættir öndunar:
-Flutningur andrúmslofts inn og út úr lungum
-Sveim lofttegunda yfir loftskiptaflöt í lungum
-Flutningur lofttegunda í blóði
-Sveim lofttegunda yfir loftskiptaflöt í vefjum
-Öndunarvegur- síar, hitar og rakamettar loft á leiðinni niður í lungu
-Flutningur lofts inn og út úr lungum:
-Innöndun er virkt ferli- krefst orku
-Útöndun er óvirk, nema í áreynslu
-Þind -dæla sem krefs lítillar orku
-flöt við innöndun, fer upp við útöndun
-Brjóstkassi- rif og vöðvar
-þenst út við innöndun
-Brjósthimna (pleura), tvöföld himna
-undirþrýstingur á milli himna
-vökvafyllt lag á milli- virkar sem smurning
-Rúmmál í lungum- ath mynd 17.13:
-Öndunarrúmmál (tidal volume)
-Auka loft (inspiratory reserve)
-Varaloft (expiratory reserve)
-Loftleif (residual)
-Andrýmd (vital capacity) = aukaloft + öndunarrúmmál + varaloft
-Mínúturúmmál = öndunartíðni x öndunarrúmmál
-Dead space-hlutlaust rúmmál í hverjum andardrætti (~4,5L/mín)
-Við áreynslu eykst öndunarrúmmál og tíðni, og aukaloftið er notað
-Loftskipti í lungnablöðrum
-loftskiptaflöturinn er stór
-himnur eru þunnar
-surfactant frumur til staðar og þær seyta surfactöntum
-teygjanlegir þræðir umlykja æðablöðruna (ýta lofti út)
-90% yfirborðs þakið háræðum
-Magn leystra lofttegunda í vökva fer eftir hlutþrýstingi lofttegundarinnar, hitastigi og
leynsi lofttegundanna í viðkomandi vökva. Leysni O2 er til dæmis mjög lítil í blóði
-Flutningur O2: Hemóglóbín (Hb) flytur súrefnið milli staða í blóðinu. Hb er úr 4
peptíðkeðjum sem að hver hefur járnatóm í miðjunni sem að getur svo bundist og
flutt eitt súrefnisatóm. Eitt Hb getur því flutt fjórar O2 sameindir. 98% súrefnis í
blóðinu er bundið Hb.
Aukaloft
Öndunarrúmmál
Varaloft
Loftleif
-Flutningur CO2: ~7% er uppleyst í blóði, 23% er bundið Hb, 70% bíkarbónat (ath,
mikilvægt fyrir sýru-basa jafnvægi líkamans)
NÝRU
-Nýrun gegna hlutverki við
-stjórnun vatns og saltjafnvægis
-útskilnað niðurbrotsefna efnaskipta
-útskilnað á framandi efnum
-nýmyndun glúkósa og
-myndun hormóna og ensíma
-Ath byggingu nýrunga, sjá mynd 19.2
-Æðhnoðri (glomerulus): aðlæg æð kemur að B.hylki, marggreinist og þar fer
fram síun- það er, flutningur vökva og uppleystra efna frá háræðum hnoðrans
og í holrými B hylkis.
-Bowman´s hylki (B.capsule): umlykur æðhnoðrann, inn í B.hylkið síast vökvi
og uppleyst efni úr blóði háræðanna
-Nærpípla (proximal tubule): hér fer bæði fram endurupptaka og seyti efna
-Henley lykkja (loop of H): hlutverk hennar er að mynda osmótískan
styrkfallanda inn eftir merg nýrnanna (sjá mynd 20.10). Í nær hlutanum er
endurupptaka á vatni, fjær hlutinn er hins vegar vatnsheldur og þar eru
enduruppteknar jónir (endurupptaka = flutningur efna úr píplunum og yfir í
nærliggjandi æð/ar)
-Fjærpípla (distal tubule): tekur við af fjærlykkju Henley´s og flytur vökvann
til safnrásarinna
-Safnrás (collecting duct): efst í henni er vökvinn hypóosmótískur, rásin sjálf
er mis gegndræp fyrir vatni og þannig er hægt að hafa áhrif á hversu mikið
vatn er uppsogað úr safnrásinni og í vasa recta. Ef mikið vatn er tekið upp þá
verður osmósustyrkur útsklinaðar hár
-Magn útskilnaðar = magn síað + magn seytt – magn endurupptekið
-Um 20% blóðsins er síað inn í B.hylkið, 19% af þessum 20% eru svo endurupptekin
og því minna en 1% sem er skilað út
-Fjærpíplan liggur milli að- og frálægu æða æðhnoðrans, og þar sem þær liggja saman
eru veggir þeirra breyttir. Sá hluti fjærpíplunnar sem er breyttur kallast macula densa
og sá hluti æðaveggsins sem er breyttur hefur sérhæfðar sléttar vöðvafrumur sem eru
kallaðar juxtaglomerular frumur (JG). Saman er þetta svæði kallað juxtaglomerular
apparatus.
-JG frumurnar seyta renini sem er ensím sem hefur áhrif á vatns- og jafnvægi (sjá
renin---aldósterón kerfið neðar)
-Nýrun geta ekki bætt upp tapaðan vökva, en þau geta komið í veg fyrir að meiri
vökvi tapist. Til að hindra vövatap er seytt vasopressini, eða ADH- ekki pissa
hormón.
-Vasopressin er seytt út í blóðið, fer í gegnum frumuvegg æðar og að frumum
safnrásarinnar, þar binst það viðtökum sínum á frumuhimnum. Viðtakar virkja
cAMP second messenger boðkerfð, aquaporin-2 (sem eru AQP2 göng í bólum í
umfryminu) eru sett með útfrymun í frumuhimnuna sem snýr út að safnrásarholinu.
Þannig koma fleiri vatnsgöng í frumuhimnuna og inn geta streymt fleiri
vatnssameindir - meiri upptaka á vatni – minna vatnstap
-Aldósterón: er sterahormón sem er myndað í nýrnahettuberki, seytt út í blóð og flutt
að virknisvæði sýnu sem eru P-frumur í ~ síðasta þriðjung nýrungs. Viðtakar
aldósteróns eru innan frumuhimnu. Aldósterón stjórnar endurupptöku á Na+ jónum í
fjærpíplu og safnrás, því meira aldósterón, því meira Na+ tekið upp. Aldósterón hefur
áhrif á umritun mRNA sem eru þýdd í prótein sem verða að flutnigsgöngum í
frumuhimnunni. Þessi göng taka upp natríum og seyta út kalíumi.
-Tenging aldósteróns við renin sem seytt er af JG frumum (sjá ofar).
Renin-angiotensin-aldosteron kerfið virkjast þegar renini er seytt frá juxtaglomerular
frumun í nýrum. Renin hvetur myndun á angiotensin I sem er breytt í angiotensin II
fyrir tilstilli Angiotensin Converting Enzyme(ACE). Angiotensin II veldur samdrætti
í æðum (minnkar GFR) og hvetur nýrnahettubörkinn til losunar aldosterons sem
eykur endurupptöku natríums og vatns í safnrásum nýrna.
-Kalíum (K+) er síað í æðhnoðra en er nánast fullkomlega endurupptekið í píplum (sé
hæfilegs magns neytt), seyti þess í safnrás er síðan stjórnað af aldósteróni. Mikil
kalíum neysla stuðlar að seyti aldósteróns
-Minnkun blóðrúmmáls stuðlar einnig að seyti aldósteróns
-Voða sniðug tafla:
SÝRU-BASA JAFNVÆGI
-Sýra er efni sem gefur frá sér H+ -Basi er efni sem tekur til sín H+
-Ef sterk sýra þá veikur basi -Ef sterkur basi þá veik sýra
-Sýra = basi + H+
-Sterkar sýrur myndast við niðurbrot próteina
-Böfferar eru mikilvægir, þá einna helst HCO3- (bíkarbónat)
- Öndun hefur áhrif á sýrustig
-Sýrujafnvægi í líkamanum
Fitusýrur og amínósýrur mjólkursýra og ketósýra
CO2 (+H2O) H+
-Nýrun gegna mikilvægu hlutverki við stjórnun sýrustigs í líkamanum, þau mynda og
endurupptaka bíkarbónat og seyta vetnisjónum
MELTING
Plasma, pH ~7,4 Böfferar
maturefnaskipti
öndun þvag
-Melting fæðu og upptaka næringarefna á sér stað í meltingarveginum, röri sem liggur
í gegnum líkamann – frá munni til endaþarms. Grundvallarþættir í starfseminni eru:
-seyti meltingarensíma, sýru, basa, gallsalta, vatns og slímefna og
-hreyfingar meltingarvegs, samdráttur og slökun sléttra vöðva í meltingarvegi
sem bæði blandar saman og færir til innihald meltingarvegs
-Melting fæðunnar gerir næringarefni hennar aðgengilegri til upptöku. Niðurbrot
fæðunnar á sér aðallega stað í mjógirni eða ofar og upptaka næringarefnanna á sér
aðallega stað í mjógirninu.
-Veggur magans er frábrugðinn vegg garnar. Innra borð magans er allt í fellingum til
að auka yfirborð hans, innhvelfingarnar eru kallaðar “gastric glands”. Vegna
fellinganna getur maginn líka þanist talsvert út. Í mjógirninu er yfirborðið allt í
totum til að auka yfirborð fyrir upptöku. Til að auka yfirborð upptöku enn frekar eru
frumurnar í þekjunni einnig með örtotur
-Hreyfingar meltingarvegs eru vegna óstöðugrar himnuspennu vöðvafrumnanna (slow
wave), þegar himnuspennan nær upp fyrir þröskuld myndast boðspenna og
samdráttur fer af stað
-Peristaltic samdráttur: færir fæðu niður eftir meltingarvegi
-Segmental samdráttur: blöndunarhreyfingar
-Bæði upptaka og endurupptaka vatns er mjög virk í meltingarveginum, um 9L fara
inn í meltingarveginn og 0,1 út
-Niðurbrot:
-kolvetna: sterkja, glýkógen
amylasi
maltósi súkrúsi laktósi
2 glúkasar 1 glúkósi 1 glúkósi +
+ 1 frúktósi 1 galaktósi
-próteina: peptíð í minni peptíð
H2N - - - - - - - COOH
-Taugakerfi meltingarvegarins (enteric nervous system) samhæfir meltingu, seyti og
hreyfingar sem hámarkar uppsog næringarefna. Miðtaugakerfið hefur áhrif á virkni
þess og einnig boð frá efna- og tognemum í þarminum.
-Aðal meltingarhormón (sjá töflu 21.2):
-Gastrín: seytt af G frumum í maga, örvar seyti magasýru
-Cholecystokinin (CCK): hægir á hreyfingum og seyti í maga
-Secretin: sjá neðar
-Gastric inhibitory peptide (GIP), líka kallað glucose dependent insuliotropic
peptide (GIP):
-Hægt að skipta meltingarferlinu í þrennt:
-Þáttur heilans (the cephalic phase): getur verið nóg að sjá eða hugsa um mat
til að koma meltingarferlum af stað
-Þáttur magans(the gastric phase): gegnir þrennskonar hlutverki- hann geymir,
meltir og gegnir varnarhlutverki þar sem hann drepur óæskilegar örverur.
Blandar einnig saman fæðunni, en sléttir vöðvar í magasekknum valda
hreyfingum
-Þáttur garnar (the intestinal phase): aðal upptaka næringarefna. Þegar fæða og
sýra berst til mjógirnis sendast boð (bæði taugaboð og hormónar) sem hægja
maltasi
súkrasi
laktasi
amínópeptíðasi meltir af amínóenda
endopeptíðasi meltir tengi í miðju
karboxípeptíðasi meltir af karboxíenda
á hreyfingum og seyti í maga. Þessi bremsa tryggir að nægilegur tími gefis til
meltingar og upptöku næringarefna í mjógirninu.
-Þegar súrt magainnihald kemur niður í skeifugörn örvar það losun hormónsins
sekretíns. Viðtakar þess eru í brisi og örvar það þar losun á vökva með háum styrk
bíkarbónats. Sekretín hefur einnig viðtaka í maga og virkar það þar letjandi á bæði
hreyfingar og seyti.
-Fitu- og amínósýrur í þarmainnihaldi örva seyti hormónsins CCK, en viðtakar þess
eru bæði í brisi- þar sem það örvun eykur seyti ensíma, og í gallblöðru-þar sem
örvun þeirra veldur samdrætti og losun galls út í gallgang um leið og slaknar á
“sphincter of Oddi” og gall flæðir í skeifugörn.
-Samhæfing samdrátta og slakana í efri hringvöðva í vélinda, í vélinda og í neðri
hringvöðvanum í vélindanu er nauðsynleg til að færa mat niður í maga.
-Parietal frumur djúpt í skorum magans eru duldið merkilegar. En þær pumpa út H+
jónum (H2O -> H+ + OH-) og seyta einnig út Cl-. OH- hvarfast við CO2 og myndar
HCO3- sem fer svo í nærliggjandi æð. Gastrín, histamín og Ach hafa örvandi áhrif á
sýrulosun parital frumna, en somatostatin hefur hamlandi áhrif
-Aðrar merkilegar frumur í maganum eru (sjá staðsetningu þeirra á mynd 21.16):
-Chief frumur: seyta óvirka ensíminu pepsinogeni. Magasýra veldur því að það
verður að virku pepsíni, pepsín getur svo hvatt myndun sjálfs síns (en það er
einmitt próteinkljúfandi ensím)
-D-frumur: seyta parakríninu somatostatin
-Enterochromaffin-like frumur: seyta parakríninu histmíni
-G-frumur: seyta hormóninu gastríni
-Mucous frumur: seyta slími og bíkarbónati
-Líffæri sem gegna hlutverki við meltingu:
-Bris: exocrini hluti bris myndar mörg meltingarensím,
-Lifur: myndar gall, gall samanstendur af eftirfarandi efnum: gallsöltum,
lecithini, bíkarbónat jónum, kólesteróli, galllitarefnum og snefilefnum. Um
95% af því galli sem seytt er, er endurupptekið í þörmum og endurnýtt
-Mjógirni: blöndunarhreyfingar, bylgjuhreyfingar, upptaka
-Ristill: virk upptaka á Na+ - og Cl- fylgir, osmótísk upptaka vatns, seyti
bíkarbónats og kalíums
EFNASKIPTI og ORKUJAFNVÆGI
-Sálrænir,umhverfis-, félags- og lífeðlisfræðilegir þættir hafa áhrif á fæðuinntöku
-SADDUR
-Hjá mettum einstaklingi er metabolismi undir áhrifum insúlíns
glúkóski GLYCOGEN (nettó myndun glycogens)
-Upptökufasinn vara allt að 4 klst eftir máltíð. Á meðan þetta ástand varir eru
frásoguð næringarefni færð inn í frumur þar sem þau eru notuð eða þeim
umbreytt í forða
-Hátt insúlín (hamlar niðurbroti á forða), nýmyndun efna, bruni glúkósa,
uppbygging forða
-SVANGUR
-Hjá fastandi einstaklingi er metabolismi undir stjórn glucagons
GLÚKÓSI glycogen (nettó myndun glúkósa)
-Föstufasinn hefst um það bil eftir 4 klst föstu. Á meðan þetta ástand varir eru
forðaefni brotin niður og notuð í orkuefnaskipti. Blóðsykri, sem er orkugjafi
taugavefs er viðhaldið. Heilinn notar einungis glúkósa sem orkuinngjöf, en í
langvarandi föstu getur hann einnig notað ketón
-Lágt insúlín, bruni ýmissa efna, nýmyndun glúkósa, niðurbrot forðaefna
-Frumur í brisi gegna mikilvægu hlutverki við jafnvægi efnaskipta
-Langerhalseyjar: gegna innkirtilshlutverki
-α-frumur: framleiða glúkagon.
-β-frumur: framleiða insúlín. Eru næmar fyrir styrk glúkósa í
blóðvökva. Aukinn glúkósastyrkur hvetur seyti insúlíns.
-Hormónið INSÚLÍN:
-Er myndað af β-frumum Langerhalseyja
-Stýrir metabolisma hjá mettum einstaklingi
-Hátt insúlín hamlar niðurbroti forða
-Er ríkjandi hormón í upptökufasanum
-Insúlín lækkar blóðsykur í upptökufasa
-Hamlar glycogenolysis
-Hormónið GLUCAGON
-Er eitt þeirra hormóna sem ríkir í föstufasa
-Hækkar og viðheldur blóðsykri í föstufasa og gerir ketóna aðgengilega til
efnaskipta
-Hvetur glycogenolysis og flutning glúkósa í blóð
-Marklíffæri aðallega lifrin
-Lækkaður blóðsykur er numinn af efnanemum í MTK, það örvar sympatíska hluta
ósjálfráða taugakerfisins, sem einnig eykur seyti glúkagons
- Katekólamin (adrenalín og nóradrenalín) taka þátt í stjórnun efnaskipta í föstufasa.
-Sterahormónið CORTISOL
-Er eitt af glúkókortikóíðunum sem seytt er frá nýrnahettumergi
-Viðheldur styrk blóðsykurs/glúkósa í föstufasa
-Eykur styrk amínó- og fitusýra í blóði. Gerir fitusýrur aðgengilegar til
orkuefnaskipta.
-Vaxtarhormón stuðlar að viðhaldi blóðsykursstyrks í föstufasa. Hamlar upptöku
glúkósa í vöðvum og fituvef og aukin próteinmyndun
-Skjaldkirtilshormón auka efnaskiptahraða í flestum frumum, sérstaklega í rákóttum
vöðvum, hjarta, lifur og nýrum.
HITASTJÓRNUN og EFNASKIPTI
HITI
-Fernt mikilvægt í sambandi við hitastjórnun:
-leiðni: flutningur varma, hærri lægri
-streymi: flutningur á massa, d: loft við yfirborð dýrs
-uppgufun: d. sviti
-geislun: sól
-Um 50% orku fer í vinnu, hitt fer í hitatap
-Til að kæla okkur niður þá -Til að halda á okkur hita þá
-æðar í húð víkka -æðar í húð dragast saman
-aukin svitnun -svitnum lítið / ekkert
-förum í kalt vatn -hniprum okkur saman
-forðumst sól -notum hitagjafa
-notum viftur -klæðum okkur betur
-fækkum fötum -Til að auka hitamyndun þá
-Til að forðast auka hitamyndun þá -skjálfum
-borðum minna -hreyfum okkur meira
-hreyfum okkur minna
EFNASKIPTI
-Oft er stuðst við súrefnisnotkun
-RQ gildi =
-Ef RQ gildið er nálægt 0,7 þá er dýrið að brenna fitu
-Ef RQ gildið er nálægt 1 þá er dýrið að brenna kolvetnum
-Athuga þegar verið er að tala um efnaskiptahraða, hvort einungis sé verið að tala um
efnaskiptahraða per tímaeiningu, eða hvort tekið sé tillit til stærðar lífverunnar
-Efnaskiptahraði hjá dýrum með misheitt blóð getur breyst mikið og hratt, því
hitasveiflur yfir daginn geta verið miklar og þar afleiðandi efnaskiptasveiflur
-Dýr stjórna hitastigi líkama síns á mismunandi hátt:
-Poikilothermy: líkamshiti dýranna fer eftir hita þess umhverfis sem búa í
-Homeothermy: dýr halda líkamshita sínum stöðugum með hita sem kemur frá
innri efnaskiptum
-Ectothermy: eiginlega það sama og poikilothermy
-Endothermy: eiginlega það sama og homeothermy
-Heterothermy:?
ERFIÐISAÐLÖGUN
Við loftfirrta öndun: glúkósi pyruvat mjólkursýra
-Loftfirrð framleiðsla á ATP er 2,5 sinnum hraðari en við laftháða framleiðsliu. Getur
staðið í um 1 mín við hámarkserfiði og skilur eftir sig súrar aukaafurðir
-Loftháð framleiðsla ATP til vinnu getur varað í margar klst
-Orkukerfi og orkubirgðir líkamans:
-Kreatínfosfat (CrP): straxkerfið. Líkaminn framleiðir sjálfur CrP og notar til
þess afgangsorku frá öðrum orkukerfum. Inntaka á kreatíni getur aukið CrP
birgðir virðist þó aðallega flýta fyrir endurheimt CrP birgðanna
-Kolvetni (sykrur): skammtímakerfið → mjólkursýra, millikerfið → súrefni
Mikil orkunotkun getur leitt til kolvetnisþurrðar. Neysla auðmeltra kolvetna
glýkólýsa
strax eftir æfingar tryggir hröðustu endurheimt birgðanna, neysla fyrir æfinar
óæskileg- getur orsakað óstöðugan blóðsykur
-Fita: langtímakerfið- krefst mikil súrefnis. Inntaka á ómettuðum fitusýrum
nauðsynleg
-Prótein: varaorkukerfið- krefst súrefnis. Inntaka á próteinum nauðsynleg til
viðhalds og endurnýjunar nöðva
-Vatn: aðstoðarkerfið-blóðrás. Vatnsskortur skerðir getu líkamans til að koma
súrefnis til vöðva og losa þá við úrgangsefni
-Mjólkursýra
-Þegar ekki er nægt súrefni til staðar þá fer glúkósinn í gegnum glýkólýsu og
myndar pýrúvat, pýrúvatið verður að mjólkursýru + ATP, mjólkursýran fer
frá vöðva og til lifrar þar sem henni er breytt í glúkósa. Brotthvarf
mjólkursýru úr blóði er hraðari við létta áreynslu en í hvíld
-Hámarkssúrefnisupptaka
-Talin marakast af hámarksdælugetu hjartans. Táknuð VO2max
-Orkunýting
-Er um 1 kcal/kg/klst hjá meðalmanni
-Eykst í upptökufasanum og við áreynslu
-Endurbata súrefnisnotkun/ súrefnisskuld, skiptist í tvo þætti:
-Hraðan þátt: hér er endurnýjun á ATP og CrP, eyðsla mjólkursýru,
endurhlaðið mýóglóbín í vöðvum (vöðvar geyma O2)
-Hægan þátt: áhrif hitastigs, hormóna, hjartsláttar, öndunar fl. á efnaskipti
-Við þolþjálfun:
-eykst geta hjartans til að dæla blóði- hjartað dælir meira í hverju slagi
-eykst geta vöðvanna til að taka upp súrefni úr því blóði sem um líkamann
streymir (fleiri háræðar og hvatberar og betra blóðflæði)
-eykst hlutfall fitubruna og mjólkursýrumyndun minnkar
-eykst nýting súrefnis sem berst til vöðva
-Við kraftþjálfun:
-bætt samhæfing hreyfieininga
-minnkun á hindrandi viðbragðsbogum
-stækkun vöðvaþráða (hypertrophy)
-hugsanleg fjölgun vöðvaþráða (hyperplasia)
-hugsanleg umbreyting vöðvaþráða, IIb→IIa; I→II
(nokkuð vel staðfest að IIb→IIa við kraftþjálfun)
-Hjarta og blóðrás í áreynslu:
-blóðflæði til vöðva eykst frá ~21% og upp ~í 88%
-útfall hjarta eykst frá ~5,8L og upp í ~25,6L á mínútu
ÆXLUN
-Litningar ráða kyni
-Kynkirtilsvísar eru í fyrsu bipotential
-Það er til 1. og 2. stigs kynákvörðun
-Kynfrumur:
-sáðfrumur -eggfrumur
-litlar -stórar
-hreyfanlegar -heyfast með hjálp
-framleiddar frá kynþroska -framleiddar í fóstri
-Kynhormón eru af sterauppruna: andrógen, estrógen, prógesterón
-Kynhormón í konum
-andrógen: mynduð í nýrnahettumerg og eggjastokkum
-estrógen: mynduð í eggjastokkum
-prógesterón: mynduð í eggjastokkum
Sjá þroskunarfr. fyrirnánari skýringar
-Kynhormón í körlum
-testósterón: myndað í eistum og nýrnahettumerg (5%)
-DHT (er myndað frá testósteróni): myndað m.a. í blöðruhálskirtli
-estradíól (er myndað frá estrógeni): myndað í eistum og m.a. í heila
-Framleiðsla kynhormóna
-Undirstúka: GnRH, er seytt frá kynþroska í skettum á 1-3 stunda fresti
-Framheiladingull: FSH – hefur áhrif á myndun kynfrumna, og LH – hefur
áhrif á myndun kynhormóna
-Kynkirtlar seyta líka peptíðhormónum sem hafa áhrif á heiladingul
Tinna Eysteinsdóttir færði Haxa glósur þessar