„Co” i „jak” w komunikacji

Wojciech Laskowski

Plan prezentacji1. Wytyczenie zakresu przedmiotu rozważań2. Treść i forma w komunikacji – ustalenia wstępne3. Rozszerzona fenomenologia4. Próba dokonania wstępnej klasyfikacji stanów

mentalnych5. Ekspresja stanów mentalnych6. Odbiór stanów mentalnych w procesie

komunikacji7. Proces komunikacji8. Podsumowanie

Przedmiot rozważań – kom FtF

Cechy komunikacji Face-to-Face

• Międzyludzka (między-osobowa) • Współobecność (wzajemne zorientowanie się

na siebie)• Multimodalność (wielokanałowość)• Samoregulacja (spontaniczny proces ciągłego

wzajemnego oddziaływania na siebie interlokutorów)

Treść i forma – ustalenia wstępne

• Werbocentryzm:Treść = to, co mówimy (wypowiedziane)Forma = to, jak mówimy (niewypowiedziane)

• W tym ujęciu: słowa odgrywają kluczową rolę, są nośnikami treści; zachowania niewerbalne są drugorzędne – gest, mimika, postawa, głos są dodatkiem.

Pytanie!

Czy za różnorodną formą ekspresji kryje się w gruncie rzeczy jeden rodzaj treści (ujęty w formie reprezentacji), który staramy się wyrazić w różnych modalnościach (werbalnej, niewerbalnej, itd.)…… czy też należy raczej mówić o jakościowo różnych treściach współobecnych w procesie komunikacji? (a jeśli tak, to o ilu, jakich, czym się różnią?)

Przykładowe rozwiązanie 1.: koncepcja McNeilla

IDEA Mowa

Gesty

Przykładowe rozwiązanie 2.: koncepcja Pentlanda

W komunikacji musimy wyróżnić dwa rodzaje kanałów – świadomy i nieświadomy. W pierwszym przeka-zujemy treści merytoryczne, w drugim dochodzi do wymiany treści relacyjnej (social content).

Por. dwa poziomy komunikacji –treściowy i relacyjny – w propozycji ze szkoły Palo Alto.

Przykładowe rozwiązanie 3.: kwadrat wypowiedzi (wg Schulza von Thun)

Źródło: http://www.schulz-von-thun.de/index.php?article_id=71

Trudny i łatwy problem w TK• Treść – fenomen mentalny, wewnętrzny, niemierzalny• Forma – fenomen zewnętrzny, obserwowalny, mierzalny

• Na gruncie TK dochodzi do konfrontacji analiz prowadzonych w perspektywie pierwszoosobowej i trzecioosobowej.

• Na gruncie TK problem treści jest problemem trudniejszym od problemu formy.

• Teoria komunikacji musi zakładać jakąś teorię umysłu.

• Pytanie: jaką założyć koncepcję umysłu w teoretyzowaniu i modelowaniu komunikacji?

Fenomenologia jako źródło inspiracji

• W najprostszym ujęciu – komunikacja polega na przekazywaniu, wskazywaniu lub dzieleniu się przeżyciami (i ich treściami).

• W celu rozwiązania zagadki o rodzajach treści w komunikacji i problemu wyboru koncepcji umysłu na potrzeby teoretyzowania komunikacji możemy więc odwołać się do ustaleń powstałych na gruncie fenomenologii.

Rozszerzona fenomenologia (Dziarnowskiej) a TK

Propozycja Dziarnowskiej – c.d.• Każde przeżycie jest przeżyciem czegoś i czyimś.• Dziarnowska, analizując teksty Husserla i innych

fenomenologów dochodzi do wniosku, że konsekwentna charakterystyka struktury stanu mentalnego musi uwzględniać jego dwie strony i proponuje wyróżnić dwa jego składniki:

noemat – sens przedmiotowy przeżycia; to, jakim się jawi obiekt w moim przeżyciu;

egomat – sens podmiotowy przeżycia; to, jakim się jawię w danym przeżyciu.

Założenia

1. Mamy naturalną skłonność do koncentrowania się na przedmiocie naszego przeżywania.

2. Strona przedmiotowa przeżycia jest najczęściej ujmowana przez nas w komunikacji językowej.

3. Strona przedmiotowa przeżycia jest również najczęściej eksponowana w teoretycznych ujęciach komunikacji (w tym treści komunikacji).

1. + 2. + 3. = werbocentryzm

Przykład postawy werbocentrycznej w TK

Cokolwiek teraz powiem, muszę, skoro chcę coś powiedzieć, rozpocząć lub właśnie rozpocząłem jakimś obiektem. Kiedy rozpoczyna się komunikacja, powstaje tym samym obiekt i jest odtąd obecny. (...) jeśli się mówi, mówić można właśnie wyłącznie o czymś. Jednak nie dlatego, że owo coś istnieje lub nie istnieje (...) lecz jedynie dlatego, że język i komunikacja wytworzone są tak, iż bez owego czegoś, bez obiektu, nie można się obejść. Także kiedy mówimy o ‘niczym’ lub wręcz o ‘nicości’ lub o samym mówieniu, mówimy o powstałym przez to obiekcie (…). (…) obiekty są czystymi produktami znaków, a więc obecne są wyłącznie kognitywnie (i jak można oczekiwać – emocjonalnie). Niemożliwe jest zatem niekomunikowanie o obiektach, możliwe natomiast – komunikowanie o nie-obiektach (!), a to dlatego, ponieważ wynikają one z samej komunikacji i już przed jej rozpoczęciem są obecne. (…) Kiedy ktoś mówi, wtedy mówi o obiektach, kiedy mówi o nie-obiektach czy o żadnych obiektach, wtedy mówi o obiektach, kiedy mówi o niczym, mówi o obiektach. Kiedy nie mówi, wtedy nie mówi. To wszystko. (Fleischer 2007:10-11) (podkr. – WL)

Uwagi polemiczne• Pomimo zdawałoby się nieograniczonych

możliwości języka w wyrażaniu różnych stanów rzeczy, gdy chodzi o wyrażenie naszych stanów bycia (uczuć, „poruszeń duszy” itd.), słowa zdają się być niewystarczającym lub wręcz nieodpowiednim środkiem wyrazu.

• Fleischer zrównuje komunikację z mową. W istocie jednak w przestrzeni komunikacyjnej słowa bardziej goszczą niż w niej dominują.

Uwagi polemiczne – c.d.• Komunikacja intencjonalna (tj. o czymś) – gubi jej

subiektywną (nieintencjonalną) stronę. Komunikacja jest przede wszystkim międzyludzka (między-osobowa (Stewart)). W komunikacji nie tylko dzielimy się wiedzą na temat różnych obiektów – rzeczy, zdarzeń, ludzi, itd. Jesteśmy też zainteresowani, a niekiedy wręcz zaaferowani tym, z kim mamy do czynienia, a konkretniej – co się z nim dzieje.

• Por. intuicja Watzlawicka: Jakaś piąta część całej komunikacji ludzkiej służy wymianie informacji, podczas gdy reszta dotyczy niekończącego się procesu definiowania, potwierdzania, negowania i redefinicji istoty naszych relacji z innymi (Watzlawick, za: Nęcki 2000).

Propozycja

W komunikacji obecne są oba rodzaje treści wyróżnione w refleksji fenomenologicznej – sensy przedmiotowe i sensy podmiotowe. Przyjmuję, że są to dwa fundamentalne i jakościowo różne rodzaje treści obecne w przestrzeni komunikacyjnej.

Problem podmiotu

Obrazy mentalne

Poczucie ja

Świadomość

Propozycja Damasia:

Podmiot (jaźń) dla Damasia• Jaźń, czy też podmiot, albo „ja”, zdaniem

Dziarnowskiej „reprezentowane” w egomacie, dla Damasia jest z kolei mapą wnętrza ciała, jego szczególną reprezentacją.

• Ciało więc jest w jego koncepcji podstawą dla Ja. Jego uzasadnienie można sformułować w następujący sposób: jeśli uznamy, że nasze poczucie „ja” charakteryzuje się stałością, a także ciągłością w czasie, to ciało stanowi najlepszy punkt odniesienia dla mózgu tworzącego to poczucie „ja”, ponieważ: każdy z nas ma tylko jedno ciało, a środowisko wewnętrzne organizmu jest zwykle dość stabilne.

Poczucie „ja” a somaIstota ludzka może być postrzegana na dwa sposoby: od zewnątrz i od wewnątrz. (…) Kiedy ktoś patrzy na drugą istotę ludzką – widzi ciało z pewnym zewnętrznym kształtem i wielkością. (…) Ale kiedy istota ludzka patrzy na siebie od wewnątrz, wówczas staje się świadoma odczuć, ruchów i intencji – widzi zupełnie inną, pełniejszą istotę. Postrzeganie ciała z zewnątrz jest trzecio-osobowe – widzimy „jego”, „ją”, „to”. Ale kiedy człowiek postrzega siebie od wewnątrz, wówczas przyjmuje perspektywę pierwszo-osobową – uprzywilejowany ogląd „siebie”, co oznacza bycie świadomym „siebie”, „ja”. To, co fizjolog widzi to ‘ciało’, to co widzi człowiek od wewnątrz to ‘soma’. „Soma” to greckie słowo (…), które oznacza „żyjące ciało”. (Hanna 1988:19)

Propozycja Damasia – c.d.

• Poczucie „ja”, tak jak je wyjaśnia Damasio, jest więc somatyczne. (termin „somatyczne” jest bardziej odpowiedni niż „cielesne” w przyjętej na wstępie perspektywie fenomenologicznej)

• Również emocje i uczucia autor wiąże z procesami mającymi miejsce na scenie ciała.

• Damasio w niewielkim stopniu odnosi się jednak do ich zewnętrznych przejawów.

O możliwej formie ekspresji treści stanów nieintencjonalnych

• Fenomenologia nie-intencjonalna uznaje stany nieintencjonalne jako trudno komunikowalne i sugeruje, że tylko poezja lub sztuka dają wgląd do treści tych stanów (zob. Michel Henry).

• Dla Damasia poczucie „ja”, jak również emocje, nastroje czy uczucia mają źródło w naszej cielesności (somie), jednak w niewielkim stopniu odnosi się do ich zewnętrznych przejawów.

Założenie psychologii somatycznej

• Związek między poczuciem „ja” i stanami emocjonalnymi a ekspresją cielesną eksplorowany jest na gruncie psychoterapii somatycznej.

• Czołowy przedstawiciel tego nurtu – Alexander Lowen, pisał: „Ty to Twoje ciało. (...) Nie można istnieć w oderwaniu od żywego ciała, w którym się bytuje i poprzez które wyraża się siebie i utrzymuje kontakty z otaczającym światem. (...) Jesteś swoim ciałem, a twoje ciało jest tobą, a więc wyraża kim jesteś, jest twoim sposobem bycia w świecie.“ (Lowen 1992:14)

Propozycje

• Ciało mówi za siebie… mówi za mnie (nie potrzebuje do tego słów, ma swoje własne środki wyrazu).

• Możemy tutaj zaproponować termin ciało ekspresyjne w odróżnieniu od ciała organicznego studiowanego przez medycynę czy od ciała doświadczanego pierwszoosobowo, czyli – somy.

• Propozycja Damasia i twórców psychoterapii somatycznej pozwala nam lepiej zrozumieć czym jest subiektywność naszych wewnętrznych przeżyć i jak jest ona wyrażana.

Problem podmiotu – c.d.• To odzierające z mistycyzmu wyjaśnienie natury naszego „ja”

może jednak budzić pewien opór czy wręcz oburzenie.• Zob. Błaszak: „Uważam, iż na pojęcie „Ja” nie składają się

reprezentacje moich stanów fizjologicznych. W naukach kognitywnych rozpowszechniony jest pogląd przeciwny. Umieszczanie Ja, jak proponuje teoria Antonia Damasio, na poziomie fizjologii trywializuje, moim zdaniem, sens tego pojęcia, przypisując mu znaczenie „homeostazy” i nie dostrzegając, że problem Ja polega na próbie konceptualizacji fenomenu niezależności relacji reprezentacyjnej właściwej pewnej klasie reprezentacji (…) od korelacji z odniesieniem”. (Błaszak 2001:95)

• Zob. rodzaje „ja” (Neisser 1988)

Dwa rodzaje „ja” i dwa rodzaje samoświadomości (Fogel)

• Oparta na odczuwaniu doznań, emocji, ruchów

• Spontaniczna, kreatywna, otwarta na zmianę• Ma miejsce w chwili obecnej

Samoświadomość ucieleśniona (ESA)

• Opiera się na abstrakcyjnych reprezentacjach pojęciowych i językowych formach ekspresji

• Racjonalna, logiczna, wyjaśniająca• Wykracza poza teraźniejszość

Samoświadomość konceptualna (CSA)

Dwa rodzaje samoświadomości (Fogel) a dwa rodzaje „ja” (Winnicott)

• CSA = „Ja” fałszywe (False Self)

• ESA = „Ja” prawdziwe (True Self)

Multifrenia„Dłużej już ze sobą nie wytrzymam”. Ta właśnie myśl nasuwała mi się raz po raz. I nagle zdałem sobie sprawę z jej osobliwości. „Jestem jeden, czy jest mnie dwóch? Jeśli nie mogę ze sobą wytrzymać, to widocznie jesteśmy dwaj: z jednej strony „ja”, który mówię te słowa, a z drugiej jakaś – powiedzmy – „osoba”, z którą już nie wytrzymuję. A skoro tak, to może tylko jedno z nas istnieje naprawdę. (Tolle 2010:13-14)

Zdjęcie z: www.jasonwhowe.com

Podsumowanie wstępne• Rodzaje stanów mentalnych: intencjonalne i nieintencjonalne; rodzaje treści

naszych przeżyć: sensy przedmiotowe i sensy podmiotowe.• Te rodzaje stanów i treści są fenomenami odrębnymi i niesprowadzalnymi do

siebie. • Stany intencjonalne są typowe dla aktów percepcyjnych, poznawczych i

działania, natomiast stany nieintencjonalne (subiektywne) dla aktów intuicyjnych, afektywnych i instynktownych (impulsywnych). Te pierwsze odnoszą się zwłaszcza do tego, co się dzieje poza organizmem, a te drugie do tego, co się dzieje z organizmem.

• Stany intencjonalne i nieintencjonalne budują dwa oddzielne rodzaje „ja” – „ja” konceptualne i „ja” ucieleśnione.

• Możemy też wyróżnić dwie oddzielne formy samoświadomości – samoświadomość konceptualną, której treści dostępne są w stanach intencjonalnych i samoświadomość ucieleśnioną, której treści dostępne są w stanach nieintencjonalnych.

• Stany intencjonalne wyrażane są głównie werbalnie, stany subiektywne głównie niewerbalnie.

Teoria umysłu• Powyższe ustalenia pozwalają nam zaproponować

podział na dwa umysły: umysł poznający i umysł odczuwający.

• Zaproponowany podział jest w istocie innym ujęciem starego podziału na rozum i serce. Rozróżnienie to sięga starożytności. Jak pisze LeDoux: „Od czasów starożytnych Greków ludzie uważają za konieczne oddzielanie rozsądku od namiętności, myślenia od uczucia, poznania od emocji.” (LeDoux 2000:27)

• Por. Zajenkowski (2004), wykazuje, że najprostszymi, pierwotnymi procesami psychicznymi (umysłowymi) są: poznanie i emocje.

Pytania

1. Jaka jest relacja między umysłem poznającym a umysłem odczuwającym, a tym samym między stanami intencjonalnymi a nieintencjonalnymi (subiektywnymi)?

2. Jak stany intencjonalne i stany subiektywne (nieintencjonalne) są wyrażane na zewnątrz?

3. Jak te stany są odbierane?4. jak przebiega interakcja („wymiana” tych

rodzajów treści)?

Relacja umysł poznający – umysł odczuwającyBadania empiryczne:• prymowanie afektywne (Zajonc)• dwa szlaki przetwarzania emocjonalnego (LeDoux)• mikro-mimikra (Dimberg)

Starsze propozycje filozoficzne i psychologiczne:• fenomenologia jawienia się Henry’ego• koncepcja felt sense Gendlina• piramida procesów wewnętrznych osobowości

Lowena

Wskazówka ukryta w języku

• Treść subiektywną możemy wyrazić w języku słowami „czuję się…” lub mówiąc o „samopoczucie”.

• Naszemu „samopoczuciu” odpowiada angielskie „frame of mind” – w wolnym tłum. ramy umysłu.

• Za tym zwrotem kryje się intuicja, że nasze stany bycia wyznaczają granice naszemu umysłowi.

Teoria umysłu a Teoria komunikacjiDwa poziomy komunikacji:1. Poziom świadomy – treściowy, jawny2. Poziom nieświadomy – relacyjny, ukryty

Psycho-dynamika a proces komunikacji:3. Spójność wewnętrzna spójność multimodalna4. Wewnętrzny konflikt :• niespójność wewnątrz tego, co mówimy• niespójność między tym, co mówimy, a tym, jak

mówimy• niespójność wewnątrz tego, jak mówimy

Dygresja nt. Prawa Mehrabiana• Prawo to można uznać za

kontrowersyjne. Z jednej strony zdaje się odzwierciedlać potoczną intuicję o przewadze języka ciała („jak”) nad słowami („co”), z drugiej – spotyka się z krytyką i lekceważeniem ze strony części badaczy komunikacji (zob. Tokarz 2006).

• Jeśli jednak przezwyciężymy werbocentryczną perspektywę i uwzględnimy nowe ustalenia nt. działania umysłu człowieka może okazać się, że język ciała rzeczywiście odgrywa decydującą rolę w regulacji procesów komunikacji.

Próba klasyfikacji stanów mentalnych

• Stany intencjonalne – odnoszą do stanów świata za pośrednictwem reprezentacji, które mogą być obrazowe, pojęciowe, propozycjonalne lub symboliczne.

• Stany nieintencjonalne – odnoszą do stanów ciała za pośrednictwem szczególnych reprezentacji dostępnych fenomenologiczne jako jakiś rodzaj czucia możliwy do ujęcia dymensjonalnie na różnych skalach (walencji, natężenia, itd.)

Próba klasyfikacji stanów mentalnych

• Stany intencjonalne: spostrzeżenia, wspomnienia, wyobrażenia, przekonania, pragnienia, uczucia, decyzje, działania. (por. modele komunikatów pełnych – zwłaszcza BodyKnot Model)

• Stany nieintencjonalne: wrażenia (eksteroceptywne, interoceptywne), felt sense (gestalt wrażeniowy), stany empatyczne, nastroje (uczucia tła, samopoczucia), emocje, impulsy, odruchy, ekspresje, zachowania instynktowne, stan przepływu (flow).

Ekspresja stanów mentalnych• Rozpatrując komunikację w perspektywie werbocentrycznej,

łatwo dokonać prostego przeniesienia w domenę komunikacji niewerbalnej takich pojęć, jak „wiedza”, „znaczenie”, „sens”, „dane”, „treść”, „myśl”, „pojęcia” „informacja” itp. Zauważmy, że są one wykorzystywane w odniesieniu do komunikacji znakowej czy symbolicznej. Wszystkie one z definicji odnoszą się do stanów intencjonalnych (tj. są o czymś) i mają charakter reprezentacyjny. W tym sensie mogą być np. o emocjach.

• Jest jednak istotna różnica między myśleniem o emocjach a przeżywaniem emocji, podobnie jak jest różnica między komunikowaniem emocji a ich wyrażaniem, między „referowaniem” a spontaniczną ekspresją, między robieniem a byciem.

Ekspresja stanów mentalnych – c.d.• Jeśli czyjaś ekspresja (język ciała) zdradza jego, na przykład –

zdenerwowanie – to zachowanie, po którym o tym wnioskujemy (a pewnie bardziej po prostu wyczuwamy) nic nam nie mówi bezpośrednio o treści jego myśli, czy percepcjach, które być może wywołały ten stan; mówi nam przede wszystkim o tym, jak on się czuje. Co więcej, osoba zdenerwowana sama może nie wiedzieć, co sprawiło, że tak się czuje, może również odczuwać, że ma pustkę w głowie – co by świadczyło o braku treści poznawczych i być może w ogóle zdolności do myślenia.

• Mowa tutaj zatem o niebezpieczeństwie sprowadzania komunikacji jedynie do takiej, w której przekazywane są stany stricte intencjonalne (wspomnienia, wyobrażenia, spostrzeżenia, sądy, przekonania, poglądy itd.).

Ekspresja stanów mentalnych – c.d.• Znaki (sygnały) – intencjonalne, świadome, tworzone

celowo• Oznaki (symptomy) – nieintencjonalne, nie-świadome,

wysyłane niecelowo

• Język werbalny – język (znakowy) stanów intencjonalnych• Język ko-werbalny – służy klaryfikacji treści

przekazywanych językiem werbalnym (gesty ko-werbalne)• Język niewerbalny – zespół wskaźników (oznak) stanów

nieintencjonalnych, np. (ruchy źrenic, nieświadome ruchy gałek ocznych, ekspresje mimiczne, wybór ręki w trakcie gestykulacji itd.)

Odbiór stanów mentalnych

• Percepcja – proces identyfikacji, rozpoznania bodźca (znaku)

• Empatia – proces zarejestrowania wskaźnika/ów stanu nieintencjonalnego rozmówcy dzięki automatycznemu mechanizmowi mimikry motorycznej

Proces komunikacji (FtF)

• Kooperacja (Grice) – proces, w którym uczestnicy interakcji starają się nie wchodzić sobie w słowo i wnosić swój wkład do konwersacji naprzemiennie

• Koregulacja (Fogel) – ciągłe rozwijanie indywidualnego działania, które jest podatne (wrażliwe) na bycie ciągle zmienianym (modyfikowanym) przez ciągle zmieniające się działania partnera.

Podsumowanie

Treść Forma Odbiór Proces

Stany intencjonalne Ekspresja znakowa(głów. werbalna)

Percepcja Kooperacja

Stany nieintencjonalne

Ekspresja oznakowa(głów. niewerbalna)

Empatia Koregulacja

Literatura• Damasio, A. 2011. Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu.

Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.• Dziarnowska, W. 2009. Subiektywna natura świadomości. O funkcjach qualiów.

w: Urbański, M., Przybysz, P. 2009. Funkcje umysłu. Tom 8 (21). Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

• Fleischer, M. 2007. Ogólna teoria komunikacji. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

• Fogel, A. 2009. The Psychophysiology of Self-Awareness. Rediscovering the Lost Art. of Body Sense. New York / London: W.W. Norton.

• Gendlin, E. 1981. Focusing. Bantam Books.• Hanna, T. 1988. Somatics. Reawakening the Mind’s Control of Movement,

Flexibility, and Health. Da Capo Press Books.• LeDoux, J. 2000. Mózg emocjonalny. Tajemnicze podstawy życia

emocjonalnego. Poznań: Media Rodzina. • Lowen, A. 1975. Bioenergetics. Penguin Compass. • McNeill, David (8 November 2005). Gesture and Thought. Chicago, Illinois,

USA: University Of Chicago Press.

Literatura – c.d.• Mehrabian, A. 1971. Silent Messages. Belmont, California: Wadsworth

Publishing Company, Inc. • Neisser, U. 1988 Five Kinds of Self-Knowledge. w: Philosophical Psychology,

Vol. 1, No. 1, 35 – 59 • Pentland, A. 2008. Honest Signals. How They Shape Our World. Cambridge:

MIT Press.• Schulz von Thun, F. 2007a. Sztuka rozmawiania. Analiza zaburzeń. Część 1.

Kraków: Wydawnictwo WAM. • Stewart, J. 2007. Mosty zamiast murów. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.• Tokarz, M. 2006. Argumentacja, Perswazja, Manipulacja. Wykłady z teorii

komunikacji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.• Tolle, E. 2010. Potęga teraźniejszości. Wydawnictwo Galaktyka.• Zajenkowski, M. 2004. Emocje i procesy poznawcze jako przykład

elementarnych przedmiotów psychicznych. w: J. Szymanik, M. Zajenkowski (red.), Kognitywistyka. O umyśle umyślnie i nieumyślnie. Warszawa: KFpM.