1
REVISTA DIXITAL
DE ARTE E CULTURA
Nº 30
XUÑO-XULLO—2016
The Muros
Times
2
Indice:
Fonte e lavadoiro de Cuchariños (p/ Xocas Figueiras) Páx. 3
Poder que los Reyes Católicos otorgaron á D. Diego de Muros III páx. 4-5
A fragata da Virxe do Camiño (p/ Manuel Lago Álvarez) páx. 6-7
Acta municipal que relaciona las casas quemadas
por los Franceses, en la villa de Muros el 28-3-1809 páx. 8-11
Repaso pola historia de Esteiro: O asentamento dos Cataláns (I) (Santi Llovo) páx. 12-15
Garzas y Garcetas (p/ Amado Barrera) páx. 16
Cousas do Facebook (p/ Nieves Formoso Vidal) páx. 17
Dúbidas doi Galego: Grazas e Noraboa (p/ César Lorenzo Gil) páx. 18-19
Declaración Conxunto Histórico Artístico páx. 20-21
¿Cuál es la causa de un ataque cerebral (Dr. Ricardo Castillo) páx. 22-23
Novas de onte (p/ Manuel Lago álvarez) páx. 24-25
Os alcumes de Muros (p/ Antón Lago Barreiros) páx. 26-28
Arquivos parroquiais de Muros páx. 29
Entrevista a Alejandro Miguel Cruz (p/ Cintia París) páx. 30-31
Resumindo: Un ollo de vidro páx. 32-33
A misa de “Mixirica” (p/ José Mª García Rodríguez) páx. 34
A voz dos nosos poetas (Manuel Mª Pena Silva—Manuel Silva Fernández) páx. 35
Franco, sincero e veraz (p/ Marcelino García Lariño) páx. 36
Na noite de San Xoán (p/ M. Lago Álvarez) páx. 37-39
“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions
verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.
The Muros Times Nº 30—XUÑO—XULLO —2016
Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez
Difusión da Cultura—
Depósito legal : C2437-2013
3
p/ Xocas Figueiras.
Tipo de ben: Fonte, Lavadoiro,
Concello: Muros
Parroquia: Louro (Santiago)
Outra denominación do ben:
Cronoloxía: Descoñecida,
Descrición: A fonte-lavadoiro sitúase en Cuchari-
ños, ao carón do río do mesmo nome. Non se coñe-
ce a data de construción, malia que na década pa-
sada sufriu unha importante reforma financiada polo
concello. Consistiu na colocación de tres arquetas,
a construción dun muro de contención e o cementa-
do do chan. Ten unha pía dobre, torno e billa. Ade-
mais, un rego de pedra capta a agua da fonte para
o lavadoiro. O seu caudal é de 8928 litros diarios a
a súa temperatura de 15,5º.
Propiedade: Pública
Uso actual: Outros
Código no Catálogo da Xunta:
Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta
e dos PXOM)
Referencias bibliográficas:
“Louro, guía de fontes”. Equipo de Normalización
Lingüística do Colexio Público de Louro, coa cola-
boración da Mancomunidade de Montes en Man
Común de Louro.
http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/
siotuga/documentos/urbanismo/MUROS/
documents/22396CA018.pdf (pax. 15)
Afeccións:
Ten camiño de acceso?: Si
Está cuberto de maleza: Si
Está afectado por algunha obra: Non
Estado de conservación: Bo
Atópase en perigo nestes momentos?:
Onde está localizado: Latitude: 42.7632301481
Lonxitude: -9.08455610275
Fonte e lavadoiro de Cuchariños
4
Poder que los Reyes
Católicos otorgaron á
D. Diego de Muros III
para construír el
Hospital Real de
Santiago (3 de mayo de 1499).
Don fernando e doña isabel por la gracia de dios
Rey e Reyna de castilla de leon de Aragon de Se-
cilia de granada de toledo de valencia de gallicia
de mallorcas de Sevilla de cerdena de cordoua de
corcega de murcia de jahen de los Algarbes de
Algeciras de Gibraltar e de las yslas de canarias
conde e condesa de barcelona e senores de vizca-
ya e de molina duques de athenas e de neopatria
condes de Rosellon e de cerdania Marqueses de
oriste e de goçiano. Por cuanto nos somos ynfor-
mados e certificados que en la dicha cibdad de
Santyago donde concurren muchos peregrinos e
pobres de muchas naciones a visitar el bienaven-
turado señor Santyago Apostol e Patron de nues-
tras españas ay mucha necesidad de un espital
donde se acojan los pobres peregrinos e enfermos
que alli vinieren en Romeria e por falta del tal hedi-
ficio han perecido e perecen muchos pobres enfer-
mos e peregrinos por los suelos de la dicha yglesia
e otras partes por no tener donde se acojer e quien
los Reciba e aposente. e agora nos por servicio de
dios e devocion del dicho Santo Apostol e por fa-
cer merced e limosna a los dichos pobres peregri-
nos y enfermos mandamos para ello facer un ospi-
tal a nuestras costas el qual entendemos dotar de
nuestras propias Rentas segun lo Requería la cali-
dad del tal hedeficio, e confiando de la fidelidad
diligencia e buena conciencia de vos don diego
de muros dean de la dicha santa yglesia de San-
tiago nuestro capellan e que con toda diligencia e
yndustria e fidelidad entendereis en lo que cerca
desto por nos vos fuere mandado por la presente
VOS mandamos e cometemos e damos poder e
facultad para que vayades a la cibdad de Santiago
e elijays e concerteys el sytio lugar e suelo que vos
pareciere ser mas comodo e convyniente cerca de
la santa iglesia para faser e hedificar el dicho ospi-
tal con todas sus oficinas corrales huertas vergeles
entradas e salidas e todas las cosas cumplideras e
necesarias para ello e asi elegido el dicho sytio e
suelo podades en nuestro nombre e para el dicho
ospital e pobres del comprar el suelo casas huer-
tas corrales de los duenos cuyos fueren e les per-
tenecieren por los precios e con las moderaciones
que justas fueren e pagar a su ducno e duenos el
precio que con ellos convinyeredes e se tasare por
las personas para esto deputadas por el nuestro
gobernador e alcaldes mayores e qualquier dellos
de los dineros que nos vos mandamos librar para
la dicha obra e sobre ello Recibir los contratos e
seguridades e saneamientos que para ello se Re-
quieren. E otrosy para que podades convenir e
concertar la dicha obra con cualesquier maestros e
oficiales e con las condiciones pactos e contratos
que con ellos asentaredes e concertaredes e a vos
bien visto fuere e solas penas vinculos e firmesas
submisiones e obligaciones que con ellos asenta-
redes e concertaredes las cuales nos desde agora
para entonces e de entonces para agora nos ave-
mes e mandaremos ayer por firmes Ratas e gratas
como sy las nos mandaremos fazer e concertar e
otro sy para que podades fazer abrir e sacar las
5
maderas canteras e caleras herrerías por mar e
por tierra e todas las otras cosas e pertrechos que
convengan para la dicha obra de personas particu-
lares. Y podades convenir e concertar con las tales
personas por los precios e con las clausulas e con-
diciones que a vos e a las personas deputadas por
el dicho gobernador e alcaldes mayores e cual-
quier d ellos pareciere. item mas sy para la dicha
obra e para todo lo a ello concerniente vierdes que
es menester tomar carros e carretas o varcos e
trincados o pinaças o peones e otros peones ofi-
ciales los podades tomar en los puertos de la mar
o en los lugares e tierras llanas del dicho Reyno de
Galicia por los precios Rasonables que con ellos
concertardes vos o la persona e personas que pa-
ra ello deputardes e sellalardes. Otro sy vos da-
mos poder e facultad para que podades gastar en
el dicho hedeficio e ospital e en las cosas a el ne-
cesarias todos los maravedis que para ello vos
mandamos librar e libraremos e asy mismo to-do lo
que ha Rentado e rentare la tercia parte de los vo-
tos de granada que nos Usemos merced para el
dicho espital con mas lo que el prior de San venito
de vallid e el abad de San martin de Santiago e
sus factores dieren e señalaren para la dicha obra
segund son obligados por bullas apostolicas e
mandamiento de nuestro muy Santo Padre e con
todas las limosnas e otras qualesquier cosas que
fueren aplicadas dadas e mandadas e legadas en
testamento o en otra cualquiera manera al dicho
ospital e hedificio e pobres del del qual dicho espi-
tal obras e hedí cios nos por la presente vos da-
mos cargo general e especialmente de todo ello
segund mejor lo podemos dar e otorgar e quand
cumplido e bastan te poder nos tenemos para todo
lo susodicho e cada cosa e parte dello otro tal e
tan cumplido e aquel mismo damos cedemos e
traspasamos a vos el dicho dean con todas sus
yncidencias, dependencias emergencias anexida-
des e conexidades e prometemos de ayer por fir-
me Rato e grato e valedero para syempre jamas
todo lo que vos cerca de lo susodicho e cada cosa
e parte dello fisyerdes concertardes e trataredes e
procuraredes. E otro sy por la presente mandamos
al dicho nuestro gobernador e alcaldes mayores
del dicho nuestro Reyno de galisia e a otros qua-
lesquier justicias de guaita. quier cibdades e villas
e hogares del dicho Reyno e a cada uno e qual-
quier dellos en sus lugares e jurediciones que den
a vos el dicho dean e a las personas que para la
dicha obra nombrardes e deputardes todo el favor
e ayuda que ouierdes menester para lo susodicho
e parte dello seyendo Requeridos por vos el dicho
dean o por los dichos vuestros factores segun en
nuestras cédulas a ellos derigidas se contiene. E
los unos ni los otros non fagades nin fagan ende al
por alguna manera so pena de la nuestra merced e
de dies mili maravedises para Ia nuestra camara a
cada uno que lo contrario fesyere e demas manda-
mos al ome que les esta carta mostrare que los
emplase que parescan ante nos en la nuestra cor-
te doquier que nos seamos del dia que los empla-
zare fasta guiase días primeros siguientes so la
dicha pena so la qual mandamos a qualquier escri-
bano publico que para esto fuere llamado que de
ende al que vos la mostrare testimonio sygnado
con su signo porque nos sepamos en como se
cumple nuestro mandado dada en la villa de ma-
drid a tress días del mes de mayo año del nasci-
miento de nuestro Señor JhuXpo de mili e quatro-
cientos e noventa e nueve anos.= yo el Rey =yo la
Reyna= yo gaspar de gazio secretario del Rey e
de la Reyna nuestros señores la fise escribir por su
mandado. (Al dorso) Licenciado Çapata.= Martinus
doctor.= Registrada Bar*(bachalareus) Ochenea =
(esta sellada) Francisco Dias Canciller derechos
nicht (Al pie) poder que v. al. da al dean de santia-
go para haser el ospital de santiago e comprar los
suelos e convenio con los maestros e oficiales en
forma etc.
—-X—-
6
p/ Manuel Lago Alvarez
Na igrexa da Virxe do Camiño, á dereita do presbiterio, no
altar maior, hai unha bellísima maqueta dun buque de
guerra do século XIX: unha fragata de tres paus, que os-
tenta o nome de "Tránsito". Esta maqueta, de antigo,
estaba encostada á parede da esquerda, fronte ao primei-
ro arco carpanel do coro alto.
Non existen datos que fagan historia da presenza
da maqueta no Santuario. Tampouco a tradición oral foi
capaz de achegamos aos feitos de mar que motivaron
que, capitán, oficiais ou mariñeiría, fixesen ofrenda da
maqueta á Virxe do Camiño, seguramente despois de
verse envolvida a nave nalgún perigo de naufraxio, ata-
que ou persecución, dos que se librou grazas á mediación
da Virxe do Camiño.As fragatas a vela eran buques de
guerra cun desprazamento de entre 2000 e 5000 tonela-
das de rexistro bruto. De tres paus e velas cadradas, dis-
poñían de baterías de canóns que nunca superaban o
número de cincuenta. A maqueta da fragata Tránsito,
dispón de vinte e oito por costado, polo que é de supoñer
que fose artillada como navío de liña.
A fragata da Virxe do Camiño
7
Chama a atención que no mastro de proa do barco hai unha bandeira a cadros azuis e brancos. Estas bandeiras
utilízanse na navegación marítima para transmitir mensaxes, xa sexa entre dúas
ou máis barcos, ou entre un barco e a terra ou o porto. Para ese efecto existen
bandeiras de diferentes formas e cores, das cales cada unha representa unha
mensaxe. Cando un barco necesita transmitir unha mensaxe consistente nunha
ou varias palabras, ou números, iza no mastro de proa as bandeiras que repre-
sentan as letras e números da mensaxe, aliñadas de arriba cara abaixo. Se a
mensaxe é máis longo, repetirase a operación cunha letra do alfabeto interna-
cional, así como os números do 1 ao O. No caso da maqueta da fragata
'Tránsito", a bandeira a cadros azuis e brancos (NOVEMBER) é visible, pero nal-
gún momento debeu estar acompañada da bandeira "CHARLIE", o que signifi-
caría que o buque anunciaba que estaba en perigo e necesitaba auxilio inmedia-
to.
A situación de perigo na que se viu a fragata "Transito", debeu suceder despois
do ano 1857, xa que a partir dese ano fíxose mundial o uso do Código Internacional de Sinais (CIS). Con toda segurida-
de, o nome de Tránsito que ostenta a maqueta, non pertence ao buque orixinal. Nos arquivos da Armada Española non
existe buque algún, que fose botado co nome de "Tránsito". Pola contra hai unha referencia a unha Corveta con ese
nome, da que foi terceiro piloto o recoñecido mariño Don Mariano de la Lastra e Aranberry, nacido en Santander no
ano 1827.
8
<<En la Villa de Muros á cinco do Abril de mil
ochocientos y nueve: El Sr. Dn Joaquín Beiro
Regidor Decano del Ayuntamiento de esta dicha
Villa que como tal á falta de Juez y Alcaldes ad-
ministra Justicia en ella y su jurisdicción, Dn Tomás
do Lois y don Benito Costa, Diputados del Común,
y este hace veces do Procurador Sindico General
por no haverlo, y Dn Luis Antº. Llanos y Castilla,
Canónigo Cura de esta misma villa, juntos y
reunidos por ante mi Escribano digeron: ser bien
publica la Guerra que la Nación Española tiene
con el Emperador do los Franceses Napoleón
prime-ro sobre la detención en Francia do Ntro.
legitimo Rey y Sr natural el Sr Don Fernando
Séptimo, y derecho que pretende a su Corona
dicho Emperador por medio de la fuerza, y gran
numero do Exercitos Franceses. Alemanes, y Po-
lacos quo ocupan todas las Provin-cias de Espa-
ña para obligar á sus naturales á que desistan
de la constancia, y firme resolución que tienen do
defender los Derechos do la Nación, la restaura-
ción do su legítimo Rey, y la conservación de la
Fé Católica quo profesan, y no prestarle ovedien-
cia al Sr don José Napoleón primero, hermano del
citado Emperador á quien eligio por Rey do las
Españas, para cuyos motivos los Vasallos de es-
ta Provincia y Reyno de Galicia apesar de verso
rodeados do mu-cho número de dichas Tropas
quo lo, imbadieron en principios de este alto y
asciendo á sesenta mil; sin Exercito ni comando,
determi-naron, con los pocos fusiles y escopetas
que conserbaban y reusaron entregar quando el
Govierno frances mandó recogerlas, hacer varias
correrias, juntandose y formando Guerrillas, con
las que han descalabrado mucha gente do di-
chas tropas, sin embargo do no te-ner una plaza
en donde reunirse y de allí repartir fuerzas que
au-xiliasen a les que andaban en dichas Guerri-
llas, sinó situandose en qualquiera punto que se
hallaba libre de la dominacion francesa, uno de
ellos fue esto Pueblo en donde se reunieron los
vecinos de el con los Paisanos de la Jurisdicción,
armandose cada uno con las que tenia y tomando
las municiones del castillo, que sabido por los
Franceses que ocupaban á Santiago mandó, su
General, una División para sugetarlos, y aun que
hicieron alguna resistencia al fin se apoderaron
del Pueblo, declarando á sus havitantes por in-
surgentes, é incursos en las penas que han esta-
blecido para los que no quisiesen someterse á su
govierno y reconocer su monarca, por lo que die-
ron orden de entrar á saqueo, y enseguida que el
Pueblo fuese incendiado, lo que verificaron; y á
no ser por algunos vecinos, que se refugiaron
por mar y han observado su salida, sin duda se
huviera reducida á cenizas todo él; pero aunque
consiguieron cortar el fuego no pudieron evitar
pereciesen enteramente ciento ochenta y dos ca-
sas, sin que de ellas se reserbase la menor cosa.
Y afin do que en todo tiempo haiga luz de uno y
otro lo atestan por cierto y ver-dadero, y á mayor
abundamiento pasaron personalmente á recono-
cer las casas quemadas especificando los dueños,
quienes las havitan, y situación en donde se halla-
ban, cuya lista es como sigue>>.
Acta municipal que relaciona las casas quemadas,
por los Franceses, en la villa de Muros
el 28 de Marzo de 1809
9
1. Manuela Piñeiro.
2. D. Domingo Gómez de Reloba.
3. Juana de Montes, mujer de Juan A. de Hevia
4. María Antonia Hevia.
5. Herederos de Francisco Louro.
6. María Teresa Martínez, muger de D. An-tonio Ameijenda.
7. Herederos de Javier Caamaño.
8. Florencio González.
9. Luisa Suárez.
10. Herederos de Javier Caamaño.
11. Dª Josefa Maceiras.
12. Dª Josefa Maceiras.
13. D. Joaquín Beiro.
14. María do Castro, muger do José Lojo.
15. Lorenza Calderón, muger do Lorenzo La-go.
16. Teresa Junco, muger de D. An-tonio Lame-la.
17. Pedro Ameijenda.
18. Dª Josefa Maceiras.
19. Rosario Piñeiro.
20. D. José Bueno
21. María Antonia Mayan.
22. Lorenza González.
23. Francisco Nobo.
24. Juan Antonio Gómez.
25. Herederos de D.ª Gaspara Arre-dondo.
26. Dª Josefa Vaamonde, muger de D. Domin-go Gómez de Reloba..
27. Dª Josefa Maceiras.
28. Herederos de D. Pedro Sendón.
29. Francisco da Vila.
30. D. Josefa Porrua.
31. Viuda Juan A. Reloba.
32. Herederos de Pedro Porrua.
33. Dª Josefa Porrua.
34. Dominga Iglesias.
35. Francisco Barreiros.
36. D. Vicente Lojo.
37. Herederos de D. Domingo Gómez de Re-loba.
38. María San Miguel y Figueroa.
39. Teresa Horjas.
40. María Josefa Priegue mujer de Pedro Caa-maño.
41. Herederos de María Ignacia Vaamonde.
42. María Antonia Junco, muger de Alverto Gil.
43. Josefa Orjás y Castilla, muger do D. An-dres Lojo.
44. D. Vicente Lojo.
45. Manuel Reguera.
46. Lorenzo Olivar i.
47. Mar ia Fer re ir o.
48. Alonso Orjás.
49. María Juana Orjás.
50. Pastora Fabeiro.
51. María Lorenza Ameijenda mu-ger de Lo-renzo Malvarez
52. José Asencion.
53. D. Teresa Beiro, muger do Don Juan Ol-veira.
54. Ramon Orjás.
55. D. Bartolome Pat iño..
56. Dª María Calderón, muger de D. Bartolo Patiño.
57. Jacinta Gonzalez.
58. Ana Or jás .
59. D. José Chicharro.
60. Fel ipa Belo.
61. D. Domingo Gomez de Reloba.
62. D. José Caamaño.
63. Baltasar Caamaño.
64. Henrique Dominguez.
65. D. Bartolome Patiño.
66. Agustina (no trae apellido).
67. D. José do Sil.
68. Viuda do Pedro Lamela.
69. María Teresa Martínez, muger do D. Anto-nio Ameijenda.
70. María Ferreiro.
71. Josefa Lustres.
72. Sant iago Gallego
10
73. Vicenta Perez, muger de José Nobo.
74. Jos é Nobo
75. Felipe Lago.
76. D. José Duque.
77. I dem .
78. I dem .
79. I dem .
80. D . A ndr és Lo j o .
81. D . R oq ue G o nz á le z
82. J ua n S om o z a.
83. H er ed er os d e D . D om ing o Mar t i -ne z .
84. B e n i t a B ar r e i r os .
85. Marcela Pardiñas.
86. Henrique Dominguez.
87. José Bueno.
88. Josefa Fontefria, muger de José Bueno.
89. Lorenzo Olveira.
90. D. Juan Antonio Malvarez
91. Idem.
92. i d e m .
93. Fernando Figueroa.
94. Manuela Piñeiros.
95. María Vaamonde, muger de Don Manuel Marino.
96. D. Pedro Benito do Castro.
97. Francisco Figueroa.
98. Bernarda Figueroa
99. Juana Alborés, mujer de Baltasar Llanes
100. D. Juan Riveiro
101. María Ascensión.
102. María Josefa Romero.
103. Herederos de Ramón Lojo.
104. María Antonia Caamaño, mujer de D. Ro-que Diaz
105. Idem.
106. Juana Rama mujer de D. Juan J. Lojo Re-vellón
107. Andrés Lago.
108. D. José Bueno
109. Pedro Caamaño.
110. Rosa Hevia.
111. D. Francisco Guiance
112. Ambrosio Lestón.
113. D. Andrés Patiño.
114. Benito Figueroa.
115. Ramón Priegue.
116. Francisco López.
117. D. Joaquín Martínez.
118. Jacoba Sendón.
119. Lorenzo Gil.
120. Josefa Sanchez, muger de José Fdez.
121. D. Joaquín Tizón.
122. Dominga Bermúdez.
123. D. Simón Gomez de Relova.
124. María Antonia Granero.
125. Luis Avilés
126. Idem.
127. Pedro Figueroa
128. Juan Antonio París
129. D. Francisco Granero
130. Josefa Suarez
131. D. Juan Manuel Suárez.
132. Luisa Hermida.
1 3 3 . D . J o s é L o j o
134. Mateo Priegue
135. Tadea Hermida, mujer de Angel Luces.
136. D. José Malvarez.
137. D. José Calderón
138. Dª Manuela Patiño, mujer de D. José Mal-varez.
139. Idem.
140. Dª Manuela Porrua, mujer de D. José Calderón.
141. A n a N e i r a , m u g e r d e L u c a s B e -l o
142. M a t e o G ó m e z
143. Bernardo Pérez.
144. D. Juan Antonio de Loys
145. Manuela Suárez
146. Idem.
147. Tomás Chouza
1 4 8 . T o m á s L o j o
11
149. Julián Relova
150. Alons o Or j ás .
151. Tadea Hermida, mujer de Ange l Lu-ces
1 5 2. D om ing o B ar r e i r os .
1 5 3 . F r a nc i s c o L a g o
154. Josefa Suárez, mujer de Marcos Vaamaonde
155. Felipa Belo, muger de Lorenzo Gil
156. José Fernández
157. J ul ián Re lov a
158. Manuel Gonzá lez
159. Luis Lago
160. Juliana Relova
161. José Torrens
162. Ambrosio Leston.
163. Dª María Antonia Calderón, mujer de D. Joaquín Bueno
164. Angela G i l , mujer de Mateo Pr iegue
165. Manue l Fernández
1 6 6 . D . J u a n A n g u i a n o
167. Idem.
168. Herederos de D. Manue l Por rua
169. Ros a Malvarez
170. D. Julián Gil.
171. Baltasar Fernández
172. Francisco Fernández
173. Luis González
174. Ramón Lago
175. D. Pedro Díez Porrua
176. Idem.
177. Julián Relova
178. D. Julián Gil.
179. Idem.
180. Dª María Cruces de la Cruz, mujer de D. An-drés I Gil.
Y no obstante que algunas otras fueron incendiadas, por no haberlo sido en un todo no se espresan
aqui: con lo cual dichos sono-ros Regidor y restantes dan por concluso esto reconocimiento que firman.
Y visto por el Señor Presidente ofrece, en orden á dicha quema, recibir informacion para mas bien
justificarlo, de todo lo qua! Yo Escribano hago fe=Joaquin Beyro=Benito Costa=Luis Anto. Llanos y
Castilla=Thomas Lois= Ante mi Luis Cayetano Cereijo=rubricado
Do ataque francés tamén quedou constancia nos
arquivos parroquiais de Muros. Concretamente no
libro 32 de defuncións da parroquia de Muros,
agora depositado no Arquivo Histórico Diocesano
de Santiago, nunha das súas follas hai unha nota
marxinal que dí: “Estos ocho fallecidos lo fueron
en el ataque de los franceses... ocurrido el 26 de
marzo de 1809:
Luis Suárez, del barrio de la mano derecha
Ramón Caamaño, id
Ramón Porrúa, id
Pedro Caamaño, id
Felix de Lariño
Juan Francisco Figueroa, barrio de la mano iz-
quierda
Antonia Rodríguez, id
Josefa Maceiras, id”
O día 27 de marzo aparece inscrito, José das
Fontes, alias Cubelo, do barrio da man derei-
ta, do que non se describe a causa da súa
morte. Non hai incripcións posteriores ata o
día 6 de abril, e que resulta ser un párvulo.
12
REPASO POLA HISTORIA DE ESTEIRO.
O ASENTAMENTO DOS CATALÁNS (I)
Do libro de Santi Llovo
"MEMORIA SALGADA DUN POBO"
Os mariñeiros e industriais cataláns establecéron-
se nun primeiro momento en lugares onde existía
xa algunha actividade pesqueira ou de salgadura.
Na nosa Ría, probablemente nas vilas de Muros e
Noia. Posteriormente, aproveitando a ausencia de
piratas e corsarios, buscaron outros lugares aínda
sen infraestrutura portuaria e industrial pero que
estiveran ben situados para a pesca e de fácil
abrigo. Nese contexto, nos primeiros anos do sé-
culo XIX Esteiro foi, xunto con Portosín, o lugar
onde se estableceu unha das colonias de cataláns
máis importantes de Galicia que, partindo practi-
camente de cero, converteu á localidade nunha
referencia, tanto da industria da salgadura como
do cabotaxe asociado.
Aínda que con seguridade en Esteiro existía tra-
dición pesqueira e probablemente contaba con
algunha pequena salgadura, cando os cataláns
chegaron á bisbarra atopáronse unha sociedade
famenta e moi deteriorada pola leva da Marina
derivada das guerras. A idoneidade do lugar,
xunto coa pouca ou nula oposición inicial da ve-
ciñanza, fixo que se estableceran un considerable
número deles.
Os terreos onde construíron os seus almacéns
eran normalmente improdutivos dende o punto
de vista agrícola e gandeiro, de pouco valor. Polo
que, ou ben se asentaron sen máis ou ben os
compraron a moi baixo prezo. Tanto os Portals
como os Romaní construíron as súas infraestrutu-
ras practicamente na praia. Así como noutros lu-
gares son abundantes as escrituras notariais de
foro e subforo outorgadas aos cataláns por insti-
tucións eclesiásticas ou por titulares de casas no-
biliarias, na bisbarra de Esteiro non fun quen de
atopar ningún documento que acredite negocios
xurídicos similares.
Xa fora como propietarios ou encargados das
salgaduras, xa como mestres pescadores para in-
troducir as novas artes pesqueiras, ou mesmo co-
mo capitáns ou pilotos das embarcacións com-
plementarias da súa actividade industrial, nesta
época chegaron e se estableceron en Esteiro fa-
milias de cataláns cos seguintes apelidos: Boris,
Bruset, Costa, Cruz, Domenech, Fábregas, Fe-
rrer, Gallart, Gelpi, Gil, Jover, Portals, Pou, Ri-
bas, Rius, Rollá, Romaní, Rutllá, Torrent, Urgell,
Vieta, Vilas, Vilat, Villoch e Xemper, apelidos
que en moitos casos desapareceron totalmente da
nosa bisbarra. Nembargante, houbo dous, Portals
e Romaní, que están totalmente espallados por
ela.
Aproveitando as potentes ferramentas que nos
aporta internet, podemos saber que aproximada-
mente a metade das persoas empadroadas na ac-
tualidade en toda España que levan o apelido
Portals, viven en Galicia. Das cales, a súa vez,
máis da metade viven no Concello de Muros,
unhas 50 persoas. Polo que se refire ao apelido
Romaní, aínda que é máis numeroso non está tan
concentrado como o de Portals. En Galicia exis-
ten 361 persoas que levan ese apelido, que supón
o 23% do total nacional, das cales no concello de
Muros viven 96, o que a súa vez supón máis du-
nha cuarta parte. Pódese concluír que, salvo
error, a práctica totalidade dos galegos que levan
13
algún deses dous apelidos proceden dos cataláns
que se estableceron en Esteiro a principios do sé-
culo XIX .
A primeira referencia sobre os cataláns e Esteiro
atopámola na constitución en Blanes da compañía
denominada “Joseph Romany i Itllas” para explo-
tar a pesca no Reino de Galicia. Nesa sociedade
estaba inicialmente, aparte de José, que daba no-
me á compañía, o seu irmán Mariano. Con poste-
rioridade incorporáronse José Portals e Francisco
Romaní, o outro irmán de José Romaní, que ta-
mén se estableceu en Esteiro.
Non hai certeza de quen foi o primeiro catalán
que se estableceu en Esteiro, quizais o propio Jo-
sé Romaní, pero o que si está claro é que todos
viñeron do mesmo sitio, Blanes, unha vila mari-
ñeira da Costa Brava na provincia de Girona. De
igual xeito que está a suceder na actualidade, un
foi turrando por outro. A maioría dos cataláns que
naqueles tempos se estableceron na Ría de Muros
e Noia viñan desa localidade e, en Esteiro, practi-
camente todos.
A chegada dos cataláns a Esteiro coincidiu coa
guerra da independencia contra os franceses. As
tropas francesas chegaron a Galicia a primeiros
do ano 1809, en persecución do exército británico
de John Moore .
En Astorga, as tropas de Moore atopáronse co
que quedaba do exército español comandado polo
Marqués da Romana, pero nin españois nin ingle-
ses foron quen de facer fronte ás tropas francesas.
Na súa retirada, o exército inglés, despois de per-
der Lugo e Betanzos, foi derrotado na cidade dá
Coruña . O groso das tropas británicas embarcan
na Royal Navy, mentres que Romana e a súa xen-
te retirábase á zona sur da provincia ourensá, pre-
to dá fronteira portuguesa.
Retirado o exército inglés de Galicia, a capitula-
ción e ocupación das principais cidades galegas
polas tropas napoleónicas fíxose en pouco máis
de dúas semanas. Así pois, rendida a cidade da
Coruña, as demais foron caendo sen dificultade
para as tropas francesas: o xeral Franceschi, per-
tencente á división do mariscal Soult, toma San-
tiago o día 17 de xaneiro de 1809 e catro días des-
pois cae Padrón. A ela seguiranlle Caldas e Pon-
tevedra (a entrada na cidade do Lérez foi o 26). O
día 30 os franceses toman Redondela e ao día se-
guinte cae Vigo. Poucos días despois, o 3 de fe-
breiro, toman Tui e xa controlan a fronteira portu-
guesa. Na zona norte de Galicia a ocupación ta-
mén foi rápida. Ferrol, con parte da Armada espa-
ñola e os seus castelos, caeu tras catro días de
asedio, do 24 ao 27 de xaneiro.
En maio dese ano 1809, o xeneral español Nico-
lás Mahy coa súa división, unha das do exército
de Galicia que mandaba o marqués de La Roma-
Vista da praia de Blanes a primeiros do século pasado
14
na, composta de 6.000 infantes e 200 xinetes,
achegouse a Lugo co intento de recuperala do
exército francés. O xeneral francés Fournier, ó
mando da guarnición da cidade, saíulles ó paso en
Feria de Castro, a dúas leguas de Lugo, cunha
columna de 1.500 homes, pero viuse obrigado a
refuxiarse dentro da cidade, que naqueles tempos
estaba perfectamente amurallada.
Ao día seguinte, Fournier coa maior parte dos
seus homes saíu da cidade dispoñendo as súas
forzas en liña, apoiando a súa esquerda nos muros
da praza e a dereita nun piñeiral próximo, contan-
do con escarmentar aos soldados de Mahy. Nem-
bargante, os forzas asaltantes, logo de loitar bra-
vamente pero con moitas baixas, venceron aos
franceses que volveron a guarecerse dentro da
cidade. Mahy e a súa xente cercaron a praza, pero
a aproximación do exército francés ao mando do
mariscal Soult, en retirada de Portugal, obrigou
aos españois a repregarse a Mondoñedo o 22 de
maio, desistindo por entonces da empresa.
Fálase da Guerra da Independencia e especial-
mente do sitio a esta cidade de Lugo porque alí
faleceron varios soldados veciños de Esteiro. Se-
gundo unha inscrición no libro sacramental de
defuntos de 10 de outubro de 1810 , o párroco
daba conta do pasamento, un ano antes, no sitio
de Lugo dos seguintes veciños: José Montes, Ma-
nuel Veloso, Jacobo do Maio, Manuel Martínez,
Felipe Rama e José Olveira.
Aparte do recrutamento obrigado para servir nos
diferentes exércitos, que trouxo moita desgraza e
fame para a maioría de familias, a Guerra de In-
dependencia non se sufriu directamente na bisba-
rra, agás na vila de Muros, que foi arrasada por
varios barcos franceses, dando morte a algúns ve-
ciños e queimando preto de 200 vivendas, aparte
de moitos documentos que de vello había nos ar-
quivos. Por outra banda, segundo consta no libro
de actas das sesións da corporación municipal de
Muros, dende 1808 ata 1814 non se celebrou nin-
gún pleno. No ano 1814, unha vez rematada a
contenda, restituíuse nos seus cargos ás persoas
que os ostentaban en 1808 e aparecen novos
apuntes no mencionado libro de actas.
No terreo socioeconómico, a guerra supuxo para
España unha perda neta de poboación moi impor-
tante, por causa directa da violencia e da fame. Á
Xeneral Moore
15
devastación humana e material sumouse a debili-
dade internacional do país que, privado do seu
poderío naval e excluído do panorama xeopolíti-
co de Europa, vía perder unha tras outra as súas
prezadas colonias. No plano político interno, o
conflito fraguou a identidade nacional española e
abriu as portas ao constitucionalismo. No ano de
1812 promulgouse a primeira constitución do
pais, a Constitución de Cádiz, popularmente cha-
mada “A Pepa”.
Nese contexto xeral, a Galicia costeira estaba a
sufrir unha auténtica revolución contra outros
“invasores”, os cataláns, que tivo o seu punto ál-
xido nos graves enfrontamentos ocorridos en 18-
12 na Ría de Muros e Noia e especialmente en
Esteiro.
Como é ben sabido, a chegada dos cataláns ás
nosas costas a mediados do século XVIII supuxo
unha grande transformación, tanto da pesca como
do tratamento, explotación e comercialización da
incipiente industria da sardiña. Se respecto aos
innovadores métodos de salgado e á apertura de
novos mercados significou para os veciños im-
portantes melloras sen excesivos traumatismos,
os novos sistemas de pesca e a propia explotación
en terra, deron lugar a importantes enfrontamen-
tos, como os que aconteceron en Esteiro en 1812,
que foron os máis graves que se produciron en
toda Galicia contra os cataláns.
Antes de relatar os pormenores do acontecido en
outubro dese ano 1812 en Esteiro, cómpre lem-
brar a situación de partida e o que estaba a acon-
tecer dende a chegada dos fomentadores.
Os problemas coa pesca na Ría de Muros e Noia
veñen de lonxe, antes incluso da chegada dos ca-
taláns. Segundo Manuel R. Pazos, autor do libro
“Un pleito de pesca en la Ría de Muros y Puerto
del Son” existiu, dende mediados do século XVI
ata finais do século XVIII, un enfrontamento per-
manente entre os mariñeiros de Muros, pescado-
res de sardiña co xeito, e os do Porto do Son, pes-
cadores a súa vez de pescadas e abadexos coas
volantas, rodaballo, raia, centola e lagosta coas
raeiras. Os mariñeiros de Muros botábanlle a cul-
pa aos do Son no sentido de que as súas volantas
e raeiras espantaban a sardiña. O asunto foise
complicando con accións violentas (perda e quei-
ma de aparellos) duns e outros, ata que o conflic-
to chegou aos tribunais. Estes, logo de moitas
instancias e informes periciais, déronlle a razón
definitivamente aos mariñeiros de Porto do Son
en 1787. O certo foi que o litixio non contentou a
ningún dos dous bandos, xa que os gremios de
pescadores de ambas localidades quedaron arrui-
nados polos custos dos longos procesos xudiciais.
Os mariñeiros de Muros, ao igual que o resto de
pescadores de Galicia e simultaneamente co final
do litixio cos do Son, empezaron a ter problemas
cos cataláns que ían chegando as súas costas. Se-
gundo o ilustrado José Antonio Cornide de Saa-
vedra os primeiros cataláns chegaron a Galicia en
1750. (continuará)
16
p/ Amado Barrera
Gráciles Garcetas y Reales Garzas ya se
están yendo, ya se nos van a las tierras
del Norte a veranear, que hace mucho ca-
lor para ellas en la Europa Meridional.
Que no se van todas, que va. Se quedan
algunas, no muchas, a nidificar acá. Por el
cambio climático será, o no será, pero el
caso es que se quedan cada vez más.
Vuelan garzas y garcetas con el cuello en
S, curiosa cosa: toda la familia (Ardeidae)
vuelan así, mientras que todas las demás
zancudas lo llevan bien estirado cuando
volando van.
La garceta, ágil ella, para pescar utiliza
tácticas variadas, la muy espabilada: A la
espera, a la carrera, al salto, incluso se las
puede ver cómo corren por la orilla del
agua cuando un cormorán anda pescando
cerca, para capturar los peces que de ése
escapan.
La Garza Real es más metódica, improvisa
menos y es menos variado su repertorio,
aunque sus presas son más variadas: In-
vertebrados, Peces, Ranas y cualquier otro
despistado de tamaño adecuado, que pue-
de ser apreciable, porque tiene un pico
bien grande.
Mucho gustan garcetas y garzas de posar-
se bien alto, en los árboles de la ribera. La
Real Garza se siente feliz en lo más alto de
un pino, la garceta no suele subirse tan
arriba.
Ambas son muy asustadizas, pero todo es
cuestión de acosumbrarse: en Noia no se
espantan de la gente que pasa por el
puente, a pocos metros de ellas, pero en
las playas de Muros levantan el vuelo, es-
pecialmente las Garzas, a muchísima más
distancia.
Qué bonitas son las unas y las otras, con
sus penachos al viento y sus "capas" col-
gando de los hombros.
—-=—-
GARZAS Y GARCETAS
17
Cousas de facebook
Baixar vídeos
p/ Nieves Formoso Vidal.
Son moitas as veces que nos encontramos en Fa-
cebook con un vídeo que nos gustaría gardar. Hai
unha maneira sinxela que non precisa de baixar ao
PC ningunha aplicación. A forma é:
Simplemente entramos no vídeo que queremos
descargar e no navegador cambiamos “www” por
unha “m”. dámoslle “play”, i estando reproducíndo-
se o vídeo dámoslle clic co botón dereito sobre o
vídeo. Aparecerá unha ventana de comandos. Cli-
camos “guardar vídeo”, e listo·. Por exemplo:
Entramos ao vídeo e aparecerá no navegador un
link como este:
https://www.facebook.com/xocasrt/videos/
t.100003883403448/4770600300319/?
type=2&theater
Cambiamos “www”. Pola letra “m”, e vai quedar así:
https://m.facebook.com/xocasrt/videos/
t.100003883403448/4770600300319/?
type=2&theater
Clicamos co botón dereito sobre o vídeo, abrirase
una nova ventana de comandos, na que escollemos
“guardar vídeo” e pediranos que lle deamos nome e
onde queremos gardar o vídeo. Gardado o vídeo,
xa podemos reproducilo sin necesidade de estar
conectados a internet.
Si pondo a reproducir o vídeo no navegador apare-
ce a dirección: https://www.facebook.com/, clicar co
botón dereito sobre a pantalla. Aparecerá unha ven-
tana con comandos. Escoller o que pon “show vídeo
URL”. Copiar a URL do vídeo (control + C). Unha
vez copiada a URL pegámola (control + V) no nave-
gador, e de aí seguimos os outros pasos. (cambiar
a “www” por unha “m”, etc.).
18
Dúbidas do Galego
Grazas e Noraboa
P/ César Lorenzo Gil
Grazas
Grazas e graciñas son as formas do galego para
mostrar agradecemento, sexa este auténtico ou
obrigado polos protocolos sociais. É certo que a
forma máis habitual na fala viva é gracias, entre
outras cousas porque foi a forma admitida no gale-
go até o cambio normativo de primeiros do século
XXI. É por iso que a forma grazas gaña usuarios
día a día entre os galegofalantes. Como ocorre con
todas as formas pouco habituais ao oído, faise ne-
cesario un período de adaptación, un adestramen-
to que só se consegue escoitando e lendo unha
palabra en variados contextos até que se naturali-
za. Non é un caso moi diferente ao da música fór-
mula. Cantos de nós marmuriamos o soniquete da
canción de moda logo de sentila unha única vez na
radio? Poucos. En cambio, a base de oíla e oíla,
acaba colonizando a melodía o noso cerebro e ca-
se sen sermos conscientes cantamos a canción do
momento na ducha, por moi pouco que nos preste.
Afortunadamente, o idioma non ten unha dimen-
sión vírica tóxica coma as cancións das emisoras
comerciais pero na normalización do idioma é bo
contar con ferramentas que a priori parecen desti-
nadas para outras cousas. O galego, pola súa pro-
pia condición de lingua subalterna a nivel legal e
por sufrir preconceptos de todo o tipo que reprodu-
cen moitos dos seus falantes, ve como anómalos
procesos que son “habituais” noutros idiomas. Por
exemplo, considerar que o galego “cambia a todas
as horas” ou que “o galego normativo é inventado,
o auténtico é o da aldea” é un pensamento que
non se lle aplica ao castelán, malia que incorpora
palabras novas ano tras ano e incluso fracasa en
aplicacións normativas superficialmente innovado-
ras, caso da eliminación do acento diacrítico en
sólo, unha reforma que a Academia Española tivo
que enterrar.
Xosé Ramón Freixeiro Mato, un dos gramáticos
máis importantes da lingua galega, recomenda que
para que sexa máis doada a transición entre o gra-
cias e o grazas, podemos usar o graciñas. A forma
graciñas está moi estendida, marca complicidade e
incluso cariño.
A forma grazas como xeito de agradecemento xa
se documenta no galego medieval.
19
Noraboa
A palabra noraboa é unha contracción da frase
feita en hora boa, un dos xeitos de felicitar algunha
efeméride, boa noticia… Noraboa está considera-
da unha forma incorrecta pola Real Academia Ga-
lega, seguramente por considerala un castrapismo,
calco do castelán norabuena, hoxe en desuso pero
admitido polas autoridades lingüísticas.
O caso é que noraboa é unha palabra que xa apa-
rece nos dicionarios do século XIX e foi referida
por Eladio Rodríguez e Xosé Luís Franco Grande,
entre outros lexicógrafos. Ademais, a fórmula nora-
boa xeneralizouse na linguaxe institucional da au-
tonomía e a través da radio e da televisión gale-
gas. Hoxe é unha forma habitual entre galegofalan-
tes de todas as idades e todos os rexistros. Até
que punto é conveniente apartala do noso vocabu-
lario?
Tras o rexeitamento a noraboa está o intento de
darlle pulo á forma parabén (ou parabéns). Esta é
a fórmula xeneralizada en portugués hoxe en día,
apartada da tradición galega por noraboa. Para-
béns é, por tanto, a mellor opción para as nosa
comunicacións en galego e cómpre revitalizala do
único xeito que se coñece: usándoa en todos os
contextos posibles, desde o encabezamento dunha
felicitación de Nadal ou aniversario até as cotiás
congratulacións por un bo resultado nun exame, un
éxito laboral e demais momentos de felicidade
compartida.
Ao tempo, non se debería apartar a forma nora-
boa. Malia o seu uso crecente entre os galegofa-
lantes aínda nos encontramos diariamente con
quen utiliza habitualmente a forma enhorabuena.
Coma noutros casos, estas galeguizacións son
sempre preferibles, a pesar dos “pecados” etimo-
lóxicos de palabras como noraboa, aos castelanis-
mos puros e duros.
Coas palabras boa e hora en galego tamén conta-
mos coa forma embora (en boa hora). Tampouco
está aceptada pola norma estándar pero é grande
a súa presenza histórica, como se transmite nos
distintos dicionarios. Xa no século XVIII frei Martiño
Sarmiento a anotaba no seu vocabulario galego
como fórmula admirativa para desexar un bo fin a
algunha angueira.
Embora é unha palabra moi usada no portugués,
idioma no que tanto se usa para enfatizar algúns
actos: “Vou embora sem vocês” coma co significa-
do de non obstante. Na nosa lingua é preferible
circunscribir o seu significado á fórmula de felicita-
ción ou alegría: “Embora vos encontro, compañei-
ras!”
20
Texto do Decreto
1774/1970, de 23 de maio
polo que se declara Conxun-
to Histórico Artístico á Vila
de Muros.
La villa marinera de Muros, en La Coruña, con-
serva sus valores ambientales típicos y pintores-
cos, al lado de la severa grandeza monumental
de góticos palacios y templos como el de la anti-
gua Colegiata y el Santuario de la Virgen del Ca-
mino.
Los duros picachos del monte Pindo. que coro-
nan los alrededores de la villa han contribuido
formar la erudita tradición que pretende asignar
a Muros remotos orígenes griegos.
Las primeras menciones históricas de la
«Puebla del Muro>> y también <<Puebla de Mu-
ros>> son de mil doscientos ochenta y seis, a
nombre de Sancho IV, de Fernando IV en su do-
nación a la Mitra compostelana, ambas con reco-
nocimiento de muy anterior existencia. El Gre-
mio del Mar dio a Muros su mayor esplendor, a
mediados del siglo XVI. Aquellos tiempos nos
traen el recuerdo de las fortificaciones del obispo
don Alonso de Fonseca, la victoria de don Álva-
ro de Bazán sobre las naves francesas; las Ata-
razanas famosas y, sobre todo, la memoria de
aquellos capitanes de navío, contratados a porfía
por las flotas europeas de entonces, surcadoras
bajo su mando de todos los mares conocidos.
El Caserío de Muros esta situado en una curva
de la ría, <<la conca>>. Una plaza abierta al
mar, divide a uno y otro lado las dos zonas de le
villa. Del costado Sur el barrio de la Cerca y el
Castillo, presidido por Ja Colegiata y formado por
las casas de mayor prestancia, alzadas varias de
ellas sobre tres arcos apuntados góticos o de
tradición gótica. Del otro lodo de la plaza <<La
Xesta>> barrio de pescadores tendido a lo largo
de la ribera. Irregular y pintoresca, hasta rematar
en el Santuario de le Virgen del Camino, fruto de
la expansión de rutas jacobeas, de arquitectura
gótica como la Colegiata, unido después el hos-
pital de San Lázaro. Termina la Villa por ente
lado un pintoresco grupo de hórreos que acen-
túan la nota original típica de todo el conjunto.
Declaración Conxunto Histórico Artístico
21
Destaca sobre todo la fachada frente al mar, consti-
tuida por casas de dos a tres pisos montadas sobre
porches, de arco encristaladas o con balcón corrido
en lo alto. De allí nacen las calles cerradas y estre-
chas, alguna con sugestivo nombre corno la de Don
Diego, recuerdo aún permanente de aquel Don Die-
go de Muros gran mecenas del Renacimiento en
Compostela.
Tanta historia, tanta tradición y tan definido y auten-
tico carácter justifican la necesidad de incluir a Mu-
ros en el Catálogo de Conjuntos Históricos-
artísticos, mediante' la oportuna declaración para
preservarlo de reformas e innovaciones que pudie-
ran perjudicar su ambiente.
En su virtud, a propuesta del Ministerio de Educa-
ción y Ciencia y previa deliberación del Consejo de
Ministros en su reunión del día veintidós de mayo de
mil novecientos setenta.
DISPONGO:
Artículo primero—Se declara Conjunto Histórica-
artístico a la villa de Muros (La Coruña). Artículo
segundo.--La Corporación Municipal. así como los
propietarios de las inmuebles enclavados en el mis-
mo, quedan obligados a la más estricta observancia
de las Leyes del Tesoro Artístico, del Suelo y Orde-
nación Urbana.
Artículo tercero.--La tutela de este Conjunto, que
queda bajo la protección del Estado. Será ejercitada
a través de la Dirección General de Bellas Artes por
el Ministerio de Educación y Ciencia, el cual queda
facultado para dictar cuantas disposiciones sean
necesarias para el mejor desarrollo v ejecución del
presente Decreto.
Así lo dispongo por el presente Decreto, dado en
Madrid a veintinueve de mayo de mil novecientos
setenta. Francisco Franco. El Ministro de Educa-
ción y Ciencia, José Luís Villar Palasí.
22
p/ Dr. Ricardo Castillo.
El ataque cerebral es una enfermedad que afecta
los vasos sanguíneos que irrigan sangre al cerebro.
Se produce cuando un vaso sanguíneo que trans-
porta oxígeno y nutrientes al cerebro estalla (ataque
hemorrágico al cerebro) o está obstruido por un coá-
gulo u otra masa (ataque isquémico al cerebro).
Cuando ocurre una ruptura o una obstrucción, algu-
nas partes del cerebro no reciben la sangre y el oxí-
geno que necesitan. Sin oxígeno, las neuronas del
área afectada del cerebro no pueden funcionar ade-
cuadamente y mueren en pocos minutos (por lo ge-
neral de 3 a 4 minutos). Cuando las neuronas no
funcionan, la parte del cuerpo que controlan tampo-
co funciona. Los efectos devastadores de un ataque
cerebral grave con frecuencia son permanentes por-
que las neuronas muertas no se reemplazan.
Existen dos tipos de ataque cerebral: Uno, el ataque
isquémico al cerebro, es causado por la obstrucción
de un vaso sanguíneo, mientras que el otro, el ata-
que cerebral hemorrágico, es provocado por sangra-
do. Los ataques cerebrales sangrantes tienen un
índice de mortalidad mucho más alto que los causa-
dos por coágulos.
¿Qué es un ataque isquémico al cerebro?
Es el tipo más común de ataque cerebral. Represen-
ta, aproximadamente, el 87 por ciento de todos los
ataques cerebrales. Se produce cuando se forma un
coágulo (trombo) y obstruye el flujo sanguíneo en
una arteria que transporta sangre a parte del cere-
bro. Los coágulos generalmente se forman en las
arterias dañadas por la acumulación de grasa, lla-
mada aterosclerosis.
Cuando un coágulo se forma dentro de una arteria
del cerebro, se llama ataque cerebral trombótico.
Con frecuencia, estos ataques ocurren por la noche
o en las primeras horas de la mañana. Otra caracte-
rísticas distintiva es que con frecuencia están prece-
didos por un ataque isquémico transitorio al cerebro.
A esto también se le llama AIT o "ataque cerebral de
advertencia". El AIT tiene los mismos síntomas de
un ataque cerebral pero sólo duran algunos minutos.
Los síntomas del ataque cerebral duran mucho más
y con frecuencia son permanentes. Si alguien expe-
rimenta un AIT, debe buscar atención médica urgen-
te en forma inmediata.
¿Qué es una embolia cerebral?
Un coágulo que viaja (émbolo) u otra partícula que
se forma lejos del cerebro, generalmente en el cora-
zón, también podría causar un ataque isquémico al
cerebro. A esto se le llama embolia cerebral. El coá-
gulo viaja por el torrente sanguíneo hasta que se
aloja en una arteria del cerebro o que conduce al
cerebro y obstruye el flujo de sangre.
La causa más común de estos émbolos son los coá-
gulos que se forman durante la fibrilación auricular
(FA). La fibrilación auricular es un trastorno presente
en cerca de 2.2 millones de personas en los Esta-
dos Unidos. Es responsable de entre 15 a 20 por
ciento de todos los ataques al cerebro. En la fibrila-
ción articular, las dos cavidades superiores del cora-
zón (las aurículas) tiemblan como un plato de gelati-
na en lugar de latir con fuerza y efectividad. Parte de
la sangre no se expulsa completamente fuera de
ellas cuando late el corazón, por lo que se acumula
y se pueden formar coágulos. Cuando un coágulo
entra en circulación y se aloja en una arteria estre-
cha del cerebro, se produce un ataque cerebral. A
esto se le llama ataque cardioembólico al cerebro,
¿Cuál es la causa de un ataque cerebral?
23
es decir, un ataque cerebral que se produce debido
a un problema cardiaco.
¿Qué es un ataque hemorrágico al cerebro?
Hay dos tipos de hemorragias cerebrales: hemorra-
gia subaracnoidea y hemorragia intracerebral. Una
hemorragia subaracnoidea se produce cuando un
vaso sanguíneo de la superficie del cerebro se rom-
pe y sangra en el espacio entre el cerebro y el crá-
neo (pero no en el cerebro mismo).
La hemorragia cerebral ocurre cuando una arteria
enferma (por lo general una muy pequeña) en el
cerebro estalla e inunda de sangre el tejido circun-
dante.
La hemorragia (o sangrado) de una arteria en el ce-
rebro puede ser causada por la ruptura de un pe-
queño vaso sanguíneo o de un aneurisma. Los
aneurismas son bolsas llenas de sangre que se hin-
chan y sobresalen en áreas débiles de las paredes
arteriales. Con frecuencia son causados por la pre-
sión arterial alta o empeoran con ésta. Los aneuris-
mas no siempre son peligrosos, pero si un aneuris-
ma estalla en el cerebro provoca un ataque hemo-
rrágico al cerebro.
Cuando ocurre una hemorragia intracerebral, hay
una pérdida de irrigación sanguínea constante y las
células cerebrales dejan de funcionar. La sangre
acumulada de la arteria estallada también puede
ejercer presión sobre el tejido cerebral circundante
e interferir con el funcionamiento del cerebro. En
consecuencia, puede haber síntomas graves o le-
ves, según la cantidad de presión.
La cantidad de sangrado determina la gravedad de
las hemorragias intracerebrales. En muchos casos,
las personas con hemorragia intracerebral mueren
debido al aumento de la presión en el cerebro. Sin
embargo, quienes sobreviven se recuperan mucho
más que aquellos que sufrieron ataques cerebrales
causados por un coágulo. Esto se debe a que cuan-
do se obstruye un vaso sanguíneo, parte del cere-
bro muere y no se regenera, es decir, las neuronas
no se pueden reemplazar. Sin embargo, cuando
estalla un vaso sanguíneo del cerebro, la presión de
la sangre comprime parte del cerebro. Si la persona
sobrevive, la presión desaparece gradualmente.
Entonces, el cerebro podría recuperar parte de su
función anterior.
24
Novas de onte
P/ Manuel Lago Álvarez
A prensa de 1974 faciase eco do concerto da
orquesta de Cámara Checa LEOS JANACEK, que
na súa xira por Europa foi escollida pola Obra
Cultural da Caixa de Aforros de Santiago, para
ofrecer un concerto na Ex-Colexiata de Muros, o 9
de novembro de 1974.
25
Novas de Agosto de 1910
Bien venido
Regresó de la Capital de la Región, nuestro muy
querido Vicepresidente y valiente concejal de la mi-
noría D. Jacobo Formoso Porrúa.
Enhorabuena
Ha tomado posesión de su cargo de Actuario, de
este Juzgado el joven abogado Don Cesar Varela
Enríquez, a quien gustosos felicitamos muy de ve-
ras.
Buque de guerra.
Estuvo en nuestro puerto, girando su acostumbrado
Crucero por las rías gallegas, el cañonero español
Hernán Cortés. . .
De veraneo
Con objeto de pasar una temporada en nuestra
villa han llegado de Carballo el presbítero D. Fran-
cisco Fernández Iglesias, de Santiago, D. Manuel
Louro y D. Joaquín Malvarez Dubert, y de Madrid D.
Javier Hidalgo. A todos damos, desde estas colum-
nas, nuestra felicitación de bien venidos.
Cargamento de sal
Fondeó en bahía el Bergantín Goleta «Paquito>
con una importante partida de sal para la industria
de esta plaza.
¡Por fin…….¡
Tras larga ausencia etc. etc. apareció por fin la sar-
dina en nuestra ría. Deseamos que su permanencia
sea duradera.
Tren de dragado
El 6 llegaron remolcadas por el vaporcito <Pasaje>,
las dragas destinadas a las obras de abrigo de
nuestro puerto.
Cargamento de pinos
Con destino a Cardiff, salió con un importante car-
gamento de pinos un buque inglés.
Diploma de honor
En el certamen histórico que acaba de celebrarse
en Santiago, fue premiado con mención honorífica
el tema 8º San Francisco de Asís y su orden terce-
ra, obra de nuestro paisano el culto escritor, y Cro-
nista de la villa, nuestro buen amigo D. Ramón de
Artaza y Malvarez, á a quien con tal motivo, nos es
altamente grato felicitar desde estas columnas.
Romería
El día 6 se celebró en la Virgen del Camino la tradi-
cional romería, viéndose muy concurrido el flore-
ciente y alegre pueblecillo de pescadores.
Fallecimiento
Después de larga y penosa enfermedad falleció en
esta villa el piloto de la marina mercante D. Manuel
María Romero. ¡Descanse en paz!
Nuevo Capitán de Puerto
Hace unos días tomó posesión de su destino el
muevo Ayudante de Marina D. Fernando Bruquetas,
a quien enviamos un cariñosísimo saludo de bien-
venida, deseando que su permanencia entre noso-
tros le sea grata y satisfactoria.
Fiestas
Estos días se vienen celebrando las funciones
anuales en honor al glorioso San Roque. Para el 4
de Septiembre se anuncia una animada Romería en
el Santuario de Muestra Señora de las Nieves a
cuyo efecto nuestro. querido consocio D. José Pi-
ñeiro, de Alivia, como organizador, de la fiesta re-
parte con profusión programas anunciadores. Nues-
tra felicitación al Sr. Piñeiro.
Buen negocio
Acaba de llegar a esta población el acaudalado
banquero corcubionés, nuestro particular amigo D.
Plácido Castro, con el objeto de entrar en negocia-
ciones para la adquisición del vapor Inglés que car-
gado de maíz cerca de dos meses se halla surto en
nuestra bahía, con el fin de dedicarlo a pontón de
carbón en nuestro puerto. Deséanosle buen nego-
cio en la adquisición y celebraríamos fuese pronto
un hecho la inauguración de los pontones.
26
Os alcumes de Muros.
p/ Antón Lago Barreiros.
Os alcumes forman parte da cultura autóctona de moitos pobos. Algúns nacen suscitados por un apelido,
outros por pura deformación da linguaxe e outros tantos se xeran de maneira totalmente anecdótica e
particular.
Hai varios tipos de alcumes, existen os alcumes ofensivos e os 'aceptados' que, en ocasións,
enorgullecen ao posuidor honrando a súa imaxe. Da mesma forma, poden dividirse en individuais, que só
afectan a unha persoa, ou familiares que se transmiten de xeración en xeración e forman parte da
herdanza da liñaxe.
Un gran grupo de alcumes son os referentes a labores profesionais existentes desde épocas
inmemorables. Outras veces, apelan a determinadas características físicas máis peculiares e que resaltan.
Tamén poden xurdir como derivados do nome dalgún familiar, dun lugar de procedencia, animal ou
vexetal... As posibilidades son infinitas na arte de crear alcumes, disciplina que require de sobriedade,
perspicacia, enxeño e dunha técnica sobradamente aguda.
A gran maioría de alcumes están creados desde o agarimo dos veciños e de forma totalmente
desintencionada, como un xogo ou un entretemento co que se estreita a unión na súa contorna máis
próxima e créanse tradicións locais propias.
Aí vai, (un pouco ordenada), unha pequena escolma dos alcumes polos que conocemos a moitos
amigos e veciños de Muros.
Xeografía Galega
Baonas
Camañeras
Carnotiñas
Carnotáns
Currubedos
Lariñáns
Muxías
Palmeirana
Toreáns
Vimianseira
e de máis alá
Alemán
Arxentino
de América
Asturianos (Muros e Tal)
Cataláns
Chinitas
Chinotes
Cubanos
Españoles (Esteiro)
do Iraní
da Meca
Portugheses
do Ruso
da Valensia
da Saraghosa
Concretando máis na
oroxenía
do Arro
do Cabo
Cacholos (Esteiro e
Badernado)
de Campio
Carballeira (Abelleira)
Cobiñas
da Costa
da Costiña
Cuneta (Abelleira)
Montañeses
do Outeiro
Pardiñas (1)
do Prado
da Posa
das Pontes
da Vila
(1)coto, chousa.
Ou na Arquitectura
do Bar
de Brecha (1)
Cabaseira
Casiña (Esteiro)
de Castro
Cubelo (2)
Murrillas
Tejadas (Esteiro)
(1)fenda nunha parede. (2)torre
militar.
Patronímicos
Antonáns
Catuxa (1)
Leladas
Leletas
Manelos
Petriñas
Petruscas
Petróns
Puchetos
Ricardóns
Roi (Pepe) (1)
Sildas
Xancadas (Esteiro)
Xandemón
Xanquias
Xelotos
Xoaneras
Oficios
Albeite (1)
Boleira
27
Canteiro
Carabeira (2)(Esteiro)
Carpintero
Sereiro (3)
Churrero
Cunqueiro
Ferreiro (Tal)
Florera
Latoneiro
Laghoeiro (4)
Meleiro
Mineiro
Panadeiro
Paraghuero (Abelleira)
Santero
Sistillero
Turrilo (5)(Tal)
Sapateiro
(1)veterinario sen ítulo. (2)a que
coida as cabras. (3) o que fai as
velas. (4) os que limpan os
camiños. (5) encargado de vixiar
da torre.
Titulos e mandamais
Conde (Tal e Sestaio)
Marquesa da Reina
da Rondina (1)
Mandelo
Patronsiño
Gerente (Esteiro)
(1)o que comproba que todo está
en orde.
E como non... do mar
Ballena
Baleiró (1)
Caramuxas
Caruxas (2)(Tal)
de Chona
de Chopas
Fanecas
Focas
do Ghaxapo
da Lura
da Malla
Maraghotas (Baño)
do Mariñeiro
Mexillóns
Papo de Orola
Parrotas
Pateiros
da Pesca
do Pesco
de Pica
Pintos (Abelleira)
Rabato (3)
Rederos
Salitre
Tolete
Trillas (4)
da Veta
(1)que pesca co balo (2)especie
de solla.(3) cría do bacallau. (4)
arte de pesca parecida á rapeta.
Aparencia
do Ancho
da Largha
Cachote (1)
Canchín (2)
Calilas (3)
Camastróns
Carcamán (4)
Delicadas
Fetas (5)
Fetosas (5)
Maghachas (6)
de Pepe Ghordo
da Pequena
Lindas
Hermosas
Presiosas
Saladas
Sequita
Rucho
Rapasona
Mugherita
de Xan Pequeno (Abelleira)
(1)pequeno e poludo.(2)que xunta
os xeonllos ao andar. (3)fermosa.
(4)vello e achacoso. (5)pouco
agraciado da cara. (6)pouco
delicado.
Segundo o Xeitiño
Andares
Canchanas (1) (Esteiro)
Chimpotes (2)
do Chulo (Abelleira)
da Cula
do Firme Landáns (3)
(Tal)
Latáns (4)
do Manso
Pachudas (5)
Pousa
Tóquenes (6)
(1)que xunta as pernas o camiñar.
(2) que chimpa lonxe cando pega.
(3)mozo talludo que gosta de
xogar cos rapaces. (4)folgazán. (5)
parsimonia. (6)escotrado, que
deita para unl ado.
Gastronómicos
Biandeira
Boroeira (Abelleira)
Cachelada
Cachasa (1)
Caldeirada
Calleira
Carocho
Chichapán
Chourisa
Comeghalos
Comelóns
Empanada
do Forno
da Tahona
Freixán
Ghindas
Pasitas
Madalenas
Moletes (Esteiro e Acea)
Papeiros
Recho (2)
28
Salghadas
Talladas
(1)augardente. (2)estómago de
vaca para facer callos
Relixión
Angel Rebelde
Anxeliñas (Baño)
Beneditas (Baño)
do Cristo
do Cura
Curiñas
Jesuitas
Pereghrinas
Romaxes
Santeros
Cores
Bighote Pinto
Barrigha Verde
Vaca Negra
de Blanco
da Negra
do Roxo (Abelleira)
do Rubio
Pardelo
Colorada
Sexual
Boliñas
Coghonudos
de Cachas
do Chocho
Cocoño
Chochóns
da Cuca
Coñito de Oro
Coneros
Cochechas
Fochechas
Fuchicas (Esteiro)
Ghodienda
Pichita
Perechas
Perrechas
Cursileria
Cucurulo
Chinchina
Marujita Pu
Pepita Oñó
Pepudita
Pituscas
do Tupé
Utensilios, apaños
artesanais
Buriñas (Esteiro)
Cacharola
Cacharros
Cadolos (Muros e Abelleira)
Campana (Esteiro)
Canisa
Canllóns
Cascarillas
Chatolas
Ferro Vello
da Ghancha
de Laghar
Lerexos
Minguilete (1)
Pistillas
Piogha (Abelleira)(2)
Pioghito
Sachaso
(1)trade pequeno.
(2) corda ca que se amarran as
vacas o xugo.
Motorizados
Carretos
do Ghaldrán
Ghincanas
Motorrolas
Belicosos
Carabinas
Carcallos (1)
Requetés
Tiritos
Trincheros
(1)nome que se lles daba aos
Carlistas nas guerras de idem.
Enredos
Carracás
Cotelos
Moñecas
Pichichana (1)
Pitilán
(1)¿o que marca máis goles?.
Parentesco
da Curmánde Hermano
(Louro)
de Mamá (Baño)
do Neto (Esteiro e Baño)
de Primo
do Sivil
Indumentaria
Biseras
Caxutos (1) (Esteiro)
Chalecos
(1)bastón
Alusions Corporales
Barrigha Verde
Bighote Pinto
Cabesas
Cabesa Douro
de Cachas
Carrillos (Esteiro)
de Comechona
Pes de Plomo
Sete Linguas
Xan Ollete
Economía
Cachiños
de Chica
da Moca
Perra Chica (Abelleira)
Peseta (Esteiro)
Ricos (Abelleira)
Ricotonos
Flora:
Fiunchala
Parra
29
Arquivos parroquiais de Muros:
A partir do Concilio de Trento, desde 1563 as
parroquias quedaron encargadas de recoller
en libros os datos dos seus fregueses,
especialmente os datos sobre nacemento,
matrimonio e defunción. Estes documentos
son fundamentais para o coñecemento de
datos familiares, a través das partidas de
bautismo, matrimonio e defunción, grazas á
información que inclúen de cada persoa.
Estos libros tamén ofrecen outro tipo de datos
moi variados. Son as notas marxinais que os
sacerdotes encargados de facer os rexistros
redactaban para clarexar datos sobres as
inscripcións que facían nos libros.
Salvo os da parroquia de Louro, os libros do
restos das parroquias do concello de Muros
están depositados nas instalacións do Arquivo
Histórico Diocesano de Santiago, onde poden
ser consultados de forma gratuíta.
Relación de libros coas datas que
comprenden:
Abelleira: Bautizados: desde 1605 a 1908
Casados: desde 1630 a 1910
Defuntos: desde 1630 a 1897
Esteiro: Bautizados: desde 1620 a 1918
Casados: desde 1636 a 1895
Defuntos: desde 1619 a 1934
Louro: non depositados no AHDS
Muros: Bautizados: desde 1605 a 1908
Casados: desde 1630 a 1910
Defuntos: desde 1630 a 1897
Tal: Bautizados: desde 1620 a 1918
Casados: desde 1636 a 1904
Defuntos: desde 1619 a 1934
Torea: Bautizados: desde 1689 a 1930
Casados: desde 1689 a 1895
Defuntos: desde 1689 a 1895
Serres: Bautizados: desde 1646 a 1858
Casados: desde 1648 a 1886
Defuntos: desde 1661 a 1960
Sestaio: Bautizados: desde 1646 a 1858
Casados: desde 1648 a 1886
Defuntos: desde 1661 a 1960
30
Entrevista a Alejandro Miguel Cruz p/ Cintia París
Como cada mércores, achegámonos á sede de
Anajata onde se encontra Alejandro Miguel Cruz,
Director de Pasakan9, disposto a resolver as nosas
dúbidas respecto ó mundo canino. Falaremos dos
adestramentos que desenrola e das prácticas que
ofrece a todo aquel interesado no mundo do adies-
tramento.
Boas Alex, antes de profundar na túa labor, se-
ría convinte establecer a diferenza entre entre-
namento e adestramento.
En realidad la diferencia entre adiestramiento y en-
trenamiento es poca pero, sin embargo, la dispari-
dad entre adiestramiento y educación canina sí que
varía bastante. Desde mi punto de vista, el término
de educación canina se refiere a todo lo relacionado
con establecer unas rutinas básicas en el perro que,
a su vez, garanticen una mejor adaptación de este
en la sociedad. Sería establecer un programa de
obediencia básica para tener un mejor control del
perro y crear un fuerte vínculo con su propietario. El
término adiestramiento lo enfoco más a trabajos
específicos como perros de rescate, perros detecto-
res o perros de alta competición.
¿Cantos anos levas exercendo o adestramento
canino?
Llevo trabajando con perros de forma profesional
desde el año 1996.
Dende a Asociación Anajata, estamos informa-
dos sobre a posibilidade de poder aprender e
participar nunha serie de clases a cargo de Pa-
sakan9 ¿Que tipos de cursos impartes?
En Pasacank9 ofrecemos diferentes cursos y pro-
gramas formativos:
Cursos de obediencia básica para propietarios.
Curso de ciudadano canino ejemplar.
Cursos de socialización de cachorros.
Cursos de Educador canino.
Curso de Adiestrador canino profesional.
Cursos de guías de perros detectores.
También tenemos grupos de mantrailing que con-
siste en la búsqueda de personas por olor de refe-
rencia entre otros servicios dedicados al perro.
Cóntanos un pouco en que consisten os ades-
tramentos que levas a cabo.
Los entrenamientos que hago están enfocados a
mejorar la relación de los perros con sus dueños,
hacerlos más educados y que se adapten mejor a la
sociedad. También hago modificaciones de conduc-
tas no deseadas, trato fobias y ansiedad y trabajo
“Sería interesante que
todo propietario de un
perro acuda a clases para
saber cómo tratarlo”
31
con perros de búsqueda y rescate y perros detecto-
res de sustancias.
Todos os mércores pola mañá estás na sede de
Anajata para atender as consultas caninas dos
voluntarios da asociación. ¿Poden persoas
alleas achegarse para aclarar dúbidas sobre os
seus cans?
Sí, estoy todos los miércoles en la sede de Anajata
atendiendo las consultas de los socios y voluntarios
para ayudar a resolver los problemas que tengan
con sus perros. Estas consultas están abiertas a
todo propietario que esté interesado; para ello, de-
ben ponerse en contacto con la asociación donde
les informarán cómo tienen que hacer.
¿Cres que todas as persoas que teñen cans de-
berían asistir ós cursos?
Sería interesante que todo propietario de un perro
acuda a clases para saber cómo tratarlo y saber,
también, cómo premiarlo o corregirlo y establecer,
así, un buen vínculo social con su perro. En estas
clases se le enseña a ser dueños responsables y así
evitar que el perro se descontrole y cause proble-
mas y, del mismo modo, rehuir posibles abandonos.
¿De que maneira motivarías á xente a participar
nos adiestramentos e nas clases que ofreces?
Lo de motivar a un propietario a que acuda a estas
clases es un poco complicado porque es una activi-
dad que tiene que hacer por el bien de su perro pe-
ro, si finalmente lo hace, debe de hacerlo a concien-
cia pues es una responsabilidad que asume desde
el minuto uno. De todas maneras, una vez que deci-
de contar con nuestros servicios, le ofertamos un
sistema de trabajo basado en el respeto por el perro,
un sistema de educación en positivo, un ambiente
de relax donde podrá disfrutar, aprender y conocer a
más personas con la misma ilusión de tener un pe-
rro educado.
Moitas grazas Alex.
Recordamos que o horario de atención é todos os
mércores de 10:00 a 14:00 na sede de Anajata, en
Muros. As consultas son gratuítas para os socios e
colaboradores de Anajata e teñen un custo de 15
euros para calquera persoa que necesite unha con-
sulta. Para máis información non dubidedes en cha-
mar ó 622730333.
32
a) Nome do autor: Alfonso Rodríguez Castelao.
b) Título da obra: Un Ollo de Vidro.
Breve resumo: O protagonista da historia é un es-
quelete que contanos a súa vida de morto,as his-
torias dos seus compañeiros os esqueletes e o
que lle pasou o seu pai.
1.Autor.Bibliografía e obra: Alfonso Rodríguez
Castelao
Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao, naceu
en Rianxo no ano 1886, e morreu no exilio -en Bos
Aires- en 1950. Foi emigrante nos primeiros anos
da súa vida. Pai do nacionalismo galego, Castelao
foi un intelectual comprometido coa terra e co pa-
ís. Estudiou medicina, pero confesaba: "Fíxenme
médico por amor a meu pai; non exerzo a profe-
sión por amor á humanidade". Polifacético novelis-
ta, debuxante, caricaturista, pintor, teórico da arte,
político, sempre reflexou na súa obra o seu com-
promiso co galeguismo e co mundo. Durante o
exilio franquista, e no 1944 publica "Sempre en
Galiza", e convértese en primeiro presidente do
Consello de Galiza, o goberno do país no exilio.
Os seus debuxos, complementados con agudos
textos, amosan a Galicia rural, o caciquismo, os
pobres, os cegos, os desamparados, o pobo que
sofre... E nos últimos álbumes, os horrores da
Guerra Civil. Como narrador, comeza con 'Un ollo
de vidro' en 1922 e con Cousas, Retrincos e Os
dous de sempre, establece un conxunto único na
narrativa galega que culmina con Sempre en Gali-
za, conectando literatura e política e teoría do ga-
leguismo, o que o fai e un dos principais impulso-
res do Estatuto Galego de 1936. Castelao é sen
dúbida o galego máis destacado do século XX. En
1964 adicanrolle o Día das Letras Galegas
2.Temas principais e secundarios da obra: O tema
principal da obra é a vida do esquelete o que lle
pasou co seu ollo de vidro,e os temas secundarios
son as breves historias que conta das vidas dos
seus compañeiros os esqueletes.
3. Argumento: O protagonista cóntanos que un día
enfermoulle un ollo e foi o médico, non lle fixeron
nada pero quitáronlle unha chea de cartos. Un día
estaba agachado dándolle de comer da man o seu
galo Tenorio; acercouse e picoulle no ollo deixan-
dolle o seu ollo torto. Volveu o médico e despois
de quitarlle outra chea de cartos puxéronlle un ollo
de vidro.
Resumindo:
Un ollo de vidro
33
Morreu entre cobertores como morren os bos ho-
mes, afeitado, peiteado e co seu traxe de festa. En-
terráronno sen quitarlle o seu ollo de vidro. Despois
de que os vermes deixáronno sen nada ata que
quedouse sen a pouca febra que levaba.
Unha noite de luar foi cando erguiuse e saiu por
primeira vez da súa cova. Estaba sorprendido aquel
ollo que non lle servía para nada de vivo servíalle
para ver de morto. Estaba tolo de contento e foi ca-
ra ó rueiro dos esqueletes.Fixouse nun esquelete
que tiña a calivera ladeada,axiña decatouse que
era un esquelete de muller e preguntoulle porque
razón había morto.A muller díxolle que morrera de
tristura,morrera namorada do home que descansa-
ba debaixo da pedra que estaba sentada.Non quixo
saber nada máis daquela muller e foise.
Para matar o tempo acercouse o cemiterio civil,alí
todos son máis serios.Acercouse a un grupo de es-
queletes pero ningún de eles falaba galego.
Un esquelete varudo e forte afastouno do grupo.
¡Era un inglés que falaba galego!
É moi amigo do inglés, xuntos paseaban moitas
veces.Explica que hai moitos esqueletes que apro-
beitanse de outros,como por exemplo un esquelete
que era poeta pedíalle a outro a calivera para poder
recitar o poema de Hamlet. Agora entendía porque
o inglés tíñalle tanto aprecio,pedíalle o ollo para po-
der ver pero el dixéralle que non.
Empezou a contarlle a unha moza a historia da sua
vida.Lembraba que cando era pequeno o seu pai
viñera da América pero non trouxera nada máis que
uns borceguíns vellos e un tarro de bicarbonato;o
seu pai viña enfermo e morreu axiña.Mais el dicía
que era digno de voltar millonario e san.
Un día estaban no rueiro falando das súas vidas e
tocoulle o turno de contar a súa.Aínda non rematara
de contar a súa cando un esquelete ergueuse e
deulle unha forte aperta. ¡Era o seu pai!
Despois duns días o seu pai cun lagarto nas masn
díxolle que tiña que ir a San Andrés de Teixido para
cumprir unha ofrenta que non cumpliu en vivo.
Contoulle que a súa alma tíñase que encarnar en
aquel lagarto e que iba tardar bastante en voltar;
así que encargouno de cuidar a súa cova.
Desde facía uns días ía reparando a un home de
carne e óso que saía dunha cova e ía cara á cida-
de. Unha noite foi detrás del. O principio cría que
era un pantasma pero non,era un vampiro.Como
non estaba tranquilo foi a informarse e preguntar
sobre os vampiros…O seu amigo,cheo de ciencia
oficial cría que os vampiros eran os mortos que mo-
rreron cos ollos abertos,o coiro sonrsado,a boca e a
nariz chea de sangre fresca ....
Despois de acabara de decir todo iso...preguntou
como se lle podía dar morte a un vampiro e o seu
amigo respondeulle que queimando o cadávere.
Non quixo saber máis e foise pensando que debían
queimar a tódolos cacíques.
4. Personaxes: Os persoaxes principais son dous:
- O Esquelete: conta que lle tiveron que sacar un
ollo e de vivo non vía con el e de morto ese ollo ser-
víalle para ver.
-O Inglés: é o seu mellor amigo e a pesar de ser
inglés fala galego.
34
A MISA DE "MIXIRICA"
p/ José Mª García Rodríguez.
Eu son o cura de Muros,
e chámanme "Mix ir ica" ,
porque os lat íns barbol leo,
grol iño a grolo, na m isa.
Tamén me chaman "O Rápido",
por d ic ir l le a un fe l ig rés:
—irmauc iño, vén pra eirexa,
que eu m iso nun sant iamén.
Mar icola desper tóume.
—Domingo de Adevento
hoxe é. Enxergue as gáveas,
vaia aos seus deberes cedo.
Dun pul iño chego alá.
A xente me cumpr imenta:
—Moi bon día, noso abade,
que o Señor nolo protexa.
Na sancr is t ía revís tome:
estola, a lba e casula.
—Coma é día de col le i ta,
ténde preparada a ucha.
Int ro ibo ad al tare Dei. . .
Hai xente que non chegóu.
V inde cor rendo, meus vel los ,
que vóu no Kyr ie Ele isón.
A epísto la fó i tafedendo
e o evanxeo tamén.
No Credo, todos creemos.
¡Sexa abenzoado Deus!
O sermón tampouco e longo:
—Levádevos coma irmáns,
dáde súa esmola ao cura,
ios probiños moito máis.
—Bota v iño e toca a Sanc tus,
eu dígol le ao sacr istán.
Cambea o l ibro d impóis ,
que erguendo a Cr isto estóu xa.
—Axoel ládevos, xente,
pónde o pensamento en Deus,
que trouxo saúde ao mundo,
e a todos nos rediméu.
—
Dominus vobiscum, sexa.
Repet ide o Pater nos ter ,
pra que nos pozos do inferno,
nunca Luc i fer vos toste.
O que quer ven comungar .
Aos demáis deixo bie i tos,
e con tres Ave Mar ías,
a m isa de hoxe fecho.
—Idevos en paz, meus f i l los,
cumpr ir coas obr igac iós.
Os meniños a br incar ,
os máis mozos a troular ,
os homes a t rabal lar ,
as mul leres a lavar,
os vel l iños a rezar ,
e que vos garde o Señor .
Compañeir iños, cantade,
cantade e cantade ben,
porque tén un bó crego,
non sabe ben o que tén.
35
A voz dos nosos poetas
p/ Manuel M Pena Silva
Bendito can de palleiro..!
Vas recibir, sen ter dado,
adoptando un compañeiro
agarimoso, argalleiro,
contra a tristura, apropiado;
cando llo indiques, calado;
sen llo pedires, porteiro;
en campo aberto, aplicado
explorador pioneiro;
sempre gardián de poleiro,
fronte ao raposo, arriscado,
coma vixía apostado,
a pé do lar, cancerbeiro.
Gloria a quen foi desprezado,
bendito can de palleiro..!
(Rioderradeiro)
Manuel Silva Fernández
(Manuel da Roura)
Soledades.
Soledad que me corroe,
soledad que tengo dentro.
Llevadme a mi casa blanca.
Ponedme en medio del pueblo.
Llevadme a mi puerta parda,
bajo el tejado bermejo.
Dadme fresco en el verano,
Dadme cobijo en invierno.
Arda leña en mi cocina
como anticipo del sueño
y entre un credo y un rosario
caiga afuera un aguacero.
Quiero la luna rielando
entre el Son y Corrubedo,
quiero la nube que tapa
a Montelouro en invierno.
Dadme suradas lluviosas,
dadme los nordestes secos,
dadme el sol de los veranos,
dadme los fríos de Enero.
Dame, Dios, mi hermosa tierra,
dame, Dios, mi viejo techo,
dame mi piedra de lar,
la tertulia con mis viejos
y el "boas noites" de ley
Cuando nos invade el sueño.
Pongan en mi acera gris
una losa como asiento.
Que yo, sentado en la losa,
repasaré mis recuerdos.
Vengan, pues, amigos todos,
vengan jóvenes y viejos.
Acudan para abrazarme
mis queridos compañeros.
Compañeros de la vida,
de la escuela y los rueiros.
¡Cómo no querer lo mio!,
¡cómo no querer lo nuestro!,
si lo que el pueblo me dio,
es lo que tengo de bueno.
"¡COMPANEROS DEL ALMA!, ¡COMPAÑEROS!"
Nota: El último verso se lo pedí prestado a Miguel
Hernández. Yo lo pongo en mayúsculas.
36
p/ Marcelino García Lariño
Dicía sempre a defunta de miña avoa (a filósofa,
non a mística), que soamente os tolos e os nenos
din, en todo momento, a verdade. E é ben certo.
Tamén é ben certo que estes curtos de intelixen-
cia, tolos, parvos, apampados ou pasmados, os
mais deles, por non dicir todos, collen a teima
relixiosa á que son profundamente afeccionados.
A moitos destes desasisados vémolos con moita
frecuencia nas igrexas axudando ou colaborando
nos cultos que nelas a cotío se celebran. E aínda
que na maioría dos casos non sexan retribuídos,
non lle importa. Eles confórmanse e gozan co
chope honorífico que eles mesmo, sen necesida-
de de acudir ás oposicións, se asignan.
Aí, nas igrexas, ninguén lle priva a súa colabora-
ción, todo á contra, son moi considerados, esti-
mados e tratados con todo agarimo; por iso eles
encóntrase tan a gusto e satisfeitos considerán-
dose útiles e importantes, que en realidade si que
o son. Non lle pasa iso, por exemplo, nos conce-
llos ou axuntamentos, que se entra un infeliz des-
tes, aínda que sexa coa maior boa intención de
facer algo de proveito, de seguidiña chímpano a
rúa, e non sempre de boas maneiras. Desgracia-
damente é así.
Pois un destes beneméritos altruístas e filántro-
pos, aínda que subdesenvolvido, évos Xosé de
Tiná, da parroquia de Lira, pero coñecido en tó-
dalas freguesías de esta bisbarra e de outras.
Un domingo pola tarde entrou, como tan-
tas veces, na ex-colexiata de Muros, e como
adoita facer en tódolos templos da cristiandade
nos que entra, foise dereitiño para a sancristía. Ó
pouco comezou a santa misa, e o Xosé, coma
tantas outras veces, axudou ó párroco no servicio
do altar. Rematada a misa, axudou tamén ó cele-
brante, don Casimiro, a quitar os ornamentos que
puxera para a celebración litúrxica, intre este que
aproveitou don Casimiro para, por dicirlle algo,
facerlle esta pregunta.
–¡Ai Xosé! ¿Cal dos dous predica mellor as
homilías, o cura de Lira ou eu?
Respondéndolle moi concienciudo e segu-
ro do que dicía, Xosé, con esa espontaneidade e
veracidade propia dos nenos e desta clase de
enfermos mentais:
–Os dous vos facedes moi longos.
—X—
FRANCO, SINCERO E VERAZ
37
p/ Manuel Lago Álvarez
A festividade de San Xoán Bautista celebrase o
vinte catro de xuño. Aínda que a Igrexa celebra
normalmente a festa dos Santos no día da súa
morte, no caso de San Xoán Bautista, faise unha
excepción e celébrase o día do seu nacemento.
Co da Virxe e o de Xesús, o nacemento de San
Xoán Bautista é dos tres únicos que celebra a
Igrexa.
A noite de San Xoán é unha festividade que se
perde no principio dos tempos, que adoita ir liga-
da a acender fogueiras ou lumes para festexar a
chegada do solsticio de verán. A pesar de que o
solsticio -no hemisferio norte- é o 21 de xuño, é
na véspera de San Xoán cando se fan os ritos
nunha noite que se considera “máxica” e que es-
tá relacionada con antiquísimas tradicións e len-
das.
O rito principal consiste en acender unha foguei-
ra. A finalidade deste rito era "dar máis forza ao
Sol" que, a partir deses días, ía facéndose máis
débil ao facerse os días máis curtos ata o solsti-
cio de inverno. Simbolicamente, o lume tamén
ten unha función "purificadora" nas persoas que
o contemplan.
En Muros, a tradición máis estendida é a de
prender “lumiños” ou “laradas”, para saltar o lume
purificador e librarse así de bruxas e malos ollos.
Pese a que hai quen está empeñado en chamar-
lle “cacharelas”, o noso é chamarlle “lumiños”.
O de “cacharela” é tratar de impor un nome que
non é noso. Aínda que no galego existe o termo,
non está demais lembrar que os muradáns temos
unha FALA PROPIA que temos que coidar e pre-
servar. A diferenza entre lumiño e larada non é
máis que diferenciar os materiais aos que se lle
prende lume. No lumiño quéimanse arbustos
(loureiros, toxos, xestas, etc), e na larada, madei-
ras máis consistentes (rachas). A larada tamén é
o lume que se acende dentro do fogar (lar).
Lembrades o de: lares, manes e penates?. Pois
iso.
Vou explicar varias tradicións deste día. Unhas
aínda se practican e outras caeron en desuso,
pero non elo deixará de ser interesante coñece-
las. Presentes e futuros temos que coñecelas,
como parte que son do noso patrimonio cultural
inmaterial.
Na mañá do 23 era de costume coller auga da
Na noite de San Xoán...
38
Fonte Santa, tamén coñecida por Fonte das Nevi-
ñas e que se atopa ao pe da capela. Unha copla
moi muradana di:
Irás ao abrente do día
a auga fresca a catar,
da auga do paxariño,
que saúde che a de dar.
Esta auga reservase para poñer a mollo as coñe-
cidas como herbas de San Xoán (Fento macho,
Fiúncho, Herba Luísa, Herba de San Xoán, Malva,
Romeu, Sabugueiro, Croque, Nogueira, Trobisco,
etc). As herbas que nese día acadan o mellor das
súas propiedades curativas e máxicas, son atadas
nun feixe, e deixábanse nun caldeiro a remollo e ó
sereno, toda a noite, mergulladas na auga collida
da Fonte Santa. A mañá seguinte, lavábase a cara
coa esta auga e gardabanse as herbas logo de
secalas ao sol, para logo usar algunhas delas co-
mo menciñas e tamén para algúns outros ritos co-
mo o de que si as mozas solteiras meten as her-
bas baixo da almofada, coñecerán quen vai se-lo
seu home ou o de que, pendurando da cabeceira
da cama as herbas de San Xoán, pódese sabe-la
sorte dos ausentes.
Xa na noite préndense os lumiños e arredor
deles a xente contemplado como arde todo o que
ten que arder: o material e o inmaterial. E no inma-
terial: malos ollos, pesares, envexas, encantamen-
tos, etc. Cando o lume baixa, a xente ponse a sal-
tar os lumiños, cos que se quer tamén afumar ás
bruxas e as malas persoas. Mozas e mozos que
salten o lumiño un número impar de veces, sen
toca-lo lume, casarán dentro dun ano. As nais que
están presentes caladiñamente fan esta invoca-
ción: "Deus te dou, Deus te criou, Deus che
saque esta ollada se alguén cha botou. Antes
que o mal sexa visto, naceu Cristo. Morra este
mal e viva Cristo". Os que saltan, ao calado din:
Eu paso polo lumiño de San Xoán /
para que non me morda /
nin cadela nin can /
nin bicho vivinte /
que ande polo chan.
E despois, coas brasas tempradas... póñen-
se a asar as sardiñas, que se comen acompaña-
das de pan de boroa. E veña festa cantando sáti-
ras, e bailando ata que o corpo aguante.
Pero hai máis. Nunha parroquia de Muros, na me-
dia noite de San Xoán de curábase tamén ós ne-
nos do enganido (raquitismo infantil) fendendo en
dous unha ponla de carballo e pasando ó neno
polo arco da fenda. O propio era que estiveran
presentes dúas Marías, ou unha María e un Xoán,
dicindo:
"Toma María, toma Xoán.
Doucho crebado.
Darasmo san".
Logo disto, atan de novo a ponla ao árbore e se
solda, o neno cura.
Noutra, a borralla do lumiño tírase ao río
dicindo: "Demo maldito vaite de aí. Aí vai a bo-
39
rralla de San Xoán atrás de ti. Deus te leve ó
mar onde non cantou galiña nin galo. E a que
cantou, levouna o diaño".
E na noite máxica non podían faltar as artes
adivinatorias. De costume tamén era estrelar un
ovo nun vaso ou prato fondo con auga, remexelo
no líquido e deixalo ao orballo. Pola maña apare-
cerá formando estranas figuras. Si aparece unha
raia gorda quererá dicir que teremos moita vida; se
aparece a forma dun barco, que vas a embarcar
pronto; a forma dunha igrexa, que te vas a casar,
e outras formas posibles, que non menciono por-
que non me gustan nadiña.
Os mariñeiros, acostumaban poñer unhas
ramas de codeso nas proas dos barcos co fin de
que as bruxas non lle fixeran mal. Tamén se puña
ramas de codeso tapando o fecho da porta princi-
pal da casa para que durante o ano non entrase
nada malo nos fogares.
Tamén de costume, bañarse na alborada
nunha praia de areas gordas, como maneira de
curarse de certos males de corpo e cabeza. Ta-
mén era de costume que mozos e mozas, na noite
máxica, e logo de participar nos lumiños, se adica-
sen a cambiar de sitio todo canto atoparan e que
se podera mover con facilidade. (carros, macetas,
bancos, etc.), para que os afectados pensaran que
foron as bruxas quen os moveron na súa fuxida,
escapando de tanta invocación na súa contra.
Para os días de San Xoán hai moitos ditos e
refráns. Entre outros:
Na noite de San Xoán non te deites ata a
mañán.
No lumiño de San Xoán, todos caen ao
chan.
No San Xoán as bruxas fuxirán.
Polo San Xoán, as nove co día darán.
O día de San Xoán, é o día máis longo do
verán.
Mañanciñas de San Xoán, unhas corren e
outras van.
Polo San Xoán, calquera burro gaña o
pan.
Quen xexuna polo San Xoán, é tolo ou
non ten pan.
Na noite de San Xoán, bebe viño e come
pan.
Polo San Xoán a sardiña molla o pan.
Os allos postos no San Xoán, son dentes
de can.
40
COLABORA:
CONCELLO DE MUROS