หลักวิปัสสนากรรมฐาน เกษม-160556

เกษม แสงนนท [email protected]

www.facebook.com/iteam2011

หลกวปสสนากรรมฐานจากพระไตรปฎก

M.A. (Educational Administration) Mahachulalongkornrajavidyalaya Uinversity Nakornsawan Sankha College

หลกสตร พธ.ม. (การบรหารการศกษา)

มจร. วทยาลยสงฆนครสวรรค วชา การบรหารการศกษาคณะสงฆ

แนะน าวทยากร ต าแหนง / วฒ อาจารยประจ า ภาควชาบรหารการศกษา คณะครศาสตร มจร.

น.ธ.เอก, ป.ธ.๓, พธ.บ.(เกยรตนยม), วท.ม. (MS.IT)

ก าลงศกษา ป.เอก (พทธบรหารการศกษา)

ประสบการณ - หวหนาฝายคอมพวเตอรเพอการศกษา

- อาจารยสอนคอมพวเตอร ไอท สอการสอน วจย บรหารจดการ

- วทยากร สวนงาน มจร. หนวยงานรฐ เอกชน และคณะสงฆ

- วเคราะหออกแบบระบบ Computer Lab, Media Lab, MIS Application

- บรหารโครงการ Computer Training, Tele-Conference, e-Learning

- พฒนาหลกสตร เอกสารอบรม และสอกวา ๕๐ รายวชา

- ประสานงานหลกสตร ป.โท-เอก (บรหารการศกษา)

ตดตอ คณะครศาสตร ม.มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย อยธยา

Tel. 089-819-5991, [email protected]

www.edmcu.net, facebook.com/iteam2011

2

อ.เกษม แสงนนท



หวขอน าเสนอ

3

ตอนท ๑ หลกวปสสนากรรมฐาน

ตอนท ๒ วธปฏบตวปสสนากรรมฐาน

หลกวปสสนากรรมฐาน



กรรมฐาน หรอ ภาวนา • กรรมฐาน (บาล :kammaṭṭhāna) (สนสกฤต:

karmasthana) หมายถง ทตงแหงการท างาน

ของจต สงทใชเปนอารมณในการเจรญภาวนา

อปกรณทใชในการฝกอบรมจต หรออบายหรอ

กลวธเหนยวน าใหเกดสมาธ กรรมฐานจงเปนสง

ทเอามาใหจตก าหนด เพอใหจตสงบอยได ไม

เท ยว เตลด เล อนลอยฟ งซ าน ไปอย างไร

จดหมาย ม ๒ อยางคอ สมถกรรมฐาน และ

วปสสนากรรมฐาน

• กรรมฐาน อกอยางเรยกวา ภาวนา

5



ภาวนา ๒ ภาวนา คอ การเจรญ, การท าใหเกดใหมขน, การฝกอบรมจตใจ : mental development) ม ๒ อยาง

๑. สมถภาวนา (การฝกอบรมจตใหเกดความสงบ, การฝก

สมาธ : tranquillity development)

๒. วปสสนาภาวนา (การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตาม

เปนจรง, การเจรญปญญา : insight development)

สองอย างน ในบาลท มาท านเรยกว า ภาเวตพพธรรม

และ วชชาภาคยธรรม. ในคมภรสมยหลง บางทเรยกวา กรรมฐาน

(อารมณเปนทตงแหงงานเจรญภาวนา, ทตงแหงงานท าความเพยร

ฝกอบรมจต, วธฝกอบรมจต — stations of mental exercises;

mental exercise; สงคห.๕๑ ; Comp. 202)

6

D.III.273; A.I. 60. ท.ปา. ๑๑/๓๗๙/๒๙๐; อง.ทก.๒๐/๒๗๕/๗๗.



วปสสนาภม (กจของวปสสนา)

• วปสสนา แปลวา การเหนตามสภาพความเปนจรง (เหนแจง, เหนชด, เขาใจถกตอง) เกยวกบสงขารและ

สภาวะธรรมทงหลาย ทเรยกวา วปสสนาภม ๖ คอ

– ขนธ ๕

– อายตนะ ๑๒

– ธาต ๑๘

– อนทรย ๒๒

– อรยสจ ๔

– ปฏจจสมปบาท ๑๒

7



โสฬสญาณ (วปสสนาญาณ 16) ญาณ คอ ความหยงร ในทนหมายถงญาณทเกดขนแกผเจรญ

วปสสนาตามล าดบ ตงแตตนจนถงทสด — insight; knowledge)

๑. นามรปปรจเฉทญาณ ญาณก าหนดจ าแนกรนามและรป

๒. ปจจยปรคคหญาณ ญาณก าหนดรปจจยของนามและรป

๓. สมมสนญาณ ญาณก าหนดรดวยพจารณาเหนนามและรปโดย

ไตรลกษณ

๔. อทยพพยานปสสนาญาณ ญาณอนตามเหนความเกดและความดบ

๕. ภงคานปสสนาญาณ ญาณอนตามเหนความสลาย

๖. ภยตปฏฐานญาณ ญาณอนมองเหนสงขารปรากฏเปนของนากลว

๗. อาทนวานปสสนาญาณ ญาณอนค านงเหนโทษสงขารทงปวง

๘. นพพทานปสสนาญาณ ญาณอนค านงเหนดวยความหนาย

8



โสฬสญาณ (ตอ) ๙. มญจตกมยตาญาณ ญาณอนค านงดวยใครจะพนไปเสย

๑๐. ปฏสงขานปสสนาญาณ ญาณอนค านงพจารณาหาทาง

๑๑. สงขารเปกขาญาณ ญาณอนเปนไปโดยความเปนกลางตอ

สงขาร

๑๒.สจจานโลมกญาณ หรอ อนโลมญาณ

๑๓. โคตรภญาณ ญาณหยงรทเปนหวตอการขามพนภาวะปถชนส

อรยบคคล

๑๔. มคคญาณ ญาณหยงรทใหส าเรจภาวะอรยบคคลแตละขน

๑๕. ผลญาณ ญาณหยงรทเปนผลส าเรจของพระอรยบคคลชนนนๆ

๑๖. ปจจเวกขณญาณ ญาณหยงรมรรค ผล กเลสทละแลว กเลสท

เหลออย และนพพาน เวนแตวาพระอรหนตไมมการพจารณา

กเลสทยงเหลออย

9



สรปโสฆสญาณ

*ญาณ ๑๖ สรป เปนโลกยญาณและโลกตตรญาณ

- ขอ ๑-๑๓ และ ๑๖ เปน โลกยญาณ

- ขอ ๑๔ และ ๑๕) เปน โลกตตรญาณ

ญาณ ๑๖ มใชมาในพระบาลเดมโดยตรง พระ

อาจารยในสายวงการวปสสนาธระไดสอนสบกน

มา โดยประมวลจากคมภร ปฏสมภทามรรค และว

สทธมรรค

10

(ข.ปฏ. 31/มาตกา/1-2 = Ps.1 และ วสทธ. 3/206-328 = Vism. 587-678)



ความตางของ สมถะ และวปสสนา • กรรมฐาน คอ ทตงการกระท ากรรมทางใจ เปนกศลขน

ภาวนา ม ๒ อยาง ไดแก

• สมถกรรมฐาน เนนท าใหจตสงบระงบนวรณตางๆ ผล

คอบรรลฌานขนตางๆ เมอฌานไมเสอมตายแลวยอม

บงเกดในพรหมภม แตละกเลสไมได

• วปสสนากรรมฐาน เนนเจรญปญญาเพอการละกเลสเปน

ล าดบขนจนเปนพระอรหนตผล ไมตองเกดอก

• พระพทธเจาทรงเนนการเจรญวปสสนากรรมฐาน โดย

การเจรญ สตปฏฐาน เพราะเปนหนทางดบกเลสอนเปน

สาเหตของทกขในวฏฏะ จนบรรลพระนพพาน

11



เปาหมายของ สมถะและวปสนา

กรรมฐาน ๒

สมถะ

สงบใจ

กรรมฐาน ๔๐

ฌาณ/สมาบต

รป/อรปพรหม

วปสสนา

เหนตามจรง

วปสสนาภม ๖

วปสสนาญาณ ๑๖

มรรค ผล นพพาน

12

ประเภท

เปาหมาย

เครองมอ

ผลลพธ

ประโยชน

รปแบบของ

ส านกตางๆ

เปนเพยงวธ

ทจะใหเขา

ถงเปาหมาย

เกษม แสงนนท, 2556



กรรมฐานทง ๒ เกอหนนกน • กรรมฐาน เปนการท างานของจต

ซงมทง ๒ ลกษณะ คอ สงบและ

สอดสอง กรรมฐานทง ๒ จง

เกอหนนกน แตมจดเนนและ

เปาหมายตางกน

• เปรยบเหมอนหลงมอกบหนามอ

คอ หลงมอท าหนาทเปนฐานของ

มอ และหนามอท าหนาทสอดสอง

แสวงหา

13

อยายดมนในสมาธ จนขาดปญญาทจะพาใหพนทกข



วปสสนา คอเอกลกษณพทธศาสนา • วปสสนากรรมฐาน เปนองคความรส าคญทสด ทท าให

พทธศาสนา มเอกลกษณเฉพาะแตกตางจากศาสนาอน

14

หลกความเชอ

หลกปฏบต

ทาน ศล ภาวนา

สมถะ วปสสนา

เทวนยม

พราหมณ

ครสต

อสลาม

อเทวนยม เชน ?

พทธ

เกษม แสงนนท, 2556

วธปฏบตวปสสนากรรมฐาน



มนษย และการพฒนาแนวพทธ

16



ปญญา : จดแยกโลกยะ /โลกตตระ

• โลกยปญญา คอ ปญญา เกดจากการอานมาก ฟงมาก

เมอคดวาตนรมากกเกดความหลงมาก เกดอตตา ม

มานะทฏฐกลา มความทนงตน ยกตนขมผอน เปรยบได

กบ ปถชนคนธรรมดานเอง

• โลกตรปญญา คอ วปสสนาปญญา หรอ ภาวนามย

ปญญา" เปนความรแจงเหนจรงใน รปนาม ขนธ ๕ ไตร

ลกษณ เปนตน ท าใหรเทาทนและปลอยวางไดจนเปน

พระอรยะบคคล ตงแตพระโสดาบนถงพระอรหนต

17



สตปฏฐาน คอทางเอกทางเดยว

“ดกรภกษทงหลาย

หนทางนเปนทไปอนเอก.....

เพอความบรสทธของเหลาสตว

เพอลวงความโศกและปรเทวะ

เพอความดบสญแหงทกขโทมนส

เพอบรรลธรรมทถกตอง

เพอท าใหแจงซงพระนพพาน

หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔ ประการ”

18

ท.ม. 10/273-300/325-351.



มหาสตปฏฐาน • การปฏบตวปสสนากรรมฐาน

ตามพระไตรปฎก มปรากฏ

หลายแหง แตกกลาวถงกาย

เวทนา จต ธรรม เปนหลก จง

สรปไดวา หลกปฏบตวปสสนา

กรรมฐานตามหลกการเดมใน

พระไตรปฎกจรงๆ นน กคอท

ปรากฏอยใน มหาสตปฏฐาน

สตร นนเอง

19



สตปฏฐาน 4

• สตปฏฐาน คอ ทตงของสต, การตงสตก าหนด

พจารณาสงทงหลายใหรเหนตามความเปนจรง

คอ ตามทสงนนๆ มนเปนของมนเอง

(foundations of mindfulness) ม ๔ อยาง คอ

กาย เวทนา จต ธรรม

• มวธปฏบตดงตอไปน

20



กายานปสสนา สตปฏฐาน

• การตงสตก าหนดพจารณากายใหรเหนตามเปน

จรง วา เปนเพยงกาย ไมใชสตวบคคลตวตนเรา

เขา ทานจ าแนกปฏบตไวหลายอยาง คอ

๑. อานาปานสต ก าหนดลมหายใจ

๒. อรยาบถ ก าหนดรทนอรยาบถ

๓. สมปชญญะ สรางสมปชญญะในการกระท า

ความเคลอนไหวทกอยาง

21



กายานปสสนา สตปฏฐาน (ตอ)

๔. ปฏกลมนสการ พจารณาสวนประกอบอนไม

สะอาดทงหลายทประชมเขาเปนรางกายน

๕. ธาตมนสการ พจารณาเหนรางกายของตนโดย

สกวาเปนธาตแตละอยางๆ

๖. นวสวถกา พจารณาซากศพในสภาพตางๆ อน

แปลกกนไปใน ๙ ระยะเวลา ใหเหนคต

ธรรมดาของรางกาย ของผอนเชนใด ของตนก

จกเปนเชนนน

22



เวทนานปสสนา สตปฏฐาน

• การตงสตก าหนดพจารณาเวทนา ใหรเหน

ตามเปนจรงวา เปนแตเพยงเวทนา ไมใช

สตวบคคลตวตนเราเขา คอ มสตรชด

เวทนาอนเปนสขกด ทกขกด เฉยๆ กด

ทงทเปนสามส และเปนนรามส ตามท

เปนไปอยในขณะนนๆ

23



จตตานปสสนา สตปฏฐาน

• การตงสตก าหนดพจารณาจต ใหรเหน

ตามเปนจรงวา เปนแตเพยงจต ไมใชสตว

บคคลตวตนเราเขา คอ มสตรชดจตของ

ตนทมราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ ม

โมหะ ไมมโมหะ เศราหมองหรอผองแผว

ฟงซานหรอเปนสมาธ ฯลฯ อยางไรๆ

ตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

24



ธมมานปสสนา สตปฏฐาน

• การตงสตก าหนดพจารณาธรรม ใหรเหน

ตามเปนจรงวา เปนแตเพยงธรรม ไมใช

สตวบคคลตวตนเราเขา คอ มสตรชดธรรม

ทงหลาย ไดแก นวรณ 5 ขนธ 5 อายตนะ

12 โพชฌงค 7 อรยสจ 4 วาคออะไร เปน

อยางไร มในตนหรอไม เกดขน เจรญ

บรบรณ และดบไปไดอยางไร เปนตน

ตามทเปนจรงของมนอยางนนๆ

25



อานสงสการเจรญสตปฏฐาน

• ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔

น อยางนน ตลอด ๗ ป หรอ ๖ ป หรอ ๕ ป หรอ ๔ ป

หรอ ๓ ป หรอ ๒ ป หรอ ๑ ป ผนน พงหวงผลทง ๒ ผล

อนใดอนหนง คอ พระอรหตตผลในปจจบนชาตน ๑

หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑

• ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔

น อยางนน ตลอด ๗ เดอน หรอ ๖ เดอน หรอ ๕ เดอน

หรอ ๔ เดอน หรอ ๓ เดอน หรอ ๒ เดอน หรอ ๑ เดอน

หรอ ครงเดอน ผนน พงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนง

คอ พระอรหตตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท

ยงเหลออยกเปนพระอนาคาม ๑

26



สตปฏฐาน

จากพระสตร

อนๆ

27



สตสตร

[๘๒๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงเปน

ผมสตอยเถด นเปนอนศาสนของเราส าหรบเธอทงหลาย

กอยางไรเลา ภกษจงจะชอวาเปนผมสต ดกอนภกษ

ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณา เหนกายใน

กายอย.. .ในเวทนาอย . . .ในจตอย . . .ยอมพจารณา

เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต

ก าจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย อยางนแล ภกษจง

ชอวาเปนผมสต ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงเปนผมสตอย

เถด นเปนอนศาสนของเราส าหรบเธอทงหลาย.

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค เลม ๕ ภาค ๑ - หนา ๔๘๙

28



โกสลสตร วาดวยการเจรญสตปฏฐาน ๔

[๖๙๑] ....ดกอนภกษทงหลาย ภกษทงหลายทเปนผมาใหม บวชยงไมนาน เพงมาส

ธรรมวนยน อนเธอทงหลาย พงใหสมาทาน พงใหตงอย พงใหด ารงมนในการเจรญสต

ปฏฐาน ๔ สตปฎฐาน ๔ เปนไฉน.

[๖๙๒] มาเถด ผมอายทงหลาย เธอทงหลายจงพจารณาเหนกายในกายอย มความ

เพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว เพอร

กายตามความเปนจรง. จงพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย เพอรเวทนาตามความเปน

จรง. จงพจารณาเหนจต ในจตอย...เพอรจตตามความเปนจรง. จงพจารณาเหนธรรมใน

ธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตม

อารมณเดยว เพอรธรรมตามความเปนจรง.

[๖๙๓] ดกอนภกษทงหลาย แมภกษทงหลายทยงเปนเสขะ ยงไมบรรลอรหต

ปรารถนาความเกษมจากโยคะอนยอดเยยม กยอมพจารณาเหน กายในกายอย มความ

เพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว เพอ

ก าหนดรกาย. ยอมพจารณาเหนเวทนา ในเวทนาอย...เพอก าหนดรเวทนา. ยอมพจารณา

เหนจตในจตอย . .เพอก าหนดรจต. ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค เลม ๕ ภาค ๑ - หนา ๓๘๒

29



สตมโต สทา ภทท

30