Prof. Dr. İhsan Süreyya Sırma

I I . A B D U L H A M İ D ' İ N

İSLAM BİRLÎĞİ S İ Y A S E T İ

BEYAN

II Abdülhamid' in İs lâm Birliği Siyaseti , Beyan Yayınları'nın 7 0 . kitabı ola­

rak yayına hazırlandı; dizgi ve sayfa düzeni Hasan Demir (520 3 4 1 9 ) , kapak: Bey,

baskı ve cilt Karmat tarafından gerçekleştirildi ve Eylül 2007 'da İstanbul'da ya­

yımlandı. ISBN 9 7 5 - 4 7 3 - 0 2 4 - 5

9. BASKI

Yayınevi Sertifika No: 0 1 0 7 - 3 4 - 0 0 7 3 1 4

BEYAN YAYINLARI

Ankara Cad. 49 3 4 1 1 2 Cağaloğlu-Istanbul Tel: + 9 0 . 2 1 2 . 5 1 2 76 9 7 - 5 2 6 50 10 www.beyanyayinlari.com bilgi@beyanyayinlari.com

B Ü T Ü N E S E R L E R ! 4

Prof. Dr. İhsan Süreyya Sırma

II. Abdülhamid'in İslâm Birliği Siyaseti

BEYAN

İçindekiler

Üçüncü baskının Önsözü, 7

Birinci Baskının Önsözü, 9 Sultan II.'Abdülhamid ve Midhat Paşa, 11 Jön Türkler Meselesi, 15 Pan Arabizm (Arap Birliği Siyaseti), 21 Panislamizm İçin Dini Eğitim Islahı ve Sultan Abdülhamit -Muhammed Abduh İlişkisi, 25 Batı Emperyalizmi, 46 İslam Birliği Siyaseti (Pan İslamizm), 49 Ermeni Meselesi, 61 Kuzey Afrika'da Pan İslamist Faaliyetler, 60 Çin'de İslam Birliği Siyasetinin Uygulanması, 70 Sultan Abdülhamid Zamanında İstanbul'da Basın, 95 Sultan Abdülhamid'in Hal'i, 100 Sonuç ve Değerlendirme, 127 Ekler, 133

Kısa Bibliyografya, 149

Üçüncü Baskının Önsözü

Halledilişinden seksen, ölümünden de yetmiş iki sene geçmiş olmasına rağmen, Sultan Abdülhamid, hâlâ güncelliğini koruyor.

Ne var ki onun üzerinde yapılan araştırmalar, çok şükür, eski geleneksel ve bağnaz şeklinden değişime uğramada; ve me­selelere daha akl-ı selimle bakılabilmektedir..

Klâsik Batı hayranlığının kurbanı olan bazı yerli tarihçi­ler, hâlâ yaşamlarını, ve bu yaşamlarına bağlı olan acımasız ve ön yargılı düşüncelerini ve "tarihi kendi tekellerinde görme" alış¬ kanlıklannı sürdürüyorlarsa da, bu inhisarcı tarihçilik gelene­ği de yıkılmada; resmî ve kısmen uydurma olan hurafeler tarihi; yerini gerçekçi, vesikalara dayalı, duygusallıktan uzak, "her şey Batı için!" endişesinden berî, yepyeni ve zinde bir tarih anlayı­şına terk etmektedir: Bazı resmi tarihçiler bunu hâlâ kabullen¬ meyip, deve kuşu misâli başlarını kuma sokup, "Batııı!..Batııı!" diye feryâd etmelerine rağmen...

Zaten onlar, Batı'yı da anlamadılar. Zira anlamış olsalar­

dı, bize de anlatırlardı ne anladıklarını!

İşte Abdülhamid, -biraz da olsa- Batı emperyalizmine kar­şı çıkmayı bildiği için, hâlâ gündemdedir. Ve Batı, onunla nasıl mücâdele edip devleti'ni yıktıysa, bugün de Müslümanlarla uğ­raşmakta, onları en güzel şekilde sömürebilmek için, çağdaş yön-

temler geliştirmektedir. Mamafih onların yerli ve bilimsel temsil­cileri, onlara ellerinden geldiğince yardımcı olmakta; karşı çıkmayı deneyen Müslümanlara göz açtırmamaktadırlar.

Allah, onları ve onlara karşı olanları şöyle anlatıyor Kur'an'da:

"İmân edenler Allah yolunda savaşırlar, kâfirler de ta¬ ğut'un (yâni Allah nizâmına düşman olanın) yolunda savaşır­lar. Öyle ise Şeytanın dostlarıyla savaşın. Şüphesiz ki Şeytan'ın hilekârlığı zayıftır." (Nisâ suresi, 76).

Tarihimizi öğrendikçe, şahsiyet buluruz; şahsiyetimizi bulunca da, her türlü kültürel ve sosyal, hatta siyasi ve hatta ekonomik sömürüden kurtuluruz..

O halde; öğrenelim insanlık tarihinin gizli gerçeklerini!...

İhsan Süreyya Sırma

Ramazan 1409/Nisan 1989

Birinci Baskının Önsözü

Sultan II. Abdülhamid, bugüne değin ciddi bir araştırma konusu yapılmamış ve bu konuda yazılanların çoğu -lehte ol­sun, aleyhte olsun- hissi olmaktan öteye gidememiştir. Mesele hissi olarak ele alınınca, ya ona fanatikçe "Kızıl Sultan" denmiş yahut övgüde çok aşırı gidilerek göklere çıkartılmıştır.

Kanaatimize göre, bu iki tutum yerine, tamamen belge­lere dayalı bir ilim çerçevesi içerisinde bu konuyu ele alıp; de­ğerlendirmek lâzımdır. Ancak belgelerin ışığı altında onun müsbet ve menfi tarafları ortaya konabilir.

Ne var ki, Sultan Abdülhamid'in bütün yönlerini ele almak amacımız olmadığından ve zaten yazacaklarımız sınırlı olduğun­d a n , onun, özellikle Türkiye'de çok az bilinen, araştırma konu­su yapılmamış olan "İslâm Birliği Siyaseti" (Panislamizm) yani dış siyaseti üzerinde durmak istiyoruz. Onun için, bu kitabı ele alan okuyucu Sultan Abdülhamid'in her yönünü, belki çoğu yö­nünü bulamayacaktır. Fakat üzerinde durduğumuz mevzuda vesikalarımızın orijinal olup, daha önce Türkiye'de bilinmeyen bir tarih dönemini aydınlatacağından eminiz.

Gerçek tarih, bir mum ışığı ile karanlık bir zindana girip, içindekileri araştırmaktır. O karanlığa projektörle girme imkâ­nınız yoktur! Ne var ki, mumla dahi olsa, araştırmaya, görmeye mecburuz; tâ ki bizden önceki olaylar bize ibret olsun. Allah

şöyle emir buyuruyor:

"Andolsun, onların kıssalarını (tarihlerini) açıklamada salim akıl sahipleri için birer ibret vardır" (Yusuf Sûresi, 111).

ihsan Süreyya Sırma

Sultan II. Abdülhamid ve Mithat Paşa

Sultan Abdülaziz'in sebebi hâlâ çözülememiş olan esra­rengiz ölümünden ve Sultan V Murad'ın iki ay kadar süren kı­sa saltanatından sonra, Sultan II. Abdülhamid Osmanlı Devleti­nin Padişahı ve -tamamının olmazsa bile- dünya Müslümanla­rının Halifesi oldu(1876).

Sultan Abdülhamid, sadece kendinden önceki dönemler­den intikal eden ekonomik güçlüklerle değil; aynı zamanda "Doksan üç Harbi'nin (1877-78 Rus harbi) meydana getirdiği dış baskılarla karşı karşıya kaldı.

Aslında, savaşa taraftar olmayan Abdülhamid, İngilte­re'nin devamlı tesiri altında olan Sadrazam/Başbakan Mithat Paşa'nın zoruyla Rus harbine sokulmuştur. Yoksa, ekonomik, sos­yal ve askeri bakımdan bir çok güçlüklerle karşı karşıya olan Os­manlı Devleti'nin bu şekilde savaşa katılması, akıl kârı değil­di. Nitekim Sultan Abdülhamid, savaşa taraftar olmadığını Hatıratında 1 şöyle belirtiyor:

"Ben daima harbin aleyhinde bulundum. Bundan sonra gelecek birader ve oğullarıma nasihat ederim ki artık, uzun, kısa muharebelerle uğraşmasınlar. Bir kerre daha demiştim: Ga­libiyetle biten harpler de mağlubiyetle neticelenenler kadar

1 s. 1 2 8 , 129 .

milleti yorar. "Şan ve ş e r e f gibi şeyler, her tarafı ma'mûr ve hâl-u istikbâli emin memleketlerde hoş görülür. Harabelerde aç ve çıplak dolaşanların şan-u şeref iddiasında bulunmaları ve şan-u şeref peşinde koşmaları kadar hem gülünç, hem feci bir şey yoktur."

İşte, Osmanlı Devletinin o günkü durumunda savaşa ta­hammülü olmadığını bilen yeni Sultan, iktidarının daha ba­şında iken, kendisini savaşa sokan ve Rusların Yeşilköy'e kadar gelmelerine sebep olan Mithat Paşa'yı Başbakanlıktan almayı, Devletinin selâmeti için gerekli gördüğünden onu hem Başba­kanlıktan aldı, hem de devletin uzak bir yerine sürdü. Nitekim bu savaştan bir tek devlet kârlı çıktı: İngiltere! İngiltere, Rusları Ye­şilköy'de durmaya zorlayarak(!) Kıbrıs'ı Osmanlı Devletinden kopardı ki, bunun baş müsebbibi de Mithat Paşa idi.

Abdülhamid, sadece Mithat Paşa'yı görevden almakla kal­madı. Aynı zamanda onun, Belçika Anayasasına dayanarak 2

hazırlayıp, 22 Şaban 1292/9 Eylül 1876 günü takdim ederek ka­bul ettirdiği Anayasayı da geçici olarak yürürlükten kaldırdı. Kay­naklardan anlaşıldığına göre, 3 Mithat Paşa, 1876 Anayasasını ha­zırlarken, Osmanlı Devlet adamlarından ziyade İngilizlerle isti­şare ettiğinden, batılılardan mülhem olan bu anayasanın bir­çok maddesi Sultan Abdülhamid tarafından metinden çıkartıl­mıştır.

Abdülhamid'in kabul etmeyip metinden çıkarttığı mad­delerden bir kaç tanesi, onun daha o zamanki temayülünü ve Mithat Paşa'ya ters düşen taraflarını gösterir ki, dış politikası bakımından önem arz eder. Anayasa metninden çıkartılan bir maddenin muhtevası şu şekildeydi:

2 Bk. Javad Boulos , Les Peuples et les civilisations du Proche Orient, Pa­ris, 1 9 6 8 , V, 1 8 2 ,

3 Edwin Pears, Life of Abdul-Hamid, London, 1917 , s. 3 6 .

"Avrupa birliği içinde yer alan Türkiye'nin, kendini Av­rupa devletlerine benzetip, onların metotlarını uygulaması ve onların anayasal rejimlerine uyması lâzımdır. Sert ve örfî kanun­ları da nazar-ı itibara alarak, onların hükümet şeklini kabul et­tiğimizi ilân ederiz ." 4

Yukarıdaki satırları okuyunca, insan Türkiye'nin bugün­kü AB'ye girmek için yaptığı mücâdeleyi, ve bu uğurda vermeye çalıştığı tavizleri daha da iyi anlıyor. Yüz küsur sene önce Mithat Paşa, "Avrupa devletlerine benzemeyi, onların anayasal rejim­lerine uymayı" lâzım görüyor. Üstelik Şer'î ve örfî kanunlar da buna âlet edilmek isteniyor.

Mithat Paşa, tahayyül ettiği ve Şam'da vali iken olgunlaş­tırdığı "Arap Krallığı"5 fikrim, Başbakan olur olmaz tatbikat sahasına koymak istedi. Ne var ki Abdülhamid onun için bir en­gel teşkil ediyordu. Bu engeli ortadan kaldırmak için Mithat Paşa'nın neler düşündüğü hakkında, Fransa'nın İstanbul Sefi­ri tarafından Paris'e çekilen 6 Şubat 1877 tarihli telgrafta şöy­le denilmektedir:

"...Elde ettiğim çok ciddi bilgilere dayanarak söyleyebi­lirim ki Sultan, Mithat Paşa'nın siyasî iktidarını eline geçirip, kendisini pasif bir Halife halinde, siyasi işlere karışmayıp, sade­ce dinî meselelerle meşgul bir hâle getirmek ve Devletin tek h⬠kimi bir diktatör olmak için bazı entrikalar çevirmek üzere oldu­ğunu, gizli polisi vasıtasıyla öğrenince onu Başbakanlıktan azledip yurt dışına sürdü." 6

Sultan Abdülhamid, sıkıyönetim ilân edip, Mithat Pa¬ şa'yı yurt dışına (Arabistan'da Taife) sürünce, geçici olarak yü­

4 Gilles Roy, Le Sultan Rouge, Paris. 1936 , s. 5 1 - 5 4 . 5 Bk. Gabriel Charmes. L'Avenir de la Turquie, le Panislamisme, Paris,.

1882. 6 Fransız Hariceye Arşivi, N.S. Turquie, 1877 , no: 4 0 8 , s. 277 .

rürlükten kaldırdığı Anayasanın 113. maddesine dayanıyordu ki adı geçen madde şu şekildedir:

"Yüz on üçüncü madde: Mülkün bir cihetinde ihtilâl zu­hûr edeceğini müeyyid asâr ve emârât görüldüğü hâlde, Hükû¬ met-i Seniyye'nin o mahalle mahsus olmak üzere muvakkaten "idâre-i örfiye"7 ilânına hakkı vardır, İdâre-i örfiye, kavânîn ve ni¬ zâmât-ı mülkiyyenin muvakkaten ta'tilinden ibaret olup, idâre-i örfiye tahtında bulunan mahallin sûret-i idaresi, nizâm-ı mah­sus ile tayin olunacaktır. Hükümetin emniyetini ihlâl ettikle­ri, idâre-i zabıtanın tahkikât-ı mevsûkası üzerine sabit olanla­rı, memâlik-i mahrûsa-ı şahaneden ihraç ve teb'id etmek mün­hasıran Zat-ı Hazret-i Padişahî'nin yed-i iktidarındadır." 8

7 Yâni "Sıkı yönet im" 8 Sâlnâme-i Devlet-i 'Aliyye-i Osmaniyye, İstanbul, 1298 ,s . 2 4 - 2 5

Jön Türkler Meselesi

Mithat Paşa gibi, Osmanlı Devletinde Batı'nın empoze etti­ği şekilde durmadan reform isteyenler, kendi hamileri olan Av­rupa'ya kaçtılar; ve Sultan Abdülhamid aleyhinde faaliyet gös­termeye başladılar.

Kendilerine Jön Türk lakabını takan bu kimseler ne isti­yorlardı Abdülhamid'den?

Batı'nın güdümünde olan Jön Türk hareketi, Sultan Ab¬ dülhamid'in muhafazakâr siyasetine karşı ortaya konmuştu. Batılı olmak, Batılı gibi düşünmek, Batılı gibi giyinmek, Batılı gi­bi kanunlar koymak, Batılı gibi yemek; tek kelimeyle hiç bir yargıya tabi tutmaksızın, Batıyı taklid etmek!

Batı da, bunları bildiğinden, daha doğrusu bu tohumları kendisi ektiğinden, kendisini tanrılaştırdı, tabulaştırdı adeta 19. yüzyıl dünyasında...

Jön Türkler, 9 bu ithal edilmiş -çünkü kendilerinden üre­temediler felsefelerini hakim kılabilmek için, Osmanlı Devleti­ni yıkıp, onun yerine Avrupaî bir devlet kurarak Abdülhamid'i iktidardan uzaklaştırmayı birinci hedef edindiler. Artık bu hede­fe ulaşabilmek için her türlü faaliyet yapılacak, ayırım yapıl­maksızın, Sultan, Abdülhamid'e karşı olan bütün örgüt ve hare-

9 J ö n Türkler hareketinin ayrıntıları için bk. Şerif Mardin, J ö n Türkle­rin Siyâsî Fikirleri ( 1 8 9 5 - 1 9 0 8 ) , İletişim Yay. İstanbul, 1 9 8 9 .

ketlerin yanında yer alınacaktı.

Batı kültürüyle yetişip, kendilerininkini hiçe sayan ve böyle düşündükleri için de, o kültürle mücadele eden Jön Türk­lerin ne istedikleri hakkında, bizzat onlardan biri olan İstanbul eski Belediye Reisi ve Şeyhülislâm Mehmed Cemaleddin Efen­dinin damadı olan Cemil Topuzlu şunları yazmaktadır:

"Fransız Büyük İhtilâlinden aldığımız örnek üzerine he­men her vakit hürriyet, müsavat, adalet taraftarı ve Sultan Ha¬ mid istibdadının da şiddetle aleyhindeydik. Son sınıf talebele­ri koğuşlarda yatmazlar; dörder, beşer yataklı odalarda bulunur­lardı... Geceleri arkadaşlar bir araya gelince Padişah aleyhinde ihtilâle davet eden bir takım yazılar yazar, şapirgraf 1 0 la basar, bunları gizlice diğer sınıftaki arkadaşlara ve hatta harice bile dağıtırdık... J ö n Türklük hareketi orada (yâni Tıbbiye mekte­binde ) doğmuştu. Marko Paşa hem mektebi, hem de Sarayı mü¬ kemmelen idare ederdi . " 1 1

Ermeni olan Dr. Marko Paşa, senelerce bu mektebin mü­dürlüğünü yaptı ve maiyetinde yüzlerce J ö n Türk yetiştirdi. Kaynaklardan anlaşıldığına göre Tanzimat'a kadar Tıbbiye mek­tebine giremeyen gayr-ı Müslimler, Tanzimat Fermanının ken­dilerine sağladığı hak ve imtiyazlardan istifade ederek bu mekte­be öğrenci, hatta hoca bile olmuşlar.

İstanbul'daki Yahudi Hahambaşının müracaatı ve Sultan Abdülmecid'in fermanıyla Yahudilere özel muamele yapılmış, "Yahudiler, dinleri üzere Tıbhânede yiyecekler, içecekler ve dile­dikleri gibi ayin ve ibâdet yapacaklar" diye, Saray'dan irade çıkmıştır. 1 2

10 Bir nevi teksir makinesi . 11 Bk. Cemil Topuzlu, 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul, 1 9 3 9 , s . 1 8 - 2 1 . 12 Bk. İhsan Süreyya Sırma, Yahudilerin ilk defa Osmanlı Tıp Fakülte­

sine kabulüne dair bir vesika, Türk Kültürü Mecmuası , Ankara, Şu-

Bundan sonra da, Anadolulu fakir Müslüman yerine, İstanbul'daki zengin Ermeni, Yahudi ve Rumlar Tıbbiye Mekte­binde okumuşlar ve daha sonra mektebin idaresi tamamen bunların eline geçmiştir, işte senelerce bu müessesenin başın­da idarecilik yapan Dr. Marko Paşa da bunlardandır.

Sultan Abdülhamid aleyhinde, Paris'te oluşturulan J ö n Türk hareketi hakkında da yine Cemil Topuzlu şunları yaz­makladır:

"...Saint-Cloud vak'asından sonra, hafiyelik etmediklerine emin olduğumuz Ubeydullah Efendi, Dr. Besim Ömer, Esat, Ce­mal, Ahmet ve son senelerde tahsil için Paris'e gelen Cenab Şe­babettin, Neş'et Beyler ve bir kaç Mısırlı ile arasıra Saint-Mic¬ hel bulvarında kâin " C a f é Sufflot"nun üst katında gizlice top­lanırdık. İstibdadın aleyhinde mücadele ederdik. Bu suretle bu kahvede Jön Türklük temelini attık."

Bu harekete paralel olarak, İstanbul'da Abdülhamid aley­hinde faaliyet gösteren Türk Tıp Cemiyeti hakkında da keza Ce­mil Topuzlu şunları yazıyor:

"...Cemiyetimizin merkezi o sıralarda Beyoğlu'nda küçük bir apartmandaydı. Devam eden âzânın ekserisi ecnebi ve "lö¬ vanten" hekimler, ve reisimiz de Sertabib-i Şehriyari Mavroya¬ ni Paşa idi. Benden başka Türk, Müslüman olarak hiç bir aza yoktu." 1 3

Jön Türklerin, Ermeni çeteleriyle birleştiklerine dair iki rapor da aynen şu şekildedir:

"Kulları her ne kadar teveccühü şahanelerinden mehcûr ve bir takım kimselerin haysiyetime tecavüzleri yüzünden mün¬ kesir ve mağdur isem de pek küçük yaştan beri nimet-i hümâ¬

bat, 1 9 7 9 , sayı, 196. 13 80 Yıllık Hatıralarım, s . 69 .

yunlarıyla perverde olduğumdan Jön Türk ve Ermeni komiteleri­nin birleşmesi olarak Cenova'dan son verilen karar mucibince nefsi hümâyunlarına suikast için tertibat alındığını arz etmeyi kendime bir nimet borcu bildiğim ve bendegân-ı şahanelerin­den Diran Kelekyan Efendinin bu haberi teyid ettiğini arz ede­rim. 1321 Mayıs 17 Kahire . " 1 4

Alman sosyalistlerinden Henri Adolf'un ihbarı da şu şekil­

dedir:

"Her ne kadar Osmanlı İmparatoru Sultan Hamid Han Hazretleri sosyalist umdelerine karşı menfi hareket buyur­makta ise de Alman menâfiinin kendi şahsı ile alakası bulunma­sı ve Alman menafime hadim olması hasebiyle Jön Türk ve Erme­ni ve Bulgar komitelerinin nefs-i şahane aleyhinde icrasını tasav­vur ettikleri suikastin çok geçmeden ikama intizar icap eyle­diğini bildirmeyi kendime bir vazife bildiğimi arz ederim. 5 . 1 1 . 1 9 0 4 . " 1 5

Gerçekten de bu raporların ihbar ettiği gibi çok geçmeden meşhur bomba olayı olmuş; Ermeni ve Jön Türklerin tertipledik­leri bu suikast neticesinde birçok insan hayatını kaybetmiş, Sul­tan Abdülhamid de, Allah'ın bir lutfu olarak yara almadan kur­tulmuştu.

Fransız arşivlerinden çıkardığımız belgelere göre, bu

Jön Türklerin ileri gelenleri şunlardı:

Murad Bey (Başkan), Cenova'da Fransız Profesörü M. Mo¬

uillé'nin evinde ikâmet eder.

Şefik Mehmet Bey, Ermeni ihtilâlcilerinden Armen Ga¬ ro ile irtibattadır.

14 Tahsin Paşa, Abdülhamid ve Yıldız. Hatıraları, İstanbul, 1 9 3 1 , s. 189 . 15 Ay. es. s. 189 .

Şükrü Midhad, Selanik'te doğmuş, Cenova'da çıkan Mizan

Gazetesinin müdürü.

Hasan bey, Kahire'de doğmuş.

Sükuti İshak (Yahudi), Diyarbakır'da doğmuş.

Halil Larissa, Yunanistan'da doğmuş. Ahmed Hüsnü, Fi­libeli. Armen Garo, Ermeni İhtilalci.

Prof. M. Mouille, Jön Türk komitesinde çalışır, Fransız

Profesör.

Von der Galtz, Alman, Jön Türklerle temas halindedir. 1 6

Jön Türkler ve bir bakıma bunların devamı sayılan İttihad ve Terakki Cemiyeti, Batının empozesiyle durmadan reform is­tiyor, yukarıda gördüğümüz gibi, Osmanlı Devletinin düşman­larıyla işbirliği yapıyorlardı. Bunlar, Avrupa'dan mülhem bu re­formları, görünüşte Osmanlı Devletinin selâmeti için istiyorlardı. Oysaki Sultan III. Selim'den itibaren Batinin Osmanlı Devletin­den istediği reformlar, sadece ve sadece Osmanlı Devletinin bün­yesinde bulunan azınlıklara, yani Hıristiyan ve Yahudilere hak ve imtiyazlar tanımaya müteveccihti. Nitekim sürekli olarak istenen bu reformlar hakkında, Fransa'nın o zamanlar İstanbul'da bu­lunan Sefiri, Paris'e şunları yazmaktadır:

"Ekselanslarının çok iyi bildiği gibi, bizim bu reformlardan maksadımız, Osmanlı Devletini kalkındırmak değil, Ayasofya

üzerinde parlamakta olan hilâli indirip, yerine tekrar Hıristiyan haçını koymaktır."17

Batı'ya yakınlığı ve özellikle İngiliz menfaatlerini koruma­ya çalıştığı bilinen Mustafa Reşit P a ş a , 1 8 Avrupa'dan döner

16 Daha ayrıntılı bilgi için bk. Fransız Hariciye Arşivi, N.S. Turquie, 1 ,178 vd; Georges Young, Constantinople, Paris 1 9 4 8 , s. 297 .

17 Aynı Fransız arşivi, N.S. Turquie, 1876 , s. 38 vd. 18 Bk. 1. S. Sırma, Sömürü Ajanı İngiliz Misyonerleri, İstanbul, 1984, s. 34.

dönmez, onları memnun etmek için hazırladığı "empoze Tanzi­mat Fermanı"nı Sultan Abdulmecid'e kabul ettirerek 1839'da ilân etti. Avrupalıları son derece memnun eden bu ferman, Müs­lüman tebaa tarafından tepkiyle karşılandı. Çünkü Hıristiyan­lar, fermanı "kendi milli gayelerinin tahakkukuna yarayacak bir vesika" olarak telakki ediyordu. 1 9

Tanzimat ve daha sonra Islahat Fermanı'nın azınlıklara getirdiği bu imtiyazlardan sonradır ki azınlıklar, yine Hıristi­yan Batı dünyasının teşvik ve yardımlarıyla kıpırdanmaya, yer yer isyanlar çıkartmaya başladılar. Kendilerine taviz verilince, istemenin yollarını öğrendiler.

19 Bk. Islâm Ansiklopedisi , Tanzimat maddesi.

Pan Arabizm (Arap Birliği Siyaseti)

Sultan Abdülhamid'e karşı yürütülen J ö n Türkler ha­reketi (Pan Türkizm)'e paralel olarak bir de Pan Arabizm cereya­nı ortaya çıktı.

Her ikisi de Sultan Abdülhamid'e karşı mücadele eden "Pan Türkizm" ve "Pan Arabizm" hareketlerinin ortak yönleri, milliyetçi oluşlarıydı. Jön Türkler arasında gayr-ı Müslimler ol­duğu gibi, Pan Arabizm üyelerinin yüzde doksanı Hıristi­yan'dı.

Hemen hepsi Avrupa'da yetişmiş olan bu Arap milliyetçile­ri, tıpkı Batı gibi, tıpkı Jön Türkler gibi Sultan Abdülhamid'e "Kı­zıl Sultan" diyor; onu bir an önce devirmeyi plânlıyorlardı... Nasîf el-Yazici ve Patrus el-Bustânî, bunların öncülerindendir¬ ler ki, görünüşte Arap milliyetçiliğini ön plâna alıp, Hıristiyan Araplarla Müslüman Araplar arasındaki din farkı engelini kal­dırıp, onları "Arapçılık"ta birleştirmek istiyorlardı. Tıpkı Jön Türklerin müsavat felsefeleri(!) gibi... Ne var ki seneler sonrası hadiseler göstermiştir ki, çoğu Hıristiyan olan bu Arap milliyet­çilerinin esas gayesi, İslâm topraklarında Hıristiyanlığı ege­men kılmaktı. Nitekim onların torunları şimdi Yahudilerle bir­leşmiş Müslümanlarla savaşıyorlar...

Kitapları Türkçeye de tercüme edilmiş olan meşhur Cor-ci Zeydan da, Arap milliyetçiliğine hizmet eden Hıristiyanlar-

dandır. Bu fikirlerini, 1892'de. kurmuş olduğu Hilal mecmu­asında geliştiren Corci Zeydan, daha sonra "Tarihu'1-Arab Kable'l İslâm" (İslam Öncesi Arap Tarihi) adlı kitabını yazarak, Arapla rın esas medeniyetlerinin İslam'da değil, İslam öncesinde ol­duğunu göstermeye çalıştı. Nitekim, onun ölümünden seneler sonra, fikirleri gelişti; ve bütün İslam ülkelerinde bir "islam ön­cesi tarihe hayranlık" cereyanı başladı. İslam eserleri bakımsız­lıktan yok olurken; Müslümanlar, Roma, Bizans, Kartaca, Hi­tit, Hıristiyan eserlerini ihya etmek için bütçelerine para koydu­lar. Hakkında defalarca yazdığımız, 2 0 seneler önce Antalya'nın Demre'sine yaptırılan Noel Baba heykeli bunun en yakın misâli­dir. Müslüman paralarıyla, Müslüman topraklarında Hıristiyan heykelleri!..

Bu araştırmamızın esas konusu Pan Arabizm olmadığın­dan, bu meselenin ayrıntılarına girmeyecek, sadece bir kaç isim­den söz edeceğiz. Sultan Abdülhamid'e karşı güya demokrasi re­jimini savunan Kasım Emin ve Şibli Şamil de, Kahire'de faaliyet gösteren Arap milliyetçilerindendirler. Şam'lı Edib İshak da, Suri­ye ve Mısır'da faaliyet göstermiş, çeşitli Arap dergilerinde bu yol­lu makaleler yazmıştır.

"Anadolu'da Arap Milletinin Uyanışı" (Le Reveil de la Na-tion Arabe dans I'Asie Turque) kitabının müellifi Necib Ğazu-

ri(1881-1916), ilk defa müstakil bir Arap devletinden sarahaten bahseden ve bu devletin, parçalanacak olan Osmanlı Devletin den koparılacak, Dicle-Fırat'tan, Süveyş'e; Akdeniz'den, Fars Körfezi'ne kadar uzanacak kara parçasında kurulacak devlet fikrini ortaya atan Arap milliyetçisidir. 2 1

20 Ayrıntılı bilgi için bk. Sömürü Ajanı İngiliz Misyonerleri adlı kitabı mız.

21 Bk. İbrahim Halil Ahmed, Tarihu'l-Vatani'l-Arabi fi'l 'ahdi'l () ' ,mani, Musul, 1 9 8 3 , s . 3 9 9 .

Ne gariptir ki, bu Hıristiyan milliyetçiye ait "Ummetun Arabiyyetun vahide'' parolası, günümüzde Baasçı Devlet Başkan­larının dilinden, büyük panolar şeklinde Bağdat duvarlarını kap­larken, yine Baasçı Suriye Devlet Başkanı ve Hamâ'da binlerce Müslüman'ı şehideden İslâm düşmanı Hafız Esed'in ağzından da, Şam caddelerini süslemektedir!:

"Ümmetun Arabiyyetun vahide Zate risâletin hâlide(!).."

"Arab Bağımsızlığı" (I'lndependence Arab) adlı kitabıy­l a 2 2 fikirlerim Araplar arasında yayan bu Hıristiyan milliyetçi­si, yâni Necib Ğazurî, gerçekten Araplar üzerinde müessir ol­muş ve çağdaş Baasçılarm fikir babası olmuştur.

Önceleri, kültürel bir akımın üyeleri olarak ortaya çıkan bu Arap milliyetçileri, daha sonraları gizli siyasi cemiyetler kura­rak ve pek tabii olarak Avrupa'dan her türlü desteği sağlayarak Sultan Abdülhamid'le mücadelede, Yahudi, Ermeni ve Jön Türk­lerin yanında yer aldılar. Bunlar, her fırsatta, îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yanında yer aldıklarını da ilân ediyorlardı. 2 3

Abdulkerim el-Halil, Abdülhamid ez-Zahravî, Refik Rez­zâk Selum, Salih Haydar, Cemil el-Hınsî, Yusuf Muhayir, Seyfud¬ din el-Halib, Şefik el-Azam, Reşid Rıza, Rıza Salih, Talib Nakib, Aziz Ali Mısrî, Nedre el-Matran, Nehle el-Matran, İzzet Cundî ve Ruşdî Şem'a gibi Hıristiyan Araplar -aralarında tek tük Müslü­man menşeli olanlar da var- bu hareketi yürüten Arap milli­yetçileriydiler.

Tarihe karıştığı sanılan bu akım, bugün dahi üniversite­lerde -ki bunların merkezini büyük çapta Amerika'nın destekle­diği ve yönettiği Beyrut Amerika Üniversitesi teşkil ediyor-,

22"El - ls t ik lâ lu ' l -Arabî" adıyla Arapçaya tercüme edilmiştir. 23 İbrahim Halil Ahmed, a.g.e. s. 4 0 6 .

propaganda edilmektedir. Ve bu tehlikeli hareketi, belki de Orta Doğu'da yıllarca devam eden savaşın hazırlayıcıları, Ameri­ka'nın, sözü edilen üniversiteye yerleştirmiş olduğu misyoner, papaz profesörler yönetmektedirler ki, kendisiyle münakaşa et­tiğimiz Prof. Kemal Salibi de bunlardan bir idir . 2 4

24 Bk. İslâm Mecmuası , Sayı, 12, Oryantalizm üzerine yapılan açık otu­rum.

Panislamizm için dinî eğitim ıslahı ve Sultan Abdülhamid-Muhammed Abduh ilişkisi

Şüphesiz bütün Arap âlimlerinin Sultan Abdülhamid'in İslâm Birliği Siyâsetine bakışı menfi değildi. Bunlardan, onun gibi düşünenler olduğu gibi onu, bu siyasetinde destekleyenler bile vardı.

Sultan Abdülhamid, bu uluslararası siyâsetini devam et­tirebilmek ve kafasında tasarladığı İslâm birliğini gerçekleştir­mek için sâdece bazı gizli örgütler kurmakla kalmıyor; aynı za­manda bir takım köklü tedbirler de alıyordu ki, onun "dinî eğiti­mi ıslah projesi" de bu cümledendir. Ona göre, şayet yıllardır du­mura uğramış olan dini eğitim ıslah edilebilirse; kendisinin hali­fesi olduğu İslâm Devleti'nin birçok meselesi hallolacaktır.

Abdülhamid, bu projesini gerçekleştirmek için, sadece İstanbul ulemasından değil, diğer İslâm ülkelerinde yaşayan Müs­lüman âlimlerin görüşlerinden de yararlanmıştır ki, Mısırlı âlim Muhammed Abduh bunlardan biridir.

Son zamanlara kadar hakkında fazla bilgi sahibi olmadı­ğımız Abdülhamid-Muhammed Abduh ilişkisi, bulduğumuz ar­şiv belgeleriyle yeni boyutlar kazanmada; ve şimdiye dek olan kanaatleri biraz değiştirmektedir. Sultan Abdülhamid'e muha­lif gibi gösterilmiş olan Abduh'un, bizzat kendisinin yazdığı mektuplarda, İstanbul Halife'sine ne kadar bağlı olduğu açıkça

görünmektedir.

19. Yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında, sadece Mı­sır'da değil; hemen hemen bütün İslâm ülkelerinde, bazı fark­lı düşünceleriyle tesir bırakmış olan Mısırlı büyük mütefekkir Muhammed Abduh, 2 5 kendi döneminde son günlerim yaşıyor bile olsa, en büyük İslâm Devleti olan Osmanlı Devleti ile de iliş­ki kurmuş, ve tasarlamış olduğu din eğitiminin ıslahı projelerinin ancak orada tatbikat alanına sokulabileceğine inanmıştır.

Sadece Muhammed Abduh değil; onun çağdaşı olan baş­ka İslâm âlimleri de, gerilemekte ve çökmekte olan Müslüman­ların, ancak rayından çıkmış olan İ s lâmî eğitimin, özüne uygun bir hâle getirilmesiyle bu çöküşten ve gerilikten kurtulabilecek­lerine inanıyor ve bunu söylüyorlardı. İşte Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid'in ele aldığı "Dinî Eğitimi Islah Projesi"nin gerekçe­si de buydu.

Bu ihtiyaçtan; ve belki de siyasî otoritesini sağlamlaştır­mak ve üzerinde taşımış olduğu Hilâfet unvanına daha bir et­kinlik ve evrensellik kazandırmak, ve de dünya Müslümanları arasında takip etmiş olduğu İslâm Birliği siyasetini (Panisla­mizm'i) yaygınlaştırmak için Sultan Abdülhamid böyle bir eği­tim ıslahına gerek duydu. Nitekim bunun için derhal bir ira­de çıkartarak, komisyonlar kurdu ve Şeyhülislâm başkanlığın­da bu komisyonları faaliyete geçirdi.

Muhammed Abduh'un, Sultan Abdülhamid'le temasa geç­mesi, bu haberi at-Tarîk gazetesinde okumasından sonra olmuş­tur ki, o sırada Abduh, Paris'ten dönmüş, Beyrut'ta bulunmak­tadır.

25 M u h a m m e d Abduh, 1 8 4 9 - 1 9 0 5 tarihleri arasında yaşamış, Mısır'ın önde gelen ilim ve düşünce adamlarından biridir. Halefleri üzerinde birçok tesiri vardır ki biz burada bunun ayrıntılarına girmiyoruz.

Mısır'ın İngilizler tarafından işgali, Muhammed Ab¬ duh'u hayli üzdüğünden, Londra'ya kadar gidip İngiliz yetkili­leriyle görüşmüş ve tabii, bu görüşmelerden hiç bir netice ala­madan Paris'e geri dönmüştür. Batıya karşı beslemiş olduğu gü­zel düşüncelere rağmen, bu şekilde İngiliz emperyalizmi ile kar­şı karşıya gelen Muhammed Abduh, ümitsizliğe düşmüş ve Batı kaynaklı devrimci fikirlerini bir yana bırakarak, bu düşünce­lerin hayalcilikten başka bir şey olmadığını; batı emperyalizmi­ne karşı ancak şuurlu hocalar yetiştirmek ve bu şuurlu hocaları yetiştirebilmek için de, din eğitiminin ıslahı gerektiği kanaati­ne varmış ve çalışmalarını o yolda teksif etmişt ir . 2 6

Yukarıda belirttiğimiz gibi Muhammed Abduh, at-Tarık gazetesinde, Sultan Abdülhamid'in de dinî eğitimde böyle bir ıslahat yapmak istediğini ve bu konuda bir irâde dahi çıkardığını öğrenince; bunu fırsat bilip, Şeyhülislâm aracılığıyla Sultan Abdülhamid'in eğitim ıslahatına yardım etmek istemiş ve bu­nun için Şeyhülislâm'a bazı mektuplar yazmıştır ki, bunlardan (Osmanlıca tercümesini, Başbakanlık Arşivinde 2 7 bulabildiğimiz mektupta, onun bazı düşüncelerim şöylece tesbit edebiliyoruz:

1 Muhammed Abduh, Sultan Abdülhamid için şu tabirle­ri kullanıyor

a. Hazret-i Zillullahi,

b. Cenâb-ı Hilâfetpenâhi,

c. Ümmet-i Islâmiyyenin hâmi-i hakikisi,

d. Hazret-i Padişahi,

e. Zât-ı Akdes-i Hazret-i Padişahi.

26 Bk. Ahmed Emin, Zu'amâu'l- Islâh, Beyrut, tarihsiz, s . 3 0 7 - 3 0 8 . 27 Yıldız tasnifi, Kısım no : 18 , Evrak no: 553/510. Zarf no :93 , karton

no: 3 8 .

2. Muhammed Abduh'un, Osmanlı hilâfeti hakkındaki ifâdeleri:

"Şurasını da ilâve etmek isterim ki, ben Ümmet-i Mu¬ hammediye ve Hilâfet-i Osmaniyye uğrunda terakkiyatımı, sa­adetimi ve her menfaatimi feda ve belki kendimi meskat-ı re'simden bile c ü d â etmiş olduğumdan, din ve Devlet a'dasının kudretlerine karşı Millet-i İslâmiyyenin bulunduğu hâl-ı inhi­tattan kurtulmasiyle şevket ve kudret-i sabıkasına avdetinden ve dünyanın her köşesinde bulunan İslâm'ın, merkez-i Hilâfet-i Kübrâ'ya marbutiyeti, sahihay-ı diniyyede bulunup 'an ilmin muhafaza-ı huhûk-ı hakimiyet uğrunda fedây-ı can etmelerinden başka şahsımca hiç bir emelim y o k t u r . " 2 8

3. Abdülhamid'in muarızlarına karşı tutumu:

Muhammed Abduh, bu konuda isimlerini zikretmeden, sadece fikirlerini serdederek İttihad ve Terakki, Jön Türkler, Pan Arabistler ve vatan, hürriyet adına ortaya çıkan diğer grup­ların, vehimler üretmekten başka bir şey yapmadıklarını şöyle ifâde ediyor:

"Mütalaasından anlaşılacağı üzre işbu layihada Millet-i İs­lâmiyye'ye târi olan hâl-ı cehaleti ve bunun esbabını ve mekâ­tibin ders cedvellerinin ne yolda ıslahı, ve 'avâm-ı nâs'a ne gibi mürşidler vasıtasiyle nasıl nesâyih icrası lâzım geleceğini teşrih ve Ümmet-i Islâmiyye'nin vatan ve hürriyet gibi bir takım sebuk-fezanın ihdas ettikleri evham ile kâim olamayıp behemehal li¬ vây-ı Hilâfet altında bi'l-ictimâ' muhafaza-ı din gayretiyle kesb-i mekinet ve devam edebileceğini tavzih eyledim." 2 9

Muhammed Abduh'un, Sultan Abdülhamid'in Panisla¬ mist fikirlerine tamamen uygun olan yukarıdaki fikirleri serdet-

28 Bk. ek 1. 29 Bk.ek. 1 .

mekten maksadı; muhtemelen samimiyetine inanılması ye ısla­hat layihasının ciddiye alınmasını temin içindir. Nitekim Şeyhülislâm'a göndermiş olduğu bir başka mektupta d a 3 0 arz etmiş olduğu ıslahat layihasının kaybolabileceği, yâ da önemsenmeye­rek ve de Türkçe yazılı olmadığı için bir kenara atılacağından korktuğunu, kendisinin Şeyhülislam'ın babası olan Paşa'yı ta­nıdığını ve onu bunun için aracı yaptığını belirterek, bu yolda kendisine yardımcı olmasını, ve bu düşüncelerini Türkçeye ter­cüme ettirip özetledikten sonra Zât-ı Şahane'ye yâni Sultan Abdülhamid'e arz etmesini istiyor. Ve bu layihayı gönderirken samimi olduğunu vurgulayarak şöyle devam ediyor:

"... Benim bu layihayı göndermekten tek kastım, yok ol­maya yüz tutmuş olan İslâm ümmetinin bu yok oluşuna mani olmaktır. Bu yolda sadece Allah'ın vereceği mükâfatı düşünerek feda olmaya hazırım." 3 1

Muhammed Abduh'un din eğitiminin ıslahı hakkında­ki düşünceleri:

Abduh'un, bu görüşlerini açıkladığı on bir sahifelik layi­hayı, gerekçeler, ve teklifler diye iki bölümde mütalaa etmek mümkündür.

A. Gerekçeler

1. Muhammed Abduh, bu layihayı hazırlarken, İslâm'daki meşveret'i esas alarak hareket ettiğini belirtiyor.

2. Gerekçelerden biri ve ona göre en önemlisi, "Osmanlı Devletinin muhafazası"dır ki bu konuda şöyle diyor:

"Müslümanlar arasında, vicdan sahibi olan herkes Os-

3 0 Bk. ek. 2. 3 1 Bk. ek. 2.

manlı Devleti'nin muhafazasını, dinî inanç esaslarında, Allah'a ve Resûlü'ne imandan sonra üçüncü kabul eder. Çünkü Dinin Sultanını koruyan ve Devletin topraklarını muhafaza eden tek düşünce budur ve ben böyle bir inanca sahip olduğum için şük­rediyor, inşaallah bu düşünceyle de ölmek istiyorum. 3 2

3. İslâm Hilâfetini koruyan surlar ve kaleler vardır ki, bunların en sağlamı müminlerin kalplerinde ona karşı oluşan sevgi, ve onu korumak için besledikleri hamiyyettir . 3 3

4. Müslümanların itikadları zayıfladığından; ona bağlı olarak ahlâkları da bozuldu; yiyen, içen, eğlenen ve çoğalan hayvanlar gibi oldular ki, artık onlar, Allah'ın ahkâmı, Resûlul¬ lah'ın buyrukları ve Halife'nin izzetlerinin bir değeri var mıdır, yok mudur, düşünmez oldular. Böyle olunca da başkalarının iz­zeti yükselmeye başladı. 3 4

5. Bu dinî zayıflık, yabancı şeytanlarının Müslümanların kalplerine girerek onları ifsâd etmelerine, ve Müslümanların, onların oyun ve desiselerine âlet olmalarına sebebiyet verdi ki, böylesi hain fikirlerle yetişen bir grup, İslâm ülkelerinin her tarafına yayılarak Müslümanları yoldan çıkardılar. O derecede ki, İslâm ülkelerinin en küçük yerleşim merkezlerine varıncaya kadar, her köşede yâ bir Amerikan koleji, yâ da Avrupa din ce­miyetlerine ait bir okula rastlarsınız!.. Ve Müslümanlar, menfaat­leri için iyi olacağını zannettikleri bazı ilimleri öğrenmeleri, daha dolgun bir maişet sahibi olmaları, ve gelecekteki mutlu­lukları için zorunlu gördükleri bazı Avrupa dillerini öğrenmeleri için, hiç çekinmeden çocuklarını bu okullara gönderdiler. Bu ya­bancı okullara çok küçük yaşta gönderilen Müslüman çocukları,

32 Bk. ek. 3 ,s . l . 33 Aynı yer. 3 4 Bk. ek. 3 , s. 1

oralarda İslâm dini akidesine ters düşen, Muhammedi Şeriat'a muhalefet eden; babalarının dinlerini ayıplayan, din alimlerine saygı göstermeyi küçümseyen fikir ve düşüncelerden başka bir şey duymadılar; ve bunları hocalarından duyduklarında da, ka­bul etme zorunda kaldılar. Çünkü bu hocalara güvenerek Müslü­man çocuklarını terbiye etmek üzere teslim edenler, onların ba­balarıydılar. Burada, hocalarından almış oldukları müfsid inançlar ve batıl itikadların ayrıntılarına girmiyorum" diyor Abduh, ve devam ediyor: Kısaca diyebilirim ki bu yabancı okulla­ra gönderilen çocuklar, Müslüman adı altında kâfir oldular. İş bununla da kalmayıp, Müslüman adı altında kâfirleştirilen bu çocuklar, Müslümanlardan ziyade, yabancılara meyletmeye ve onların dediklerini yapmaya başladılar. Öyle ki, Müslüman ve­liler, ellerindeki bütün imkânları harcasalar, kâfirleşen çocukla­rını bir daha Müslüman yapamazlar." 3 5

6. Muhammed Abduh, gerekçeleri izah sadedinde şöyle devam ediyor:

İşte, yabancı okullara olan bu rağbet, İslâm ümmetini cehalete götürdü. Emiru'l-mü'minin'in (Sultan Abdülha­mid'in) bu teşebbüsü olmasaydı, bu mesele Müslümanların en büyük gailesi olmaya devam edecekti. Bütün bunlar olurken, İs­lâm medreseleri eğitimden arınmış ve sadece ibadete müteallik meselelere inhisar ettirilmiştir. Onun için askeri okullarda okumuş birçok talebe gördük ki dinden haberleri yoktur. Üste­lik lezzât ve şehevâta dalmış olan bu cahiller, gizli-açık Al­lah'tan korkmamakta, hayr ve şerr diye bir şey tanımamakta­dırlar. Bunların tek düşünceleri, helâl-haram, yâ da iyi-kötü ol­duğuna bakmadan gelirlerini yükseltmektir. Devlet ve millet mü­dafaasına çağırıldıklarında da, rahata meylederler yahut ihanet

3 5 Bk. ek. 3 , s. 1-2

yollarına saparak, neticesi ne olursa olsun, canlarını kurtar­maya koyulurlar. İşte böylece akide zayıflar, ve dinî cehalet de çoğalırsa, Müslümanlar bölünür; paramparça olurlar ki, bu yol­lara sapmayıp, Allah'ın kendilerini korudukları Müslümanlar varsa da bunların sayısı çok azdır.

Bu taife, böyle yetiştikleri için askerlikten kaçmakta ve en mühim dinî vecibelerden olmasına rağmen, çeşitli hilelerle bu görevden sarf-ı nazar etmektedirler. Kaldı ki, sair milletlerin dinlerinde askerlik dinî bir vecibe olmadığı halde, onu yapmak için yarışmaktadırlar. Keza Müslümanlar Devlet'in ve milletin yararına olan işlerde yardıma çağırıldıklarında pintilik etmek­te; aynı pintiliği kendi nefisleri için göstermemektedirler.

İşte, Müslümanların akıl lâmbasının sönmesinin; nere­ye bağlanacaklarını, hangi tarafa iltica edeceklerini bilmeme­lerinin, aralarındaki ilişkilerin kesilmesinin, birlik olmaları ge­rekirken bugünkü ayrılığa düşmüş olmalarının sebebi bu­d u r . 3 6

7. Muhammed Abduh, Müslümanların neden bu hâle geldiklerini de şöyle izah ediyor: Şayet Müslümanların neden bu hâle geldiklerini araştıracak olursak; bunun bir tek sebebi ol­duğunu görürüz: Dinî eğitimdeki sakatlık! İster bazı ülkelerde olduğu gibi tamamen ihmâl şeklinde olsun; isterse diğer ülkeler­de olduğu gibi, bu eğitimin gerektiği şekilde icra edilmeme­sinden kaynaklansın:

a. Din eğitiminin ihmâl edildiği ülkelerde, onların Müslü¬ manca olan isimlerinden ve Cebriye ile Mürcie'ye ait bazı aka¬ id kalıntılarından başka din namına hiç bir şey kalmamıştır ki bunlar şöyle derler: "Kulun hiç bir seçim hakkı (helâli haramdan ayırma seçeneği) yoktur; yaptığı her şeyi mecburi olarak ya-

3 6 Bk. ek. 3 , s. 2, 3

par. Onun için, farzları terk etmede ve günâh işlemesinde bir mesuliyeti yoktur". Keza şöyle derler: "Allah'ın bağışlaması çok olduğundan, insanlar istediklerini yapsınlar, farzlardan dile­diklerini ihmâl etsinler, bunlara ceza yoktur". İşte, bütün bu bo­zuk akidelerin düzeltilmesi için, Allah'ın Kitabına ve Resûlul-lah(s.a.s.)'in Sünneti'ne uygun bir din eğitiminin yapılması ge­rekir.

b. Dinî eğitimden biraz nasibini almış Müslümanlara ge­lince; bunlar da dini, sadece taharet, necaset ahkâmının bilin­mesine, ve namaz ile orucun farzlarını öğrenmeye indirgeyerek dini, bu iki farzın yerine getirilmesine inhisar ettirdiler. Bu ka­bil Müslümanların imamları, müftüleri de, kendi maaşlarını düşünerek ortama uydular ve toplumun cahi l î inançlarına karşı çıkamadılar. Hocalarını bu şekilde gören toplumun fertleri de "din böyledir" sanarak, değişik Müslümanlar oldular ki, en tehli­keli durum budur: Yâni din olmayanın din sayılması!... İşte en tehlikeli din anlayışı da b u d u r . 3 7

8. Bu gerekçeleri sıraladıktan sonra, Muhammed Abduh ıslahatın yapılması için durumu Sultan Abdulhamid'e havale edip, şöyle bağlamaktadır:

"Şüphesiz gerçekleri görüp, imkânsızlıklar arasında kıv­ranan büyük âlimler vardır; işte Efendimiz Halife'nin bunları bul­durup, değerlendirmesi lâzımdır.

Bütün bu aksaklıkları gören Efendimiz (Allah onu yücelt¬ sin ve yardımcısı olsun) bir irâde çıkartarak meseleye eğilmiş, onun bu teşebbüsü Müslümanların kalplerine su serperek on­lara ümid vermiştir. Onların Emirü'l-mu'minin tarafından des­teklenmesi, onlar için güç kaynağı o lmuştur . " 3 8

37 Bk. ek. 3 , s .3. 3 8 Bk. Ek. 3 , s. 3 -4 .

B. Islahat için yapılan teklifler

1. İşe nereden başlamalı?

Muhammed Abduh, din eğitiminin ıslahı konusundaki ay­rıntılara girmeden önce, Şeyhülislam'ın şahsında ıslahat komis­yonunu şöyle uyarıyor:

"Şayet amelî olan ilimler, sahih akaid ve samimi imân üze­rine bina edilmeyecek olursa, toplumu yokluğa götürür. Onun içindir ki Efendimiz Halife, dikkatleri akide ile sağlamlaştırıl­mış olan takvaya çekip saltanatını da akılla istihkâm etmek is­tiyor. Bu sağlam imâna dayalı takvadan sonra, nefislerin terbiye­sini, ahlâkı ve ahlâkı yok eden yalancılığı, hiyâneti, dedikodu­yu, hasedi, cimriliği ve sair kötülükleri öğretecek olan batını fı­kıh ele alınarak, sadakat, emânet, rızâ, cesaret v.s. meziyetler ilâve edilecek ve bunlarla beraber Allah'ın Kitabında ve Resûlul-lah(s.a.s.)'in Sünnetinde yazılı olan helâl ve haram öğretilecektir. Ve bu eğitim yapılırken, Selefin tatbikatı örnek alınacak, Al­lah'ın Kitabına ve sahih Hadislere dayandırılarak Sahabenin ve Huccetu'l-tslâm Gazali vs. gibi âlimlerin de görüşlerine başvuru­lacakt ır . " 3 9

"Aslında bu konunun iki temel ilmi vardır: Islah ilmi, ter­

biye ilmi" diyen Abduh, şöyle devam ediyor:

"Ayrıca din tarihi, özellikle Hz. Peygamber(s.a.s)'in, Sa­habesinin, örnek halifelerin (Raşid Halifeler), ve bunlardan ör­nek alan Osmanlı halifelerinin de sîretleri okutulması gerekir ki, bu ilimlerde ihtiyaç görülen hususlar bunlardır. Bu ilimlerin her birinin başlangıcı, ortası ve sonu olacaktır ki, bunların her birinin, toplumun bir kısmına, hayatlarının dinî ve siyasi yön­lerinden faydaları vardır . " 4 0

3 9 Bk. ek. 3 , s.4. 4 0 Ay. yer.

2. Islahat için eğitim sınıflaması

Muhammed Abduh, dinî tedrisatta ne gibi ıslahat yapıl­ması gerektiğinin ayrıntılarına girmeden önce, genel olarak insanları bazı sınıflamalara tabi tutarak, eğitimin bu insan sı­nıflarının nazar-ı dikkate alınarak yapılmasını öneriyor ki, ona göre insanlar üç kısımdır:

a. Sanat, ticaret, ziraatla ilgilenen ve bunlara bağlı olan

insanların tamamı.

b. Devlet, vatandaş işlerinde çalışan askeri komutanlar, mahkeme üyeleri ve reisleri, derecelerine göre idarenin bütün memurları ki bu tabakaya "et-tabakatus-Sâise" (idareciler ta­bakası) diyor.

c Irşad ve terbiyeyi (eğitimi) yürüten ulemâ tabakası. 4 1

a. Birinci tabaka:

Birinci tabakaya girenler, kendilerine okuma-yazma ve günlük muamelelerinde kullanabilecekleri kadar kendilerine matematik (hesab) öğretilenlerdir. Bunlar, rüşdiye, askeriye, mülkiye mektepleri ile hayriyye ve ehliyye mektep öğrencileri­dir ki, bu ibtidai ve zaruri bilgileri aldıktan sonra esas meslek­lerine dönerler. Bu tabakadaki insanlara milliyet ruhunun da aşılanmasını istiyor ki, onun gibi İslâm'ın evrenselliğine inan­mış bir insan için hayli ilginçtir. Şöyle diyor Abduh:

"Yabancı vesveselerinin Müslümanların kalblerine gir­mesine mani olmak için, İslâm'ın başlangıcında ve Osmanlı hi­lâfetinin bidayetinde, ve özellikle bugün Avrupa milletlerinde ol­duğu gibi -ki onlar bizim selefimizden aldılar- millet duygusu­nun aşılanması gerekir . " 4 2

41 Ay yer. 42 Bk.ek. 3 , s .5 .

Bu tabakadaki öğrenciler için teklif ettiği kitaplar da şu şekilde sınıflanıyor:

1. Ehl-i Sünnet arasında, üzerinde ittifak olunmuş ve Müslüman halklar arasında münâkaşaya sebebiyet vermeye­cek; Islâmî akaidi öğretecek muhtasar bir kitap. Bu kitap, kesin olarak ikna edici delillerle yazılacak ve kaynak olarak Kur'an ayetlerine ve sahih hadislere dayanacaktır. Keza bu kitapta az dahi olsa bizle Hıristiyanlar arasındaki ihtilâfa yer verilecek ve Hıristiyanların akidelerindeki hezeyanları açıklanacak ki, bu suretle bütün ülkelere dağılmış olan misyonerlere (Du'âlu'l-Incil) karşı ilk hatıra gelen savunmaları olsun.

2. Islâmî ve gayr-ı Islâmî ahlâkı birbirinden ayırmaya, helâl ile haramın ne olduğunu belirtecek, Kur'an ayetlerine da­yanmayan ve Hz. Peygamber(s.a.s.)'in hadislerine ve selef imamlarının amellerine uymayan uydurma bid'atlara karşı muhtasar bir kitap ki, bu kitapta, insanların sadece Allah'a kul olmak üzere yaratıldıkları esası işlenecek ve Allah ve Resulü­nün koydukları ahkâm dışında her şeyin boş olduğu belirtile­cek.

3. Keza din(İslâm) tarihi ile ilgili bir kitap hazır lanma­lıdır ki bu ki tapta , Hz. Peygamber(s.a.s.) ' in ve sahabelerin örnek ahlâkı, davaları için olan mücadeleleri, dinleri için na­sıl canlarını ve mallarını feda ettikleri ve bu sayede kısa bir müddet içerisinde sayılarının azlığına ve düşmanlarının çok­luğuna rağmen diğer milletleri hakimiyetleri altına aldıkları ve bütün bu başarının, mücadeledeki samimiyetten ve kendi aralarında teessüs ettirdikleri birlikten kaynaklandığı muhtasa¬ ran, kolay bir dille izah edilecek ve "Osmanlı halifeleri tarihi" de kısaca buna ilâve edilecektir.

Bu kitaplar, Arap olan Osmanlılar için Arapça, Türk olan-

lar için Türkçe, diğer Müslüman milletler için de kendi dillerin­de hazırlanacak; bu kitaplarda geçen âyet-i kerimelerin tefsiri de o dillerde yapılacaktır. 4 3

b. İkinci tabaka:

İkinci tabaka, Sultaniyye, Şer'iyye, mülkiyye, harbiyye, tıb­biye vs. gibi okullarda okuyan Müslüman çocuklarıdır. Devletin bunlardan istediği, ona sadık olmalarıdır. Bunlardan asker olanlar, zafer ya da ölüme kadar kılıçlarını kınına sokmayan­lardır. Hâkimleri, davaları çözmek için, ölüm pahasına da olsa haktan ayrılmayanlardır. Halkı idare edenler ise, dirayet sahibi olup, vatandaşın haklarını gözetenler, imâr vasıtalarını iyi bi­lenler, vatandaşın yararını gözettiği gibi devletin yararını da gö­zeten, keza bu ölçüyü kaybetmemek için gerektiğinde ölüme gitme­sini bilenlerdir.

İşte bu tabakanın, birinci tabakadaki dinî eğitimi gör­dükten sonra şu aşamada aynı ilimleri daha üst seviyede gör­meleri için aşağıdaki kitapların tedrisini yapacak okulların açılması gerekir.

1. İlimlere bir giriş olması için mantık, araştırma yöntemi

ve biraz da mücadele âdabı öğretecek bir kitap.

2. Aklî ve kat'i delillere dayanan, İslâm mezhebleri ara­sındaki ihtilâfları en aza indirip onları birbirine yaklaştıracak, Hıristiyan akidesindeki yanlışlıkları açıklayabilmek için biz­lerle onlar arasındaki meselelere geniş bir şekilde yer verilip en güzel izahlar getirecek; ayrıca dünya ve Ahiret saadetini temin için, İslâm inançlarının yararını gösterecek bir Akaid kitabı.

3. Helâl ve haramın ne olduğunu anlatacak bir kitap. Bu kitapta iyi meziyetlerle kötü huylar tafsilatlı olarak anlatı la¬

rak, bunların sebep ve illetleri, ikna edici bir metotla açıklana­cak. Bunu müteakip, salih selefin hayatlarından örnekler alına­rak, dinî ahkâmın hikmetleri ve faydaları üzerinde durulacak ve bu ahkâmın beşer hayatına olan katkıları, senedleriyle bir­likte belirtilecek ki bu hasletler, insan ruhuna yüksek hamiyyeti yerleştirerek onların manevi makamlarını yükseltsin.

4. Hz. Peygamber(s.a.s.) ve Sahabesinin hayatlarını, çeşitli asırlarda yapılmış olan büyük fetihleri ve bu fetihlere Osmanlı ha­lifelerinin katkılarının mahza dinî yorumunu yapacak bir dinî ta­rih kitabı hazırlanmalıdır.

Bu kitapta, İslâm hakimiyetine girmiş bütün dünya böl­geleri incelenecek; ayrıca bu kabil kitaplara, kaybedilmiş olanı arama, ve elde olanı da korumaya teşvik edici ibareler yerleşti­rilmelidir. Keza bu kitapta İslâm'ın geçmişte kaydetmiş olduğu büyük terakkinin sebepleri en dikkatli bir yöntemle izah edilecek.

Bu tabakadaki öğrencilerin de, tıpkı evvelki kardeşleri gibi, bu kitapları ana dilleri ile öğrenmeleri; Arapça olan metinle­rin Arap olmayanlara kendi dilleri ile tefsir edilmesi gerekir ki, yukarıda belirtildiği gibi, Arap olmayanların, ibâdetlerinde kullanacakları metinler hariç, dini eğitimleri için Arapça öğ­renmelerine gerek yoktur. İbâdetlerinde okumuş oldukları iba­relerin de, mutlaka tefsirlerden anlamlarını öğrenmeleri gere­kir ki okuyan ne okuduğunu bilsin! Ve Allah'ın istediği gibi, böylece zikir, fikirde bir eser bıraksın! Keza bu seviyedeki öğ­rencilere, hamiyyet, iffet, devlet sevgisi, Şer'-i Şerif ahkâmı ke­sin itaat ve teslimiyyet duygusu, dinî emirlerle dini yasakları görebilecek, toplumun hoşuna gitse de gitmese de, bunlardan gerçekten dinî olanla olmayanı ayırt edebilecek bilgiler verilme­si lâzımdır. 4 4

4 4 Bk. ek. 3 . s. 5 -6 .

c. Üçüncü tabaka:

Bu tabakadaki öğrenciler, daha önceki iki tabakanın ki­taplarını hazmeden Müslüman çocuklarıdır ki, kavrayış kabili­yetleri ve maksada uygun ahlâkları yapılan bir imtihanla ka­nıtlanmıştır. Bunlar, ümmetin arifleri ve milletin hidâyet reh­berleri olmak üzere seçilmişlerdir ki, ilim ve amelin en yüksek derecesi bunlarla elde edilecektir. Keza bunlar vasıtasıyla, yüksek okullarda, orta öğretimde, hatta sayıları yettiği takdirde, ilköğ­retimde dinî tedrisat temel kabul edilecek. Tabiidir ki bu gibi ta­lebelere bir-iki kitap kifayet etmez; bu konularda daha çok kita­ba ihtiyaç vardır ki, bu kitaplarla ifade güçlerini geliştirsinler, bilgilerini artırsınlar.

Çünkü irşad olunacaklar için yeterli olan, irşad edecek­ler için yeterli değildir. İşte bunlar için aşağıdaki ilimleri tek­lif ederim:

1. Kur'an tefsiri:

Kendisine en çok ihtiyaç duyulan ilim budur. Zira Kur'an'ı okuyanın, Allah'ın bu kitapla insanlara bildirdiği sırları, hikmetleri anlaması gerekir. Ve Kur'an, Müslümanlarının kur­tuluşlarının sırrıdır. Bu Kur'an'a dönülmedikçe, Müslümanla­rın derdlerini anlamaları, kaybettiklerini bulmaları mümkün değildir. Ve Kur'an şimşeği onların kalplerinin derinliklerinden çakmadıkça, ve sarsıntısı onların görüşlerini sarsıp titretme¬ dikçe, onların, uykularından uyanmaları mümkün değildir. Kur'an'ın iyi anlaşılabilmesi için Arap dilinin bütün üsluplarının ve özelliklerinin bilinmesi gerekir. Kur'an o kadar açıktır ki, dil­lerinde nazil olduğu koyun çobanları ve deve güdücüleri ona icabet ediyorlardı. Tefsiri de o derecede açık olmalı ki ona icabet olunsun. Kur'an, Arapçayı bilip, onu anlamak isteyenlere çok ya­kındır. Ayrıca, Arapçanın tarihi, lehçeleri ve vahiy geldiği dö­

nemdeki şekil ve kaideleri iyi bilinmelidir ki, bu yol Kur'an'ı an­lamanın en güzel yoludur. Buna rağmen başka yardımcılara ihti­yaç duyarsa, ilk başvuracağı eserler tefsir kitaplarıdır ki bu ki­taplar Kur'an'ı anlama yollarıdırlar. Meselâ Keşşaf ve el-Kum¬ miyyu'n-Nisaburî gibi.

2. Hadis ilmi:

Hadislerin sahih ve zayıf olanları ayrılacak.

3. Kur'an ve Hadis'in anlaşılabilmesi için Arapça lisanına dair sarf, nahiv ve dil tarihi.

4. Ahlak ve dini terbiye ilimleri. Gazali'nin el-lhyâ'sı gibi kitaplar tatbikatlarıyla ele alınacak ve şer'î terbiyenin kaidele­ri öğretilecek.

5. Hukuk metodolojisi (Usulu' l -Fıkh) . Şer'i ahkâmın anlaşılabilmesi için bu bilim dalına çok ihtiyaç vardır. Özellikle Şatıbî'nin Tunus'ta bastırılmış olan el-Muvafakât adlı eseri bu konunun en önde gelen kitabıdır.

6. Eski ve yeni tarih ilmi: Bu dalın içerisinde, Hz. Pey-gamber(s.a.s.)'in davası için verdiği mücadele(Siret) ayrıntılarıy­la okutulacak. Eski İslâm ülkelerinde meydana gelen inkılab¬ lar; Osmanlı Devleti tarihi ve Orta Çağda yapılan Haçlı savaşla­rından sonra yıkılmış olan İslâm'ın tekrar uyanışındaki rolü keza etraflı olarak araştırılmalı, bu çöküşün tek sebebinin, dinin gereği gibi bilinmemesi, ilâhî ahkâmdan uzaklaşma ve nihayet, bazı ihtilâflar yüzünden İslâm ümmetinin bölünmüş olmasın­dan kaynaklandığı ilmî araştırmalarla gösterilmelidir.

7. Hitabet ve irşâd ilmi öğretilmeli.

8. Kelâm ve mezhebler ilminin tedrisi de yapılmalı ki mezhebler arası ihtilâflar bilinebilsin. Kelâm ilmi ile yapıla­cak olan bu eğitim, akideyi elde etmek için de değil; düşünce ve

fikri yapıyı geliştirmek için olacaktır.

Muhammed Abduh, bu tabakadaki öğrenciler için de şu esasları sıralıyor:

1. Bu tabakanın eğitimi mutlaka Şeyhülislam'ın nezaretin­de olması gerekir.

2. Dünyanın neresinde olursa olsun, bu sınıfı eğitmek için en şuurlu müderrisler davet edilecek.

3. Bu tabakanın talebeleri, toplumun en güçlüleri ve ah­lâkta en zekileri olacak.

4. Bu talebeler seçilince, imtihanda gayet ciddi ve titiz dav¬ ranılacak.

5. Dersleri başarı ile bitiren talebeye hemen diploması verilmeyecek; genel kültürden zorlu bir imtihandan geçirildik­ten, davranışları, yâni ilmi ile âmil olup olmadığı iyice araştırıl­dıktan, ve ilim ve ameldeki ilerlemesi tesbit edildikten sonra ve­rilecektir.

Eğitim ıslahı:

1. Taşra okullarına önem verilsin!

Taşra insanına eğitimin önemi anlatılmalı ve çocukları­nı okullara göndermeleri sağlanmalıdır. Fakat bu yapılırken tebliğciler, aynı zamanda, meseleyi zenginlere anlatarak onları bu konuda katkıda bulunmaya sevk etmeli. Bunun için her beldede dernekler ve cemaatler kurulmalı. Dini eğitimin ehemmiyetini anlatmaya çıkmış olan bu tebliğciler, aynı zamanda gittikleri yer­lerin cami ve mescitlerinde vaazlar vererek, dinlerinden unut­tuklarını onlara tekrar hatırlatmaları bilmediklerini de öğret­meleri gerekir.

2. Halkı Devlet'e bağlama vaazları

Keza bu tebliğciler, cami ve mescidlerde vaazlar vererek, Müslümanlara devlet sevgisini aşılayacaklar ve Resûlul-lah(s.a.s)'in Halifesi olan Emiru'l-Mu'minin'i kendi nefislerine tercih etmeleri gerektiğini anlatacaklardır.

3. Mürşidlerin vasıfları

Mürşidler, halkın en bilgilileri olacaklar. Bu, hem dini bilgi hem de edebi bilgi olacak. Bunlar, ahlâkda da örnek alına­cak kimseler olacakları gibi, irşad edecekleri insanların kalple­rine girebilmek için de onların psikolojik hâllerini çok iyi bile­cekler. Bu mürşidlerin aynı zamanda güçlü şahsiyet sahibi olma­ları lâzımdır ki amelleri, söyledikleriyle çelişmesin. Keza insan­lar için örnek olmaları gereken bir dirayette olmaları lâzım. Her kavmin mürşidleri, mutlaka o kavmin diliyle hitap etmesi ge­rekir. Bunlar, halkı irşad edince de en güzel şekilde konuşacak­lardır.

4. Cuma hutbeleri

Hutbeleri, mutlaka ehil olanlar okusun. Hutbelerde, Müs­lümanların genel menfaları işlensin. Fesad odakları gösterile­rek, cemaate gerçek din öğretilsin ki bu, cuma hutbesinin farz oluş maksatlarındandır.

Islahat için lâzım olan kitap ve hoca meselesi

Abduh, bu konuyu da maddeleştirerek şöyle diyor:

1. Kitapları hazırlamak gayet kolaydır. Şayet bizden bi­rine bu görev verilse, Allah'ın izniyle en yakın bir zamanda bunu yaparız.

2. Hocalara gelince: Şayet tedrisat yapılacak ülkede, yâ da şehirde, yeterli hoca yoksa, bütün İslam ülkelerinde bu ho­

calar araştırılıp getirilsin. Fakat bunlar dahi, öyle makam gözet­mekte olan kişiler olmayıp, sadece din için bu görevi yapacaklar olmalı ki, bu da teftişlerle sağlanabilir.

3. Eğitimin uzun sürmesi hakkında da şunları yazıyor Abduh:

"Bildiğimiz gibi, Hıristiyan rahipleri, kendi ilahiyatlarını öğrenebilmek için 15 hatta 20 sene öğrenim görüyorlar. Diğer ilimlerle olan uğraşları hariç. Kaldı ki bütün bu uğraştıkları, ba­tıl olan şeylerdir. Hakkın öğrencileri içinse, böyle bir zaman uzunluğunun söz konusu bile edilmemesi gerekir.

Masraflar:

Bu konuda da Abduh şunları teklif ediyor:

"Şayet gizli zaviyelerde bulunan ârif ve sâdık değerli alim­lerimiz araştırılıp bulunsa -ki İslâm dünyasında bunların sayı­ları çoktur-, ve bu değerli alimlerimiz, halkın arasına karışarak meseleyi anlatsalar, Müslümanlar mutlaka böyle önemli bir ko­nuya mallarıyla yardımda bulunacaklardır.

"Avrupa milletlerinin geldiği derece bizi düşündürmeli ve ona göre hareket etmeliyiz" diyen Muhammed Abduh, daya­naklarımız olarak da şu ayet-i kerimeleri zikrediyor:

"Siz Allah'a yardım ederseniz, O da size yardım eder ve ayak­larınızı (hakk üzerinde ) sabit kılar" (K.K. Nahl Sûresi, 128) .

"O, Resulünü hidayetle, hak din ile, o dini, bütün dinlere galip kılmak için gönderendir. Bu müşriklerin hoşuna gitmese de" (K.K. Tevbe sûresi, 33) .

"Bir kavim kendisini değiştirmedikçe, Allah o kavmi değiştir­mez" (K. K. Ra'd sûresi, 11).

Âlimlerin durumu Muhammed Abduh'a göre, bu ıslahat yapılırken, alimler

denetlenmek, ahkâma ve öğrettiklerine aykırı durumları olursa, uyarılmaları; bu görevi yapanların ve muallimlerin en iyi aklî sıfatlarla mücehhez olmaları, davranışlarında, öğretmiş oldukla­rı akideye en uygun şekilde hareket etmelerine dikkat etmelidir­ler. Tedrislerini yaparlarken kalpleri sarsacak, öğrencileri uyandırıp şuurlandıracak şekilde yapmalıdırlar.

Dinî tedrisin gayesi Bu konuda da Muhammed Abduh şöyle diyor:

"Bütün derecelerdeki dini eğitimin gayesi, kalplere din sevgisini yerleştirmek, onu bütün işlerimizde en üstün tutmaktır ki, bu düşünceyle, dine hizmet için ruhi ve mali güçleri tek hamle ile elde edebilelim; ve onu en güzel bir şekilde muhafa­za eden Emiru'l-mu'minin'i destekleyelim. "Millet de mesuli­yetini müdrik, kusur işlemekten korkan bir millet olsun. Müslümanların dâhili huzurları temin edildikten sonra, Dev­letleri vasıtasıyla, dış siyasetlerinde, en çok sözleri geçen olsun­lar. Ve bu programların ıslahından tek maksat, ölüme yaklaş­mış olan milleti yaşatmaktır.

Dinin gerçek eğitiminin neticesi Layihasında bu konuyu da şöyle dile getiriyor Abduh:

"Kesinlikle inanmamız gerekir ki, gelişmiş yöntemlerle dini eğitim ıslah edilecek olursa, bu bütün Osmanlı ümmetinin ruhlarında akacak yeni bir hayatın doğuşu olacaktır. Keza bu hareket, bütün düşmanlara rağmen, Devlet-i Aliyye-i Osma¬ niyye'nin kollan altında, bütün Müslümanların birleşmesini ve

İslâm kelimesinin tevhidini en süratli bir biçimde gerçekleşme­sini sağlayacaktır.

Abduh göreve hazır Bütün bu ıslahatları gerçekleştirmek için elinden geleni

yapacağını layihanın sonunda belirten Muhammed Abduh, bu dü­şüncesini de şöyle ifade ediyor:

"Bu göreve çağırıldığımız takdirde, hemen icabet eder, bir

dakika bile gecikmeyiz."

Sultan Abdülhamid'e bağlılığı ve teşekkürü Muhammed Abduh, layihasının sonunu şöyle bağlıyor:

"Allah'tan Efendimiz Emiru'l-mu'minin ve Devletini mu­vaffak etmesini niyaz eder; onun biz Müslümanların ıslahına yardımcı olduğunu teyid eder ve inanır, onun Halifemiz olarak ve Zillullah olarak devamını yine Allah'tan di ler im." 4 5

Sultan Abdülhamid'in, Muhammed Abduh'un teklifleri­ni değerlendirerek, ondan yararlandığını, Muhammed Ab­duh'un kendisine yazmış olduğu teşekkür mektubundan anlı­y o r u z . 4 6

Muhammed Abduh'un, ıslahat için yapmış olduğu telifler kadar; belki ondan daha da önemlisi, onun kendi muasırı olan diğer Arap Müslüman âlimlerinin zıddına olarak Sultan Ab­dülhamid'in hilâfetini meşru kabul edip, ona yardımcı olması­dır.

45 Bk.ek. 3 . s . 7-8 . vd. 4 6 B k . e k . 4 .

Batı Emperyalizmi

İçeride bu hadiseler olurken, dışarıda, bir yandan Fransa, Kuzey Afrika'yı istilâ ediyor, öbür yandan da Rusya ve Balkan ül­keleri Osmanlı Devletini yıkmak için işbirliği yapıyorlardı.

Osmanlı Devletini paylaşmak için Batı'da projeler yapılı­y o r 4 7 ve bu projeler iktizasınca, Filistin'de bir Yahudi devleti, Doğu Anadolu'da bir Ermeni devleti kurulmak isteniyordu. Bu fikirlerin tahakkuku için, Hıristiyan Batı Dünyası, Osmanlı Devletini sıkıştırıyor, anarşik hadiseler çıkartıyor, ortaya "Hasta Adam" (Homme malade) ve "Şark Meselesi" (Question d'Orient) gibi sunî problemler atıyordu. İstanbul'da ve devletin diğer köşesinde yapılan bu gizli faaliyetlerin hangi yollarla propagandasının yapıldığı hakkında, Fransa'nın o zamanki İstanbul Sefiri, kendi Hariciyesine şu bilgileri veriyor:

"...İstanbul'da majestelerinin (yani Fransız kralının) fo­toğraflarını taşıyan gravürler, Hüseyin Avni Paşa, Mithat paşa ve Mehmet Rüşti Paşa'nınkilerle beraber, ekseriyeti Ermeni olan hamallar tarafından iki-üç kuruşa satılmaktadır. Ermeni ha­mallar, bu gravür ve portreleri, Bible-Houses (İstanbul'da bulu­nan Hıristiyan misyoner teşkilatı) ve Mason localarıyla İlişkile­ri olan şahıslar vasıtasıyla elde etmektedirler." 4 8

47 Bk. T.G. Djuvara, Cent projets de partage de la Turquie (Türkiye'yi pay­laşmanın yüz projesi ) , Paris. 1914 .

48 Aynı Fransız Arşivi, N.S. Turquie, no: 4 0 5 , s. 54.

Batı emperyalizminin doruğa çıktığı 19. yüzyılın ikinci ya­rısında, Batı devletleri bir yandan Osmanlı Devletinden yeni topraklar koparmaya çalışırken, öbür yandan da sömürge hali­ne getirilmiş olan İslâm topraklarını elde tutmak istiyorlardı. Bu gayeyle Sultan Abdülhamid'in karşısına çıkarılan Ermeni ve Ya­hudi meselesi, sanıldığı veya takdim edilmeye çalışıldığı gibi, bu iki unsurun yararına ortaya atılmış bir düşünce olmayıp, Avrupa emperyalizminin aletleri olmak üzere Avrupa tarafından dü­zenlenmiş faaliyetlerdir.

Batı, bununla yetinmeyerek; gayr-ı Müslimleri isyana teş­vik ettiği gibi, Anadolu dışındaki Müslümanlar arasında da bir milliyetçilik cereyanı başlatarak, bunları da İstanbul'dan kopar­maya çalışmıştır. Batı emperyalizminin bu faaliyeti, sırf ekono­mik üstünlük sağlamak olmayıp, meselenin kökeninde, kendi emperyalist faaliyetlerine hizmet etmek üzere, İslam dünyası­nın henüz sömürge haline gelmemiş olan bölgelerini de sömür­geleştirmek gayesiyle, Orta Doğuda Hıristiyanlığı yerleştirmek yatıyordu ki bu, XI. yüzyılda keza Batı tarafından başlatılan Haç­lı savaşlarının bir devamı i d i . 4 9

Bu sömürgeciler, esas gayelerini gizlemek için, bilimsel araştırmalar yapmak bahanesiyle, yüzlerce casusu Orta Doğu'ya göndermişler, 5 0 ve bu arada da binlerce tarihi belge, yazıtlar ve heykelleri kaçırarak, 5 1 Batı müzelerine koymuşlardır. Ne var ki bu sözde bilim adamlarının esas gayesi bilindiği halde, Os­manlı Devleti tarafından, bunlara mani olmak için yeteri dere­cede önlem alınmamıştır. 5 2

49 C. Brockelmann, Historie des Peuples et des Etats lslamiques, Paris, 1 9 4 9 , s. 190 .

50 Bk. İ . S. Sırma, Osmanlı Devletinin Yıkılışında Yemen isyanları, İstanbul, 1 9 8 0 , s .73vd.

51 P E . Botta, Relation d'un voyage dans le Yemen, Paris, 1880 , s. 27 . 52 T.C Başbakanlık Arşivi, Yıldız Tasnifi, Kısım, no: 14, Evrak no:

Bu misyoner kâşif veya bilim adamları, gayelerine ulaşmak için, Müslüman dillerini öğrenmişler; Müslüman aileler arasına sızabilmek için kendilerini doktor olarak tanıtmışlardı. Fran­sız misyoner bilim adamı Bot ta , 5 3 konu ile ilgili şu itirafta bu­lunmaktadır:

"...Kendimi doktor olarak tanıttım. Zira bu, araştırmala­rım için öne sürmeye mecbur kaldığım bir bahane idi... Üstelik, asıl ve uydurma amaç için bu yörelere ilk gelenin ben olmadığımı öğrendim."

Misyoner Batı bilim adamlarının yöntemlerinden birisi de, Osmanlı Devletini sömürgeci, kendilerini de bu sömürüden kurtarıcı (liberateur) olarak tanıtmalarıydı. 5 4

Avrupalılar, Osmanlı Devletine karşı olan bu müşterek gayelerinde birleşmişler ve bu sahada yüzlerce kitap hazırlamış, Osmanlı Devletinin bütün unsurları birbirine düşman bir hâle getirilmiştir.

88/26,Zarf n o : 8 8 , Karton no: 12. 53 EE . Botta, a.g.e. s . 6 2 . 54 1 S. Sırma, Yemen İsyanları, s. 8 0 .

İslâm Birliği Siyaseti (Pan İslamizm)

İşte Sultan Abdülhamid, içeride halledilmesi gereken bunca ekonomik ve sosyal mesele yetmiyormuş gibi, bir an önce Osmanlı Devletini parçalayıp yutmak isteyen Avrupa emperyaliz¬ miyle karşı karşıyaydı. Abdülhamid'in, karşı koymak için elinde bulundurduğu maddi imkânlar, düşmanınkine nazaran yok mesabesinde olduğundan, onun dış politikası, karşıdaki canava­ra yutulmamak için, iktidarı boyunca yürüttüğü oyalama po­lit ikasıdır. 5 5

Sultan Abdülhamid'in başarılı olup olmadığı konumuz olmadığından, biz sadece onun Avrupa emperyalizmine karşı uyguladığı bu oyalama politikasından, yani Pan İslamizminden -belgelere dayanarak- bazı misaller vermekle yetineceğiz.

Sultan Abdülhamid, parçalanmakta olan ve bütün Avru­pa'nın göz diktiği Osmanlı Devletinin kurtuluşunun tek ümi­dini, Müslümanların birleşmesinde gördüğü için, kendine özgü, dinî-siyasî bir faaliyet göstermiştir. Onun bu yeni siyasetinden maksadı, Anadolu dışındaki bütün Müslümanları kendisine bağlamak olduğundan, onların dünya emperyalizmine karşı birleşmelerini istiyordu. Bunu yaparken de, üzerinde taşıdığı Hilafet sıfatından yararlanıyordu ki, onun Panislamist siyaseti budur.

55 André- Duboscq, L'Orient Mediterranéen, Paris, 1917 , s. 7-10

Onun bu siyasetiyle, siyasi etkinliğini yıllardır kaybetmiş olan Hilâfet, yeniden beynelmilel bir vasıf kazanıyordu.

Abdülhamid bu şekilde kendi hilâfetini gündeme getire­rek, dünya Müslümanlarını İstanbul'a bağlamak ve Avrupa em­peryalizmi ile mücadele etmek için bütün Müslümanları birleştir­mek istiyordu. Bu gayeyle özellikle sömürgeci Batı devletlerinin idaresi altında bulunan Müslümanlarla ilişki kurmuş ve onları -manen de olsa- İstanbul'a bağlamayı başarmıştı. 5 6 "Onun bütün kabilelerde, hatta en asî olan bedeviler arasında bile temsilcile­ri vardı ." 5 7 Çoğu tarikat şeyhi olan bu gizli temsilciler, Türkis­tan'a, Hindistan'a, Afrika'ya, Japonya'ya, hatta Çin'e kadar gönderilmiştir. Abdülhamid, Osmanlı Hilâfetine bu şeyhler va­sıtasıyla beynelmilel bir hüviyet kazandırmış, siyasî otoritesini Osmanlı Devletinin sınırları dışında da tesis için, oralarda da kendi adına cuma hutbeleri okutturmuştur. 5 8

Arnold J. Toynbee'nin, 5 9 "bugün dahi uykuda olduğu ve fakat uyanacak olursa, İslam'ın vurucu esprisi üzerinde hesap¬ lanamayacak derecede psikolojik bir tesir yapacağı bilinen" de­diği Abdülhamid'in Panislamizmi, Avrupalıları endişeye düşür­düğü için, onlar da, zaten mevcut olan baskılarını bir kat da­ha artırmışlar, onun Panislamist faaliyetlerini kösteklemek için ellerinden geleni yapmışlardır. Osmanlı Devletinin bünyesi içinde bulunan azınlıklar kışkırtılmış, özellikle Ermeniler isya­na çağırılmışlardır.

56 Uriel Heyd, Foundat ions of Turkish Nationalism, London, 1 9 5 0 s. 1 0 1 .

57 Victor Berad, Le Sultan, L'lslam et les Puissances, Paris, 1 9 0 7 , s. 3 1 . 58 Bk. l.S. Sırma, Quelques documents inédits sur le röle des confréries

(tariqat) dans la politique pan-İslamiste du Sultan Abdülhamid II, İs¬ lâmi İl imler Fakültesi Dergisi, Ankara, 1 9 7 9 , Sayı, 3, s . 2 8 5 .

59 La Civilisation â l'épreuve, Paris, 1951, s. 228.

Ermeni Meselesi

Sultan Abdülhamid, Ermenilerin, Batı'nın teşvikiyle çı­karttığı isyanları bastırıyor; kadın ve çocuklarına varıncaya kadar Müslümanları kesen Ermenileri cezalandırdığı için de Er­meniler ve onların hâmisi Avrupa, ona Kızıl Sultan (le Sultan Rouge) lakabını takıyordu. 6 0 Tabii daha sonra bizim tarihçileri!) de, Ermenilerin uydurmuş olduğu bu terimi alıp, Batıperestik yapıları gereğince pervasızca kullanacaklardır. Bugün dahi Kı­zıl Sultan derken emperyalist Batı dünyasını sevindirdiğimizin farkında değiliz.

Asırlarca Müslüman devletlerin idaresi altında sakin ve itaatkâr bir hayat sürdürmüş olan Ermenilerin, 19. yüzyılda birden bire ayaklanıp, Osmanlı Devletine başkaldırması, üze­rinde hassasiyetle durulması gereken bir konudur. Ve kanaati­mize göre bu meseleye şimdiye dek bakıldığından farklı bir şe­kilde bakmak gerekir.

Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde başlatılıp, binlerce Müs­lüman'ın şehid edilmesiyle sonuçlanan Ermeni isyanlarının çıkartılmasında esas âmil nedir, onun üzerinde durmak lâzım­dır

60 Malcolm Mac Coll 'un, Le Sultan et les Grandes Puissances (Paris, 1899), Gilles Roy'nın, Le Sultan Rouge (Paris, 1 9 3 6 ) ve daha birçok kitap bu konuya hasredilmiştir.

Doksan üç harbinden sonra yapılan Ayestafanos ve Ber­lin antlaşmalarında Ermenilere bazı siyasi haklar veriliyorsa da, Abdülhamid, Devletinin güvenliği açısından bu maddeleri çalış­tırmamış ve onun bu tutumu üzerine, Ermeniler Batı'nın teşvik ve yardımlarıyla isyanlarını çoğaltmışlardır.

Ermeniler, 1889'da Cenevre'de Hinçak ve 1890'da Tif¬

lis'de Daşnak partilerini kurdular. 6 1

Sultan Abdülhamid, 1894'de isyan eden Sason Ermenile¬ rini sert bir şekilde bastırınca, İngiliz ve Fransız hükümetleri, olayı -sureta- tetkik etmek üzere Türkiye'ye heyetler gönder­diler. Bu karışıklıkların sebebinin tamamen Ermeniler olduğu tesbit edilmesine rağmen, mesele adı geçen devletler tarafın­dan saptırıldı ye "Abdülhamid Sason'da Ermeni katliamı yapıyor" diye yaygaralar koparıldı.

30 Mayıs 1894'de Fransız Hariciye bakanlığına getirilen M. Hanataux, Sultan Abdülhamid'in Müslüman ve gayr-ı Müslim re­ayasına çok iyi davrandığını, onların haklarını koruduğunu ilân etmesine rağmen, tarafsız konuştuğu için kâle alınmamış, bir müddet sonra da bu tutumu yüzünden görevinden alınmış­tır.

Görevinden alman M. Hanataux, "Revue de Paris"nin 1 Aralık 1895 tarihli sayısında, Ermenilerin Abdülhamid tarafın­dan katliam edilmediklerini, bilakis onun bütün vatandaşlarına adil davrandığını söylüyor ve şöyle devam ediyor:

"... Abdülhamid, esmer, soluk yüzlü, endişeli bakışlı ve gü­zel elleri olan bir adamdır. O bu nazik eliyle, Afrika ve Asya orta­larından Balkanlara kadar olan İslâm dünyasının bütün fertle­rini birbirine bağlarken, aynı nazik eliyle Kudüs ve Çanakkale

61 Jean-Pierre Alem, L'Armenie, Paris, 1 9 6 2 , s . 4 9 .

boğazının anahtarını da tutmaktadır: Küçük ve nazik, ve fakat gerçekte çok meşgul olan bir e l . " 6 2

O zamanlar Ermenileri hararetle destekleyen İngiltere, aslında Ermeni isyanlarından yararlanarak, Rusya ile anlaşıp, Do­ğu Anadolu'ya müdâhale etmek istiyordu. 6 3 Allah'ın bir lutfu ola­cak ki, bu konuda anlaşamadılar...

Sason, Van ve Zeytun isyanlarından sonra, 1895'de Trab­zon, Erzurum, Erzincan, Bitlis, Diyarbakır, Malatya, Sivas, Mar­din ve daha bir çok yerde Ermeniler isyan çıkarttılar.

Sultan Abdülhamid, Ermeni isyanlarını bastırmak için, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'dan asker toplayarak "Hamidiye" adında özel bir ordu kurdu. Bu ordunun kurulmasından sonra, Ermeniler Doğu Anadolu'da fazla varlık gösteremeyince, 26 Ağustos 1886'da İstanbul'daki Osmanlı Bankasını basarak birçok kişiyi öldürdüler; yukarıda temas ettiğimiz gibi, 1321 senesin­de de Sultan Abdulhamid'e suikast dahi düzenlediler.

Fakat Sultan Abdülhamid, Avrupa'nın bütün baskılarına ve onu "Kızıl Sultan" ilân etmelerine rağmen, Ermeni isyanları­nı bastırdı ve onların ütopik ideallerine mani oldu.

Abdülhamid, Ermenilerin Ermenistan, Yahudilerin Fi­listin'de kurmayı tasarladıkları İsrail hayallerini sert bir şekil­de engelleyip, karşı çıkınca, bütün bu muhalif gruplar ona kar­şı birleşip, müşterek faaliyet göstermeye başladılar.

Bütün bu tarihi olayların akışından anlaşılıyor ki, Erme­ni meselesi, Ermenileri Müslüman seviyesine çıkarıp onlara bü­yük hak ve imtiyazlar bahşeden Tanzimat Fermanı ve II. Meşru­tiyet Anayasasından kaynaklanıyordu.

Osmanlı Devletini ve Sultan Abdülhamid'i yıkmaya ke­

62 Malcolm Mac Coll , a.g.e. s . 14. 6 3 Ay. es. s. 14

sin karar vermiş olan bütün bu menfi gruplara karşı Sultan Abdülhamid, İslam Birliği siyasetini ortaya koydu. O, bu siya­setini gerçekleştirmek için, bilhassa siyasi yönden büyük bir ehemmiyet arz eden Hacc müessesesinden yararlanmak ve Mekke'ye toplanan binlerce Müslüman hacı vasıtasıyla kendi fi­kirlerini dünya Müslümanlarına ulaştırmak gayesiyle, İstan¬ bul-Hicaz ulaşımına önem vermiş ve "Hicaz demiryolu" nu Me­dine'ye kadar ulaştırmıştır. Kaynaklar , 6 4 bu dönemlerde, Ab­dülhamid'in senede 100 km. demiryolu yaptırmaya muvaffak ol­duğunu kaydetmektedirler. 6 5

Sultan Abdülhamid'in Panislamist faaliyetlerini Hi­caz'da, Afrika'da ve Orta Doğunun diğer bölgelerinde görünür­de yürüten tarikat şeyhleri, Ebu'l-Hudâ, Şeyh Rahmetullah, Seyyid Hüseyn el-Cisr ve Muhammed Zafif'di. Fakat İslam Birliği hareketinin esas yürütücüleri, faaliyetlerini gizli olarak yapan mollalar (din âlimleri) idi. Paris makamlarınca, Müslümanların bulunduğu müstemlekelerdeki valilerine gönderilen 28 Ekim 1897 tarihli bir uyarıda, İstanbul'dan bazı gizli ajanların, İslam Birliği siyasetini yerleştirmek üzere, bütün İslam bölgelerine gönderildikleri belirtilmekte ve bunlara karşı dikkatli olmala­rı emredilmektedir. 6 6 Bu tarikat şeyhlerinin faaliyetleri ve et­kinlikleri hakkında bir Fransız arşiv vesikasında 6 7 şunlar ya-

64 V Berard, a.g.e. s. 130 . 65 Sultan Abdülhamid'in, o günkü imkânlarla Medine'ye kadar ulaştır­

dığı demiryolunu, bugünkü Medine idaresi dünyanın en zengin ül­kesi olmasına rağmen koruyamamakta, hatta kullanılmaz hâle sok­maktadır. Öylesine ki, Medine tren istasyonu, önce İtfaiye merkezi yapılmış, şimdilerde de müzeye çevrilmek istenmiş fakat hâlâ bir ne­ticeye varılmamıştır.

66 İhsan Süreyya Sırma, Quelques documents inédits , document no :2 67 İ. S. Sırma, Fransa 'nın Kuzey Afrika'daki sömürgeciliğine karşı Sultan

II. Abdülhamid'in Panislamist faaliyetlerine dair bir kaç vesika, İstanbul Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 7 -8 , İstanbul, 1977 , s. 159 .

zıl ıdır :

"...İslam'ın ön gördüğü hedeflere varmak, yani emperyalist bütün yabancıları yok etmeye ulaşmak için, bütün tarikatlar ay­nı propaganda usullerine başvurmaktadırlar."

Fransız Konsey Başkanının sorması üzerine, onların Cidde Konsolosunun Paris'e gizli olarak yazdığı 20 Nisan 1902 tarihli cevabi yazıda, İstanbul'da bulunan Şazeli Tarikatı Şeyhinin Osmanlı Devlet idaresindeki etkinliği ve İslam Birliği siyasetine olan katkıları şöyle anlatılmaktadır:

" 1 . İstanbul'daki Şazeliye-Medeniye tarikatlarının büyük Şeyhinin kuvveti ve hareketi?

-İmparatorluğun içinde olduğu gibi, dışişlerinde de çok büyük bir itibara sahip olan - bu büyük Müslüman zatın nü­fuz ve aksiyonu, büyük bir ehemmiyeti haizdir. Onda, Din'e, Taht'a olan desteğin en sağlam misali görülür. İslam itikadının müdafaası ve Hilafetin ihyası için her gün biraz daha yayılan hamiyet ve gayreti, onun başına mübalağalı bir hürmet halesi ge­çirdi. Mevsukan bildirildiğine göre, onun eseri şayân-ı dikkat derecede büyüktür: Büyük Şeyhi olduğu tarikatı, yeniden teş­kilatlandırarak, -birkaç sene içinde- bu tarikatı kuvvetli ve kor­kulacak bir müessese haline çevirmiştir. Böylece bu tarikat, hem dini ve aynı zamanda askeri bir hüviyet kazanmıştır. Bu tarikatın kuvvetli olmasına sebep bir çok amil vardır. Her şey­den evvel, çok güzel bir şekilde teşkilatlandırılmış olan silsile-i meratibi ve bütün müridlerin kesin olarak teslim olduğu, tesir kabul etmeyen disiplini ve müridlerinin sayılarının fevkalâde kabarık oluşundandır. Usta bir şekilde Türk politikasının ge­reklerine göre düzenlenmiş veya ona uydurulmuş olan itikad¬ ları, Müslümanların heyecana gelmiş rüyalarına ve hararetli hayallerine ümid vermişe benziyor. Yalnız dini menfaatler için

çalıştıklarını gösteren tarikat müridleri, aynı zamanda kendileri­ni Panislamizm propagandasına adamışlardır."68 Abdülhamid siyasetinin Batı'ya karşı en korkulacak faaliyetlerinin tarikatlar olduğunu söyleyen Fransız Konsolosu, yazısını şöyle devam et­tiriyor:

"2. Büyük Şeyh'in Mekke, Medine ve Cidde'de bulunan tem­silcilerinin tesiri?

"Söylemeye hacet yoktur ki, Mekke'deki Hacc'ın Panislamist fikirlerin yayılması yönünden olan ehemmiyeti, Şazeliye-Me¬ deniye tarikatlarının büyük Şeyhinin gözünden kaçmamıştır. O, Mekke ve Medine'deki tekkelerin başına, cemaati arasında bil­gi ve takvası ile en tanınmış ve en hamiyyetli olan müntesibleri­ni yerleştirmiştir. Bu mukaddimlerin hacı kitlesi üzerinde olan tesiri çok büyük olmalıdır. Zira onlar, davaları için lâzım olan belli başlı elemanlara, dini otoriteye, tarikatın büyük şeyhinin işgal ettiği yüksek makamdan gelen nüfuza, ve nihayet, Hacc'ın muazzam gelirinin bir kısmına sahiptirler.

"Şazeliye-Medeniye için söylediklerim, kendileri hakkında teferruatlı bilgi toplamam mümkün olmayan Rufaiye için de söy­lenebilir. Şunu iddia edebileceğimi zannediyorum ki, bu iki tari­kat imtiyazlı olup, gayretleri ve siyasi faaliyetleri ile, iman eserin­den başka hiç bir şeyleri görünmeyen bütün diğer İslamî cema­atleri geride bırakmaktadırlar. Hülasa olarak, - kuvvetli teşkilat­ları, müntesiblerinin çokluğu, sahip oldukları zenginlik ve yu­

karıdan gelen özel himaye- sebebiyle, bu iki tarikat, bugün için, Türk siyasetinin en faal ve en korkulacak alettendir.

"3. Bunların, Mekke Büyük Şerifinin indinde olan rolü

vs.?

68 Bk. İ . S. Sırma, 19.Yüzyıl Osmanlı Siyasetinde büyük rol oynayan tari­katlara dair bir vesika, İstanbul Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sa­yı: X X X I , İstanbul, 1 9 7 8 , s . 185 .

"Tarikatın bu büyük hakimiyetini kıskanan ve mümin­lerin efkarı üzerinde, kimseyle paylaşmadan saltanat kurmak isteyen Büyük Şerif, kutsal beldelerde, adı geçen tarikatların artan üstünlüğüne pek de iyi olan bir gözle bakmayacaktır. Za­ten Hicaz Arapları -ve Arabistan yarımadasının tamamını buna ilave edebileceğimi sanıyorum- içten, Türklerden nefret ediyor­lar. Sevmedikleri bir hükümetin harîs niyetlerine hizmet etme­ye de zor muvafakat edeceklerdir. Fakat, gerekli uysallığı terk ettiği anda İstanbul'da kendisine halef olması muhtemel biri­nin yedekte bulundurulduğunu bilen Büyük Şerif, ustaca Türk hükümetiyle aynı davayı güttüğünü ve kendi görüşlerini ikinci plana bıraktığını yutturuyor ve fakat el altından onun bütün pro­je ve davalarını muvaffakiyetsizliğe uğratmak için elinden geleni yapıyor. İşte, doğrudan doğruya karayolu ile İstanbul'u Mekke'ye bağlayacak olan telgraf hattında çalışan bedevileri vasıtasıyla çıkarttığı güçlüklerin sebebi böylece anlaşılmış oluyor. O, çok iyi biliyor ki, merkezle doğrudan doğruya bağlantı kurulduğu gün, artık o, kendi evinde (memleketinde) Efendi olamayacak ve fakat o, bütün hareketlerini, sözlerini ve hatta düşüncelerini ken­disine dikte ettirecek harîs politikanın oyuncağı olacaktır.

"4. Adı geçen tarikatların tarassudu, tesirlerinin azaltıl­ması ve tesirlerinin bizim yararımıza kazanılması imkânları? Bizimle ilgili ve Kuzey Afrika'daki müstemlekelerimizin emni­yet ve muhafazası için gereken hususlara gelince:

"1. Mümkün mertebe, sağlık ve ekonomik sebepleri baha­ne ederek, Müslüman tebaamızın Hicaz'a yapacakları Hacc'ı zorlaştırıp azaltmak.69

"2. Birbirine rakip olan tarikatlara, bir takım imtiyazlar

69 İ. S. Sırma, 19. Yüzyıl Osmanlı siyasetinde büyük rol oynayan tarikat­lara dair bir vesika.

tevcih ederek, bu rekabetin artmasına yardım etmek. Şurası muhakkaktır ki, Şazeli, Medeni ve Rufailere karşı münhasıran ya­pılan lütuf ve ihsan, İslam'ın diğer cemaatleri arasında ateşli bir rekabet doğurdu: Burada bizi ilgilendiren husus, bu reka­beti kendi menfaatimiz yönünde işletmektir .-Diğerleriyle bera­ber- Senusiler çok gayrimemnundurlar. Denildiğine göre, Os­manlı Hükümetine kuşku veren Şeyhlerinin haris niyetleri yü­zünden, oldukça itibarsız bir durumdadırlar.

"3. Büyük Şerifin (bizim için) desteğini ve teveccühünü

k a z a n m a k . 7 0

"Daha önce de, Fransa'nın Bağdad Büyükelçiliğinden Pa­ris'e çekilen 9 Haziran 1901 tarihli telgrafta da, Bağdat'tan, Af¬ rika'daki Müslümanları Fransa'ya karşı ayaklandırmak için bir tarikat şeyhinin Cezayir'e gittiği ve bu Şeyhin Fransız makam­larınca tevkif edildiği belirtilmektedir. Ayrıca Cezayir'de isyan­lara sebep olan bu tarikat mensuplarının Kadirî olduklarına işa­ret edilmekte ve 25 .000 Cezayirli Kadirînin, Bağdad'daki Şeyhten gelen emirleri bekledikleri vurgulanmaktadır. 7 1

Bu sebeptendir ki, Kuzey Afrika'da süren Panislamist fa­aliyetlere mani olmak için, Fransız hükümeti, Cezayir'deki makamları vasıtasıyla, Müslüman halk üzerinde sıkı bir taki­bata başlamışt ır . 7 2

Yukarıdaki tavsiyeler daha sonra gerçekleştirilerek, tari­

70 Bu satırları okuyunca, bu gün dahi dünya Müslümanlarına âdeta ya­saklanmış olan Hacc'ı iyi düşünmeliyiz. Müslümanların Hacc'a git­memeler i için, gidememeleri için ilgili devletlerin, kimlerin emir ve direktifleriyle hareket ettikleri; vizelerden, kolera aşılarına kadar na­sıl da bahaneler uydurduklarını; fakat meselenin temelinde, sömürge­ci devletlerle, onların aydın Müslüman (!) temsilcilerinin menfaatle­rinin yattığını, çok, ama çok iyi bilmeliyiz.

71 İ . S . S ırma, Quelques documents inédits , doc no:3 . . . 7 2 Ay. es. doc. no:l .

katları Osmanlı siyasetinden koparıp, kendi menfaatlerine hizmet ettirmenin yollarını araştırmak üzere, Fransız hükü­meti, "Service des Ajfaires Musulmanes et Sahariennes " diye bir teşkilat kurmuştur . 7 3

73 Ay. es. doc. no :6 .

Kuzey Afrika'da Panislamist Faaliyetler

Kuzey Afrika'daki Panislamist faaliyetleri, özellikle Sul­tan Abdülhamid'in müntesibi olduğu Şazeliye ve bunun bir kolu olan Medeniyye tarikatları yürütüyordu. Konuyla ilgili bir arşiv vesikasında şunları okuyoruz:

"Medeniler, ki dini ve siyasi reisleri İstanbul'da ikamet eden ve Sultan Abdülhamid'in Şeyhi olan Şeyh Zafir'dir, sayı­ları çok olup, bazen Libya'da çok aktift irler." 7 4

Aynı Arşiv vesikalarının bir diğerinde de, Fransa'nın İstanbul'daki Sefiri, Afrika'daki Panislamist faaliyetler hakkında Paris'e şu bilgileri yazmaktadır:

"18 Temmuz 1902 Tarabya, 9 Temmuz 1902

D.E110

Panislamist Propaganda

Siyasi idare

Sınıflama

Seri: B, Karton: 80, Dosya: 3 10

"Bizim temsilcimiz, İstanbul'da mevcut belli başlı iki Müslüman tarikatı hakkında, İçişleri Bakanlığı tarafından veri­len iki soru cetveline verilen cevapları gönderdi. Bizim temsilci­nin zannına göre, Panislamik propagandanın tesiri, bilhassa bü­

74 Fransız Hariciye Arşivi, N.S. Turquie, 1 9 0 2 , Propagande Panislami­que, Serie: B, Carton: 8 0 0 , Dossier:3.

tün Müslüman milletlerinin, Sultan'ın (yani Abdülhamid'in) kuvvetli oluşuna dair olan kanaatlerinden ileri geliyor. Sultan'ın Kuzey Afrika'daki bu prestijini yıkmak için yapılacak en isabetli şey, Sultanı, bizim Tunus üzerindeki hakimiyetimizi tanımaya sevk etmektir. Ve bu yol, imkânsız olduğundan, şimdilik İmpa­ratorluğun Tunuslu hacılarını ve seyyahlarını, yerli idarecilerle temas kurmaktan alıkoymakla yetinmemiz lazımdır. "Bardo Ant­laşmasından evvel Beylik Hükümeti, Libya'daki vatandaşları­nın menfaatlerini kolluyordu. Bugün için, bizim konsoloslukla­rımız, değil Osmanlı idarecilerle meşgul olmak, onlarla ilgili her işi baştan savacaklardır. İşte bu sert muamele, bura halklarını, Müslüman tarikatlara sığınma zorunda bırakıyordu. Belki bu sert muameleyi tadil etme ve bu halklara, onların tek dayanağı Sultan olmadığını gösterecek bir an gelecektir." 7 5

Aşağıdaki vesika da, Kuzey Afrika'daki İslam Birliği siya­setinin faaliyetleri hakkında daha da ayrıntı vermektedir:

"Gizli, Trablusgarb Siyasî İdare

Sınıflama Seri: B, Karton: 80, Dosya: 3,

"İstanbul Sultanı'nın, İslami ve dini olan Şazeliye-Mede­niye tarikatı vasıtasıyla yaptığı Panislamik faaliyetlerine ait si­yasi malumat.

Sorular:

"Şazeliye-Medeniye tarikatının sahip olabileceği veya idare ettiği Mistrata, Gharian, Misselata ve Ghadames zaviyelerinin ehemmiyeti, tekkeleri ve Panislamik propaganda yaptıkları

75 İ . S. Sırma, 19. yüzyıl Osmanlı siyasetinde büyük rol oynayan tarikat­lara dair bir vesika.

yerler hakkında bilgi verilmesini rica ederim.

"Onları idare eden büyük Efendileri ile devamlı münase­bette midirler?

"Bu tarikatlar ve şeyhleri, onun tesirinde kalıp, Kuzey ve Merkezi Afrika Müslüman toplulukları üzerinde herhangi bir harekette bulunuyorlar mı?

"Bizim istilâ ettiğimiz veya tesir sahamız içinde olan diğer Müslüman bölgelerde veya Tunus'ta, kendi Panislamik akidele­rini yaymak için lüzumlu olan neşir imkânları var mı?

"İstanbul Sultanı lehindeki Panislamik hareketin gücü­nü kırmak, ve gerektiğinde onları, İslam Dünyasında Fransız tesirini çoğaltmaya yöneltmek için ve hükümetin, Libya'daki Şa­zeliye-Medeniye tarikatlarının şeyhleri ve ajanları tarafından teşvik edilebilecek olan hareketlerden tamamıyla haberdar ol­makla elde edeceğimiz menfaatin tesbiti için lüzumlu diğer bütün malumatı kısaca veriniz.

"Cevaplar :

"Şazeliler, az bir masrafla, Gharian, Misselata ve Ghada¬ mes'de birkaç zaviye yürütmektedirler. Benim malumatıma göre bu tarikatın Libya'da az müridi olup, burada zayıf bir te­siri vardır. Bu tarikatın Mısır'daki hareketinin daha tesirli ve daha yaygın olup olmadığını bilmiyorum.

"Bunun aksine, Medeniler, ki dini ve siyasi reisleri İstanbul'da ikamet eden ve Sultan Abdülhamid'in şeyhi olan Şeyh Zafir'dir, sayıları çok olup, bazen Libya'da çok aktiftirler. Trab¬ lusgarb ve banliyösünde, Zaviye'de, Garbia'da, Tabur'da, Bou Ya­mail'de, Zuara'da, Libya dağında, Essahel'de, Zliten'de, Sul­hak'da, Eşşatiya el Fuki, Eşşatiya bölgesinde, Agar'ın doğusun-

da El Garadah'ta, Agar'ın batısında Mahrugah'ta, Şyatî bölgesi olan Agar'da, Morzuk bölgesi olan Eşşatiya'da ve Ghadames'de zaviyeleri vardır.

"İslam'ın ön gördüğü sonuçlara varma, yani müstevli bütün yabancıları yok etmeye ulaşmak için, bütün tarikatlar, aynı propaganda usullerine başvurmaktadırlar. Sadece mucize­lere ait rivayetler ve Hıristiyanlığın üzerine kazanılacak olan ni­hai zaferin müjdesiyledir ki, bu tarikatlar, cahil Afrika halklarını coşturuyorlar. Fakat onların şarlatanlığı 7 6 olayların gerçekliği­ne her zaman üstün gelmiyor. Ben 1882-83'de bu genel konsolos­luk vekâletine bakarken, beni görmeye gelen birçok Tunuslu Büyük Reis, benim nasihatlerim ve onların haklarının koruna­cağına dair garantim üzerine, göçlerinden vazgeçmişler ve bir kısmı da kara yoluyla yüz bini geçen kabileleriyle 7 7 Sultanın Panislamik ajanı olan, Abdülhamid'in ve Medeniye tarikatının şeyhi olan Şeyh Zafer'in kardeşi S i 7 8 Kasım'ın cesaretlendirme ve tehdidlerine ve Osmanlı Hükümetinin para yardımları ve gü­zel vaadlerine rağmen, Tunus'a geri dönmüşlerdir. Bizim ik­ramlarımızla, bunların reisleri olan Müslümanlar, Osmanlılar ve Şuyûh'un (Şeyhlerin) kendilerine harelendirip, gözlerinde parlattığı hayat zevklerinden daha kıymetlilerine ve maddi imkânlara sahip olmuşlardır.

"Kuzey Afrika Trablus'unda, siyasî ve dinî Müslüman ce­miyetlerinin, kendi propagandaları ve fikirleri hizmetinde res­mi bir yayın organları yoktur. Gayeleri, Avrupa kuvvetlerinin Müslüman memleketlerindeki gelişmesine ve özellikle Fran­

76 Zavallı Afrikalının, Avrupa emperyalizmine karşı çıkışını, medeni (!) Avrupalı, şarlatanlık olarak tavsif ediyor.

77 Bu yüz binlerce Tunuslu, Fransa, Tunus'u işgal ettikten sonra Fran­sızların zulmünden kurtulmak için Libya'ya doğru göç etmişlerdir.

78 "S i" , "Seyyid" kelimesinin Kuzey Afrika'daki telaffuz şeklidir.

sa'nın Afrika'ya sızma hareketine karşı mücadele etmek için olan bütün proje ve tertibatla, Arapların, Sudanlıların ve Türklerin gölgesinde hazırlanıp düzenleniyor. Libya Araplarının, Osmanlı idaresinden memnun gibi gözükmeleri, onun ilmine ve adaletine karşı gösterdikleri büyük saygıdan değil, fakat onların gözünde, Sultanın, Halife ve dinin reisi oluşundandır. İşte Arapların, ona hürmet edip itaat etmeleri, bu halifelik unvanından dolayıdır. Bunun için Araplar herhangi bir Avrupa hükümetinin hâkimiye­ti altına girmek gayesiyle ondan (Sultan'dan) kopmak için, ona ve Hükümetine karşı herhangi bir fitne-fesada girişmeyecekler­dir. Ve Libya'yı hâkimiyetleri altına aldıklarından bu yana Bâb-ı âlî, bu bölgelerdeki, Araplarda, kendine karşı beslenen bu fikirle­rin devamını elinde tutmasını bilmiş ve bu gayesi için de, yerli nüfuzlu şahıslardan istifade etmiştir ki, Bâb-ı âlî bunları, hem un­vanlar ve hem de barınaklarla taltif etmiştir. Bâb-ı âlî bu şahıs­lar aracılığıyla, Vadai sultanlarıyla, Şeyh Senusi ile ve Afrika'nın diğer bölgelerindeki diğer liderlerle münasebet kurabiliyor. Bâb-ı âlî, bunlara gizli mesajlar göndermek ve onları elde tutmak için, yine bu şahıslara müracaat ediyor. Ve mübalağa etmekten korkmadan denilebilir ki, bu şahıslar, kendi davaları için, Af­rika'nın bütününe sahiptirler. Bir tek kelimeyle söyleyecek olursak, Osmanlı Hükümeti, İslam taassubuyla Avrupa'ya karşı kendine bir silah yapıyor ve bu silahı, kendisiyle mücadele edi­lemez bir duruma sokmaya çalışıyor. Sultan'ın 7 9 büyük himaye­sinde ve Şeyhülislamla Mekke Şerîfi'nin yönetimi altında olan bu geniş siyasî-dini cemiyetin, Avrupalıların Afrika'ya sızma ve ilerleme fikirlerine karşı mücadele için gösterdikleri gayret, şim­diye kadar önemli neticeler vermemiştir. Rekabetler, kıskançlık­lar ve adi iştahlar, bu silahı o şekilde kemirmektedir ki, o (yâ-

79 Sultan Abdulhamid.

ni bu silah), umumi bir plan yapmaya muvaffak olamamış, ve bu planı devamlı ve enerjik bir şekilde gerçekleştirmek için lü­zumlu imkanlar hazırlanamamıştır. Çeşitli tarikatlar, daha ziya­de birbirlerinden ayrı yaşamaktadırlar. İşin aslında, uyuşmaz­lık halinde olanlar müridlerdir. Afrika'daki İslamiyet için en tehlikeli ve sıkıştırıcı anın geldiği ve Sultan Halife Abdülhamid'in Panislamik hayallerinin birer birer düştüğünü gördüğü bu sıra­larda 8 0 Afrika'daki islam Dünyasının bu şartların üstesinden gelmek için yeteri derecede gücü olacak mıdır? Osmanlıların ve Afrikalıların duygusuzluk ve tutarsızlığı karşısında bu çok za­yıf bir ihtimaldir. Fakat biz, bu bölgelerde var gücümüzle kendi­mizi ilân etmedikçe, ve kendimizi hürmet edilir ve tanınır tek efendileri olarak görmek istediğimizi onlara sert bir şekilde göstermedikçe, geçmişte olduğu gibi, bu ibtidai ve basit halklar, güveni sarsacak ve nizamı tehlikeye düşürecek zamansız sal­dırılar, ayaklanmalar ve entrikalarına devam edeceklerdir. Muhakkak ki Fransızların itibârı ve Orta Afrika'da tesirimizi yerleştirmek için, Rabah'ın askerî gücünü tamamen yıkarak, Sahra bölgesini muzafferane bir şekilde geçerek ve Zinder'i işgal ederek çok şey yaptık. Fakat belki bu, yeterli olmayacaktır; zira Şeyh Senusî'nin prestiji ve Afrikalıların Vadai'nin masumiyeti­ne ait olan inançları devam etmektedir. Karakterleri, iğfal edil­meye çok müsait olan zenci toplulukları kendi fikirlerine çe­virip, bize karşı teşkilatlandırmamaları için, Afrika'ya sızma ga­yemizin ışığı altında; maddi varlıkları ve manevi tesirleri yö­nünden çok zor bir durumda bulunan Müslüman tarikatlara aman verilmemesi, acil ve temel esas olmalıdır. Belki, Şeyh Se­nusî'nin tesiri altında olan Vadai, bize karşı direnecektir; fakat

80 Bu mektup, Sultan Abdulhamid Saltanatının son yıllarında yazılmışa benziyor. Bu sıralarda Sultan, h e m Yahudi, hem Ermeni ve hem de J ö n Türklerle mücadele etmektedir.

bu memleket, zengin, verimli ve sıhhate uygundur. Her taraf­ta suya rastlanır. Şu halde, kuvvetli bir ordu burada kolayca mevzilenebilir ve bu bölgelerdeki şefler, bizim en kuvvetli oldu­ğumuzu anladıkları an, çabucak bize arkadaş muamelesi yapa­caklar ve himayemize gireceklerdir. Ancak, biz onlara, esas gaye­mizin onlarla ticari münasebetler kurmak olduğunu ve dinle­rine, adetlerine hürmet edeceğimizi göstermemiz lazımdır.8 1 Çün­kü Vadai bölgesi, Orta Afrika'nın yerli halkı gözü önünde bu böl­gelerin en önemli devletidir. Çünkü burası onların gözünde, cevher-i ilahi'nin muhafazasında olduğundan ve Şeyh Senüsi tarafından korunduğundan bir dokunulmazlığa sahiptir. İşte bunun için, askeri müdahalemizi ilk olarak buraya yapmamız lazımdır. Bu askeri hareketi aşılayacak olan siyasi hareket ve iyilik (!) daha sonra gelecektir. Ve bu bölge, teslimiyetini açıkça ilan edecek olursa, aynı şekilde Kanem, Kaouar-Bilma ve Tu¬ areg halkı da bizim hakimiyetimiz önünde saygıyla eğilecekler­dir; ne tarikatların va'zlan ve vaadleri ve ne de kerametleri bu maddi hadiseye karşı üstün gelecektir. Osmanlı ve tarikatların hareketi hakkında, Sultan'ın Ulak'ı olan Si Hamza'ya rağmen, Libya'ya sığınmış olan 200.000 Tunuslunun 1882-83 yılında İs­lam toprağını terk ederek, Tunus'ta himayemize girmeyi tercih et­tiklerini, misal olarak göstermemiş miydik?

"21 Mart 1899 tarihli Fransız-İngiliz antlaşmasıyla bi­

81 Bütün emperyalist memleketler, bu çareye başvurmuşlar ve birçoğu da muvaffak olmuştu. Hatta Afrika'daki emperyalizm Avrupa'nın özel surette yetiştirdiği papaz-doktor misyonerlerle başlamıştır. Hasta Af­rikalıları, güya tedaviye giden papaz-doktorlar, bu hastaların ellerin­den yiyeceklerini dahi almışlardır. Şayet yukarıdaki sözler samimi ol­saydı, yani Avrupa'nın, işgal ettiği milletlerin hak ve hukukuna riayet etmiş olsaydı, bugün için Tunus, Cezayir ve Zenci Afrikası, niç in kendi dillerini bilmiyorlar? Avrupalılar, bunu yasakladılar da on­dan... Bu tıpkı eşkıyanın, soyduğu adama iyi muamele etmesine ben­ziyor.

zim olan bütün bölgeler, kâşiflerin bildirdiklerine göre işletilebi­lir durumdadırlar. Fakat bu topraklan, bizim kontrolümüz al­tında, yerli halka işletmek için, onlara emniyet sağlamamız ve herkesin maddi ve manevi menfaatlerinin inkişafını sağlayacak ve onlara da kalkınma şansı tanıyacak bir rejim olmalıdır. 8 2 Ve bu neticeye, ancak stratejik noktaların işgal edilmesi ile ulaşılır. Kervanlar yolundaki stratejik noktalar, Zinde, Kaouar-Bilma, Ghat'ın karşısında seçilecek bir nokta (Recep el Hoca adındaki bir kervana, çok sulu olan ve Türk köyü Ghat ile Aghir arasın­daki bölgeyi haber verdi) ve halen yerleşmiş olduğumuz Rema¬ sen olarak belirlenebilir. Devamlı olarak, gözü açık subayları­mız ve idarecilerimizin kontrolü altındaki çok sıkı takibat duru­munda, bize düşman olan tarikatlar, bizim lehimizde olan tari­katların karşı çıkmasıyla, geçmişte olduğu gibi, bu ibtidai halk­lar üzerinde uğursuz tesirlerini gösteremeyeceklerdir. 8 3 Böyle­ce Osmanlı Hükümeti anlayacaktır ki bundan böyle, otuz se­neden beri, Orta Afrika'da giriştiği taassup ve harp faaliyetle­rinin teşekkülüne mani olacak durumdayız ve yine anlayacak­tır ki bu entrikalara devam etmek lüzumsuzdur. Böylece, takvi­ye merkezlerinden kopmuş olan bu zincir sayesinde memleketin (Afrika'nın) gerçek efendileri olacağız. Şayet müsteşarlarımız te­şebbüs emaresi gösterecek olurlarsa, biz sadece Çat Bölgesi kervan ticaretini lehimize çevirmek değil, buna bir gelişme ver­meye de muvaffak olabiliriz. 8 4 Ve demiryollarının inşaatı gibi büyük düşünceler, bu tecrübeden sonra ve lüzumu muhakkak olunca gelir.

82 Yerli halkın kalkınması için hiçbir zaman bu şans tanınmamıştır! 83 Dikkat edecek olursak, Afrika'daki tarikatların, Afrikalı halk üzerin­

deki tesiri uğursuz olarak gösteriliyor. Bunun aksine Fransızlar, Afri­ka'nın halklarını ezip sömürecek, onları öldürecek; bu, normal bir hareket olarak gösteriliyor.

84 Bu, Cezayir ve Tunus'taki Fransız Protektorası Hükümetinin görüşü­dür. (Metinde geçen dipnotu)

İmza: Lacau

Fransız Umumi Konsolosu

Afrika Trablus, 12 Şubat 1 9 0 2 " 8 5

"Bu konudaki ehemmiyetine binaen, aşağıdaki vesikayı

sunmayı da uygun bulduk.

"Medeniye tarikatının Bingazi'de zaviyeleri ve Bingazi'ye yaya olarak 7 saat süren bir merkezleri vardır. Derna'da, Jek¬ tabya'da da birer zaviye vardır. Jhadan, Ghat, Fizan, Sornu ve Vadai'de de başka zaviyeleri vardır. Fakat buna rağmen bu tari­kat, Bingazi ve Vadai arasındaki ve Senusilerin sıkı kontrolü altında kalan kervan yolu üzerinde hiçbir tesirleri yoktur.

"Senusi ve Medeniye tarikatlarının birleştirilmeleri için bazı teşebbüsler yapıldı, fakat bu teşebbüsler bir sonuç verme­di ve her iki tarikat tamamen birbirinden ayrı kaldılar. Ve bu birleşmenin müteşebbislerinden biri olan Sidi el-Beşir, dört beş aydan beri Mistrata'ya çekilmiş, ve orada... yaşıyor. Şayet Trablusgarp'taki Fransa Umumi Konsolosluğu, mahir bir aracı­ya sahip olabilirse, belki para vasıtasıyla bunu (Sidi el Beşir'i) istihbarat ajanı olarak kullanabiliriz.

"Panislamizm, bazı hallerde bazı Müslüman grupları arasında kâfire karşı kullanılan bir nefret ve tahrik vasıtası olarak kabul edilebilir; fakat bu, gayesi belli ve devamlı bir ida­resi olan siyasi bir sistem değildir. Böyle bir teşkilâtlanmanın rü­yası, nüfuzlu şeyhlerin sadakatini kazanmasını bilen Sultanın zihnini işgal etti, fakat onun bir neticeye varması şüpheli gibi görünüyor. Filhakika, Müslüman tarikatları, birbirlerine karşı olmaksızın, aralarında bir ittihad da yoktur. Bu tarikatlar inki­şaf ettikçe, dağılıyorlar ve eski asıllarından bir şey muhafaza et­meksizin, yeni tarikatlar kuruyorlar. Üstelik tarikatların tesir

85 İhsan Süreyya Sırma, Fransa'nın Kuzey Afrika Sömürgeciliği.

gücünü kıskanan ulemâ ve şurefâ, bu tarikatlarla daima mü­cadele etmişlerdi. Şu halde Avrupa medeniyeti, bugüne kadar hareketleri tecrid edilmiş olan ve aralarında hiç bir bağ bulun­mayan bu tarikatların birliğinden yılmamalıdır 8 6

"Sultanların 8 7 Halifesine gelince, Arabistan'da, Suriye'de ve Kuzey Afrika'da, Arap kanından olan milletler Halife'yi an­cak korkularından kabul etmişlerdir. 8 8 Yemen'de ve bilhassa Hicaz'da isyan mahallileşmiş bir vaziyet arz ediyor ve artık Türk­ler, şehirlerin dışında kalan yerlerde hüküm sürmüyorlar. Fakat şurası muhakkaktır ki Mekke'nin büyük Şerîfi'nin Arabistan kabileleri üzerinde nüfuzu vardır. Ve Şerifin kendisi de onu tayin eden Sultan'ın şahsının emrindedir. Fakat onun, göçebe halkın gözündeki kuvvet ve hükmü, mevcut şeylere düşmanlığından ileri geliyor. Suriye'den Mekke'ye bir demiryolu inşaatını kap­sayan Panislamik proje de, gerçekleştirilemeyecek bir ütopya­dır . 8 9 Bu projenin ele alındığı şartlar ve Osmanlıların kendi kay­naklarıyla böyle mühim bir eserin yapımına geçip bunu işletme iktidarından mahrum olduğu düşünülürse, bu daha iyi anlaşı­lır. Türklerin Yunanlılara karşı kazandıkları zaferler, tüm İslâm âleminde büyük bir yankı uyandırdı, Fas'tan, İran'a, Hindis­tan'a kadar... Fakat Müslüman halkların sempatisi, sık sık onla­rın muhalifi olan Türklere değil, ezeli düşman olan Hıristiyan'ları yenen mü'minlere karşıdır..

86 Yukarıdaki cümleden de anlaşılacağı üzere, Afrika'yı sömürmek iste­yen, yalnız Fransa değil, tüm Avrupa Medeniyetidir.

87 Sultan tabiri, Afrika'daki küçük devletlerin reisleri için kullanılıyor­du. Halife ise, Osmanlı Halifesi idi.

88 Hâlbuki 19. asırda böyle bir korku mevzubahis değildir. Şayet olsay­dı, Halife, oraları tarikat şeyhleri ile değil, askerle idare ederdi. Üste­lik Kuzey Afrika'nın çoğu 1881'den itibaren Fransızların işgali altın­daydı. Fransız işgalinde olan bir yerin insanları, Osmanlı Halifesin­den niçin korksunlar?

89 Halbuki ütopya sayılan bu projenin büyük bir kısmı gerçekleştiril­miştir

Çin'de İslâm Birliği Siyasetinin Uygulanması

Sultan II. Abdülhamid'in İslâm Birliği faaliyetlerini sür­dürdüğü yerlerden birisi de Çin idi ki, maalesef bu konudaki araştırmalar, yok denecek kadar azdır. Oysa ki bu konu kü­çümsenecek cinsten olmayıp, o tarihlerdeki dünya siyasî çevre­lerine konu olmuş, özellikle 19. yüzyılın sömürgecileri olan Batı Avrupa ülkelerini yakından ilgilendirmiştir. 9 0

Bilindiği gibi, Çin de, 19. yüzyılın sonlarında Batı Avru­pa ülkelerinin sömürmeye çalıştıkları yerler arasındaydı ki, Hindo-Çin bölgesi sömürge hâline getirilmişti bile. İşte, Uzak Doğu'nun ve dünyanın bu büyük ülkesinde, Müslümanlar da büyük bir yekûn tutuyordu. Bizzat resmî Çin istatistiklerine göre, 1900'lerde, Çin'deki Müslüman nüfusu 70 milyonu bulu­yordu. 9 1

Budizm ve diğer dinlerdeki Çinlilere nazaran daha şuur­lu ve aktif olan Müslümanlar, zaman zaman Batılı sömürgecile­re karşı ayaklanmışlardır ki, bu isyanlardan bazıları şunlardır:

-1816 Taşbahk isyanı (Çin Türkistanı).

-Kaşgarlı Cihangir ve Yusuf adlarındaki iki hocanın ön ayak olduğu 1827-1829 isyanı.

90 İ . S. Sırma, Fransa'nın Kuzey Afrika Sömürgeciliği. 91 Bk. İ. S. Sırma, Pekin Hamidiyye Üniversitesi, İslâmi İlimler Fakülte­

si, Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara, 1978 .

-1830 yılında, Şansi, Barkul ve Burut'lar (Bouroutes) ara­sındaki hareket.

-Kaşgarlı Katti Tura ve Vali adlarındaki iki hocanın yö­nettiği 1847 ve 1857 isyanı.

-1858 Kırgız Müslümanları hareketi.

-Kırgızlı Sadık Beyin 1864 hareketi.

-Kaşgarlı Buzuk Hocanın 1865'teki hareketi.

-Kaşgar Emiri Yakub Bey'in 1865-73 hareketi.

-1855-73 Yunnan ve Koueitcheou isyanı.

-1862-73 Kansu (Doumgans) isyanı

-1863-82 Dzoungarie (Doumgans) ve Habibullah (Yarkand) isyanı.

-1895-96 Kansu (Sining) isyanı.

-1899 Manas (Çin Türkistanı) hareket i . 9 2 Konumuz sı­nırlı olduğundan, bu isyanların detaylarına inmiyor, bu kadar­la yetiniyoruz. 9 3

Şimdilik elimizde bulunan arşiv vesikalarından anlaşıl­dığına göre, II. Abdülhamid'in Çin'le olan teması, bu isyanlar­dan sonra başlamıştır.

1899 yılında Çin Müslümanları, Çin'de bulunan Batılı emperyalist Devletlere karşı ayaklandılar.

1899 yıllarındaki bu Müslüman ayaklanmalarına, Müs­lüman olmayan Çinlilerin de iştirak etmesiyle, Çin'deki durum, oradaki sömürgecileri rahatsız etmeye ve onları endişelendir¬ meye başlamıştır.

92 Archives du Ministére des Affaires etrangeres Farçaises, N.S. Chine, n o : 8 1 , 1 9 0 1 - 1 9 1 1 .

93 Ayrıntı l ı bilgi iç in b k . D a b r y de T h i e r s a n t , De U' lnsurect ion Ma¬ hommetane dans la chine occidentale, Journal Asiatique, Paris, 1874 ; Fransız Hariciye Arşivi N.S. Chine, no: 8 1 , 1 9 0 1 - 1 9 1 1 .

Vesikalardan anlaşıldığına göre, Avrupalılara karşı Çin'de ayaklanan Müslümanları yatıştırmak için, Alman İmparatoru II. Guillaum, Sultan II. Abdülhamid'e müracaat etmiş ve hatta onu bu yolda teşvik etmişt ir . 9 4

II. Guillaum'un teklifine müsbet cevap veren Abdülha­mid, bu şekilde Çin Müslümanlarıyla temas kurmaya başlamış­tır. Ancak şunu hemen ifade edelim ki, Abdülhamid'in, Çin Müslümanları nezdindeki bu girişimi, II. Guillaum'un istediği şekilde gelişmemiş, bilâkis oradaki Müslümanların daha dü­zenli bir şekilde teşkilatlanmalarına sebep olmuştur. Bu du­rum, II. Guillaum'un gözünden kaçmamış, ve başlangıçta, Abdül­hamid'in Çin'de girişeceği hareketleri maddeten destekleyece­ğine söz veren Alman Hükümeti, bu sözünden vazgeçmiştir. 9 5

Ve öyle anlaşılıyor ki, Alman İmparatoru, Sultan Abdülhamid'e yaptığı bu teklife pişman olmuş; onun bu teklifi sanki, "Çin'deki dağınık Müslümanları teşkilatlandır" babında bir hatırlatma olmuştur. Nitekim bunu fırsat bilen Abdülhamid, II. Guilla­um'un pişmanlığını kâle almayarak, Çin'e birbiri arkasına heyet­ler göndermiş ve İslâm Birliği siyaseti ile ilgili faaliyetlerini ora­da da sürdürmeye devam etmiştir.

Bu gayeyle Çin'e gönderilen heyetlerin en önemlisi, En­ver Paşa Heyetidir ki, Pekin Fransız Elçiliğinden Paris'e gönde­rilen 4 Haziran 1901 tarihli bir yazıda, heyet hakkında şunlar de­nilmektedir:

"Sayın Bakan, Pekin, 4 Haziran 1901

"Zât-ı âlileri, mektubuma ek olarak, Sultan tarafından,

94 Bk. İ. S. S ırma, Sultan II. Abdülhamid'in Çin'e gönderdiği Enver Paşa Heyeti hakkında bazı bilgiler. Bu makale, 3 -9 Şubat 1979 tarihleri arasında İstanbul'da yapılan II. Milli Türkolo j i Kongresine tebliğ ola­rak sunulmuştur .

95 Aynı makale , Belge no: 3.

Çin Müslümanlarıyla ilişki kurmak üzere görevlendirilmiş olan Türk heyeti konusundaki genelgeyi bulacaklardır.

"Şimdiki şartlar muvacehesinde, Alman hükümeti tarafın­dan tavsiye edildiği söylenen bu konudaki Bâb-ı Ali niyetlerini öğrenmekte fayda mülâhaza ediyorum. Kouang-Si, Kouang-Tong ve özelikle Müslümanların yoğun olduğu Yunnan'da gelişen bir Panislamist hareket tehlikeli olabilir, ve ben neye mal olursa olsun, Zât-ı âlinizin aracılığıyla İstanbul'daki Elçimizden, Enver Paşa heyetinin gayesi hakkında bilgi elde etmeye çalışaca­ğ ım. . . " 9 6

Pekin'den Paris'e gönderilen aynı tarihli bir başka yazı­da, bu heyetin, görünüşte Avrupa, Orta Doğu ve Uzak Doğu Müslümanları arasında bulunan ilişkileri geliştirmek için gö­revlendirildiği ve fakat heyetin asıl gayesinin bilinmediği be­lirtilmektedir. 9 7

Aynı vesikadan, Enver Paşa'nın başkanlık ettiği heyette, iki kâtip, iki âlim, iki asker ve başka personelin olduğunu öğ­reniyoruz. Vesikanın son cümlesinde de Fransız Elçisi şunları yazıyor:

"Bizim Hindo-Çin'deki sömürgelerimize komşu olan böl­gelerde çok sayıda Müslümanın olması hasebiyle, bu heyet, çok yakından izlememiz gereken Panislamist temayüllerin bir işare­ti o labi l i r . " 9 8

Sultan II. Abdülhamid'in, Çin Müslümanlarıyla olan bu münasebetleri nasıl başladı, hâlâ bilinememektedir. Nitekim bu konuda henüz anlaşılamayan noktalar vardır. Mesele iyice vuzu­ha kavuşmadığı için, insanın aklına bazı sorular takılıyor:

96 İ. S. Sırma, Sultan H. Abdülhamid'in Çin'e gönderdiği Enver Paşa He­yeti hakkında bazı bilgiler, belge no: 1.

97 Ay. es. belge no:2 . 98 Ay. es. belge no:2.

1. Sultan II. Abdülhamid'in Çin Müslümanlarıyla tema­sa geçmesi, onun Panislamist siyasetinin bir parçası mıdır?

2. Yoksa, İngiliz ve Fransız kaynaklarının iddia ettikleri gibi, Avrupalılara karşı Çin'de isyan eden Müslümanları yatış­tırmak için, Alman İmparatoru II. Guillaum'un, Sultan Abdül¬ hamid'i teşvik etme neticesi midir ki, bunu fırsat bilen Abdül¬ hamid orada da Panislamist fikirlerini yaymıştır?

Bu soruların cevabı, ancak Alman ve Türk arşivlerinde bulunacak yeni vesikalarla belki verilecektir. Bu konudaki Çin arşivlerini de şüphesiz yabana atmamak gerekir. Ancak, Çince bilmeyişimiz ve Çin Devlet arşivleri hakkında bir bilgi sahibi ol­mayışımız, bu ihtimali -şimdilik- imkânsız gösteriyor. Fakat, 19. yüzyılda bazı devletlerin dış yazışmaları Fransızca yapıldığı için, Çin'de de belki Fransızca yazılmış vesikalar bulunabilir.

Çin'e gönderilen Türk heyetiyle çok yakından ilgilenen Fransız Konsolosu, heyetin gerçek gayesini öğrenebilmek ve ile­ride, Osmanlı Devleti'nden koparmayı düşündükleri t a v i z " için, Enver Paşa'ya her türlü kolaylığı ve imkânları sağladığı­nı söyleyerek şöyle ilâve ediyor:

"Geri kalan günlerini Şanghay'da en güzel bir şekilde ge­çirmesi ve Sultan tarafından, Çin'de İslamiyet'i geliştirmek gaye­

siyle kendisine verildiğine inandığım vazifesinin gerçek yönü üzerinde bilgi elde etmek için elimden geleni yapıyorum." 1 0 0

Enver Paşa heyeti, "Halife'nin temsilcisi" olmak sıfatıyla, Çinli Müslümanlar üzerinde büyük tesir yapmış ve bu Uzak Doğu Müslümanları İstanbul'daki Halifeyi kendi "dinî Reisleri" olarak kabul ederek, kendi iç meselelerinde bile ona başvurup tavsiyelerini almaya hazır olduklarını söylemişlerdir. 1 0 1

99 Ay. es. belge no :5 . 100 Ay. es. belge no :3 . 101 Ay. es. belge no:5 .

Fransız Elçisinin Enver Paşa Heyeti hakkında Paris'e yazdığı bilgileri, ehemmiyetine binaen aynen aşağıya alıyoruz:

"Pekin, 3 Ekim 1901

" Sayın Bakan,

"Çinli Müslümanların varlığı ve onların Çin İmparator­luğunun kaderi üzerindeki rolünün önemi, bilhassa, Sultan'ın gönderdiği Osmanlı heyetinin gelişi münasebetiyle, daha çok dikkati çekti. Her ne kadar Şanghay'daki konsolosumuz bu heyetin faaliyetleri hakkında size günü gününe bilgi verdiyse de, bunun tarihçesini özetlemek ve onun gönderilmesini ha­zırlayan şartları ve onun geri çağırılması hususunu belirtme gereğini duydum.

İstanbul'dan çekilen 12 Aralık 1900 tarihli bir telgraf, Sul­tan'ın ilk defa Uzak Doğu'daki dindaşları yanında müdahaleye girdiğini haber verdi: "Yıldız'da anlatıldığına göre Çinli Müslü­manları sükûnete davet etmek ve onlarla Halife arasındaki iliş­kileri daha da sıklaştırmak gayesiyle tavsiyelerde bulunmak için fevkalâde bir ulemâ heyetinin Çin'e gönderilmesi fikri bü­yük bir Kuvvet'ten gelmiştir."

"Bundan evvel, Times'ın Pekin'deki muhabiri Dr. Moris¬ son'un gönderdiği 6 Aralık tarihli telgrafı gelmişti. O bu telgrafta, General Tong-Fou-Siang'a karşı Büyük Güçlerin baskısı ile Dul İmparatoriçe'nin gönderdiği fermana dair "Çinli bir memurun bir mektubunu" özetliyordu. Bu tedbir, güya bir Alman birliği­nin, Saray'a gelen yiyeceklere mani olmak için, Han nehri ve Mavi Çay'dan ilerlemeye hazırlandıkları haberi üzerine, Dul İmpara¬ toriçe tarafından alınmıştır. Sözü geçen telgrafta, aynı memur, Tong-Fou-Siang'ın Kansou'ya gönderilmesi ve 5000 Müslüman askerinin terhisinin, bir Müslüman ayaklanması tehlikesini artırmaktan başka bir şeye yaramadığı korkusunu ifade et-

mektedir.

"Şurayı kaydetmek gerekir ki, olaylardan anlaşıldığına gö­re, Müslümanlar arasında çıkmasından korkulan hareket, Al­manların, İmparator Sarayına ve Yang-Tse-Riang vadisi boyun­ca, Si-Ngan-Foüya karşı yönelttikleri hareketin dolaylı bir netice­sidir. Onların Çin Hükümeti üzerindeki bu hareketi, bir karşı koyma olarak bu şekilde bir ayaklanmaya götürünce, bu teşeb­büslerinden çıkması muhtemel neticenin sakıncalarını berta­raf etmek için böyle bir yola başvurmaları gayet tabiidir.

"Gerçekten de, İstanbul'dan gelen 2 Ocak 1901 tarihli bir telgrafta, açık olarak Osmanlı Heyeti fikrinin Alman İmparato­rundan neşet ettiği ve Türkiye'nin Uzak Doğu'daki manevî pres­tijini arttıracağı için Sultan'a hararetle tavsiye edildiği belirtil­mektedir.

"Hatta Abdülhamid'in, bu konuda Osmanlı menfaatleriy¬ le bu kadar yakından ilgilenen 11. Guilaume'a bir teşekkür mektubu dahi yazdığı söyleniyor.

"Bunu takip eden 5 Marta kadar da, artık bu heyetten bah­sedilmiyordu ki, bu tarihte, bu seyahatin masraflarını karşılaya­cak dövizi bulmak için, Sultan'ın gösterdiği sabırsızlığa rağmen, Türkiye'nin o gün karşı karşıya bulunduğu iktisadî buhran se­bebiyle, nazırlar hiç bir şey yapamadılar. Nihayet, bazı telgrafla­rın, Rus Hükümetinin bu seyahate karşı olduğunu bildirmeleri­ne rağmen, Heyetin hareketi 1 Mayıs'ta resmen açıklandı.

"Bir ay sonra Heyet Şanghay'a vardı. Heyet, Sultan'ın harb yaveri Enver Paşa, hanımı, bir yüzbaşı, iki kâtip, iki hoca, iki asker ve birçok hizmetçiden müteşekkildi.

"Heyetin başkanı hakkında vereceğim bazı bilgiler, fayda­dan hâli değildir. Zira bu bilgilerin, onun Şanghay'daki ikame­ti esnasında, kendisiyle resmî ilişkilerde bulunanlar tarafından

bilinmediği anlaşılıyor: -Enver Paşa, 1848 olayları sırasında Türkiye'ye iltica edip Müslüman olan ve 1878'de Türk ordu­sunun resmî bir subayı olarak Ruslarla savaşıp ölen bir Polon­yalı Kont'un oğludur. Bizzat Enver Paşa da Sultan'ın itibar etti­ği şahsiyetlerden olup, daha Türk-Yunan harbi sırasında da Sultan tarafından gizli heyetlerde görevlendirilmişti. 45 yaşın­da olan Enver Paşa, tahsilim Fransa'da yaptığı ve Chaptal lise­sinde yetiştiği için Fransızcayı çok rahat konuşuyor. Onun, İs­tanbul'da yaşayan Türk asıllı hanımından dört çocuğu olup, beraberinde Şanghay'a getirdiği kadın, onun ikinci karısıdır. Buraya getirdiği kadın da Orta Doğulu bir adamın, aynı şekil­de Avrupa usûlüne göre yetiştirilmiş Avusturyalı karısından olan kızıdır. "Enver'' adı da, onun "Edouard" olan esas adının bo­zulmuş şeklidir. Zira bilindiği gibi Müslümanların soyadları yok­tur. Şunu da ilave etmek gerekir ki, ona refakat eden ve şüphesiz onun hareketlerini denetleyen hocalar olmayınca, sigara ve alkol içmekten korkmamaktadır. Ve öyle anlaşılıyor ki, bu heyetin ba­şına seçilmesi, onun İslâm prensiplerine uymasından ziyade, Sultan'a olan bağlılığının samimiyetinden ileri gelmektedir.

"Heyetindeki personelin giderleri dâhil, Enver Paşa'nın hareketinden önce yolculuk masrafları olarak Devlet hazine­sinden aldığı paranın yekûnu 500 Türk lirasıdır ki, bu meblağ 12.500 Franga tekâbül etmektedir. Ayrıca kendisi ve yanında­kilerin Alman vapuru ile olan seyahatleri, İmparator Guilla­ume'un Hükûmeti'nin bir düşüncesi gereğince bedava sağlan­mıştır. Süveyş'e kadar Alman konsolosları onu karşılamış ve ge­miye gelerek ona talimatlar ulaştırmışlardır. Fakat oradan Çin'e varıncaya kadar, Berlin'den hiçbir şey alamayınca, sü¬ kût-ı hayale uğradı. O, Şanghay'a varışında, ayrılışında olduğu gibi, Alman genel Konsolosu Dr. Kuappe'ın gelip ona son talimatı bildirmesi gerekiyordu. Oysaki Enver Paşa ona ricada bulunarak,

kendisine bir talimatın gelip gelmediğini öğrenmek için Pekin'de¬ ki Elçiliğe telgraf çekmesini istemişti. Fakat Pekin'deki Elçilik, bu telgrafa cevap verme zahmetine bile katlanmadı. Enver Paşa, Almanların bu katı kararı karşısında gerçeği kabul etmiş ve kendi tabiriyle "alçakça terk edildiğini" itiraf etmiştir.

"Gerçekte, Heyet'in gelişinden önce, Mareşal Walder-see'nin ayrılışı, bu heyetin Alman nokta-i nazarından olan önemini ortadan kaldırıyordu. Bundan sonra bu heyet, Mare­şalin prestijini yükseltemeyecek ve bir nevi kendi emirlerini alıp, II. Guillaume'un, hamileri olarak gözüktüğü bütün Çin İmparatorluğundaki Müslümanlar arasına götürmek için, Sul­tanın temsilcisi olan bir Türk generalini yanında göremeyecek­tir. Alman İmparatorluğunun, bu son zamanlarda birçok mi­salle böyle birden bire ters dönerek tutum değiştirmesinin ve başlangıçta kendisinin teşvik ettiği görünen bu heyetin Müslü­manlar nezdindeki teşebbüsünü terk etmesi, bunun tek izah şeklidir.

"Bu şekilde, desteksiz, talimatsız, parasız olarak kendi haline bırakılan Enver Paşa, ancak kendisinin geri çağırılma¬ sını isteyebildi. O, bunu, Almanların böyle yüz seksen derece dönüşü ile ortaya çıkan durumu izah ederek Sultan'dan taleb et­ti. Ve öyle anlaşılıyor ki, Almanlara karşı medyun kalmamak için, daha evvel yapılan masrafların da kendilerine geri ödenmesini Efendisinden rica etmiştir.

"Almanlar tarafından terk edilen Enver Paşa, Şang­hay'daki diğer Devlet temsilcileri arasında kendisine destek ola­cak arkadaşları bulmakta gecikmedi. Avusturya Genel Konsolo­su, kendisine refakat eden hanımı sayes inde 1 0 2 Enver Paşa şere­

102 Yukarıda gördüğümüz gibi, Enver Paşa'nın beraber getirdiği hanımı Avusturya asıllıydı.

fine büyük bir akşam yemeği verdi. İngiliz kuvvetleri kuman­danı General Greagh, onu, bir Baluçi (baloutchi), yani Sünnî Müslüman alayını teftişe davet ederek, seyahat için. mümkün olan bütün kolaylıkları kendisine temin edip, onu Çin Türkis¬ tanı'na varmak için Hindistan'dan geçmeye ikna etmeye çalı­şıyordu. Heyetin, Çin'in iç bölgelerine girdiği takdirde, karşı­laşabileceği tehlikeleri anlattı. Şüphesiz İngiliz Hükümeti, He­yetin şimdiye kadar yalnız Rus tesirinin kendini gösterdiği Çin Türkistanı'nın tamamen Müslüman olan halklarının içinden geçerek oralarda Osmanlı Bayrağını gezdirmesini, -kendi menfa­atleri açısından- çok arzuluyordu. Diğer yandan; İngilizlerin, Hindistan'daki Müslüman tebaasına, Sultanın Temsilcisi'ni bir nevi kendi himayelerinde seyahat ederken gösterebilmeleri, onlar için hiç de fena olmayan bir husustur. Böyle bir teşebbüs, bu bölgelerde her zaman için korktukları yeni cihad hareketleri­ne, genellikle gizli yürütülen Panislamizm faaliyetlerine ve özellikle bu bölgelerde kendisini tek İslâm müdafii olarak gös­teren Afgan Emîri'ne karşı bir emniyet olacaktır.

"Fransa Osmanlı Heyeti'ni çeviren bu ağırlama yarışında geri durmadı. Bu heyet, Fransız arazisinde bulunan ve üzerinde Hilâl Bayrağının dalgalandığı bir otelde kalıyordu. Enver Paşa, gelişinin üçüncü gününde konsolosumuzu ziyarete gittiğinde, konsolosumuz Almanların kendisine göstermediği alakayı göste­rerek şehirdeki ikametinin güzel geçmesi için çaba gösterdi. Ruslar da, şüphesiz İngilizlere karşı koymak için, generalin etra­fında dolaşarak, onun, bütün Rus İmparatorluğu'nu ziyaret ederek Karadeniz'e varması için Sibirya yolunu dönüş için seçme­sini sağladı. Seyahat, Rusya'nın Şanghay'daki askeri ataşesi ile bu şekilde kararlaştırıldı; ve Enver Paşa, kaldığı otelde, temasta bu­lunduğu konsoloslara bir veda yemeği verdikten sonra, 22 Hazi­ran günü Japonya ve Vadivostock'a gitmek üzere hareket etti.

İngiliz ve Almanların, temsilci bile göndermedikleri uğurlama­ya, yalnız Fransız ve Rus konsolosluk personeli katılmıştı.

"Çin'deki ikametleri sırasında, Enver Paşa heyetinin Çinli dindaşları ile ne gibi münasebetleri oldu? Her şeyden evvel, He­yet azalarının, Uzak Doğu'daki İslâmiyet hakkındaki derin ve kesin olan cehaletlerini kaydetmek gerekir. Üstelik Enver Paşa, Çin hakkında hiçbir bilgi sahibi değildi: Buraya gelişinde, Si¬ ngan ve Saray'ın bugünkü yerini dahi bilmediği gibi, memleke­tin içinde bulunduğu vahameti bile göz önüne alamıyordu. O, tehlikesiz ve hiçbir zorlukla karşılaşmadan Çin'in iç bölgelerine kadar girebileceğini ve bütün kapıların kendisine açılacağını, sa­dece Sultanın elçisi olmasına bağlıyordu. Şanghay'da kendisine yapılan ikazlar, gözlerini açmaya başladı ve görevini burada durdurma kararı üzerinde müessir oldu. Ayrıca, ilk harfinden bile habersiz olduğu bu önemli mesele üzerinde, kendisine bazı veriler (données) temin etmek gayesiyle, ona Dabry de Thier¬ sant'ın "Le Mahométisme en Chine" gibi kitaplar vermeye mec­bur olduk.

"Enver Paşayı, Çinli Müslümanlarla temasa geçirmek gayesiyle Fransız Konsolos Yardımcısı ve polisler refakatinde, Müslümanların yaşadığı bölgeye bir gezi yapıldı. Sayıları 200-3 0 0 civarında olan ve kendilerini terkedilmiş, güçsüz veya azınlıkta olduklarını sezen bu Müslümanlar, yabancıdan yar­dım talebi için, Asyalıların o meşhur gelenekleriyle onu ağır­lamak için fevkalade bir itina göstermeye koyuldular. Ayrıca, sayıları 50 kadar olan ve çoğunluğunu Yahudilerin teşkil ettiği ve normal olarak Fransız Konsolosluğu'na kayıtlı bulunan bir Orta Doğulu grup, tabiiyetinde bulundukları Sultan'ın Elçi¬ si'ne ta'zim ve hürmetlerini takdim etmek için geldiler. İşte, En­ver Paşa, sayıları çok büyük olan Çinli Müslümanlardan, te'si-

rini icra edebildikleri bunlardı. Oysaki, asıl ondan beklenen, bü­tün Çin Müslümanlarıyla temasa geçip, te'sir icra etmesiydi.

"Şanghay'daki, Çin'e ve Türkiye'ye yabancı olan Müslü­manların yanında da pek mesut olmadı. İngiliz generalinin, onu, aynı dinden olan bir Hint birliğini denetlemeye nasıl da­vet ettiğim söylemiştim. Anlatıldığına göre, Enver Paşa, bun­lardan bir subaya, Emiru'l-Mu'mininin elçisi olduğunu söyledi­ğinde, subay, bir tek Emîr tanıdığını, onun da Hindistan İm­paratoru olan İngiliz Kralı olduğunu söylemiş. Bu hadise, Şanghay'da basılan Avrupa gazetelerine polemik konusu oldu. İngilizler, Hindistan'daki sömürgelerini nazar-ı itibara alarak, bu subayın cevabını müdafaa ediyorlardı. Şanghay Fransız ga­zetesi "Echo de Chine" de bu polemiğe karışarak, M. Bonin'in kaleminden, imzasız olarak yayınladığı bir makalede, mesele­yi İslâm hukuku açısından inceledi. "Halife ve Çin Müslüman­ları" adlı bu m a k a l e , 1 0 3 ekte bulacağınız gibi, 16 Ağustos 1901 tarihli Echo de Chine'de yayımlandı. Şurası muhakkak­tır ki, meselenin dini bir şekilde ele alınıp tefsir edilmesi, Ce­zayir ve Tunus'taki sömürgelerimiz için bir tehlike arz etmek­tedir; kaldı ki bu mesele, oralarda çokça konuşulmaktadır. Si­yaset, her zaman kesin çareler getirmez; onun için zannediyo­rum ki, Çin İmparatorluğu'ndaki Hıristiyanların hakları göze­tildiği gibi, Müslümanların da haklarının gözetilmesinde fay­da vardır. Fransa, Papa'nın kendi iç işlerine müdahale etmesi­ni kabul etmez; fakat, burada olduğu gibi, Orta Doğuda da, Kilise Reisinin de defalarca belirttiği gibi, Hıristiyanların himaye hakları konusuna destek o lmaktadır . " 1 0 4

103 Bu makalenin metni için bk. İ.S.Sırma, Sultan Abdulhamid ve Çin Müslümanları , İstanbul Edebiyat fakültesi, İslam Tetkikleri Enstitü­sü Dergisi, İstanbul.

104 Adı Geçen Arşiv, N.S. Chine, 1 9 0 1 - 1 9 1 1 , N o : 8 1 , S. 26 -37 .

Enver Paşa'nın, kendi görevi hakkındaki bilgisizliğinden yararlanan Şanghay'daki Avrupa konsoloslukları, onun, Şang­hay dışındaki Müslümanlarla temasa geçmemesi için her türlü çareye başvurmuşlar ve bunda başarılı da olmuşlardır.

Çini bu şekilde sömürmeye çalışan ve Çin Müslüman¬ larını bu sömürüye alet etmek isteyen Avrupalıların Çin'deki mayısı 150.000'i geçmemekteydi ki, onlar Çin'de ellerindeki silah­la kalabiliyorlardı. 1 0 5 Oysaki Osmanlı Devleti için durum tama­men başkaydı. Mısır'da neşredilen 22 Temmuz 1900 tarihli el-Müeyyed gazetesinde bu konuda şunları okuyoruz:

"....Türkiye için durum tamamen başkadır. Türkiye, yö­nünü Çin'e doğru çevirirse, Çinli Müslümanlar onun için destek olacak ve Çin'e müdahalesini meşrulaştıracaklardır. Filhakika, Sultan'ın (yani Abdülhamid'in) adına hutbe okuyan Çin Müslü­manlarının sayısı 70 milyonun üstündedir. Göğün Oğlu'nun (yani Çin İmparatoru'nun) memleketinde, İslâm unsuru çok önemli olup, mert karakterli ve büyük zenginliklere sahip, soylu vatandaşları içine almaktadır."

"Aralarında tüccarlar, maden kuyularının büyük bir kıs­mını işleten sanayiciler, kılıç taşıdıkları halde, kalemlerini de kullanmasını bilen çok sayıda bakan, vali ve generaller vardır."

"Şayet Avrupa Kuvvetlerinin bayrakları yanında, Os­manlı Bayrağı da Çin surlarında dalgalanmış olsaydı, bu 70 mil¬ yon Müslümanın hararetli "hoş âmedî" duygularıyla karşılaşa­caktı."

Her ne kadar yukarıda verdiğimiz bilgiler ışığında En­ver Paşa'nın Almanya inisiyatifiyle Çin'e gönderildiği anlaşılı¬ yorsa da, meseleyi çok yakından takibeden Fransız Elçisi, Heye¬

105 İ. S. Sırma, Sultan II. Abdülhamid'in Çin'e gönderdiği Enver Paşa Heyeti hakkında bazı bilgiler, belge no:6 .

tin başka gayelerle buralara gittiğine kanidir. Nitekim Şang­hay'dan 12 Haziran 1901 tarihinde gönderdiği telgrafta şöyle de­mektedir:

"... Geri kalan günlerini Şanghay'da en güzel bir şekilde geçirmesi ve Sultan tarafından Çin'de İslâmiyet'i geliştirmek gayesiyle kendisine verildiğine inandığım vazifesinin gerçek yö­nü üzerinde bilgi elde etmek için elimden geleni yapıyo­r u m . . . " 1 0 6

Enver Paşa'nın ayrılışını müteakip, Şanghay'da çıkarılan L'Echo de Chine adlı Fransızca gazetenin 16 Ağustos 1901 tarih­li sayısının baş makalesinde şöyle denilmektedir:

"Sibirya üzerinden Avrupa'ya dönmek için bir müddet sonra, önce Şanghay'ı terk eden General Enver Paşa'nın baş­kanlık ettiği Osmanlı Heyetinin tesir ve ehemmiyeti, yabancı gazeteler tarafından çok çeşitli şekillerde değerlendirilmiştir."

Bir Alman gazetesi olan Der Ostasiatische Lloyd, geçtiğimiz 12 Haziran numaralı sayısında tasdik ediyor ki; "Enver Paşa, bütün Çin Müslümanlarının İstanbul Halifesini manevi lider­leri olarak tanıdıklarını ve hatta iç siyasetle ilgili meselelerde da­hi ona hakim olma haklarını vermekte olduklarına kanaat getir­miştir."

Sultan Abdülhamid'in Çin'deki bu tesirini kıskanan ve bu tesiri -kendi çıkarları için- en aza indirmek isteyen ve İngiliz ba­sınını temsil eden North China Daily News gazetesi, 25 Hazi­ran 1901 tarihli sayısının baş makalesinde, Sultan Abdülha­mid'in Çin'deki bu tesir ve nüfuzunu inkâr etmekte, onun Çin'de tanınmadığını iddia etmektedir. Fakat aynı gazetenin 1 Temmuz 1901 tarihli sayısında çıkan bir yazıda, bu İngiliz iddiasının yersiz olduğu belirtilmiş ve şu hususlar ilave edilmiştir:

1 0 6 Ay. es. belge no:3.

"...Diğer hususlar için de deniyordu ki, Sultanın adı Çin'de o derecede iyi tanınmaktadır ki, Çin İmparatorunun bü­tün camilerinde her gün okunan dualar, onun adına okunmak­tadır. "

İngiltere, Çin'deki Müslümanları İngiliz Kralına bağla­mak için, karşı taarruza geçmiş ve İngiliz Kralını adeta Ulu'l-emr, yani Müslümanların idarecisi olarak Çin Müslümanlarına em­poze etmeye çalışmıştır. Bunu haber alan Abdülhamid, Çin Müslümanlarını İngiliz Kralına değil, İslâm Halifesine, yani ken­disine tâbi olmaları için uyarmış ve yukarıda gördüğümüz gibi bunda muvaffak da olmuştur.

Elimizdeki belgelerden anlaşıldığına göre, o sırada Çin'de bulunan Fransız basını ve özellikle l'Echo de Chine, Fransa'nın siyasi çıkarlarını korumak gayesiyle, İngilizlere karşı Sultan Abdülhamid'i desteklemekte ve el-Maverdî'nin, el-Ahk⬠mu's-Sultaniyye adlı kitabına dayanarak Çin Müslümanlarını şöyle uyarmaktadır:

"Kısa fakat zaruri olan kelâmî (theologique) ve hukukî (İslam'da din ve hukuk tek vücut olduğundan) bu açıklamadan anlaşılıyor ki, ırkı ve vatanı ne olursa olsun, her Müslüman, dü­şüncesinde ve hareketinde, Müslüman reislerine, yani her in­sandan önce Halifeye itaat etmek mecburiyetindedir. Kim bu itaatten sarf-ı nazar ederse, hareketleriyle kanuna karşı kusur ettiğinden günahkâr; şayet bu itaati düşünce ve hareketleriyle reddederse, küfre girmiş olur. Böylece o kimse artık Peygamber ümmetinden sayılmayacak ve o kimse hâlâ Çin lmparatoru'na veya İngiliz Kralı'na saygılı bir vatandaş olduğunu övünerek ilân ediyorsa, o artık Müslümanlığına son vermiştir. Bu şekilde müminlerin cemaatinden ayrılmadan evvel, belki akıllıca bü­yük mutasavvıf Celaleddin-i Rûmi'nin şu sözüne hayran kal-

mak daha faydalı olur:

"Cân-ı gurk-o can-ı seg ez hem cüdast Müttehid, canhây-ı merdân-ı Huda'st.

Carol-BHV

Kurtla köpeğin ruhları birbirinden ayrıdır. Ancak, Allah yolundakilerin ruhları birdir"

Fransa'nın, Sultan Abdülhamid'i bu şekilde destekleme­sinin belki tek sebebi, Kuzey Afrika'daki Müslüman tebaasının da Abdülhamid tarafından kendi aleyhlerine çevrilmesinden duydukları korkudan ileri gelmektedir. Nitekim Fransız gazete­cisinin yukarıda saydığı, Halifeye itaat hükümleri, sadece Çin'deki Müslümanlar için değil, kendi tabiri ile "ırkı ve vatanı ne olursa olsun" her Müslüman için geçerliydi. Ancak Çin Müslümanları, Fransa'nın Kuzey Afrika'daki Müslümanları nasıl sömürdüğünden habersiz olduklarından, bu şekilde dü­şünememişlerdir. Ve öyle düşünemediklerinden dolayı, aynı za­manda ortada olan İngiliz-Fransız çekişmesinin devamını sağla­mak gayesiyle, II. Abdülhamid, Fransa'nın Çin'deki bu tutu­munu kabul eder bir tavır takınmış ve belki de el altından des­teklemiştir de.

Fransız siyaseti, bu tutumuyla Osmanlı Devleti'ne Ku­zey Afrika'daki Müslümanları unutturmak istemiştir. Fakat II. Abdülhamid, sureta bir harekette bulunmadıysa da, Kuzey Af­rika'ya gönderdiği tarikat şeyhleri (bilhassa Şazelî ve Medenî ta­rikatları şeyhleri) ve özel temsilcileri vasıtasıyla ora Müslü­manlarını uyarmış ve resmen olmasa bile, gizli bir şekilde onla­rı manen İstanbul Hilafeti'ne bağlamıştır.

Sultan II. Abdülhamid bir sene sonra, yani 1902 yılında aynı gaye ile Muhammed Ali adındaki bir ajanı Çin'e göndererek, oradaki Müslümanlarla temasa geçirmiştir. Muhammed Ali

Çin'in Mandchouse eyaletinde WANG adında bir imamın misa­firi olmuş ve faaliyetlerini oradan yürütmüştür. O tarihlerde Çin'de bulunan Fransa elçisi, bu konuda şunları yazmaktadır:

"İstanbullu olan Muhammed Ali, İstanbul mollalarının elbisesini giymekte ve kendisine Uzak Doğu'daki dindaşlarını ziyaret etmek için, tatile çıkmış bir "turist hoca" süsü vermek­tedir. O, bundan dört sene evvel de muhtemelen aynı görevle, buralara kadar gelmiş, ve Malezya, Siam, Koşin-sin ve Japonya'yı ziyaret etmiştir. O şimdi, İstanbul'dan itibaren Bombay, Singa­pur, Batavia, Bangkok, Saigon ve Şanghay'a uğradıktan sonra gittiği Japonya'dan geliyor... Muhammed Ali'nin, Japonya'da, Yo­kohama limanında bir cami inşası için, Japon Devlet adamları ve Yokohama'daki Müslüman tüccarlarla görüşmeler yapmış olması lazım. Sayıları otuz kadar olan bu tüccarlar, Hindli, Arap ve İranlılardan müteşekkil olup, mezheblerinin farklılığına rağ­men, "kâfirlerin" içinde yalnız kaldıklarından, İslâm, onları birlik halinde tutmaktadır... Muhammed Ali, fevkalade Arapça konuşmakta, ve bu, onun, buradaki Kur'an okuyabilmek için Arapça öğrenmiş olan Müslüman liderleriyle kolayca anlaşması­nı sağlamaktadır. Muhammed Ali, biraz da İngilizce bilmektedir ki, bu lisanı, yaptığı seyahatlerde öğrendiğini s ö y l ü y o r . " 1 0 7

Çin'deki bu siyasi faaliyetler yanında, bazı kültürel faali­yetlere de rastlıyoruz. Bunun en güzel örneği, 1908 yılında, Pe¬ kin'de II. Abdülhamid adına açılan ve kapısında Osmanlı bay­rağı dalgalanan "Pekin Hamidiyye Üniversitesi"dir. Bu üniversite­nin açılışı münasebetiyle Fransa'nın Pekin Büyük Elçisinin Paris'e gönderdiği mektupta ek olarak sunduğu bir makalede aynen şunlar yazılmaktadır:

107 İ. S. Sırma, Sultan II. Abdülhamid'in Uzak Doğu'ya gönderdiği ajana dair. Adı geçen makale, 1. Milli Türkoloj i Kongresi 'nde 6-9 Şubat 1 9 7 8 tarihinde bildiri olarak sunulmuştur.

"Pekin'de Hamidiyye Üniversitesi "Pekin mektubu:

"Mukaddes İslâm Dini'ne inanan mü'minlerin, bu dine olan imanı, sadakat ve bağlılıkları hakkında doğru bir hüküm vermek, takdir etmek ve olup biteni anlamak için, bu Dinin girebildiği kıt'a ve memleketlerde bizzat yaşamak ve kendi göz­leriyle görmek lazımdır. Uzak Doğu ve bilhassa, sayılarının mil­yonlarca olduğu Çin'de Müslümanların Halifemize, milletimize, Allah'ın bize lütfü olan ve yeryüzünde Peygamberimizin canlı temsilcisi olan Padişahımıza karşı gösterdikleri sadakat ve hür­met aşkının canlılığını hakkiyle anlatmak ve yazmak müm­kün değildir.

"Çin'de yaşayan Müslümanlar, yalnız Padişahımızdan bahsetmekte ve ona karşı övgülerde bulunmaktadırlar. Cami­lerde, Onun adının zikredildiği her seferde, Mü'minlerin yü­zünü nurlandıran ruhani bir saadet ve sevinç aksi fark edilir. Diğer Müslümanlara nazaran, Çin Müslümanları daha çalış­kan ve daha çok gelişme ve fazilet taraftarıdırlar. Şüphe yoktur ki, bu iyi neticeler, İslâm Dini'nin öğrettiği erdem ve faziletin bir neticesidir. Bütün bu kabiliyetlerin yanında Çinli Müslüman­ların imanları da çok kuvvetlidir.

Sultan Abdulhamid'in Uzak Doğuya

Muhammed Ali'ye dair bir vesika.

"Sadece Pekin'de 38 tane cami vardır. Binlerce Müslüman, günde beş defa ibadetleri yapmak ve Halifeye dua etmek için bu camilere gelirler. Cuma günleri, Arapça okunan hutbeler, Pekin Müftüsü ve diğer din adamları tarafından Çin diline tercüme edilir.

"Okumuş ve rençber Çinli Müslümanlar, çocuklarının ilim ve irfandan nasiplerini alabilmeleri için, Çin İmparatorlu¬ ğu'nun çeşitli yerlerine Müslüman çocuklarına mahsus okul­lar açmışlardır.

"Bazı eserlerde, Pekin'de tüm olarak yalnız üç caminin olduğunu ve sadece 12.000 mümin bulunduğunu okuduk. Bu bilgiler iki asır evvelki duruma göre doğrudur. Biraz evvel dediği­miz gibi, Pekin'de binlerce Müslümanın ibadetlerini yaptıkları 38 tane cami vardır.

"Her caminin büyük bir medresesi vardır, İslâmi eğitim­le gerçekleştirilen gelişmeyi kanıtlamak için, bu müesseseler bi­rer delil olarak gösterilebilir. Bir müddet önce de, bu tesislerin dı­şında, yeniden büyük bir müessese kuruldu ki, ona Padişahımı­zın ismini vererek, "Pekin Hamidiyye Üniversitesi" diye adlandır­dılar.

"Bu tesisin temelinin atıldığı gün binlerce Çinli mü'min, Sultan Hazretleri için Hak Ta'âla'ya dua ve niyazda bulundular. Çinlilerin, bu yeni müesseseyi bizim şanlı Padişahımızın adıyla adlandırma arzulan, her türlü övgüye şayandır. İnşaat tamam­landığı için, geçtiğimiz günlerde de açılış merasimi yapıldı.

"O gün, Pekin Müftüsü, çok sayıda ulema ve binlerce mü'min bu bayrama iştirak ettiler. Çin maarif Bakanlığından çok sayıda büyük zevat da o gün hazır bulundular. Bizzat Bakan da, merasime iştirak etme kararını almıştı; fakat o gün büyük bir kar fırtınası ve Bakanın evinin Hamidiyye Üniversitesi'ne iki saat ka­

dar uzakta oluşu, Bakanın merasime iştirakini önledi.

"Merasiminin sonunda, Arapça bir konuşma yapıldı ve Padişahımız için dua okundu. Konuşma ve dua, Müftü tarafın­dan Çinceye tercüme edilerek Müslümanlara tebliğ edildi. Müs­lümanların çoğu sevinçlerinden ağlıyorlardı. Müslüman Çinliler, diğer Çinlilere benzemiyorlar; onlar, büyük bir dinî bağla bir­birlerine bağlı olup, şerefli ve iyi kimselerdir. Bizim dinî lisanımız olan Arapça'nın belagat ve tatlılığı ve bu müessesenin kapısına çekilmiş olan Osmanlı Bayrağı'nın şanı, bu ince kalbli insan­ları heyecanlandırmaya ve gözyaşlarını tahrik etmeye yetiyor.

"Çin'de yaşayan Müslümanların şimdiki sayısının 40-50 milyona yükselmiş olduğu söyleniyordu. Fakat bu hususta ya­pılan bir istatistik, bu sayının doğru olmadığını gösterdi. Çin Hükümetinin diğer kaynaklara dayanan, Nüfus Sayım İdare¬ si'nden alınan bilgilere göre, Çin Müslümanlarının bugünkü sa­yısı 70 milyon k a d a r d ı r . " 1 0 8

Fransız hariciye arşivinde bulduğumuz bir başka vesi­kada, Abdülhamid'in Çin'deki Müslümanların tamamını Sün­nî mezhebine bağlamak için gayret sarf ettiğini de görüyoruz. Zira Sünnîlerin ona itaati daha kolay o l u y o r d u . 1 0 9

Sultan Abdülhamid'in bu gayretine ait vesika şu şekildedir:

"Fransa Cumhuriyeti Paris, 7 Mayıs 1908

İstanbul Elçiliği Gönderildi No: 170 Çin'deki Müslümanlara dair.

"Pekin Büyük A h u n d u ' n u n , 1 1 0 bu yakınlarda Sultan'a

108 İ . S. Sırma, Pekin Hamidiyye Üniversitesi. 109 Bk. İ. S. Sırma, Yemen İsyanları, s. 155 vd. 110 "Ahuna" Farsça'da "Büyük Hoca" anlamındadır.

görderdiği malumatın metnini bildirdiğim Çin'deki temsilcimiz, bana, Abdülhamid'in Çin Müslümanlarını Sünnî mezhebine bağlamak için gösterdiği gayretler hakkında bazı bilgiler ulaş­tırdı. M. Bapot, aynı zamanda merkeze gönderilen iki Türk ule­madan müteşekkil heyetin elde ettiği neticeleri ve elçiliğimizin kendilerine göstermiş olduğu iyi hizmeti de bildirmiştir.

"Size, geçtiğimiz ocak ayının 15'inde gönderdiğim aynı mevzuya dair habere atfen, ekte, Bakanımızın telgrafının bir su­retini, faydalı olur maksadıyla takdim etmekle şeref duyarım."

"Bakan adına yetkili Uzak Doğu Müdür Yardımcısı. 1 1 1

"Sultan Abdülhamid'in gayesi, Avrupa devletlerini Uzak Doğu'da meşgul edip, Osmanlı Devletiyle uğraşmamalarını te­min etmekti. Bu yüzdendir ki Avrupalılar, Çinliler aleyhine Os­manlı Devleti'ni ve dolayısıyla, Çin Müslümanlarını -ki bu Çinli 70 milyon Müslüman Abdülhamid'e bağlılıklarını bildirmişler­d i . 1 1 2 kazanmak için dinî yorumlar yapıyor, Kur'an ayetlerinden deliller getirerek Müslümanların Ehl-i Kitabı bırakarak, Çinli­lere taraf olamayacaklarını kabul ettirmeye çalışıyorlardı. 1 1 3

Aynı maksatla, yani Çinlilere karşı Avrupalıları destekle­mek ve Çinli Müslümanları ayaklanmaktan vazgeçirmek için, -elimizdeki belgeden Abdülhamid'e karşı oldukları anlaşılan- bir grup, yani İttihad ve Terakki tarafından bir bildiri neşredilerek, bu bildiride meselenin dinî yönden bir yorumu yapılmıştır ki, sözü geçen bildiriyi aynen sunmak istiyoruz.

111 İ . S. Sırma, II. Abdülhamid'in Çin Müslümanlarını Sünnî mezhebine bağlama gayretlerine dair bir belge, İstanbul Edebiyat Fakültesi Ta­rih Dergisi, sayı: XXXII . İstanbul, 1979 , s . 5 6 1 .

112 Bk. İ . S. Sırma, Pekin Hamidiyye Üniversitesi. 1 1 3 Archives du Ministére des Affaires Etrangéres Françaises, N.S.Tur-

quies, 1 8 9 9 - 1 9 0 0 , no: 167, s . 207 .

Pekin Hamidiyye Üniversitesi ile ilgili Fransızca vesikanın sureti

B i l d i r i 1 1 4 şu şekildedir: "Ulemâ heyet inin 1 1 5 bildirisi.

"Her zaman olduğu gibi, cahil halk tabakasının kara taas­

114 Archives du Ministére des Affaires Etrangéres Françaises, N.S. Chine, no : 8 1 , 1 9 0 0 , s . 2 0 8 .

115 Ulemâ heyetinin kimlerden teşekkül ettiği belirtilmemektedir,

subunu, mevcut iktidar lehine kışkırtan, Yı ld ız ' ın 1 1 6 ileri ge­len bazı şahısların teşebbüsüyle, bir kaç alim, cami kürsüle­rinde, Kur'an tarafından Ehl-i Kitab olarak tanınan Hıristiyan­lara karşı dinsizleri tutarak Çin olaylarına atıfta bulunmaktan çekinmemişlerdir.

"Bu yakışıksız ve canice faaliyetlerin gerçekle bağdaş­madığını, insan hakları konusunda Dinimizin gerçek umdele­rini aşağıda arz ederek Avrupa'nın gözleri önüne sermenin, bi­zim için mukaddes bir görev olduğuna inanıyoruz.

"1. İslâm Hukukuna göre elçilerin dokunulmazlığı

"Hicretin 6. senesinde, Sevgili peygamberimiz Hz. Mu-hammed(s.a.s), yanında 1500 sahabesi olduğu halde, Medi­ne'den Mekke'ye gitmek istedi. Hz. Peygamber Mekke'ye yakla­şınca, oranın idarecileri olan putperestlere, seyahatinin gayesi­nin savaş değil, sadece Kabe'yi ziyaret olduğunu bildirmek için Hurraş adında bir elçi gönderdi. Mekkeli kafirler, bu elçiye saldır­dılar; ve ellerinden kaçmağa muvaffak olmasaydı, onu öldürecek­lerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, aslen Mekkeli olan akraba­sı, Hz. Osman'ı elçi olarak gönderdi ki, Mekkeli dinsizler onu öl­dürmeğe cesaret edemediler; fakat haksız olarak onu tutuklayıp hapsettiler.

"Bütün bu haksız muamelelere rağmen, bizim ulu Pey­gamberimizin, putperestler tarafından daha sonra üç kez gön­dermeğe mecbur kaldıkları elçilerine karşı olan tutumu, çok da­ha değişik oldu. O, bu elçileri en büyük nezaketle kabul etmiş ve en güzel bir şekilde ağırlamıştır.

"Hudeybiye (Mekke yakınlarında bir yerin adıdır) adı al­tında bilinen bu dinî uygulama, kendisini gönderen milletin dinî

116 Yıldız Sarayının.

veya ırkı ne olursa olsun, bir elçinin mukaddes ve dokunulmaz olduğu hakkındaki İslâmî hükmü ve Hz. Peygamber tarafın­dan verilmiş bir misaldir. Elçiye karşı kötü davranmak şöyle dur­sun, Hz. Peygamberin bu hükmü, ona saygı gösterilmesini ve, hatta saldırıya uğradığında onu korumayı bile emretmektedir.

"2. Ehl-i Kitâb'a karşı (Hıristiyan ve Yahudi) takınılacak tavır hakkında Kur'an-ı Kerim'in hükmü:

"Onların mallarına kendi malları gibi, hayatlarına da

kendi hayatları gibi saygılı olmak bütün Müslümanların göre­

vidir.

"3. Müste'min (yani İslâm Devletinde seyahat eden veya ge­çici olarak kalan yabancılar) hakkındaki hüküm:

"Onlar İslâm adaletinin himayesi altında olup, hayatla­rı korunmalıdır.

Netice: "Yukarıda zikredilen dinî hükümlere uyarak, Ehl-i Ki­

tab'ı, yani Hıristiyan ve Yahudileri korumalıyız.

"Kendi imanımız ve milliyetimizi koruyup, Kur'an'ımıza dayanarak; İncil'e tabi olup, medeniyyet ve ilerleme yolunda yü­rüyen Avrupalı Hıristiyanların yanında yer almamız gerekmek­tedir. Putperestlerin yanında yer alıp, vahyedilmiş din saliklerine küfretmek, bizim dinî kanunumuza aykırıdır. İslâmiyet, bar­barlık ve zulüm demek değildir!

"Netice olarak, Saray'ın gizli ve kötü teşviki altında, Çin barbarlığını destekleme zayıflığını gösterip, İslam'la bağdaş­mayan Müslümanları bütün kuvvetimizle kınıyoruz.

"Bizim devrimci haykırışımızın, tüm medenî dünya tara­fından duyulmasını arzu ediyoruz.

"Bizim en büyük arzumuz, Hükümetimizin, otuz mil­yon Çinli Müslüman'a vaizler göndererek, putperestlerin şid­detine karşı, Çin'de bulunan Hıristiyan ve yabancıları, dinin emrine uyarak desteklemeleri ve korumaları için onlar üzerin­de dinî bir tesir icra etmesini görmektir."

İttihad ve Terakki'nin bildirisi bu şekilde sona eriyor.

İttihad ve Terakki sözcüleri tarafından İstanbul'da dağı­tılmış olan bu bildiride, Sultan Abdülhamid'e ve Müslümanlara karşı emperyalist Avrupa'nın desteklendiği aşikârdır. Her za­man olduğu gibi, bu din düşmanları meseleyi saptırmaya çalış­mışlar, ve Çinli Müslümanların emperyalist Batı'ya karşı olan meşru isyanlarını, putperestlerin isyanı olarak takdim etmek iste­mişlerdir. Bu bildirilerinde, kendi dinsiz emellerine İslâm hu­kukunu da alet etmek istemişlerdir. Bunlar, fiiliyatta İslâm ahkâ­mını yıkmaya çalışmalarına rağmen, hâkimiyetlerini sürdürebil­mek için âlet etmekten, saf Müslümanları kandırmaktan, kendi­lerinin medenî, gayrisinin gerici olduğunu tekrarlamaktan ge­ri kalmamışladır. Onlara göre İslâm, sadece bir kültür ve ahlâk manzumesidir. Onun bir hayat nizâmı olduğunu unutturup, 1400 sene öncesine atmak isterler.

Yoksa ey İstanbul Ulema Heyeti(!) Hıristiyan'ın, Yahu­di'nin Çin'deki haklarını(!) müdafaa etmek sana mı düştü? Fa­kat Afrika'yı sömürgeleştiren Fransa'yı, Hindistan'ı kana bula­yan İngiltere'yi görmezsin. Çünkü senin akıl hocaların onlar­dır. Aynı ulemâ heyeti(!) Ermenilerle birleşip, Sultan Abdülha­mid'e Kızıl Sultan dedi ve diğer gayr-ı Müslim unsurlarla birle­şip onu iktidardan uzaklaştırdı. Onun için her makam kapan âlim; her Kur'an okuyan İslâm dostu olmaz. Allah'a karşı olan, Onu nasıl müdafaa etsin ki?

Sultan Abdülhamid Zamanında İstanbul'da Basın

Basının, veya şimdilerde denildiği gibi iletişim vasıtaları­nın insan toplumları üzerinde, menfi veya müsbet, birçok tesir­leri vardır. Dün böyle olduğu gibi bugün de böyledir. İnsanoğlu­nu selamete veya felakete götüren ideolojilerin en etkili faali­yet organları basındır. Ne var ki basın derken, dar manada sade­ce gazeteleri anlamamak gerekir. Tarihin çeşitli aşamalarında, basın faaliyetleri değişik tarzlarda yürütülmüştür. Uzak tarihe gidecek olursak, bunların ilk ürünlerinin kitabeler, hikâye ve­ya destan anlatıcıları ve daha sonra şairler olduklarını görürüz. Tarihin seyri içinde, kâğıdın ve daha sonra matbaanın gelişmesi, basının, yayın yoluyla yapılmasına yardıma olmuştur.

Basın denen görünmez güce sahip canavarın, her zaman ba­ğımsız olduğunu şüphesiz söyleyemeyiz. Bu aracı ya ideolojiler, ya Devletler veya Krallar, despotlar, diktatörler, dinler, mezhebler, iktidarları nisbetinde satın almışlar yahut kiralamışlardır.

Fransız ihtilalinden sonra dünyaya takdim edilen yalan­cı hürriyet (yalancı çünkü kilise despotu yıkılarak yerine aristok¬ rat-aydın dememek için-hegemonyası getirildi) ve teknolojinin ilâhlaşmaya başlaması olan 19. yüzyılda basının, daha önceki dönemlerine nazaran yaptığı büyük hamleye şahid oluyoruz. Ne gariptir ki, bu dönem Batı dünyasının emperyalizm imparator-

hıklarının kurulduğu döneme rastlamaktadır.

Uzak Doğu, Yakın Doğu, Orta Doğu, Afrika ve Güney Ame­rika yavaş yavaş değil, süratle Batı tarafından -sömürülmek için-paylaşılıyor. Ne yazıktır ki, İslâm ülkeleri de bunun dışında ka­lamıyor.

Fransız ihtilalinin büyüleyici havasına kendilerini kaptı­ran Müslüman aydınlar(!), Batıcılaşıp, Hıristiyanlaştırmak iste­diler Müslümanları; velev ki şuursuz olarak yapsınlar bunları. Avrupa'nın kendilerine sunduğu Nationalisme(milliyetçilik) pastasını, hiç düşünmeden midelerine attılar. Akılları başka bir şey almıyordu artık. Milliyetçi -bölücü dememek için- görüşleriyle kurtaracaklardı Müslümanları akılları sırasınca... Ondan sonra Pan-Arabist, Pan-Türkist, Pan-Helenist, Pan-vs. vs. sözcükleri do­laşmaya başladı Osmanlı Toplumunda. Abdülhamid de, bunlara karşı bir "Pan" kurdu: Panislamizm. Ne olacaktı bütün bu "Pan'lar?.. Cevabı kısa: Batı istediği gibi yönetecekti bu eylemleri; her ne kadar Abdülhamid'in Panislamizm'ine tesir edemiyor idiy­se de. Ama hiç olmazsa, kendisi için çalışan diğer "Pan'lar lehine Panislamizm'i yıkmaya çalışacaktı... 1908 ihtilaliyle yıktı da!.. Ama niye böyle çabuk yıkıldı? Bunun birçok sebebi yanında, İstanbul'da pervasızca çalışan ve ekseriyeti gayr-ı Müslimlerin elinde bulunan gazeteler, yani basın da vardı. Kamuoyunu Ab¬ dülhamid'e karşı ve Batı'ya müteveccih oluşturan basın'dı.

Şimdi sözü daha fazla uzatmayarak, 1314 tarihli Salna¬ me-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye adlı resmi Yıllığa dayanarak İstanbul'da neşredilen gazeteleri görelim. Belki bir fikir verir.

Elsine-i Muhtelife ile Dersaadet'de Tab'olunan Resmi ve Gayr-ı Resmi G a z e t e l e r 1 1 7

Gazetenin dili

Türkçe

Türkçe ve Fransızca

Türkçe ve Fransızca

Türkçe

Türkçe

Gazetenin adı

Ceride-i Askeriyye

Ceride-i Bahriyye

Ceride-i Mehakim

Vekayi'-i Tıbbiye-i Askeriyye

Mecmua-ı umur-ı nafia ve ziraat

Mecmua-ı Funûn-ı bahriyye Ceride-i emâkinu's Sihha

Dersaadet ticaret Odası gazetesi

Tarik

Tercuman-ı Hakikat

Saadet

Sabah

İkdâm

Servet

Servet-i Fünûn (Resimli)

İmtiyaz sahiplerinin adı

Resmî

Bir hey'et-i tıbbiye tarafından Haftada bir

Filip Efendi

Cevdet Efendi

Mehmet Nuri Efendi Mihrân Efendi

Ahmet Cevdet Bey Nikolaydi Efendi

Ahmed ihsan Bey

Kaç günde bir neşrolundukları

Haftada bir

Onbeş günde bir

Ayda bir

Ayda bir

Günlük

Günlük

Günlük

Günlük

Günlük

Pazar hariç hergün

Haftada bir

1 1 7 Bu gazetelere ait, rütbe ve nişanları burada kaydetmedik. Merak edenler, 1 3 1 4 tarihli Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin 9 8 4 - 8 7 sahifelerine bakabilirler.

I tanımlara mahsus Gazete (Resimli)

Resimli Gazete

Arapça ve Türkçe Hukuk

Farsça

Fransızca

Ahter

İstanbul

İbnü'l Hakk Mehmet Tahir Efendi

Karabit Efendi

Dr. İlyas Matra

Tahir Efendi

Mösyö Edvard Cestır

Fransızca ve

İngilizce

Fransızca

İtalyanca

Almanca

Rumca

Rumca

Moniteur

Oriental Luand Herald

Orient

Orient

Mösyö Blis

Mösyö Vitakir

Mösyö Andre Gilles Mösyö Andre Gilles

Rasina kalyana Mösyö Antoynoros

Osmanische Post Mösyö Doynis Rosenfeld

Konstantinapolis Nikolaydi Efendi

Noologos Mösyö Votiras

Rumca

Rumca

Türkçe sözlü

Rumca yazılı

Rumca

Niyaipite Orisis (Mesul müdür) Karayanidi Efendi

Vizarutis Madam Eleni

Anadolu Mesâilidi

Eklisastiki elita Patrikhane Gazetesi

Anatolikos Astir Kalifron Efendi Rumca

Türkçe sözlü Ankelyafuros Mösyö Bamim Rumca yazılı

Türkçe sözlü

Ermenice yazılı

Türkçe sözlü Ermenice Yazılı

Ceride-i şarkiyye Dikran

Civelkiyan Efendi

Mccmua-ı ahbâr Tulayân Efendi

Haftada iki defa

Haftada bir

Ayda bir

Haftada bir

Pazar hariç hergün(Pazar günlerine mahsus ayrı bir sayı çıkarılır). Pazar hariç

her gün Pazar hariç hergün

Pazar hariç hergün Haftada bir

Haftada bir

Pazar hariç hergün

Pazar hariç

hergün Haftada bir (Ayrıca bir nüshası var).

Pazar hariç hergün

Haftada üç defa

Pazar hariç

hergün

Onbeş günde bir

Haftada üç defa

Haftada bir

Pazar hariç

Hergün

Pazar hariç her gün

Ermenice

Türkçe sözlü Ermenice yazılı

Ermenice

Ermenice

Ermenice

Ermenice (Türkçe sözlü Ermenice yazılı bir nüshası daha var). Ermenice

Ermenice

Bulgarca Bulgarca

Yahudice

Yahudice

Yahudice

Türkçe, Fransızca, Rumca ve Ermenice

Arevlik

Manzume-i Efkâr

Masis

Punç

Zağrik

Ocvdapir

Damadyân Efendi Panusyân Efendi

Otociyan Efendi

Elaceciyan Efendi Andon Sakayân Efendi Mösyö Barnim

Puragin

Levis

Zorniçe Noyni

Telgraf

Tiyempo

Ceride-i tercüme

Mecmua-ı i'lânât

Estpan Otçiyan Efendi Orhan ve Ertatip Efendi Mösyö Tomson Dimitraki Efendi Pandor Yasef Selâmi Efendi Ğaramuna Efendi Nesim David Efendi Pekyân Serayuf Efendi

Pazar hariç her gün

Haftada üç defa

Pazar hariç hergün Haftada bir

Haftada bir

Onbeş günde bir

Onbcş günde bir Haftada ıkl defa Haftada bir defa Haftada iki defa

Haftada iki defa

Haftada iki defa

Haftada iki defa Haftada bir

Sırpça Çariğradski Nikodem Gilasnik Saviç Efendi

Haftada bir

Sultan Abdülhamid'in Hal'i

Sultan Abdülhamid, dış düşmanlarıyla bu şekilde uğraşır­ken, bu düşmanların paralelinde olan Jön Türkler, Ermeniler, Yahudiler, Yunanlılar, Bulgarlar birleşmiş, O'nu ve temsil etti­ği Devleti yıkmanın yollarını arıyorlar; durmadan Kanun-ı Esasî (Anayasa) ve Meşrutiyet diye bağırıyorlardı.

Basın ve bizzat Sultan'ın Devlet kabinesini elde eden bu unsurların zorlamasıyla, adeta yalnız kalan Abdülhamid, 1908'de, daha önce yürürlükten kaldırdığı Meşrutiyeti tekrar yürürlüğe koydu.

İttihad ve Terakki, uydurma bir seçimle ve biraz da terör­le, Meclis-i Mebusân'a kendi adamlarını doldurdu.

Seçilen(!) mebuslar arasında, Jön Türkler, Yahudiler, Er­meniler, Yunanlılar, Bulgarlar çoğunluğu teşkil ediyordu. Tek ke­limeyle, Sultan Abdülhamid her taraftan kuşatılmıştı.

Adetâ bir terör havasında gerçekleştirilen bu mebus se¬ çimlerinde(!), İttihad ve Terakki üyelerinin çoğu Meclis'e sokul­du ki, Sultan Abdülhamid bunların oylarıyla halledildi.

Meselenin daha iyi anlaşılabilmesi için, bu mebus dağılı­mından bazı misaller vermek istiyoruz.

Fransa'nın İstanbul Büyükelçiliğinden, 17 Kasım 1908 tarihinde Paris'e çekilen bir telgrafta, mebus dağılımı konu-

sunda şu bilgiler ver i lmektedir : 1 1 8

"İstanbul (1.203.000)

5 Türk, 2 Ermeni, 2 Rum, 1 Yahudi İstanbul'da mebus seçil­mişlerdir. Müslüman mebuslar arasında, Adalet Bakanından baş­ka, Jön Türklerin yayın organı olan Meşveretin müdürü Ahmet Rıza ve Tanin'in müdürü Cahid bulunmaktadır . 1 1 9

Seçimi İttihad ve Terakki Komitesi Listesi kazandı(!). Ka­mil Paşa gibi Liberal Birlik adaylarının tamamı seçimi kaybetti."

"Selanik'ten 9 Kasım 1908 de çekilen te lgraf . 1 2 0

Selanik Sancağı: 6 mebus; dağılımı şöyle: Evienos Zade Rahmi Bey: Müslüman (Dönme),

Cavid Bey: Müslüman (Dönme), Emanuel Karasu: Yahu­di, Artas Efendi: Rum,

Şoneas (Choneas) Efendi: Rum, Vlahoff: Bulgar.

Serez Sancağı: 4 mebus; dağılım şöyle: Naşid Bey: Müs­lüman, Mithat Şevki Bey: Müslüman,

Dinka Efendi: Rum, Daltraş Efendi: Bulgar.

Drama: 1 Mebus; dağılımı şöyle: Rıza Bey: Müslüman, Agâh (Aghia) Bey: Müslüman.

Manastır: 4 mebus; dağılım şöyle: Pantche Doref: Bulgar, Mehmed Efendi: Müslüman,

Yanki Dimitrievich: Sırp, Trajan Nali: Rum.

Kıvartza: 4 mebus; dağılım şöyle: Şakir Bey: Müslüman, Mehmed Efendi: Müslüman,

Yanki Dimitrievich: Sırp, Trajan Nali: Rum.

118 Fransız Hariciye Arşivi, N.S. Turquie, VI, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , s. 17. 119 M ü s l ü m a n o l a r a k takdim edilen bu şahıs lar ın da, Yahudi ve Er­

menilerle beraber çalıştıklarını yukarıda söylemiştik. , 120 Aynı Fransız Arşivi, VI, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , s. 41/2.

Kıvartza: 2 mebus; dağılım şöyle: Şakir Bey: Müslüman, Dr. Niche: Eflaklı.

Serfice: 2 Rum mebus seçilmiştir.

Elbasan: Hoca Abdullah Mahir Efendi adında bir Müslü­man seçilmiştir.

Üsküp: 4 mebus; dağılım şöyle: Necib Bey Ali Draga: Müs­lüman (Arnavut), Said Efendi: Müslüman, Teodor Pavlof: Bulgar (Bulgar Komitesinin muhalefetine rağmen Jön-Türk'lerin baskı­

sıyla seçilmiştir), Alexandre Pavlitch: Sırp.

Priştine: 4 mebus; dağılım şöyle: Mustafa Hamid Bey : Arnavut Müslüman (Müfti), Sava Storianoich: Sırp, Hasan Bey: Müslüman, Fuat Bey: Müslüman.

Prizren: 3 mebus; dağılım şöyle: Ferid Efendi: Müslü­man(Siyasi sürgün), Yahya Ağa: Müslüman(Siyasi sürgün), Müfti: Müslüman(Siyasi sürgün).

Yakova: Albay Rıza Bey: Arnavut Müslüman.

Taşlıca: Mehmed Paşa: Müslüman (Avusturya'dan silah temin etmekte).

İpek: 2 mebus; dağılım şöyle: Abdullah Efendi: Arnavut Müslüman (Büyük arazi sahibi), Şahsivari Bey: Arnavut Müs­lüman (Büyük arazi sahibi).

Yeni Pazar: Bir Müslüman mebus seçilmiştir.

Yanına: 2 mebus, dağılım şöyle: M.Kingos: Rum, M.Surlis:

Rum.

İzmir: 7 mebus, dağılım şöyle: 3 Müslüman, 2 Rum, 1 Er­meni, 1 Yahudi.

Ankara: 4 mebus; dağılım şöyle: Hacı Mustafa: Müslüman (Jön Türk üyesi), Kasım Efendi: Müslüman (Jön Türk üyesi), Mahir Bey: Müslüman (Jön Türk üyesi), Sırrı Efendi: Müslü­

man.

Şam: 4 Müslüman mebus.

Beyrut: 6 mebus; dağılım şöyle: 4 Müslüman, 1 Maroni Hıristiyan, 1 Dürzü.

Kudüs: 3 Müslüman mebus.

Şu ana kadar gelen haberlere göre gayr-ı Müslimlerden Meclise girenlerin dağılımı şöyledir:

-20 Rum,

-5 Ermeni,

-4 Bulgar,

-4 Sırp,

-1 Eflaklı,

-2 Y a h u d i . " 1 2 1

1908 Meclis-i Mebusânı, bu şekilde kozmopolit ve fakat Sul­tan Abdülhamid aleyhinde ittifak kurmuş bir manzara arz edi­yordu.

Halk, memnuniyetlerini ifade etmek için çeşitli nüma­yişler yapmış; hatta Bâb-ı Meşihat'a kadar gelen bu nümayişçile­rin arasında bulunan bazı kışkırtıcı anarşistleri, Şeyhülislâm Cemaleddin Efendi zorla susturabilmiştir. Onlardan birisi, Os­manlı Devletinin Şeyhülislâmına şöyle bağırmaktan çekinmi­yordu:

"Bu defa da hürriyetimizi vermeyecek olursanız, hepinizin kellesini u ç u r u r u z ! " 1 2 2

Bu anarşistler arasında Kör Ali adında bir hoca da vardı ki, ortalığı velveleye vermekle kalmamış, Köprüden geçen Şeyhü­

121 Ay. es. s. 41/1-37. 122 Şeyhülislâm-ı Merhum Cemaleddin Efendi Hazretlerinin Hatıratı

Siyasiyyesi, İstanbul 1336 , s.4.

lislamlık arabasının camlarını kırarak Şeyhülislâm'a hakaret etme cüretini göstermişt ir . 1 2 3 Halbuki hürriyet kendilerine verilmişti.. . Bir zamanlar dünyayı titreten koca Osmanlı Dev­letinin Şeyhülislamına halkın içinde küfretmekten daha fazla ne hürriyet istenirdi bilinmez ki?..

Ama onların istediği, Meşrutiyet veya Kanunu-ı Esasi değildi.. Onların çok aşikâr olan gayeleri, Yahudi ve Ermenileri ve tabii ki Efendileri olan Avrupa'yı memnun etmek için Sul­tan Abdülhamid'i devirmekti. Ona Kızı! Sultan diyenler de bunlardı...

Bütün bu olup bitenlere dayanamayan Şeyhülislam Cema¬ leddin Efendi istifa etti; ve yerine Rumeli Kazaskeri Ziyauddin Efendi Şeyhülislam tayin edildi (22 Muharrem 1 3 2 7 ) . 1 2 4

Ertesi günü, Harbiye Nazırı Receb Paşa'nın bir kalb kri­zi sonucu öldüğü öğrenildi. Fakat İttihad ve Terakki gazeteleri, bunun Abdülhamid tarafından hazırlanmış komplo olduğunu ilân e t t i l e r . 1 2 5

Bu şekilde, İttihad ve Terakki tarafından galeyana getirilen halk, sokaklara döküldü; bunun neticesinde, Osmanlı Tari­hinde çokça lafı edilen ve Sultan Abdülhamid'e mal edilmeye çalışılan 31 Mart hadisesi meydana geldi.

Bu hadisenin Sultan Abdülhamid'le hiç bir ilgisi olmadığı­nı, insaf sahibi bütün tarihçiler kabul etmişlerdir. Fakat Itti¬ had-Terakki tarihçileri(!), bu hadisenin onun tarafından ha­zırlandığını -bunca vesaike rağmen- yazmakta devam ede gel­miştir.

123 Ali Fuad Türkgeldi. Görüp İşittiklerim, Ankara, 1 9 4 9 . s . 13. 1 2 4 İ. S. Sırma, L'Institution et les biographies des Şeyh al-İslam Sous le

regne du Sultan Abdülhamid II.s. 1 6 1 . 125 Cemil Topuzlu, 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul, 1936 , s . 8 6 .

Olayların içinde yaşamış olan Şerif Paşa, konu ile ilgili şunları yazmaktadır:

"Meşrutiyetin iadeten te'sisinden sonra mevki-i iktidara gelenleri, ahval-i memlekete adem-i vukufu ve kılleti tecribe¬ si ve sunuf-i askeriyyeyi ümur-ı siyasiyyeye karıştırması hase­biyle irtikâb olunan hatiat, 31 Mart hadisesini tevlid edip ha¬ kan-ı müşarun ileyh (yani Abdülhamid), bu işde kat'a dahlü te'siri olmamasına mebni müdahalatdan ve sefk-i dimâdan ic¬ tinabile iltizamı bî tarafi eylemiş ise de o zaman hakim mevki­inde bulunan İttihad ve Terakki cem'iyeti, vak'a-i mezkureden bi­listifade müşarun ileyhi hal' eyledi. Onun, ilânı meşrutiyetten iti­baren kavaid-i meşrutiyyete muhalif bir harekette bulunmadı­ğı sabit olmasına göre hakkında çıkarılan fetvanın muhteviya­tı şayan-ı hayret t i r . " 1 2 6

İstanbul'da bu hadiseler olurken, yine J ö n Türklerden İsmail C a n b u l a t , 1 2 7 "meşrutiyet mahvoldu" diye, Selanik'e bir telgraf çek iyor . 1 2 8

Bu telgraf üzerine, Selanik'te bulunan Hareket Ordusu, İstanbul'a yürüdü. "Hürriyet ordusu(!) da denen bu orduda, Hı­ristiyan gönüllüler, bilhassa Bulgarlar ve Yunanlılar v a r d ı . " 1 2 9

Hareket ordusu 1325 senesi Nisanının onuncu cuma gü­nü akşamüzeri İstanbul'a g i r d i . 1 3 0

Jön Türklerin temsilcisi Enver Paşa şöyle bağırıyordu:

"Artık ne Bulgar var ne Yunan; ne Rum var, ne Yahudi, ne

126 Ibnulemin Mahmud Kemal İnal'dan naklen. Son Sadrazamlar, İstanbul, IX, 1296 .

127 Bu zat ın , şu anda Lübnan 'da b u l u n a n Dürzi l ideri Canbulat ' la akrabalığı var mı, yok mu, bilmiyoruz.

128 A. Fuad Türkgeldi. a.g.e. s . 3 4 . 129 George Young. Constanlinople, Paris, 1948, s. 3 0 4 . 130 A. Fuad Türkgeldi , a.g.e. s. 3 6 .

Müslüman... Aynı mavi gök altında, hepimiz eş i t iz ! " 1 3 1

Enver Paşa'nın bu sevinci, tıpkı Selanik yahudilerinin se­vincine benziyordu. Zira Abdülhamid'in hal'ine en çok sevinen­ler, Yahudilerle Ermenilerdi.

Yahudi, yaptığı ve parasıyla yaptırdığı bütün baskılara; ya­ni Süper güçleri bile devreye sokarak Abdülhamid'e, Filistin'e karşılık en cazib teklifleri götürmesine rağmen, Filistin'i alıp İsrailleştiremediğinden, bayram ediyordu Abdülhamid'in ikti­dardan uzaklaştırılmasına...

Peki, Enver Paşa'ya ne oluyordu? Bugünkü Enver Paşa zihniyetindekilere, İslam kelimesini duyunca ne oluyorsa, ona da öyle oluyordu: Yahudi ile Müslüman'ın kardeş yapılmak isten­diği, çağdaş(!) bir Osmanlılık...

Ermeniler bütün isyanlara rağmen, Abdülhamidin elin­den Doğu Anadolu'yu alıp, Ermenistanlaştıramadığından, sevini­yordu Abdülhamid'in düşüşüne... Peki; Ermenileri Meclis-i Mebusân'a dolduran Enver Paşa'ya ne oluyordu ki bu kadar bayram yapıyordu Rum ve Bulgar arkadaşlarıyla?...

Yahudi dönmelerinin neden bayram yaptıklarını biliyor; ve nihayet söyleyebiliyoruz artık; üniversitelerimizdeki bağ­naz, tutucu ve seviyesiz il im(!) diktatöryasına rağmen..

Fikir ve şahısları putlaştırma, o kadar tehlikeli ve tedavisi zor bir hastalıktır ki; tarihin, üzerinde bina edildiği vesikaları sunuyorsunuz, tanrısına, ya da tanrılaştırdığı ilkelerine doku­nuyor diye; arşiv vesikalarını bile, i l im(!) adına reddediyorlar.

İşte bu zihniyet, hâlâ Yahudi ile paylaşıyor Abdülhamid düşmanlığını...

Bir Fransız arşiv vesikası, Yahudilerin sevincini şöyle di­le getiriyor:

131 G. Young, a.g.e. s. 2 9 4 .

"Selanik'in büyük tüccarlanndan olan bir Yahudi dönme­si, bizzat Anayasayı ilan etti ve (Abdülhamid'in düşüşünü kutla­mak için) kendi parasıyla Selanik'e büyük bir ziyafet ç e k t i . " 1 3 2

Bu satırları, o zamanlar Selanik'te bulunan Fransız kon­solosu yazıyor Paris'e...

Köprüde darağaçları kurularak onlarca Müslüman asıl­dı... İnsan kanına susamış olan bu işgalcilerden Arif Hikmet Paşa şöyle diyordu:

- Bu kadarla olmaz, hiç olmazsa yüz kişi o l m a l ı ! 1 3 3

Bunlar suçlu mu arıyor, asmak için adam mı, bilinmiyor ki?...

Hareket ordusunun Devleti işgaline hiç bir müdahalede bulunmayan Sultan Abdülhamid'e, yeni kabine zorla kabul etti­rildi.

Sıra Sultanin haline gelmişti...

J ö n Türklerin getirdikleri yeni kanunlara göre her ne ka­dar Müslümanla gayr-ı Müslim eşit tutuluyorsa da, kendilerine karşı umumi bir isyan çıkmasın diye, Sultan Abdülhamid'in hallini fetvaya bağlamak istediler; ve süngüler altında düzmece bir fetva yazdırarak şer'î bir cinayet işlediler. Fetva alma işini Ta­lat Paşa üzerine almıştı. Fetva Emini Nuri Efendi'ye giderek, onu zorla meclis-i Mebusân'a götürüp, hal' fetvasını yazdır­mak istiyordu; fakat Nuri Efendi gitmedi. Bu sefer Talat Paşa, Şeyhülislam Ziyauddin Efendi'yi Meclis-i Mebusân'a götür­mek istedi. Şeyhülislam Efendi, "ben hastayım, gidemem" di­ye mazeret beyan edince, kendi ahlak anlayışını olduğu gibi or­taya koyan Talat Paşa, "neniz var?" diye sordu. Şeyhülislam

132 Fransız Hariciye Arşivi, Turquie, no : 6., 1098-1909, s. 34 vd. 133 A. Fuat Türkgeldi , a.g.e. s. 37 .

Efendi, "İdrarımı tutamıyorum" deyince, Talat Paşa, "Efendi, iş bu hale geldikten sonra donuna da işesen ben seni zorla alıp götürürüm; ördeğini de beraber al!" diye tehdid ederek birlikte götürmüştür. 1 3 4 İşte Jön Türk ahlakı!...

Meclis-i Mebusân'a götürülen Fetva emini istenilen fetva­yı yazmayınca, Mebusândan Elmalılı Hamdi Efendi(Yazır), ar­zu edilen fetvayı yazıp, zorla Şeyhülislam Ziyauddin Efendi'ye imzalattılar.

Fetva aynen şu şekildedir:

Mine'l-eimmeti'l-Hanefiyyeti cevab bu vecihledir ki;

İmamu'l-muslimin olan Zeyd, bazı mesâil-i mühimme-i Şer'iyyeyi kutûb-ı Şer'iyyeden tayy ve ihrâc ve kutûb-i mezkûreyi men' ve mezk ve ihrâk, ve Beytu'l-malda tebzir ve israfla mesûğ­ı Şer'i hilâfında tasarruf ve bilâ sebeb-i Şer'i kati ve habs ve tağ¬ rîb-i râ'iyye vesâir güne mezâlimi i'tiyâd eyledikten sonra, sa­laha rücû' etmek üzere ahd ve kasem etmiş iken, yemininde hânis olarak ahvâl ve umûr-ı müslimin bi'l-külliye muhtel kıla­cak fitne-i azime ihdasında ısrar, ve mukâtele ikâ' etmekle, meb'ese-i müslimin zeyd-ı mezbûrun ta'yinini izâle ettiklerine ve bilâd-ı Islâmiyyenin cevânib-i kesiresinden mezbûri mahlû' ta­nıdıklarına dâir ahbâr-ı mütevâliye vürûd idub mezbûrun ba­kasında zarar muhakkak ve zevalinde salâh melhuz olmağın Zeyd-i mezbûra imamet ve saltanattan feragat teklif etmek veya hal' eylemek suretlerinden hangisi erbâbı hall ve 'akd ve evli¬ yây-ı umur tarafından erceh görülürse icrası vacib olur mu?

El-Cevab: Olur

Ketebehu'l-Fakir Muhammed Ziyauddin

1 3 4 Ay. es. s. 4 2 . Ne gariptir ki, Talat Paşa, Müslümanlarla eşit tuttuğu bir Ermeni taralından öldürülmüştür.

Sultan Abdülhamid'in hal'fetvası

Sultan Abdülhamid'in hal'i için yazılan bu fetva(!), tarihte

daima hukukî bir cinayet olarak kalacaktır.

Fetvanın muhtevasından birkaç madde alıp incelersek,

bu fetvanın bir fetva mı, yoksa bir iftiranâme mi olduğu ortaya

çıkar:

Mahut fetvada, Sultan Abdülhamid'e şu suçlar isnad et-

tiriliyor:

1. Bazı şer'î mühim meseleleri Şeriat kitaplarından ihraç,

2. Şeriat kitaplarını yasaklamak, yırtmak ve yakmak,

3. Devlet hazinesini israf etmek,

4. Milleti, şer'i sebeplere dayanmadan habs ve katletmek

5. Vatandaşlara zulmetmek,

6. Ahval ve umûr-i müslimini bilkülliye muhtel kılacak fit¬ ne-i azime ihdasında ısrar ve mukatele ikâ' e t t iğ i . . . 1 3 5

Kendisine suç olarak isnâd edilen bütün bu maddelerin birer iftiradan ibaret olduğunu, tarihi vesikalar ortaya koy­muştur.

İşin garib tarafı şudur ki, söz konusu fetvada, Müslüman mebusların, Sultan'ı hal' edecekleri belirtiliyor. Oysaki Meclis-i Mebusân'da birçok gayr-ı Müslim mebus vardı . 1 3 6 Nitekim hal' fetvasını Sultan'a bildirmek için giden heyet, bunlardan seçilmiştir.

Demek ki, kurulan İttihad ve Terakki cuntası, Ermeni, Rum ve Yahudi mebuslarını da Müslüman mebus sayıyordu. Ma­mafih günümüzde bile, Hıristiyanlarla Müslümanların beraber­ce Cennete gireceklerini savunan çağdaş(!) ve insancıl(!), hu¬ dâ'yı satıp, dalaleti alan müfessir(!)ler yok değil! Bunların Enver Paşa'dan farkları ne?

Böylece Müslümanların halifesi, gayr-ı Müslim mebusla­rın oylarıyla hal'edildi!. . .

Burada, "fetva, gayr-ı Müslim mebusların oyuna sunulur mu? Fetva süngü altında yazdırılır mı? Fetva müftüye zorla imzalatılır mı?" gibi hukuki meselelere -ihtisasımız olmadığın¬

135 İddiaların tamamı için bk. sunduğumuz fetva sureti. 136 Archives du Minstréres des Affaires Etrangéres Françaises, N.S.Tur-

quie, 1 0 9 8 - 1 9 0 9 , p.17

dan- girmiyoruz.

Mamafih, Sultan Abdülhamid'in hal'i için yazdırılan bu mahut fetvanın İslâm Fıkhı açısından hiç bir hukuki delile da­yanmadığı, İslam dünyasının birçok yerinde gösterilen tepki­den de anlaşılmaktadır. Nitekim -resmen olmasa bile-, meselenin içerisinde bulunan ve Abdülhamid'e karşı sürdürülen bu komployu çok iyi bilen, Fransa'nın Selanik konsolosu, bu konu­daki ayrıntıları, şu şekilde yazıyor Paris'e:

"...Özel kaynaklardan aldığımız bilgilere göre, "Mueyyed" gazetesinin 1 3 7 baş yazarı Ali Yusuf, Sabık S u l t a n ' ı n 1 3 8 eski sek­reteri İzzet Paşa, ve Mısır'ın, Suriye'nin bir çok ileri gelen zeva­tından müteşekkil bir cemiyet, halen Sultan Abdülhamid'in hal' edilişiyle meydana gelen duruma karşı, İslam dünyasında oluşan bir karşı hareketin başında bulunmaktadır. Adı geçenler, dünkü yazılarında, Abdülhamid'in hal'i için verilen fetvayı eleşti­rerek İstanbul Şeyhülislamı'nın vermiş olduğu bu fetvanın, İslam hukukuna göre geçersiz olduğunu belirterek, Şeyhülislam'ı sert bir şekilde tenkid e t t i l e r . " 1 3 9

Hatta, fetvanın geçersizliği tartışılırken, Sultan Abdülha­mid'in muhakeme edilmeden hal' edilmemesi gerektiği görüşü de ortaya atılmış olmasına rağmen, Ferid Paşa, "bizzat fetvanın mu­hakeme olduğu" 1 4 0 n u ifade ederek, buna dahi karşı çıkmıştır.

Zorla yazdırılan fetva, Meclis-i Mebusân'da oya sunulup zorla kabul ettirilerek, Sultan Abdülhamid halledildi; yerine Sultan Reşad getirildi.

Bu terör havasında, zorla kabul ettirilen fetva oylaması

hakkında Ali Fuad Türkgeldi şunları yazıyor:

137 Bu gazete Mısır'da neşredilmekteydi. 138 Yani Abdülhamid'in. 139 Fransız Hariciye Arşivi, Turquie, no :6 , 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , s . 8 6 . 140 Aynı arşiv vesikası, s. 9 6 .

"Yine Tal'at Paşa'dan mesmûum olduğuna göre hal'in icra­sı günü Hey'et-i ayan ve Mebusân Ayasofya'daki dairede Ayan reisi Said Paşa'nın taht-ı riyasetinde içtima ederek hal' kararı ila edildiği ve bu kararı kabul edenlerin ayağa kalkması suretiy­le rey toplandığı sırada kendisi de Said Paşa'nın yanında du­rup hocalardan ayağa kalmamış olanlar üzerine hışm ile atf-ı nigâh etmekte, onlar da derhal ayağa kalkmakta imiş. Ayan ta­rafında da bazı kalkmayanlar olduğundan Said Paşa kulağına eğilerek, "Efendim, biraz da bu tarafa baksanız!" demiştir . 1 4 1

Terör fetvası istihsal edildikten sonra, fetvanın Sultan Abdülhamid'e tebliği kalmıştı.

Fetvayı tebliğ heyetini de İttihad ve Terakki kendine ya­raşır bir biçimde seçti:

Fetvayı tebliğ heyetinde, Arnavut Esad Paşa, Ermeni Aram, Yahudi Karasu bulunuyordu. Sultanın eski yaverlerinden Arif Hikmet Paşa da, küfran-ı nimet etmek için bunların peşi­ne takılmıştı. "Bu kadar sene yaverliğinde bulunarak nân u ni­meti ile perverde olmuş ve sâye-i lûtfunda az zamanda Feriklik rütbesine kadar irtika etmiş bir adamdan başka Hey'et-i ayan arasında bu kararı tebliğ edecek kimse yok mu idi?"

"Sana lâzım mı olmak âleme cellâd lazımsa."142

Sultan Abdülhamid'i hal'eden bu cunta, öyle bir Devlet terörü uygulamaya başladı ki, Müslümanlar, Devlet'in bir şeh­rinden diğerine gidemez oldular. İttihad ve Terakki'nin çıkar­mış olduğu ve bir kanunla uygulamaya koyduğu "Seyahat Va­rakası" sistemi, adetâ bir pasaport gibiydi. Yani vatandaş Erzu­rum'dan Erzincan'a gidebilmek için, pasaport alıp, bir dış ülke­ye gidiyormuş gibi bir muameleye tabi tutulmaya başlandı ki, bu

141 A. Fuad Türkgeldi , a.g.e. s. 42 .

zihniyet bir türlü yıkılmayarak devam etti.

İlgili emirde şöyle deniyordu:

"Talimatnâme:

Madde 1: Seyahat varakalarına dair 29 Rebi'ul-ahir 1333/3 mart 1331 tarihli kanun mucibince, memâlik-i Osmaniy¬ ye dahilinde seyahat edecek tabaay-ı Osmaniyye ve ecnebiyye, marbût (ekli) numuneye (örneği) muvafık birer seyahat vara­

kası almağa mecburdurlar . " 1 4 3

Bu kanunu çıkaran kabinenin kompozisyonu da, ol­dukça e n t e r e s a n d ı r . 1 4 4

Hal'i tebliğe giden şahıslar hakkında Lütfi Simavi Bey'in söylediği şu sözler ne kadar manidar:

"...Hakan-ı sabıka keyfiyet-i hal'ini tebliğ etmek üzere intihab edilen ayan azasından ve müşarun ileyhin eski yaverle­rinden Arif Hikmet Paşa, jandarmalıktan yetişen Drac mebu­su Es'ad Paşa Toptani; ayandan Ermeni katoliki Aram ve Selanik mebusu Yahudi Karasu Efendilerin, otuz üç sene makam-ı hi¬ lafetde bulunmuş bir hükümdara nasıl gönderilebildiğini ve bu afv olunmaz hata ve silinmez lekenin, kimlerin re'y ve tensibi ile irtikâb edildiğini ta'mik etmiyorum. Bu cihetin tasrihi ve müseb¬ biblerinin ilam ve teşhirini mufassal tarih yazanlara bırakıyo­r u m . . . " 1 4 5

Meşrutiyetin ikinci defa ilanı, çeşitli yorumlara sebebiyet vermiş; değişik ilim ve ideoloji çevreleri, meseleyi kendi bakım­

143 Tal imatnamenin diğer maddeleri ve Seyahat varakasının bir sureti için bk. Ceride-i 'Umumiyye, Rebi'ul-evvel 1 3 3 5 , Ü ç ü n c û sene, Aded, 2 9 , s . 7 7 9 .

144 Bakanların listesi için bk. a.g.e. s. 7 7 0 . 145 İbnulemin Mahmud Kemal İnal'dan naklen, Son Sadrazamlar,

IX, 1299 .

larından değerlendirmelere tabi tutmuşlardır. Ne var ki bu deği­şik yorum sahipleri, başlangıçta müşterek bir konu etrafında birleşiyorlardı: Abdülhamid'e meşrutiyeti kabul ettirmek!

Ancak, bu meşrutiyetçilerin "meşrutiyet" anlayışları birbirinden farklılıklar arz ediyordu. Fakat onlar, bu görüş farklılığına rağmen, Abdülhamid'in aleyhinde birleşmesini bildiler: Bediuzzaman Said Nursi'den, Mehmed Akif'e; Enver Paşa'dan, Rıza Tevfik'e kadar... Hatta Tefsir yazarı Elmalılı Hamdi Yazır'a kadar. Ne var ki tarih, bu zevatın bir kaç dönmenin oyu­nuna geldiklerini ayan beyân göstermiştir.

Jön-Türk cuntasıyla beraber olup, Abdulhamid'i devi­renler gerçi yaptıklarına pişman olmuşlardır. Ancak bu pişman­lık, memleketi kasıp kavuran, yok yere Müslümanları Almanla­rın yanında savaşa sokarak, İstanbul'u ipotek eden İttihat ve Terakki fırkasının devlet terörünü yıkmaya yetmemiştir. Böylece Müslümanlar, Balkan dönmelerinin birbiri ardına gelen sulta­larına terkedilmiş ve bugüne kadar, hâlâ bellerini doğrultama¬ mışlardır.

J ö n Türklerin, bu hareketi bilmeyerek değil; bilakis Ab­dulhamid'i devirip, "Batı ilâhı"nın istek ve arzuları doğrultusun­da bir meşrutiyet kurmayı, imanları haline getirerek, bu uğurda her türlü fedakarlığı gösterdiklerini hatta ve hatta, Müslüman­ların meclisini, yani Meclis-i Mebusân'ı gayr-ı Müslimlere peşkeş çekip, onları Müslümanların temsilcileri ve tabi, yöneticileri; ya­ni "Ulu-l-emr"leri yaptıklarını artık herkes biliyor.

Evet, 1909 Jön Türk devriminden sonra, artık Müslü­manların "ulu-l-emr"leri, o meclise hakim olan Ermeni, Yahudi, Rum ve dönmeler olmuştur ki, çoğu Müslüman bunun, o zaman farkında olmadıkları gibi, bu günde farkında değildirler.

J ö n Türk'lerin, ideolojileri ve zihniyetleri açısından böy­

le davranmaları tabiiydi... Çünkü onlar, İslam fıkhının, ayrı hu­kuki statüler tayin ettiği gayr-ı Müslimlerle kardeş olup bu Müs¬ lüman-gayr-ı Müslim ikiliğini ortadan kaldırmak istiyorlardı ki, gerçekten de gayrı Müslimleri mebus yapıp meclis'e doldura­rak bu özlemlerini tahakkuk ettirdiler.

Bizim anlamadığımız, ya da anlamakta güçlük çektiğimiz, Elmalılı Hamdi Yazır'ın, Bediuzzaman Said Nursi'nin ve Mehmed Akif gibilerin bu oyuna gelmiş olmalarıdır.

İtiraf edelim ki biz, bu zevatın samimi olup, İslam için meşrutiyetçi olduklarına inanıyoruz. Ne var ki bunlar da beşer­di, ve uzağı göremeyebilirlerdi. Nitekim göremediler de. Abdül¬ hamid'den meşrutiyet isteyen J ö n Türk komitacılarının, ger­çekte "diktatorya" rejimi getirmek istediklerini kestiremedi¬ ler... Koltuklarının altından haçları düşünce, oyunu anladılar amma, çok geç kaldılar... Bu, öyle bir geç kalıştı ki, fiili olarak hiç bir zaman bu hatalarının mal olduğu hegemonyayı yıkamadı­lar. Hatalarını anladılar ancak, Basra çoktan harâb olmuştu...

Bu zevat, meşrutiyetçiliklerinin meşruiyyetine o kadar inanıyorlardı ki kurulan, ya da ithal edilen bu meşrutiyetin otur­ması ve herkes tarafından kabul görmesi için canları pahasına uğraş vermişlerdir.

Misal olarak, Bediuzzaman Said Nursi'nin bu yoldaki gay­retlerinden bir kaç örnek zikredelim:

İstanbul'da Meşrutiyet idaresi getirilip Meclis-i Mebu­sân'a gayrı Müslim milletvekilleri doldurulunca, Doğu Anadolu Müslümanları "Müslümanları gayrı Müslim milletvekilleri idare edemez!" deyip, isyan hazırlıklarına, kurulan gayr-ı Müslim idareyi yıkma planları yapmaya başlamışlardır ki, Said Nursi, hem onları yatıştırmak, hem de Meşrutiyet'in meşruiyyetini(!) anlatmak üzere Doğu Anadolu'ya gitmiştir.

O zamanlar, yani ikinci Meşrutiyetin olduğu 1908-1909 senelerinde koyu bir meşrutiyetçi olan Said Nursi, şöyle anlatı­yor Meşrutiyeti:

"Her ne inşa ettim ise, üstadımız olan Meşrutiyetten öğ­r e n d i m " 1 4 6

"Bu hareket bize fenalık getiriyormuş, Meşrutiyet denen müjde nedir?" diye soran hemşerilerine de şu cevabı veriyor Be­diuzzaman:

"Nurdan zarar gelmez... Gelirse, huf faş 'a 1 4 7 gelir, mur­dar şeylere gelir. Bütün kuvvetimle, yalnız Kürdistan'a değil, belki âleme işittirecek tarzda bağırarak müjde veriyorum ki, umum İslam'ın, l â s i y y e m â 1 4 8 Osmanîlerin, bahusus Ek¬ râd'ın1 4 9 saadetinin fecr-i sadıkının geldiğini -Ebu'l-'Alâ el-Ma'arrî'nin inadına bile olsa- görüyorum. Faraza şu Devletin yarı milleti, pahasında verilseydi, yine e r z â n 1 5 0 ve zulmetle beraber yansaydı yine u c u z . . . " 1 5 1 Yani, "Meşrutiyetin gelmesi için, mil­letin yarısı bile feda olsa değer!" diyen Said Nursi, bu meşrutiye­ti halkına nasıl empoze etmeye çalıştığını da, şu cümleyle ifade ediyor:

"Dağ ve sahrayı medrese ederek Meşrutiyeti ders ver­d i m . . " 1 5 2 Bu şekilde, Meşrutiyeti anlatmak için, dağı, taşı med­rese edinen Eski Said, meşrutiyet'in ne olduğunu, şöyle telkin ediyor Müslümanlara:

146 Azametli, Bahtsız bir Kıt'anın Şanlı, Talihsiz bir Devletin, Değerli, sahipsiz bir kavmin Reçetesi, veyahud Bediuzzaman'ın Münâzârât'ı, Kostantiniyye, 1 3 2 9 , s. 6.

147 Yarasalara, baykuşlara. 148 Özellikle 149 Kürtlerin 150 Ucuz 151 Münâzarât, s. 12 . 152 Münâzarât, s. 10 .

"Bazı memurların efâli, 'adem-i ülfetten dolayı size yanlış ders gösterdiği ve şiddetden neş'et eden müşevveşiyetle hal-ı hazırdan fehm ettiğimiz meşrutiyet'i tefsir etmeyeceğim. Belki, Hükümet'in hedej-i maksadı olan Meşrutiyet-i Meşru'ayı beyan edeceğim. İşte Meşrutiyet, "yönetimde onlarla istişare et", "On­ların işi, aralarında istişaredir" Ayet-i kerimelerinin tecellisi¬ dir. Ve meşveret-i şer'iyyedir. O vücüd-ı nuraninin, kuvvete bedel, hayatı haktır. Kalbi marifettir. Lisanı muhabbettir. Aklı kanundur, şahıs değildir. Evet Meşrutiyet, hakimiyyet-i Millet­tir. Siz dahi hâkim oldunuz. Umum a k v â m ı n 1 5 3 sebeb-i saade­tidir. Siz de saadete gideceksiniz. Bütün eşvak ve hissiyat-ı âliye¬ yi uyandırır. Uyku b e s ! 1 5 4 Siz de uyanınız. İnsanı hayvanlıktan kurtarır. Siz de tam insan olunuz. İslamiyet'in bahtını, As­ya'nın talihini açacaktır. Size müjde. . . Bizim devleti ömr-i ebe­diye mazhar eder. Milletin bekasıyla ibka edecek. Siz, daha me'yûs olmayınız! Bir ince tel gibi her tarafa hevâ ve hevesin teheyyücü ile çevrilmeye müsteaid olan re'y-i vahid-i istibdâd'ı, "lâ y e t e z e l z e l " 1 5 5 bir demir direk gibi, "lâ yetefel lel" 1 5 6 bir el­mas kılıç gibi olan efkar-ı "âmme"ye tebdil eder. Siz de sefine¬ i Nuh g i b i 1 5 7 emniyet ediniz. Herkesi birer padişah hükmüne getiriyor. Siz de hürriyetperverlikle padişah olmaya gayret edi­niz. Esas insaniyet olan cüz'i ihtiyarı temin eder, azâd eder. Siz de c â m i d 1 5 8 olmaya razı olmayınız. Üç yüz milyondan ziyade ehl-i İslam'ı, bir aşiret gibi birbirine rabteder. Zira meşveret, perdeyi attı. Milliyet göründü, harekete geldi. Milliyet içinde İslamiyet ışıklandı, ihtizaza g e l d i . 1 5 9 Zira milliyetimizin ruhu

153 Bütün halkların 1 5 4 "Bes!" Kürtçede "Yeter!" demektir. 155 Sarsılmaz 1 5 6 Darbeden gedik almaz, kırılmaz. 157 Nuh'un gemisi gibi 158 Donuk. 159 Teprenmeye başladı.

İslamiyet'tir. Hakiki, ve nesebi ve izafiyetten mürekkebdir. Başka millete benzemiyoruz!" 1 6 0

Said Nursi'nin Meşrutiyeti bu derece övmesi üzerine, kendisinden onu doğrulayıcı delil isteyen muhataplarına şu cevabı verir:

"Siz avam olduğunuzdan hayalinizle tefekkür, gözünüzle ta'akkul ettiğinizden, temsil, size burhan-ı nazarîden daha zi­yade mukni'dir. İşte ikisinin mahiyetlerini misal ile tasvir edip göstereceğim. İşte biliniz: Hükümet hekîm gibidir. 1 6 1 Millet has­tadır. Farz ediniz ben şu çadırda oturmuş bir hekimim. Şu taraf­taki her bir köyde, Allah etmesin birer ayrı hastalık var. Hem de ta'cizimi istemeyen müdâhanecilerden, 1 6 2 yalancılardan başka kimseyi görmemişim. Şu halde, şu köylere, tanımadığım bir has­talığı, görmediğim bir hastaya gönderdiğim reçetesiz, mizansız bir ilacı istimal eden, acaba şifa mı bulur? Veyahud ölür? Evet, "ölmeden önce ölünüz" sırrına şunun saye-i mazlumanesinde mazhar oldunuz. İşte her köye böyle ilaç göndermek, hatta açlık hastalığından, karın ağrısına mübtelâ olan emsalinize, hazım ilacı hükmünde olan, i'âne toplamak, yahud eşkiyahk ve husû­met derdiyle m ü l t e h i k 1 6 3 bulunan o vücuda iltihabı tezyid e d e n 1 6 4 Hamidilik icra etmek ve ilâ âhırihi... Acaba tedavi mi, yoksa tesmim m i d i r ? 1 6 5 Meleku'l-mevt'e 1 6 6 yardım etmektir. İş­te mahiyet-i istibdadın timsali budur. Zira sabıkda Padişah kendi yerinde mahpus gibi oturuyordu. Yahud za'f-ı kalp ve

160 Münâzarât, s . 15 -16 . 161 Said Nursî bunları söylerken, hâlâ J ö n Türk Hükümetinin samimi­

yetinden şüphe etmiyor. 162 Yağcılardan 163 Tutuşmuş 164 Artıran 165 Zehirlemek midir? 166 Ölüm meleği

kuvvet-i vehm ile anlamak istemiyordu. Yahud mütehevvesâne ve mütekeyyifane ve mütekalkil olan tabiatı anlattırmağa mü¬ said değildi. İşte hükümetteki istibdada, her şeydeki istibdadı kıyas ediniz. Hatta taklidi tevlid eden ilmin istibdadı dahi böyle­dir. Amma bi'zzarure hükümet-i İslamiyye'nin hedef-i maksadı olan Meşrutiyet-i meşru'anın timsalini isterseniz:

"Farz ediniz ben bir hekimim. Şu çadır dahi eczahanedir. İçindeyim. Umum köylerde veyahud evlerde, çeşit çeşit hastalık­ları teşhis etmiş, reçetesini yazmış bir m u n t a h a b 1 6 7 adam yanıma geliyor, reçetesini ibraz ediyor ki cehalet hastalığı ile baş ağrısı var yazılıyor. Ben dahi fenn-i afyonumu ibtidâ onların lisanlarının zarfında, sonra da lisân-ı resmiyeye ifrağ ederek veriyorum. Bir başkasının reçetesini gösteriyor ki, kalp hastalığı olan za'f-ı di­y a n e t 1 6 8 var. Ben de funûn-ı maarif-i İslamiyye ile meze ederek bir macun yapıyorum, müderrislerin ellerine veriyorum, gön­deriyorum. Diğerinde husûmet hastalığı ile ihtilal sıtması var. Ben de fîkr-i milliyeti uyandırarak, ışıklandırarak tiryâk misal adalet ve mahabbeti o nur ile meze ettirerek sulfato-misâl bir ilaç veriyorum. İşte böyle bir hükümettir ki, vatan hastahanesinde bîçâre etfali helakdan halâs eder. Ha... Hükümet-i meşruta'nın timsâl-i nurânisi "Kullukum râ'in ve kullukum mes'ûlun 'an ra ' iyyet ih i " 1 6 9 sırrınca her bir büyük adam bu düsturu nazarı­na almak g e r e k t i r " 1 7 0

Doğu Anadolu'nun bulanık gördüğü 1 7 1 meşrutiyeti, ay­dınlığın müjdecisi olarak gören Said Nursi, meşrutiyetin, İslam Şeriatı olduğunu şu sözleri ile ifade ediyor:

167 Seçilmiş 168 Dini zayıf 169 Hadis-i şerif: Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürünüzden mes'ulsu-

nuz! 1 7 0 Münâzarât, s . 17 -20 . 171 M ü n â z a r â t , s . 2 1 .

] 7 0

"Ruh-i meşrutiyet, Şeriattandır, hayatı da o n d a n d ı r " 1 7 2

Meclis-i Mebusân'da gayr-ı Müslimlerin bulunması ve devlet yönetiminde fonksiyon icra etmelerini de şöyle cevaplıyor Eski Said:

"Evvelâ, meşrutiyette hükm ekserindir. Ekser ise Müslü¬ mandır.173 Altmıştan fazla ulemâdır. Meb'us-ı hürdür. Hiçbir tesir altında olmamak gerektir. Demek hâkim İslâm'dır. Saniyen, Saati yapmakta, veyahud makineyi işletmekte sanatkar bir H a r c o 1 7 4 veya Berham'ın 1 7 5 reyi muteberdir. Şeriat reddetmedi­ği gibi Meclis-i mebusândaki mesâlih-i siyâsiyye ve menafi-i ik­tisadiye dahi ekseri bu kabilden olduğundan reddetmemek la­z ı m d ı r " 1 7 6

İşte Said Nursi, veya kendi tabiriyle Eski Said, Meşrutiyeti böyle görüyor, böyle bekliyordu. Böyle bildiği ve inandığı için de, tâ Doğu Anadolu'nun aşiretleri arasına gitmiş ve meşrutiyetin propagandasını yapmıştır. Ne var ki alkışladığı meşrutiyet, inandığı gibi çıkmamış; onun, İslam için kurduğu, ve ayakları­nın meşrutiyet olacağını zannettiği yüce idealler gerçekleşmek şöyle dursun, tam bir terör havasına bürünmüştür ki, o zaman anlamıştır Jön-Türk cuntasının esas gayelerini... Fakat iş işten geçmiştir. Yiğitliğin en büyüğü, hatasını gördükten sonra, ondan rücu etmesini bilmektir ki, Bediuzzaman Said Nursi bunu yap­mıştır. Bir zamanlar, meşrutiyeti alkışlarken hata yaptığını, ve pişman olduğunu otuz dört sene sonra yazdıklarında itiraf etmiş, hatta Allah'tan bağışlanma dilemiştir. Şöyle diyor Said Nursi:

172 Münâzarât, s . 3 5 . 173 Yâ bu "ekser" Müslüman olmazsa?.. . 1 7 4 Her halde Ermeni ismi? 175 Her halde Ermeni ismi? 176 Münâzarât, s . 3 8 - 3 9 .

"Te'lifinden otuz dört sene sonra, Münâzarât namında¬ ki esere baktım; gördüm ki; Eski Said'in o zamandaki inkılab¬ dan ve o muhitten ve te'sirât-ı hariciyeden neş'et eden bir ha¬ let-i ruhiye ile yazdığı bu gibi eserlerinde h a t î â t 1 7 7 var. O kusûrât ve hattatından bütün kuvvetimle istiğfar ediyorum ve o hatîâttan nedamet ediyorum. Cenab-ı Hakk'ın rahmetinden niyazım odur ki; ehl-i imanın me'yusiyetlerini izale niyetiyle et­tiği hatîât, hüsn-i-niyyetine bağışlansın, afv edi ls in . " 1 7 8

Kanaatimiz odur ki, Said-i Nursi'nin müdafaasını yaptığı meşrutiyet ile Jön Türklerin getirmek istediği meşrutiyet birbi­rinden tamamen farklı şeylerdir.

Jön Türkler, başka bir deyişle İttihat ve Terakki, ilham­larını Fransız devriminden aldıkları için, Avrupai bir idare sis­temi istiyorlardı. Buna göre bir meclis oluşturulacak (hâlbuki se­çilmesi gerekir) ve bu Meclis bir Anayasa hazırlayarak devleti bu­nunla idare edecek. Başka bir deyişle devlet, ilâhî, ya da dinî kanunlarla değil, Meclisi oluşturan üyelerin yapacakları kanun­larla yönetilecek. Nitekim de öyle yaptılar. Bir farkla ki, Meclis üyelerini seçecekleri yerde, âdeta kendi görüşlerinde olan adamları milletvekili tayin ettiler.

Said-i Nursi'nin meşrutiyet anlayışı ise tamamen İslâmi meşveret esasına dayalı olan devlet sistemidir ki, doğru olanı da budur.

177 Hatalar 178 Said Nursi, Kastamonu Lahikası, İstanbul, tarihsiz, yirmi yedinci

mektubtan, s. 74 . Araştırmamızın çerçevesi sınırlı olduğundan Be­diuzzaman Said Nursi'nin o zamanki fikirlerinin tamamını aktara­madık. Ancak o devrin düşünce yapısını anlamak bakımından, okunmasında büyük yarar vardır. Fakat maalesef son baskılarında o bölümler çıkarıldığından, Münâzarât'ın ilk baskısı olan, 1329 se­nesi baskısını okumak gerekir.

O halde Said-i Nursi'ye bu konuda neden eleştiriler getiri­liyor?

Belgeler öyle gösteriyor ki, Bediuzzaman Said-i Nursi, baş­langıçta Jön Türklerin gerçekten Şeriat'a dayalı bir meşrutiyet getireceklerine inanıyordu da, onun için meşrutiyetin müdafii kesildi.

Fakat onu meşrutiyetçi yapan esas âmil, saltanat sistemiy­le İslâm'ın raydan çıkmış olmasıdır. Yoksa Said-i Nursi'nin Sul­tan Abdülhamid'e şahsi bir garazı yoktu. Nitekim o şöyle gerek­çelendiriyordu meşrutiyetçiliğini:

"Asıl Şeriatın Mâlik-i hakikisi hakikat ve meşrutiyettir. Demek meşrutiyeti delâil-i Şer'iyye ile kabul ettim. Başka mü­zebzibler (yâni şaşkınlar) gibi taklîdî ve hilâf-ı Şeriat kabul et­medim... Istibdâd, zulüm ve tahakkümdür. Meşrutiyet, adalet ve Şeriattır. "Padişah ne vakit Peygamberimizin(a.s.m.) emrine ita­at etse ve yolunda gitse halifedir. Biz de ona itaat edeceğiz- Yok­sa zulmedenler, padişah da olsa hayduttur"^79

Said-i Nursi'yi meşrutiyetçi yapan başka bir saik de İs­lâm'ın gayrimüslimlerce ve özellikle Avrupa'ca yanlış bilinmesi­dir. O, bu konuda da şöyle diyordu:

"Avrupa bizdeki cehalet ve taassub müsaadesiyle Şeriat'ı haşa ve kella müsaid-i istibdâd zannettiklerinden nihayet de­recede kalben dağdar idim. Onların zanlarını tekzib etmek için meşrutiyeti herkesten ziyade Şeriat namına alkışladım... Meş­rutiyeti, meşrû'iyyet unvanı ile telakki ve telkin ederiz " 1 8 0

İşte Said-i Nursi meşrutiyeti böyle anladığından, İttihad ve Terakki meşruti hükümeti onu hapishaneye attı. Çünkü gü­nümüzde olduğu gibi, İttihad ve Terakki komitacıları, İslâm!

179 Bk. İçtimai Reçeteler, Tenvir Neş., İstanbul 1990 , s. 44 . 180 Ay. es., s .45 .

olan her şeye gericilik ve irtica damgasını vurmaya başlayınca, Bediuzzaman, o zaman işin farkına vardı; ve meşrutiyet adına or­taya çıkanların, gerçekte meşrutiyet değil, diktatorya yanlısı ve Batı kuklaları olduğunu gördü de Abdülhamid saltanatına karşı çıktığı gibi onlara karşı da çıktı. İttihad ve Terakki'nin başlattığı meşrutiyeti şu şekilde izah ediyordu Said-iNursi:

"Eğer meşrutiyet, bir fırkanın istibdadından ibaret ise (çünkü öyleydi) ve yalnız ona isim ise ve hilâf-ı Şeriat hareket ise, herkes şahid olsun ki bunlara karşı ben mürteciyim! Zira

yalanlar ile ittihad, yalandır. Ve ifsadat üzerine müesses olan ism-i meşrutiyet, fas i t t i r . " 1 8 1

J ö n Türk cuntasının getirmiş oldukları rejimin, zerre kadar meşrutiyetle ilgisi bulunmadığını, gelen rejimin de bir istibdad olduğunu da şöyle ifade ediyor Bediuzzaman:

"Ey ebnây-ı vatan! Hürriyeti, sû-i tefsir etmeyiniz. Tâ eli­mizden kaçmasın. Ve müteaffin olan eski esareti başka kabda bi­ze içirmekle bizi boğmasın... Evet, daha dehşetli bir istibdad ile pek acı ve zehirli bir esareti bize i ç i rdi ler . " 1 8 2

Bütün bunları belirttikten sonra diyebiliz ki, Said-i Nur¬ si'yi Sultan Abdülhamid'e karşı çıkaran en büyük sebep, onun Kürdistan için istediği üniversite (Daru'l-fünûn) teklifine, Sul¬ tan'ın müsbet cevap vermeyişi idi. Bu konuyu da uzun uzun eserlerinde dile getiren Said-i Nursi'nin Sultan Abdülhamid'e yapmış olduğu şu uyarılarla konuyu kapatmak istiyoruz:

"Menhus 'Yıldız'ı darülfünun et (üniversite yap) tâ Sü­reyya kadar âlî olsun. Ve eski zebaniler yerine, melâike rahme­ti yerleştir, tâ cennet gibi olsun. Ve Yıldız'daki milletin serveti­ni, milletin baş hastalığı olan cehaleti tedavi için millete iade et!

181 Ay.es. s.55. 182 Ay es. s.85.

Ve milletin mürüvvet ve muhabbetine itimad et. Zira senin idarene millet mütekeffildir. Bu ömürden sonra âhireti düşün­mek lâzım. Dünya seni terk etmeden, sen dünyayı terk et. Ze¬ kâtu'l-ömr'ü, ömr-i sâni yolunda sarf et. Şimdi muvazene edelim: Yıldız eğlence yeri o lmal ı , 1 8 3 veya daru'l-fünûn? İçinde seyyahın gezmeli veya ulemâ tedris etmeli? Ve mağsûb (gasbedilmiş) ol­malı veya mevhûd (bağışlanmış) olmalı... Daha iyidir? Ashâb-ı insaf h ü k m e t s i n . " 1 8 4

Gerçekten de Sultan Abdülhamid, Said-i Nursi'nin teklifi­ni kabul ederek Doğu Anadolu'da bir darülfünun, yâni üniver­site açsaydı; kim bilir belki olaylar daha başka gelişmiş olacak, daha yeni yeni ihmâl edildiği söylenebilen doğu ve güneydoğu Anadolumuz'la Batı Anadolu arasındaki bu uçurumlar olma­yacaktı... Ne var ki biz tarih'e böyle varsayımlarda bulunamıyo­ruz. Çünkü olmamış. Ve ne çare ki tarih, olması gerekeni değil olmuş olanı anlatıyor bizlere...

Bediuzzaman Said-i Nursi, Jön Türk Meşrutiyetine karşı ayaklanan Müslüman Kürtleri yatıştırdıktan sonra İstanbul'a dönünce; hiç de beklemediği hadiselerle karşılaştı. Kendi tabi­riyle ayne'lyakîn gördü ki Jön Türklerin tesis ettikleri meşru­tiyetle, kendisinin anladığı meşrutiyet arasında hiç bir ilişki yok. Jön Türkler "biz Fransız inkılâb-ı kebirini örnek alıyoruz!" diye bağırırken; o, İslâmî meşveretten söz ediyordu ki, bunla­rın birbiriyle alakası yoktu. Nitekim bu görüşlerinden dolayı da, J ö n Türk Cuntası çok geçmeden onu hapishaneye attı.

Filozof Rıza Tevfik bile, Abdülhamid'in hallinden sonra

183 Her halde Said-i Nursi, eğlence yeri derken, Yıldız sarayının yanına yaptırılmış olan tiyatroyu kastediyor. Abdülhamid zamanında tiyat­ro olarak kullanılan mezkûr bina bugün hâlâ Yıldız Sarayı'nın ya­nında yıkılmadan duruyor.

1 8 4 İçtimai Reçeteler, s .58.

kurulan J ö n Türk devlet terörünü görmüş ve yaptıklarına piş­man olarak şu meşhur şiirini yazmıştır:

Sultan Hamid'in Ruhaniyetinden İstimdat

Nerdesin şevketli Sultan Hamid Han Feryadım varır mı Bârigâhma? Ölüm uykusundan bir lâhza uyan, Şu nankör milletin bak günâhına!

Tarihler ismini andığı zaman Sana hak verecek, hey koca Sultan Bizdik utanmadan iftira atan Asrın en siyasi padişahına.

Divâne sen değil meğer bizmişiz, Bir çürük ipliğe hülya dizmişiz! Sâde deli değil, edepsizmişiz! Tükürdük atalar kalbigâhma!

Sonra cinsi bozuk ahlakı fena Bir sürü türedi, girdi meydana Nereden çıktı bunca veled-i zina? Yuh olsun bunların ham ervahına!

Bunlar halkı didik didik ettiler, Katliâma kadar sürüp gittiler, Saçak öpmeyenler secde ettiler,

pis külahına!

Bu gün varsa yoksa Şöhretine herkes fuzuli dellâl, Âlem-i manâda bak da ibret al Uğursuz talihin şu kemrâhına

Haddi yok, açlıkla derde girenin Sehpay-ı kazaya boyun verenin. Lanet ile anılan cebâbirenin Bu, rahmet okuttu en küstahına

Milliyet davası fişka büründü Rıday-ı diyanet yerde süründü Türk'ün ruhu zorla asi göründü, Hem Peygamberine hem Allah'ına...

Gönül isterdi ki, hatalarını anlayan diğer Abdülhamid düşmanları da Bediuzzaman gibi yiğitçe ve Rıza Tevfik gibi sami­mice bu hatalarını itiraf etsinler... Etmediler... Belki de edeme­diler... Ama hatada ısrarda ne maslahat var ki?...

Sonuç ve Değerlendirme

Sultan Abdülhamid'in İslam Birliği siyasetine ayırdığımız bu küçük araştırmada tamamen belgelere dayalı bazı gerçekle­rin ortaya çıktığı müşahede edilmektedir; şöyle ki:

1. Onun için kullanılmış ve hâlâ kullanılmakta olan "Kızıl Sultan" tabiri, Ermeni ve Yahudiler tarafından uydurulmuş olup, ona Kızıl Sultan diyenler, Ermenileri ve onların hâmisi olan emperyalist Batı dünyasını sevindirmektedirler.

2. Jön Türkler, Osmanlı Devletini yıkmak isteyen Yahudi ve Ermeni çeteleriyle birleşmişler ve Batı'nın da kuvvetli des­teği ile Sultan Abdülhamid'i iktidardan uzaklaştırmışlardır. Nitekim, 1897'de çıkan Ermeni isyanını bastıran Abdülha­mid'den, Jön Türkler Hıristiyan dünyası ile birleşerek 10 Ocak 1897'de Brüksel'de şu bildiriyi dağıttılar:

"a. Sultan Abdülhamid hal' edilmelidir,

b. Şeyhülislam, din hürriyeti ile ilgili bir fetva vermeli­

dir.

c. Reşad Efendi (yani daha sonra Sultan Reşad olan zat), Sultan Abdülhamid'in yerine geçecek ve böylece kuru­lacak olan Konsey, Müslüman, Hıristiyan, Türk ve Av­rupalılardan teşekkül e d e c e k t i r . 1 8 5 Gerçekten de

yukarıda gördüğümüz gibi, Jön Türk ve Hıristiyan dünyasının bu tasarısı, Sultan Abdülhamid halledile­rek tahakkuk ettirilmiş; kurulan meclis de, Müslüman, Yahudi ve Hıristiyanlardan teşekkül ettirilmiştir.

3. J ö n Türk felsefesine göre, Müslüman ve gayr-ı Müs­limler eşittir. Hatta 1908 ihtilalinden ve 1909'da İstanbul'u işgal eden Hareket ordusunun gelmesinden önce, Jön Türklerle Er­meniler, Bulgarlar, Makedonyalılarla bu konuda antlaşma bile yapmışlardır." 1 8 6

4. Hürriyet kahramanı olarak bize tanıtılmış olan Mithat Paşa'nın, Osmanlı Devletinin selameti için değil ve fakat İngilte­re'nin düşüncelerini tatbik etme çabasında olduğu ve direktifle­rini İngiltere'nin İstanbul Sefiri olan Sir Henry Elliot'dan aldığını g ö r d ü k . 1 8 7

5. Sultan Abdülhamid, kendisine ve temsil ettiği Devlet'e karşı olan bütün unsurlara karşı "islam Birliği Siyase£i"yle karşı koymuştur. Yani o, devletinin bekasını, Müslümanların birleş­mesinde ve İslam'ı tatbikte görüyordu. Nitekim daha saltana­tının ilk yılında veziri Mehmed Rüşti Paşa'ya gönderdiği bir emir­nâmede şöyle diyordu:

"...Bugün Devletimizin karşı karşıya kaldığı problemler, gerçekten çok fazla ve çok değişiktir. Fakat bu meseleler nere­den kaynaklanırsa kaynaklansın, sebepleri bir tek kelimede birleşiyor: Devletimizin temelini teşkil eden İslam kanunlarının gerektiği gibi tatbik edilmemesi... 23 Şaban 1293/10 Eylül 1876." 1 8 8

186 Rene Pinon, La Reconstruction de I'Europe Politique, Paris, 1920 , s. 2 4 5 .

187 Edwin Pears, Life of Abdul-Hamid, s. 3 6 . 188 Frasız Hariciye Arşivi, Turquie, Documents diverses, no: 1 0 1 , s.

132 .

6. Sultan Abdülhamid, bütün çabalarına rağmen yalnız kaldı; ve kendilerine bunca iyilikleri dokunmuş olan Sadrazam Sait Paşa gibiler, onu halletmek için meclislere başkanlık etmek­ten çekinmediler. İbnulemin Mahmud Kemal İnal, Sait Pa­şa'nın bu hareketi için ne güzel söylemiş:

"Sultan Abdülhamid'in lütfü ihsanına müstağrak ve doğru­dan doğruya onun sayesinde ve emsaline nisbetle az zamanda eazım-ı devlet zümresine mülhak olduğu halde hal'ini müza­kere eden bir meclise,

"Kendi elimle kesub yâre verdiğim kalem, Fetvayı hun-i nâ hakkımı yazdı ihtida"

mealine muvafık olarak riyaset etmesi, küfrân-ı ni'met ve mahz-ı denaet olduğunu yalnız hüseması değil, ehibbası da beyan etmişlerdir." 1 8 9

Sultan Abdülhamid aleyhine en kötü şeyleri yazmış olan, "Kızıl Sultan" (le Sultan Rouge) kitabının müellifi Gilles Roy bile onun hakkında şöyle yazıyor:

"Bu şekilde, hâkimiyetini bütün Müslümanlar üzerine kurmak için Panislamizm faaliyetlerine başladı. Bu geniş ve di­nî olan planına göre, Afrika ortalarına, İran ötesi Asya'da , Hi­malayalar ötesinde Hindistan'a kadar dağılmış olan Müslü­manları Hilafeti etrafında birleştirmek istiyordu.

"Bunun için, kabiliyetli ve bunu gerçekleştirebilecek olan Şeyhleri Yıldız'a davet ederek, onlara planım açıkladı. Al­lah adına onların mukaddes yardımlarını istedi. Şeyhler, onun bu projesini şevk ve heyecanla kabul ettiler. Mert Sultan'ın ken­dilerine tahsis ettiği bolca imkanlarla o uzak ülkelere dağılıp, gerçek Müslümanları, Peygamber'in temsilcisi olan İstanbul

189 Son Sadrazamlar, VIII , 1 2 2 5 - 2 6 .

Halifesi etrafında birleşmeleri için gayret sarf ettiler. Bu şekil­de Panislamizm bataryalarını kuran Sultan Abdülhamid, düş­manlarına karşı müdafaaya k o y u l d u . " 1 9 0

Otuz üç sene Osmanlı Devletini idare etmiş olan Sultan Abdülhamid, halledildikten sonra, Selanik'te Alatini köşkün­de ikamete mecbur edildi.

Çevresinde olup, onun bu hâline üzülen Müslümanları şöyle teselli ediyordu:

"Zararı yok, ben derviş adamım. Burada Kur'an-ı Kerim, Buhâri-i Şerif ve Delâilu'l-Hayrat okur vakit geç i r i r im." 1 9 1

1912 (22 Zilkade 1330)'da İstanbul'a getirilerek Beyler­beyi Sarayı'nda göz hapsine kondu.

1918 (27 Rebi'ûl-ahir 1336) da, bir pazar günü saat 3'de vefat etti.

Evet o, kendi tabiriyle bir dervişti... Bir Şazeli Şeyhi'ne intisâb etmiş, bir Sultan-Mürid'di... Fakat pısırık bir derviş de­ğildi!.. Oturduğu Yıldız Sarayı'ndan, Afrika içlerine, Hind'lere, Cinlere kadar elini uzatıyor, siyasetini oralara götürüp, Batı emperyalizmiyle savaşıyordu. Onun dervişliği inzivada değil, ak­siyondaydı. Bir Fransız Hocanın dediği gibi, "bastonunun ucunu Karadeniz'e sokardı; Akdeniz bulanırdı"

Hiç mi hatası yoktu? Vardı elbette!... Ama hiç olmazsa, ve tarih ilminden hayâ ederek diyelim ki, o Kızıl Sultan değildi... Ne var ki İslam'a düşman olanların ona böyle demeleri, gayet nor­maldi; çünkü o, Batı kültürünü Kur'an'a tercih etmiyordu. Çünkü o, bir Ermenistan, bir İsrail istemiyordu. Bunları iste­yenler, ona Kızıl Sultan diyenlerdi.

1 9 0 Bk. Gilles Roy, le Sultan Rouge, s. 75 . 191 Son Sadrazamlar IX 1304

Tarihlerini bilmeyen insanlar, sömürülmeye ve güdül¬ meye mahkûmdurlar. Tarih cehaleti, insanı bağımlılaştırıp, aşa­ğılık duygusu altında ezer, ezdirir. Bu kompleksten kurtulma­nın bir tek yolu vardır: Allah'ın istediği tarihî bağımsızlık...

Ne kadar hatalı da olsa, otuz üç sene Osmanlı Devletini yönetmiş ve kendisine "Kızıl Sultan" dedirtecek bir harekette bu­lunmamış olan Sultan Abdülhamid'e, bir-iki Ermeni veya Yahu­di'yi sevindirmek için neden Kızıl Sultan diyelim?...

Sözümüzü bir ayetle bitirelim:

"Zulmedenlere meyletmeyin! Sonra size ateş çarpar. Za­ten sizin Allah'tan başka yardımcılarınız yoktur. Sonra (on­dan da) yardım g ö r e m e z s i n i z . " 1 9 2

192 K.K. Hûd Sûresi, 1 1 3 .

EKLER

Kısa Bibliyografya

- Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, İstanbul, 1339

- Ali Vehbi Bey, Pensees et souvirs de L'ex-Sultan Abdulhamid, Paris,

Sans date.

- Archives du ministère des Affaires Etrangéres Françaises.

- Türkiye Cumhuriyeti, Başbakanlık Devlet Arşivi.

- Berard, Victor, Le Sultan, L'Islam et Les Puissances, Paris, 1907.

- Boulos, Javvad, Les Peuples et les Civilisations du Proche-Orient, Paris,

1968.

- Duboscq Andre, L'Orient Mediterraneen, Paris, 1917.

- Charmes, Gabriel, L'Avenir de la Turquie, le Panislamisme, Paris, 1882.

- G. des Godins de Souhesmes, Le Sultan Abd-ul Hamid Khan II, Paris, 1890.

- İbnulemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devletinde Son Sadrazam­

lar, İstanbul 1940-1953.

- İkinci Abdülhamidin Hatıra Defteri, İstanbul, 1960.

- Heyd, Uriel, Fondations of Turkish Nationalism, London, 1950.

- İslam Ansiklopedisi.

- Kamil P a ş a , Hatırat, İstanbul, 1 9 1 1 .

- M a c e Coll Malcolm, lx Sultan et les Grandes Puissances, Paris , 1 8 9 9 .

- M a r d i n , Şer i f , J ö n T ü r k l e r i n S i y a s î F ikir ler i ( 1 8 9 5 - 1 9 0 8 ) , İletişim

Yayınları , 3 . Baskı , İs tanbul 1 9 8 9 .

- M e h m e d Cemaleddin, Şeyhulislam-ı merhum Cemaleddin Efendi Haz­

retlerinin Hatırat-ı siyasiyyesi , İstanbul, 1 3 3 6 .

- P e a r s , Edvvin, L i f e of Abdul H a m i d , L o n d o n , 1917.

- Roy, Gilles, Le Sultan Rouge, Paris, 1 9 3 6 .

- Sırma, İhsan Süreyya, L'Institution et les biographies des Şeyh al-İslam

sous le règne du Sultan Abdülhamid II ( 1 8 7 6 - 1 9 0 9 ) , basılmamış

doktora tezi.

- F r a n s a ' n ı n K u z e y Afr ika 'daki sömürgeci l iğ ine karşı Sultan II. Ab­

dülhamid ' in Panislamist faaliyetlerine ait bir kaç vesika, İstanbul , Edebiyat Fakültesi , Tarih Ensti tüsü Dergisi, Sayı , 7 - 8 , İstanbul , 1 9 7 7 .

- Ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı siyasetinde büyük rol o y n a y a n tarikatla­

ra dair bir vesika, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi , sa­

yı, X X X I . İ s t a n b u l , 1978 .

- Sultan II. A b d ü l h a m i d ve Çin Müslümanlar ı , İstanbul Edebiyat F a ­

kültesi, İslam Tetkikleri Enst i tüsü Dergisi , cilt, V I I , c ü z : 3 - 4 , İs tanbul , 1979 .

- Pekin H a m i d i y y e Üniversi tesi , E r z u r u m İslami İlimler Fakültesi,

Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara , 1 9 7 8 .

- Quelques documents inédits sur le röle des confréries (tariqat) dan la

politique pan-İslamiste du Sultan Abdülhamid II. İslami İlimler

Fakültesi Dergisi , sayı, 3 . A n k a r a , 1 9 7 9 .

- Yahudilerin ilk defa Osmanlı Tıp Fakültesine kabulüne dair bir vesika,

Türk Kültürü Mecmuası , sayı, 196 , Ankara , Şubat, 1 9 7 9 .

II Abdülhamid'in Ç i n M ü s l ü m a n l a r ı n ı Sünni mezhebine bağlama

gayretlerine dair bir belge. İstanbul Edebiyat Fakültesi Tarih

Dergisi, sayı, X X X I I , İ s tanbul , 1979 .

Sultan II. Abdülhamid'in uzak D o ğ u ' y a gönderdiği ajana dair, 1. Milli

Türkoloji Kongresi , 6 - 9 Şubat 1 9 7 8 , İs tanbul .

Sultan II. A b d u l h a m i d ' i n Ç i n ' e gönderdiği E n v e r Paşa Heyeti hak­

kında bazı bilgiler, İslami İlimler Fakültesi Dergisi , sayı, 4 , A n ­

kara, 1980.

Osmanlı Devletinin Yıkılışında Y e m e n İsyanları İs tanbul , 1 9 8 0 .

Sultan II. Abdülhamid'in Çin siyasetine dair bir vesika, I X . T ü r k Ta­

rih K o n g r e s i , A n k a r a , 2 1 - 2 5 Eylül 1 9 8 1 .

Sultan II. Abdülhamid'in dış siyasetinde tarikatların rolü, İslam M e c ­

muası, Anakara , sayı , 15 Kasım 1984.

E r m e n i Meselesi nereden kaynaklanıyor , İslam M e c m u a s ı , Ankara ,

Aralık 1 9 8 4 , sayı 16.

Sultan Abdülhamid zamanında İstanbul'da basın, İlim ve Sanat Dergisi ,

A n k a r a , E k i m , 1 9 8 5 , sayı:3.

II. Meşrutiyet Mebus Seçimlerinin Hedefi Neydi? İlim ve Sanat Dergi­

si, Ankara , 1 9 8 5 , S a y ı : 4 .

Tahsin Paşa, Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları, İstanbul, 1 9 3 1 .

Topuzlu, Dr. Cemil , 80 Yıllık Hatırlarım, İstanbul, 1939.

Tonybee, Arnold, La Civilisation â L'èpreuve, Paris, 1951.

Türkgeldi , Ali Fuat , G ö r ü p İşittiklerim, A n k a r a , 1947.

Young G. Constantinople , Paris , 1 9 4 8 .

Prof. Dr. İhsan Süreyya Sırma B Ü T Ü N E S E R L E R İ

1 . İslam Önces i Mekke ve Hz. M u h a m m e d

2. İslami Tebliğin Mekke D ö n e m i ve işkence

3 . İslami Tebliğin Medine D ö n e m i ve Cihad

4 . İslami Tebliğin Ö r n e k Halifeler D ö n e m i

5 . Emevi ler D ö n e m i

6 . Abbasiler D ö n e m i

7. S ö m ü r ü Ajanı İngiliz Misyonerleri

8. I I .Abdülhamid' in İslâm Birliği Siyaseti

9 . Pakia Mektupları

1 0 . Tanzimatın Götürdükleri

1 1 . Neler Sordular

1 2 . İslâm ve Tarih

1 3 . Bir Garip Tarih

1 4 . Nasıl S ö m ü r ü l d ü k

1 5 . Y e m e n isyanları

1 6 . Nehirlerin Dili

17 . Alaturka Demokrasi Alaturka Laiklik

1 8 . Yahudi Meselesi

1 9 . Belgelerle II. A b d ü l h a m i d D ö n e m i

2 0 . Yalan Dünyayı Adımlarken

2 1 . İşte Ö n d e r i m i z Hz. M u h a m m e d

2 2 . Tarih Şuuru

2 3 . Sen Geldin

2 4 . H a l n â m e

2 5 . E z a n

2 6 . M u h a m m e d Hamidullah H o c a m d a n Mektuplar

Tarihini bilmeyen insanlar sömürülmeye ve güdülmeye mahkumdurlar. Tarih cehaleti, insanı

bağımlılaştırıp, aşağılık duygusu altında ezer, ezdirir. Bu kompleksten kurtulmalım bir tek yolu var: Allah'ın istediği tarihi bağımsızlık... Ne kadar

hatalı da olsa, otuz üç sene Osmanlı Devleti'ni yönetmiş ve kendisine "Kızıl Sultan" dedirtecek

bir harekette bulunmamış olan Sultan Abdulhamid'e, bir-iki Ermeni veya Yahudiyi

sevindirmek için neden "Kızıl Sultan"