Орындаған: Ділдабек Т.,Ташбулатова Н., Султанбекова Н. Сыныбы: 9 ҚӘ Қабылдаған :Арапова

Ежелгі дәуір әдебиеті

Сақ, ғұн, үйсін дәуірі“Алып ер Тұңға”,“Тұмар патша”,“Шырақ батыр” жырлары

Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ-Х ғ.)“Оғыз қаған” жыры

Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет(ХІІІ-ХІV ғ.)Рабғузи қиссалары Сайф Сарай шығ.

Түрік қағанаты дәуіріндегі әдебиет (V-VIIIғ)“Орхон ескерткіштері”,“Қорқыт ата кітабы”,“Оғыз-нама”

Ислам дәуіріндегі әдебиет(Х-ХІІ ғ.)Әбу Насыр әл-Фараби, Ахмет Иассауи,Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари,Мұхаммед Хорезми, Сүлеймен Бақырғани,Әбу Райхан әл-Бируни шығармалары

Көне түркі жазба жазба ескерткіштері түркологиялық әдебиеттерде негізінен үш бөлінеді.

1. Енисей топқа ескерткіштері. Бұған Енисей өзінің жоғарғы сағасы

мен Тува Якутия Манғолия жерлерінен табылған көптеген ескерткіштер жатады.

2. Талас ескерткіштері. Талас ескерткіштердің табылуы табылуы Жамбыл уезінің әкімі, Талас жазуларын табушылардың бірі – В.А.Каллаурдың есіміне байланысты.Талас ескерткіштерінің саны қазір 10-нан асты.

3. Орхон ескерткіштері. Бұған VІІ ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың бас кезіндегі Құтылығ қаған, Білге қаған, Күлтегін, Тонықұқ сияқты ірі ескерткіштер мен он шақты майда ескерткіштер жатады.

Скандинавия халықтарының тілінде”рунь”,яғни “руна” деген сөз Скандинавия халықтарының тілінде”рунь”,яғни “руна” деген сөз қазақшаға аударғанда “сыры ашылмаған”, “құпия” деген мағынаны қазақшаға аударғанда “сыры ашылмаған”, “құпия” деген мағынаны білдіреді. Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг өзі білдіреді. Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг өзі тапқан құлыптастардағы жазуды “руна” деп атайды.тапқан құлыптастардағы жазуды “руна” деп атайды. Алайда бұл руна жазуының құпиясы көпке дейін ашылмай-ақ Алайда бұл руна жазуының құпиясы көпке дейін ашылмай-ақ қойды. Ескерткіштедегі жазуды ешкім оқи алмады. Ол туралы әр-қойды. Ескерткіштедегі жазуды ешкім оқи алмады. Ол туралы әр-түрлі болжам айтыла бастады. Бұл жазудың түп тамыры ежелгі грек түрлі болжам айтыла бастады. Бұл жазудың түп тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты деушілер де,мәдениетіне қатысты деушілер де,оны ежелгі маңғол жазуы, фин жазуы, скиф-славиян деп оны ежелгі маңғол жазуы, фин жазуы, скиф-славиян деп жорамалдаушылар дажорамалдаушылар дажазудың сырын ғылыми негізде ашып бере алмады.жазудың сырын ғылыми негізде ашып бере алмады. Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25-күні Дания корольдік Ғылым Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25-күні Дания корольдік Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемі дүр академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемі дүр сілкіндірер мәлімдеме жасайды. сілкіндірер мәлімдеме жасайды. жасады.жасады. Ғылым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған Ғылым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Сондай-ақ ол бұл ескерткіштер түркі халықтарының хабарлады. Сондай-ақ ол бұл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері “тәңірі” және”түрік” деген сөздер екен.“тәңірі” және”түрік” деген сөздер екен.

Дәл осы кезде академик В:В:Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуларының он беске жуық әріптерін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей- ақ , В. В. Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, сонан соң оны аударып шықты.Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені бойынан Н.М. Ядринцев тапқан ескерткіштер Шығыс Түрік қағанатының он жетінші қағаны Білге қаған (алғашқы аты- Могилянь) мен қағанның інісі, даңқты әскери қолбасшы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан құлыптастарға қашап жазылған ұзақ жыр жолдары еді.

Сонымен бірге ежелгі дәуір әдебиетіне қыпшақ тілінде жазылған(ХІІІ-ХVIғғ.) “Кодекс куманикус”,”Махаббатнама”,”Жүсіп-Злиха”,”Гүлстан”,”Домбауыл”,т.б. Қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енді. Олар өзінен кейінгі әдебиеттіңң дамуына негіз болған. Бұларды зерттеп, әдебиетіміздің тарихына қосуға, елге танытуға Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, Х. Сүйіншіәлиев, А.Қараубаева, М.Жолдасбеков, Н.Келімбетов, А.Егеубаев, т.б. Ғалымдар зор үлес қосты.

Орта Азияның Түркі тайпалары

руна жазуын қолданған,

ал араб әліпбиін кейінірек,

X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты

пайдаланылған. Бүкіл әлемге әйгілі

Орхон ескерткіштері тастарының

бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған.

Жыр көлемі жағынан 428 өлең жолынан тұрады.Мұның өзі құлыптастағы руналық жазубойынша есептегенде ұзыннан-ұзақ 53 қатар жазу болады.Бұл жырдың ерекшелігі-осыжырбір-бірінен толық дербес тұрған 6 хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады.

Елтеріс қағанды сипаттау

Білге қаған туралыТүріктерді тауғаштардың бағындырып алуы туралы.

Түрік халқының ұлы ата-бабалары туралы

Күлтегін туралы жыр

Қапаған қаған туралыІ хикая IV хикая

ІІІ хикая

ІІ хикаяV хикая

VІ хикая

Түрік қағанаты Бұмын, Естеми қағандардан соң, 630-680 жылдары тәуелсіздігінен айрылып, тауғаштарға бодан болады.

Қапаған хан өлген соң, билікке Білге қаған келеді. Ол-Күлтегіннің екінші ағасы. Жырда асқан ақыл иесі, батыр ретінде суреттеледі.

Күлтегіннің әкесі. Көк тәңірінің бұйрығымен Елбілге анадан туған. Әйелі-Ұмай ана. Олардан Күлтегін дүниеге келеді.

Жырдың бас кейіпкері. Әкесі Елтеріс қаған.Күлтегінағасы Қапаған ханмен бірге әке ісін жалғастырады.Он Алты жасынан бастап 23 рет соғысып, өз елін тауғаш-тардың езгісінен құтқарады.

Білге қағанның кезінде төбе би болған. Оның қайын атасы. Елтеріс, Қапаған, Білге-үш ханның ақылшысы болған,жырау. Тасқа ойып жаздырған да Тонұқұқ, кей деректерде Иолығ тегін деп айтылады.

Күлтегін батыр

Тонұқұқ

Елтеріс қаған

Білге қаған

Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ –Х ғ.ғ.) Қорқыт ата (VI- VIII ғ.ғ.) Қорқыт туралы ел арасына кең тараған аңыздар.«Қорқыт ата кітабы»- ҚОРҚЫТ АТА КІТАБЫ (“Китаб-и дәдем Коркут ғали лисан таифа оғузан”) – қаһармандық эпос үлгісі, оғыз-қыпшақ дәуірінің жазба мұрасы. ғылымда оның он екі нұсқасы мәлім: Дрезденде (12 нұсқа) және Ватиканда (6 нұсқа) сақталған. 19 ғ-да бұл жазба ескерткішті зерттеп, аудару ісімен акад. В.В. Бартольд айналысып, жеке тармақтарын жариялады. Кейін бұл аударма “Деде Горгуд”(Баку, 1950), “Книга моего деда Коркута” (М.–Л., 1962) деген атпен жарық көрді. Ә.Қоңыратбаевтың аударуымен қазақ тілінде 1986 ж. тұңғыш рет басылды. Әдеби әрі тарихи этник. мұра ретіндегі “Қорқыт Атаның кітабында” қазақ эпосына тән көркемдік кестелермен қатар қазақ тарихы мен мәдениетіне қосатын деректер де мол. Сондай-ақ жазбада оғыз тайпаларының этник. тегі, этнографиясысы, мекені, әлеуметтік жағдайы, т.б. мәліметтер көп сақталған. Осы деректерден оғыздардың бірде Сыр бойындағы қыпшақтармен, бірде Кавказ шегіндегі гәуірлермен жауласқаны көрінеді. Жырдағы ерлік сарындары аса елеулі. Қара Бодақ бірдеқыпшақ ханына қан құстырған қара күш иесі (3-жыр), енді бірде Хамид, Мардин қамалдарын қиратқан батыр.

«Оғыз қаған жыры»Оғызнама – түркі халықтарының ежелгі шежіресін генеалогиялық аңыздар негізінде баяндайтын эпостық дастан.Шығарма алғаш ауызша туындап, бертін келе қағазға түсірілген. «Оғызнаманың» екі нұсқасы бар: бірі – көне ұйғыр әрпімен 13 – 14 ғасырларда көшірілген, ПариждіңҰлттық кітапханасында сақтаулы. Оның көлемі небәрі 42 бет, әр беті 9 жолдан ғана тұрады. Бұл нұсқаны алғаш В.В. Радлов орыс тіліне аударған. Кейін А.М. Щербак тілдік тұрғыдан зерттеп, ғылыми түсініктерін жаза отырып, қайта аударған, ол қолжазбаны түпнұсқа деп танымай, оның көшірмесі деген пікірге келген. Екіншісі – араб әрпімен жазылған, тарихшы, Хиуа ханы Әбілғазы нұсқасы. 

Ислам дәуіріндегі әдебиет ( Х-ХІІ ғ.)Ахмет Йасауи (ХІІ ғ.) «Хикметтер»Ахмет Йасауидің қаламынан туған көлемді шығарманың бірі — «Диуани хикмет» — «Даналық кітабы». Ол оғыз-қыпшақ тілінде жазылған. Бұл еңбектің бізге жеткені XV—XVI ғасырлардағы көшірмелері, түпнұсқасы сақталмаған. Бұл көшірмелер Алматыда, Стамбұлда, Қоқанда, Ташкентте, Мәскеуде сақтаулы.Ахмет Йасауидің бұл шығармасы — діни сопылық еңбек. Исламның ішіндегі сопылық бағыт VIII ғасырда пайда болған. Жалпы, сопылық құран мен шариғатты толық мойындайды. Сопылық, өнеге, ұстамдарға халықтық жоғары мораль, адамның ішкі, сыртқы тазалығы, Аллаға сана арқылы ғана емес, өзінің шынайы тіршілігі арқылы құлшылық ету, қызықшылдыққа, байлыққа құмар болмау сияқты қағидалар тән. Сопылық өзінің осындай қарапайым, бұқара халықтың көңіліне жақындығымен ел арасында жақсы қолдау тапты, сөйтіп ислам дінінің бұқара халықтың арасына таралуына оң әсер етті.

Махмұд Махмұд ҚашқариҚашқари

Махмұд Қашқари (ХІ ғ. ) «Түркі тілдерінің сөздігі»Махмұд Қашқари ( 1029—1101) - түркі ғалымы, әйгілі «Диуану лұғат-ит-түрк» («Түркі сөздерінің жинағы») атты еңбектің авторы. Толық аты-жөні Махмұт ибн әл Хұсейн ибн Мұхаммед. Туған жері қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстықкөл жағасындағы (кей деректе Шу бойындағы)Барсхан қаласы. Ыстықкөл маңындағы болған Барысхан қаласында әскерилер отбасында дүниеге келген. Қарахан әулетінен. Қашқарда, Бағдатта білім алған. Византия, Түркия, Қытай және басқа елдерді аралаған. Түркі тілімен қатар, араб және парсы тілдерінде де еңбектер жазған. «Диуани лұғат ат-түрік» - Қ. ең ұлы шығармасы. Онда көшпелілердің ой әлеміне қатысты да тамаша мұра жинақталған. Бұл тамаша энциклопедиялық туынды 1072-1078 жылдары Бағдатта жазылған. Түпнұсқасы жоғалып кеткен. 1206 жылы М.А.Абулфатх жасаған жалғыз көшірмесі Стамбулда сақтаулы. Толық нұсқасын қазақ тіліне А. Егеубаев тәржімәлады.

Жүсіп Балағұни

Құтты білік дастаны“Құтты білік” дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069-1070 жылдары Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуің тілген. Кезінде “Құтты білік” дастаны Шығыстың әр елінде әр түрлі аталып кеткен. Бір елде – “Айнак ул-мамлакат” (“Мемлекет тәртібі”), екіншісінде – “Панунаман мулук” (“Әкімдерге насихат”), үшіншісінде – “Адаб ул-мулук” (“Әкімдердің әдептілігі”) деген атпен мәлім. Бұл атаулардың бәрі – “Құтты білік” дастаны, негізінен, мемлекетті басқару мәселесіне арналған шығарма екенін растай түседі. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі.

Ахмет Ахмет ИүгінекиИүгінеки

Өмірбаяны Ахмед Иүгінекидің ғұмыры, өмір сүрген

ортасы туралы деректер тым тапшы. Зағип болып туып, фәни жалғанның жарық сәулесін көрмей бақиға озған Ахмед жастайынан ілім-білімге құмартып, түркі тілдері мен араб тілін жетік меңгерген. Шариғат қағидаларын жан-жақты зерттеп-танып, терең іліміне сай “Әдиб Ахмед” деген құрметті атқа ие болған. Ақыл-ойы толысып, діни танымы әбден кемелденген шағында Ахмед Иүгінеки қысқаша тақырыптарға бөліп, ислам құндылықтарына негізделген өлең-жырларын өмірге келтіре бастайды. Кейін бұл жәдігерліктердің басы біріктіріліп, “һибуат-ул-хақаиқ” (“Ақиқат сыйы”) деп аталатын дидактикалық өлеңдер жинағына айналған. Мазмұны, танымдық нәрі жағынан алғанда “Ақиқат сыйы” — Әбу Насыр әл-Фараби, Махмуд Қашқари, жылы Баласағұни, Қожа Ахмет Иасауи мұраларымен іштей астасып, 9 — 13 ғ. аралығындағы түркі дүниесінің рухани қазыналарының жарқын туындысына айналды.

Алтынорда дәуіріАлтынорда дәуіріКодекс КуманикусКодекс Куманикус

Кодекс Куманикус (лат. Codex Cumanіcus), «Қыпшақ тілінің сөздігі» – қыпшақ тілінде жазылған діни мәтіндер мен сөздіктерден тұратын кітап (латын әліпбиінде қалыптасқан қысқаша атауы – СС), 82 парақтан (164 бет) құралған қолжазба.

Әл-ХорезмиӘл-Хорезми Әл-Хорезми (араб.:  محمد بن موسی

толық есімі - Әбу Абдулла) (خوارزمی(немесе Әбу Жафар) Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми) - Орта ғасырлық Ұлы ғалым - математик, астроном (жұлдызшы), тарихшы, географ. Бұл ғалымның өмірі туралы мәліметтер өте аз сақталған. Әл-Хорезми есімі оның туған елін көрсетеді – ортаазиялық Хорезм мемлекеті, ал ғалымның тағы бір лақап аты - әл-Маджуси – оның ата-тегінде зороастриялық абыз-жәдігөйлер (арабша «маджус») бар екендігін көрсетеді.

Әл-Мамұн (813—833) халифінің кезеңінде Әл-Хорезми Бағдаттағы Академия іспеттес «Даналық үйі» кітапханасын басқарды. Әл-Васике (842—847) тұсында Әл-Хорезми хазарларға экспедицияны басқарды. Әл-Хорезми жайында сақталған соңғы мәлімет 847 жылға сәйкес келеді.

РабғузиРабғузиРабғузи (лақап аты; шын аты-жөні – Наср әд-Дин Бурһан әд-Диннің баласы (т.-ө.ж.б.) – 13 ғ-дың аяғы мен 14 ғ-дың басында өмір сүрген жазушы, ойшыл. Рабғузидың Қисса-с-ул әнбийя атты еңбегі қазақ әдебиетінің ертедегі нұсқаларының бірі саналады.

Сайф СараиСайф Сараи

Саиф Сараи (1321, Сарайшық қаласы — 1396 ж. ш., Мысыр) — қыпшақ ақыны, Алтын Орда дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілі. Хан ұрпақтары арасындағы тақ таласы тұсында туған жерінен кетіп, өмірінің соңғы кезеңін мәмлүктер билігіндегі Мысырда өткізді. Саиф Сарайды Ә.Наджип қазақ халқының негізін құраған қыпшақ тайпасынан шыққан деп есептейді. Бізге жеткен елеулі еңбегі — бес мың жолға жуық түркі (қыпшақ) тіліндегі “Гүлстан бит-түрки” (1391) туындысын Сарайшықта бастап, Египеттегі Нілөзені бойында аяқтаған. Дастанның негізгі бөлімі Сағдидің “Гүлстан” шығармасының еркін аудармасынан тұрады, сондай-ақ оған өзімен тұстас сегіз шайырдыңғазалдары, ақынның өзі жазған лирикалық өлеңдері, нақыл, ғақлия, толғаулары енген. Саиф Сарайдың бұл поэмасы 14 ғасырдағы қыпшақ әдебиетінде қалыптасқан әдеби дәстүр, озық поэзия үлгісі болған. Саиф қолжазбасы 1915 ж. белгілі болды, оның фотокөшірмесі Анкарада (1954), орыс әліпбиі негізіндегі транскрипциясыТашкентте (1968) басылды. Сайф Сарайи (13-14 ғ.) "Гүлстан" атты шығармасымен әйгілі болған. Ол Шираздық Саһдид ақынның "Бустан" атты шығармасы негізінде жазған. Соның кей жерін қысқартып, кей жерін ұзартып, өзінше жырлаған.

ҚұтыпҚұтыпХұсрау– ШЫРЫН – Алтын Орда дәуірі ескерткіші (14 ғ.). Авторы қыпшақ тайпасынан. Хұсрау мен Шырынның махаббатына негізделген сюжеті Г.Низамидің осы аттас шығармасынан алынған. Бізге жеткен нұсқасы Париждің ұлттық кітапханасында сақталса, Египетте 1883 ж. көшірме

Қайырғали Қайырғали ЖалаириЖалаири

 Қайырғали Жалаири (Қадыр Әлі Қосымұлы би, арғы тегі Жалайыр) деп аталған бұл кісі ХVI-ғасырдың ортасы мен ХVII-ғасырдың басында өмір сүріп (1530-1605 жылдары), қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған. Ресейдің атақты патшасы Борис Годуновтың қол астында жүріп, 1602 жылы "Жылнамалар жинағын" жазып бітірген. Бұл — қазақ тілінде жазылған тұңғыш ғылыми еңбек. "Жинақтың" тілдік құрылымын, жазу мәнерін зерттеп, көрнекті ғалым Р.Сыздықова арнайы кітап жазған ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы, 1989 жыл). Қадыр Әлі деректеріне Шоқан Уәлихановтан бермен қарай талай тарихшылар, зерттеушілер сүйеніп келеді. Туған жері — Қазақстан жеріндегі Сырдария бойы. Қадырғалидың ата-бабалары Қарахан әулеті билігінен бері үздіксіз хан сарайында қызмет етіп, ханның ақылшы-кеңесшісі, қол бастар батырлары болған. Оның өз атасы Темшік Шығай ханның батыры болса, әкесі Қосым бек лауазымын иеленген.

БабырБабыр Захиредден Мұхамед Бабыр (

араб.:  ظهير الدين محمد Бабыр» есімінің парсы тілінен» ,بابرмағынасы «арыстан, қолбасшы, барыс»[1]) — моғол және үнді ел билеушісі, сардары, Ұлы Моғол мемлекетінің негізін қалаушы, ақын және жазушы.[2]

1483 ж. ақпанның 14 қазіргі Ферғана уәлаятында туған. Оның әкесі Омар Шайхы — Ақсақ Темірдің шөбересі, Ферғананыңәмірі еді. Ал Бабырдың шешесі — Құтлық Нигар ханым Моғолстан ханы, Шыңғыс хан әулеті Жүністің қызы болатын. Бабыр және қазақтың тұңғыш тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидың шешелері — бірге туған, апалы-сіңлілі адамдар болған. Демек, Бабыр мен Мұхаммед-Хайдар — бөле болып келеді.

ДулатиДулати Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед

Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаханнама» дастанының авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жөні – Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед Хайдар. Мұндағы «Мұхаммед Хайдар» - өз аты, «Мұхаммед Хұсайын» - әкесінің аты, «мырза» - текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны секілді), «дулат» - шыққан тайпасының аты.