หนวยท 13 พฤตกรรมสารสนเทศ

information behaviorนางสาวนงคนช สงห

จนทร รหสประจำาตวนกศกษา

2571000302

พฤตกรรมสารสนเทศ (information behavior)หมายถง พฤตกรรมตางๆ ของบคคลๆ หนง เพอจะ

เขาถงแหลงสารสนเทศหรอสารสนเทศดวยวธหรอชองทางตางๆ ทจะนำาไปสขอมลทตองการ เชน ดรายการสารคดทางโทรทศน เขาหองสมด และเขาถงขอมลนนโดยผาน Internet เปนตน ซงความตองการสารสนเทศ และพฤตกรรมทกอใหเกดความตองการสารสนเทศของแตละคนนนแตกตางกน เปนเพราะเกดจากภาวะ หรออปสรรคททำาใหไมสามารถแสวงหาสารสนเทศทตนตองการได เชน ภาวะดานจตใจ ภาวะแวดลอม เปนตน

พฤตกรรมสารสนเทศ ครอบคลมกจกรรมสำาคญ 2 กจกรรม คอ

การคนหาสารสนเทศ ทตองการดวยวธการใดๆ กตามและ การใชสารสนเทศ หรอการสงตอสารสนเทศนนๆไปยงผอนตอไป

13.1 แนวคดและตวแบบพฤตกรรมสารสนเทศ

พฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ (Information seeking behavior) คอ การแสวงหาสารสนเทศ อยางมวตถประสงค โดยเปนผลมาจากความตองการใดตองการหนง และทำาใหเกดปฏสมพนธระหวางผแสงหาสารสนเทศกบระบบสารสนเทศทใช เชน หองสมด หนงสอพมพ เวลดไวดเวบ เปนตนพฤตกรรมการคนหา สารสนเทศ (Information search behavior) พฤตกรรมระดบจลภาคทผคนหาสารสนเทศมปฏสมพนธกบระบบสารสนเทศ โดยเฉพาะ การใชอปกรณ การใชเมาส คบอรด และการใชความคดสตปญญา ความรในการสบคนสารสนเทศ การใชตรรกะบลน การตดสนใจเลอกสารสนเทศ

ความหมายของพฤตกรรม ของ วลสน (Wilson,2000:50)พฤตกรรมสารสนเทศ (information behavior)

พฤตกรรมโดยรวมของมนษยทเกยวของกบแหลงและชองทางการสอสารสนเทศ ซงประกอบดวยพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศและพฤตกรรมการคนหาสารสนเทศ

พฤตกรรมสารสนเทศครอบคลม พฤตกรรมการแสวงหา และพฤตกรรม การใชสารสนเทศ พฤตกรรมสารสนเทศ เกดจากความตองการสารสนเทศ ผใชแสวงหาสารสนเทศโดยใชระบบหรอบรการสารสนเทศทงเปนทางการและไมเปนทางการ ในกระบวนการแสวงหาสารสนเทศ ผใชสามารถแลกเปลยน (information exchange) และถายโอนสารสนเทศไปยงผอนดวย (information transfer) ผลของการแสวงหาสารสนเทศอาจจะสำาเรจหรอลมเหลว เมอหาไมพบอาจจะยอนไปคนหาอกครงเมอไดสารสนเทศกจะนำาไปใชตามวตถประสงค

วลสน เสนอตวแบบพฤตกรรมสารสนเทศ ใน ค.ศ. 1981

มแนวคดสำาคญดงน

13.2 ความหมาย ความตองการสารสนเทศ (Information Need) คอ ภาวะทบคคลตระหนกถง ชองวางทางความร หรอขาดสารสนเทศ ซงเกดขนเมอ

บคคลมปญหาทตองการแกไข หรอมคำาถามทตองการคำาตอบ แตพบวาสารสนเทศ หรอ ความรทตนมอยนนไมเพยงพอทแกปญหา หรอตอบคำาถาม จงนำาไปสพฤตกรรมแสวงหาสารสนเทศ (Poa,1989:41 ;Westbrook.1995:330-331)ความตองการสารสนเทศ มลกษณะซบซอน เปนพลวต เปลยนแปลงตลอดกระบวนการแสวงหาสารสนเทศ (Changing need ) งานวจยหลายชนทศกษาผใชระบบคนคนสารสนเทศโดยผานตวกลาง เชน บรรณารกษ หรอนกสารสนเทศประเภทความตองการสารสนเทศ จำาแนกได 2 ประเภท คอ 2.1 ความตองการ

สารสนเทศตามเงอนไขทางเวลา เชน ความตองการเรงดวนทตองไดรบการตอบสนองโดยทนท มฉะนน สารนเทศทไดรบกไมม

ประโยชน 2.2 ความตองการสารสนเทศตามขอบเขตของความตองการ ไดแก ความตองการทมขอบเขตกวาง

(expansive need) คอ ผใชตองการขยายขอบเขตความรของตนในเรองหนงออกไป ความตองการทแคบ (narrowing

need) คอ ผใชทรความตองการสารสนเทศของตนอยางด ในระหวางการคนหาจะจำากดขอบเขตการคนหาใหแคบลงเรอย ๆ สำาหรบ ความ

ตองการทตรงเปาหมาย(focused need) นน ผใชสามารถระบไดทนทวาสารสนเทศทคนหาไดนนถกตองเหมาะสม ไมจำาเปน

ตองขยายหรอจำากดขอบเขตในการคนหา

ตวแบบความตองการสารสนเทศ เนนบทบาทของผใช ในระบบคนคนสารสนเทศ เปลยนแนวคดเกยวกบความตองการสารสนเทศ ทมลกษณะคงทตายตว มาสความตองการสารสนเทศ ทมลกษณะซบซอน หลากหลาย แปรเปลยนไปตามปจจยตางๆ ( ปจจยสวนบคคล สถานการณ และสภาพแวดลอมเฉพาะ) ใหความสำาคญกบสภาพแวดลอมทมอทธพลตอความตองการและพฤตกรรมสารสนเทศของผใช นำาเทคนคการวจยเชงคณภาพ เขามาผสมผสานกงเทคนคเชงปรมาณ

ตวแบบความตองการสารสนเทศทสำาคญ ม3 ตวแบบ1. ตวแบบความตองการแสดงออกถงระดบความตองการ

สารสนเทศของบคคล ของ Robert S taylor

แสดงใหเหนความเปนพลวตและความซบซอนในแนวคดเกยวกบความตองการสารสารเทศ

การระบความตองการสารสนเทศผใชตองผานกระบานการถามคำาถามใน 4 ระดบ ดงน 1. ระดบจตใตสำานก รตว หรอ ไมรตว ไมสามารถระบความตองการออกมาได 2. ระดบจตสำานก เปนรปรางขนในสมองของผใช คลมเครอ ตองสอบถามผอน 3. ระดบทแสดงออกถงความตองการ ผใชรความตองการสารสนเทศไดชดเจน 4. ระดบทปรบตามระบบหรอบรการสารสนเทศ ความตองการสารสนเทศปรบเปลยนเพอถามระบบ เชน บรรณารกษบรการตอคำาถาม หรอระบบ

2. ตวแบบความตองการสารสนเทศในสภาพแวดลอมทางการงาน ของ Wilsonพฤตกรรมการตองการ

สารสนเทศเกดจากความตองการพนฐานทง 3 ดาน ของมนษย คอ 1) ความตองการทางกาย (ความหว กระหาย) 2) ทางอารมณ (ความอยากรอยากเหน ตองการความสำาเรจ แสดงออก มอำานาจเหนอผอน ตองการการยอมรบจากสงคม) 3 ) ทางสตปญญา (ตองการรเละเขาใจ เพอจดระเบยบ วางแผน และมทกษะเพอตดสนใจ) ความตองการสารสนเทศเกดจากสงแวดลอมทางกายภาพอนๆ เชน ททำางาน สงคม เศรษฐกจ การเมอง ในการแสวงหาสารสนเทศอาจมอปสรรค สวนบคคล ระหวางบคคล และจากสงแวดลอม

3. ตวแบบการศกษาความตองการสารสนเทศของบคคลโดยใช

วธ Sense - making ของ Brenda Dervin เปนตวแบบทเดอรวนและคณะ พฒนาขนในสาขา

พฤตกรรมการสอสาร แตนำามาใชประโยชนอยางแพรหลายในสาขาบรรณารกษศาสตรและสารสนเทศศาสตร ดานพฤตกรรมสารสนเทศ องคประกอบสำาคญ 4 ประการ 1) สถานการณทบคคลประสบปญหา (situation) 2) ชองวาง หรอ ภาวะทตองใชสารสนเทศในการแกปญหา (gap) 3) การใชสารสนเทศเชอมโยงชองวาง (bridge) 4) ผลลพธ ไดแก ความร ความเขาใจ (sense) การใชวธเซนสเมกกง เนนกระบวนการสอสาร คอ การสนเทนา ซกถาม เพอใหเขาใจและความตองการและแสวงหาสารสนเทศของบคคล เนนวธ วจยเชงคณภาพ ไดแก การสมภาษณ และการสงเกต

พฤตกรรมแสวงหาสารสนเทศ หมายถง เปนการแสวงหาสารสนเทศอยางมวตถประสงค โดยเปนผลมาจากความตองการใด ความตองการนง ทงนในระหวางแสวงหาสารสนเทศบคคลผนนจงตองปฏสมพนธกบระบบสารสนเทศ

13.3 แนวคดและตวแบบการแสวงหาสารสนเทศ

พฤตกรรมการคนหาสารสนเทศ คอ พฤตกรรมระดบจลภาคทผคนตอปฏสมพนธกบระบบการคนคน ในสภาพแวดลอมของสารสนเทศอเลกทรอนกส ไมวาเปนในระบบปฏบต อาท การใชเมาท หรอในระดบการใชความคด สตปญญาและความร เชน การใชตรรกะบเลยนพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ เนนผใชเปนศนยกลาง และวธการวจยชงคณภาพ หรอใชวธวจยทง 2 วธ

พฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ + พฤตกรรมคนหาสารสนเทศ = พฤตกรรมสารสนเทศ

พฒนาการและแนวคดเกยวกบพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ ค.ศ. 1948 พฤตกรรมการแสวงหา

สารสนเทศ เปนแนวคดทปรากฏอยในงานศกษาวจยสาขาวทยาศาสตรและเทคโนโลย เนนศกษาการใชแหลงสารสนเทศทางบรรณานกรม ในรปแบบ เชน สาระสงเขป บทความ การใชหองสมด ฯลฯเนนการใชระบบสารสนเทศมากกวาพฤตกรรมของผใช กลางทศวรรษ 1970 เรมศกษาความตองการสารสนเทศของผใช นกวจย ไดแก เทเลอร(Tayior) เดอรวน(Dervin) เบลคน(Belkin) และวนสน(Winson) ไดเสนอแนวคดและเรมศกษาพฤตกรรมสารสนเทศ

ตวแบบพนฐานวางบนหลกการของความแนนอนและเปนระบบระเบยบ ระบบเนนการคนหาทจะใหเพยงขอมลทางบรรณานกรมในรปแบบตางๆโดยมสมมตฐาน ดงน - ผใชตองรความตองการสารสนเทศขอตนเองอยางชดเจน - ความตองการสารสนเทศไมเปลยนแปลง - พฤตกรรมการคนหาของผใชประกอบดวยแรงจใจในการคนความความสมเหตนมผล และมระเบยบ

ลกษณะสำาคญตวแบบการศกษาพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ แบบดงเดม

3 ตวแบบ ไดแก 1) ตวแบบกระบวนการแสวงหาสารสนเทศของเอลลส 2) ตวแบบเบอรพกกงของเบทส (Berry-picking Model ) 3) ตวแบบกระบวนการคนหาสารสนเทศของคลเธา (Information Search Process : ISP) ตวแบบทง 3 เปนผลการศกษาวจยและสะทอนใหเหนพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศทสอดคลองกบพฤตกรรมทแทจรง

ตวแบบสำาคญเกยวกบพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ

ตงแตทศวรรษท 1980 แนวทางการศกษาพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ เปนผลจาการการศกษาวจย เนนผใชเปนศนยกลาง วธการศกษาจากเชงเชงคณภาพ หรอใชทงผสมผสาน(เชงปรมาณและเชงคณภาพ) พจารณาถงความตองการหรอปญหาสารสนเทศของผใชทมลกษณะเปนพลวตขนอยกบความหลากหลายของบรบท สะทอนใหเหนพฤตกรรมการแสวงหา / การคนหาสารสนเทศทแทจรง

ลกษณะสำาคญของตวแบบการศกษาพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศ

ตวแบบใหม

ตวแบบพฤตกรรมการแสวงหาสารสนเทศของเอลลส เปนผลงานวจยคณภาพซงเอลลส ใชวธสมภาษณกงโครงสราง เพอศกษากจกรรมแสวงหาสารสนเทศของนกวชาการดานสงคมศาสตร 3 กลม ทมหาวทยาลยเชฟฟลด คอ 1. นกวจยในหนวยวจยตางๆ และนกวชาการในสาขาจตวทยา 2. นกวชาการดานสงคมศาสตรสาขาอนๆ และ3. นกวชาการดานสงคมศาสตรทไดคนหาสารสนเทศออนไลน

ประกอบดวย พฤตกรรม (กจกรรม) 8 ประการ ไดแก 1) การเรมตน (starting) 2) การเชอมโยง (chaining3) การสำารวจเลอกด (browsing) 4) การแยกแยะ (differentiating) 5) การตรวจตรา (monitoring 6) การดงสารสนเทศออกมา (extracting) 7) การตรวจสอบ (verifying) 8) การจบ (ending) มประโยชนตอการออกแบบระบบการคนคนสารสนเทศ โดยเฉพาะ ระบบไฮเปอรเทกซ

1) ตวแบบกระบวนการแสวงหาสารสนเทศของเอลลส

Berry-picking Model เปนการเปรยบเทยบกระบวนการคนหาสารสนเทศกบการเกบลกเบอรทตองเกบทละลก ผใชเรมจากการคนหาสารสนเทศจากจดใดจดหนงแลวคนหาตอไปเรอยๆ จากแหลงสารสนเทศทหลากหลาย การตอบสนองความตองการสารสนเทศของผใช ไมไดขนอยกบผลการคนคนเพยงครงเดยว แตจะขนอยกบสารสนเทศชนเลกชนนอยทเกบไดระหวางทาง และการแวะเกบแตละครงจะมการปรบแกคำาคนใหมไปเรอยๆ โดยเนนการสำารวจเลอกดแบบผาดๆ (browsing) ซงเปนการคนหาแบบไรทศทางหรอแบบกงมทศทาง เปนตวแบบสำาหรบการคนหาสารสนเทศระบบออนไลนและระบบอน มประโยชนสำาหรบการออกแบบระบบโดยเฉพาะอยางยง ในสวนของฐานขอมล และสวนตอประสาน

2.ตวแบบเบอรพกกงของเบทส ของ Marcia Bates

3.ตวแบบเบอรพกกงของเบทส Berrypicking model ของ Marcia Bates ตวแบบเบอรรพกกง มความแตกตางจากตวแบบการสบคนสารสนเทศพนฐาน 4 ประการ คอ 1) ลกษณะของขอคำาถามจะไมคงทแตจะมววฒนาการไปเรอย ๆ 2) ผใชจะไดรบสารสนเทศทละเลกนอยแทนทจะไดรบสารสนเทศคราวละมาก ๆ 3) ผคนหาสารสนเทศจะใชเทคนคทหลากหลายมากกวาการคนคนจากรายการบรรณานกรมในฐานขอมลเพยงอยางเดยว 4) ผใชจะแสวงหาสารสนเทศจากแหลงสารสนเทศทหลากหลายมากขนกวาการใชเพยงแคการคนคนสารสนเทศจากฐานขอมลบรรณานกรมเทานน

ตวแบบเบอรรพกกง การนำาเสนอกลยทธการสบคนสารสนเทศทสำาคญ 5 ประการ ไดแก1. การตดตามเชงอรรถ (footnote chasing) 2. การ

คนหาจากตวเลมวารสาร(journal run) 3 .การสำารวจชนหนงสอ (area scanning) 4. การสบคน

ในบรการบรรณานกรมและดรรชนและสาระสงเขป (subject searches in

bibliographies and abstracting and indexing services)

5. การสบคนจากชอผแตง (author searching)

Information Search Process (ISP) ของ Carol Kuhlthau กระบวนการคนหาสารสนเทศ ขนอยกบความรสกนกคด และทศนคตของผใช ในระหวางคนหาสารสนเทศ เชน ความสบสน ลงเล ไมแนใจ เกดขอสงสยและปญหา ตลอดจนเกดความมนใจ ประกอบดวย 6 ขนตอน คอ การเรมงาน (initiation) -> การเลอกเรอง (selection) -> การสำารวจ (exploration) -> การสรางกรอบแนวคดของเรองทตองการ formation) -> การรวบรวม collection) -> การนำาเสนอและจบกระบวนการ (Presentation ) แตทกขนตอนจะประกอบไปดวย 4 แงมม คอ ความคด (Thoughts), ความรสก (Feelings), การกระทำา (Actions), กลยทธ (Strategies)

  

Tasks       Initiation       Selection   Exploration   Formulation   Collection   Presentation---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- →

Feelings uncertainly optimism confusion clarity sense of satisfaction or(affective) frustration direction/ disappointment

doubt confidence

Thoughts vague-------------------------------------→focused(cognitive) -----------------------------------------------→

increased interest

Actions seeking relevant information----------------------------→seeking pertinent information(physical) exploring documenting