Leren van betekenisOver ‘betekenisvolle leersituaties’ van studentenen opleiders in leerafdelingen

Dr Jan Streumer

Dr Niek van den Berg

Drs Ad de Jongh

augustus 2011

1

Leren van betekenisOver ‘betekenisvolle leersituaties’ van studenten

en opleiders in leerafdelingen

Leren van betekenis

Niek van den Berg, Ad de Jongh & Jan StreumerAugustus 2011

Leren van betekenis

2

inh

ou

dso

pgav

e

3

4

5

8

9

12

15

15

16

25

27

27

29

32

39

40

43

Voorwoord

1 Inleiding

2 Wat vooraf ging 2.1 Samen werken en samen leren: een literatuurstudie naar de begeleiding op leerafdelingen 2.2 Samenwerken op de leerafdeling: matching bij plaatsing en samenwerkingsrelaties als basis voor succesvol leren 2.3 Betekenisvolle leersituaties op leerafdelingen; onderzoeksaanpak

3 Betekenisvolle leersituaties 3.1 Wanneer, waar en wie? 3.2 Waarom en wat? 3.3 Reflectie op de benoemde leersituaties

4 Integratie van onderzoeksuitkomsten en benutting in de praktijk 4.1 Eerdere deelonderzoeken 4.2 Deelonderzoek naar betekenisvolle leersituaties 4.3 Benutting bij professionalisering

Literatuur

Bijlage 1: Instructie voor studenten op betekenisvolle leersituaties te beschrijvenBijlage 2: Formulier voor beschrijven betekenisvolle leersituaties

S

Leren van betekenis

3

voo

rwo

ord

Sinds 2008 participeert Zadkine samen met de Hogeschool Rotterdam en drie zorginstellingen (verpleeghuis Hannie Dekhuijsen, verpleeghuis de Plantage en de psychiatrische instelling Parnassia Bavogroep, locatie Berkel) in het ‘Doorbraakproject Werkplekleren’.In dit project wordt onderzoek gedaan op de leerafdelingen van de hiervoor genoemde zorginstellingen. Op basis van het onderzoek worden onder andere voorstellen gedaan voor interventies in het begeleiden van het leerproces op de leerafdeling.Vanaf medio 2010 is er onderzoek gedaan naar betekenisvol leren op de leerafdelingen. Studenten en opleiders zijn gevraagd om gedurende een bepaalde periode een aantal situaties te beschrijven waarvan zij vinden dat zij in die situatie geleerd hebben, of waaruit duidelijk blijkt dat er zeker niet geleerd is. In deze brochure wordt verslag gedaan van het onderzoek en de resultaten daarvan. Meer dan 50 situaties zijn beschreven en geanaly-seerd. Uit de analyse blijkt dat er zowel formeel als informeel geleerd is in de situaties. Maar ook is duidelijk geworden, dat leren gepland plaatsvond en ook niet gepland. Kortom diverse vormen van leren zijn uit het onderzoek naar voren gekomen. Specifiek is in de analyse gekeken naar het samen leren of het individueel leren. De veronderstelling luidt namelijk dat het specifieke van leren op de leerafdeling samenleren is. Als dat al plaats-vindt dan is het samenleren dat plaatsvindt tussen studenten onderling of tussen studenten en opleiders, met name werkbegeleiders.Op basis van deze onderzoeksresultaten is met een groep werkbegeleiders uit één van de zorginstellingen een kort professionaliseringstraject gestart met als doel werkbegeleiders meer ‘tools’ te geven om het begeleiden van het leerproces op de leerafdeling (nog) meer systematisch, planmatig te laten plaatsvinden, danwel alledaagse situaties te benutten als leersituatie.Deze publicatie ‘Leren van betekenis’ is de vijfde publicatie in de reeks ‘Doorbraakproject Werkplekleren Regio Rijnmond’. Met deze publicatie hopen wij resultaten uit het doorbraakproject beschikbaar te stellen voor een breder publiek dan alleen de participanten in het onderzoek. Wij hopen dat ook deze resultaten de vele opleiders die werkzaam zijn op leerafdelingen in zorginstellingen zullen inspireren tot het verder ontwikkelen van het concept leerafdeling en het nog professioneler begeleiden van het leerproces dat op de leerafdeling plaatsvindt.

Rotterdam, augustus 2011

Drs A.J.C.M. de Jongh,projectleider ‘Doorbraakproject Werkplekleren Rregio Rijnmond’

S

inle

idin

g 1

4

Leren van betekenis

In Rijnmond gaat het alleen om studenten zorg (mbo) en verpleegkunde (mbo en hbo)1

1

1 Inleiding

Sinds 2008 participeren Zadkine, Hogeschool Rotterdam en drie zorginstellingen in de regio Rijnmond in het landelijke ‘doorbraakproject Werkplekleren’. Het project bestaat uit onderzoek en ontwikkelwerk bij verschillende vormen van werkplekleren. Het Rijnmondse deelproject spitst dit toe op werkplekleren op leerafdelingen. In de zorgsector houdt het concept van leerafdelingen in, dat ongeveer tien mbo-studenten van de opleidingen helpende zorg en welzijn, verzorgende en verpleegkunde samen met hbo-studenten verpleegkunde op één zorgafdeling werken en leren. De studenten zijn boventallig en verrichten alle voorkomende verplegende en verzorgende activiteiten. Daarmee werken en leren zij in een authentieke omgeving, namelijk de werkelijke beroepssituatie waar zij ook na het behalen van het diploma in werkzaam zullen zijn. Zij worden daarbij begeleid door zorgprofessionals en docenten.

In het Rijnmondse deelproject is in 2009 literatuuronderzoek gedaan naar het rendement van leren op de werkplek en op leerafdelingen in het bijzonder (Streumer, 2010). In hetzelfde jaar is ook veldonderzoek gedaan naar de leerafdelingen in de drie genoemde zorginstellingen (Van den Berg, De Jongh, Klous & Streumer, 2010; Van den Berg, De Jongh & Streumer, 2010). Na een bespreking van beide rapporten hebben de onderzoekers en de opleiders (docenten, praktijkopleiders, werkbegeleiders/coaches) in overleg de belangrijk-ste aandachtpunten benoemd en thema’s voor enkele vervolgstudies bepaald.

Het voorliggende rapport gaat over één van die vervolgstudies en beschrijft en analyseert betekenisvolle leersituaties zoals die op de leerafdelingen voorkomen. Het gaat in eerste instantie om betekenisvolle en benutte leersituaties zoals studenten en opleiders die in zelfrapportages aan de hand van een formulier hebben beschreven en in korte interviews hebben toegelicht. Ook komen situaties naar voren waarvan men zich bewust is dat er niet is geleerd, terwijl dat wel had gekund als bepaalde hindernissen er niet waren geweest.

Over deze betekenisvolle leersituaties en situaties van ‘niet-leren’ gaat hoofdstuk 3. Eerst volgen in hoofdstuk 2 echter een beschrijving van de aanloop naar dit onderzoek, de uitkomsten van eerdere deelstudies van het totale Rijnmondse project en de aanpak van de huidige deelstudie. Tot slot vat hoofdstuk 4 de onderzoeksuitkomsten integraal samen en laat het zien hoe deze uitkomsten zijn benut in professionaliseringactiviteiten voor opleiders.

2

5

Leren van betekenis

wat

vo

ora

f g

ing

2 Wat vooraf ging

In zijn literatuuronderzoek Leren op de werkplek; terug in de zorg gaat Streumer (2010) eerst in op werkplekleren in het algemeen en zoomt hij daarna in op leerafdelingen. De studie laat zien dat het leerpotentieel van een leerafdeling vooral wordt bepaald door factoren die te maken hebben met (a) de taken die op de afdelingen moeten worden uitgevoerd, (b) de kenmerken van studenten, zoals motivatie, belangstelling, niveau van cognitief functioneren en communicatieve vaardigheid en (c) kenmerken van de omgeving c.q. de afdeling/organisatie. Dit kader van drie categorieën factoren biedt aanknopings-punten om na te denken (en te experimenten) met factoren die op leerprocessen binnen de muren van leerafdelingen van invloed zijn. Een vraag die Streumer opwerpt is bijvoorbeeld of studenten wel of niet moeten worden geselecteerd voor leerafdelingen, onder meer wat betreft basiscompetenties tot samenwerkend leren in teamverband; samenwerkend leren is immers een uitgangspunt bij leerafdelingen. Ook een vraag is wat de beoogde rollen van docenten, praktijkopleiders en werkbegeleiders betekenen voor hun benodigde competen-ties, deskundigheidsbevordering en feitelijke inzet, ook weer in teamverband. Met name werkbegeleiders hebben hun rol soms nog niet helder op het netvlies en kampen met het dilemma dat ze zowel zorgverlener zijn als (mede) verantwoordelijke voor het leerproces van de studenten. Goede stagebegeleiding is cruciaal; de praktijk laat echter zien dat begeleiding slecht zelden optimaal gegarandeerd is. Een derde vraag heeft betrekking op de verbinding tussen school en praktijk. Hoe ziet de overgang van school naar stageplaats eruit, hoe vervolgen studenten na hun stage hun leertraject op school, wat wordt bij de overgangen tussen school en stage ondernomen om theorie en praktijk over en weer te integreren?

Het tweede onderzoek in het Rijnmondse project is het genoemde veldonderzoek naar de leerafdelingen in de drie participerende zorginstellingen. Het onderzoek bestond uit halfgestructureerde interviews met leidinggevenden, werkbegeleiders, docenten en studenten van mbo en hbo. Hierover is verslag gedaan in De leerafdeling: een specifieke vorm van werkplekleren (Van den Berg, De Jongh, Klous & Streumer, 2010; zie ook Van den Berg, De Jong & Streumer, 2010). Het blijkt dat de betrokkenen bij de drie onderzochte zorgorganisaties meer voor- dan nadelen van de leerafdeling ervaren.

2

6

Leren van betekenis

De respondenten vinden de stage op de leerafdeling een rijkere stage dan een individuele stage, onder meer omdat de studenten op een leerafdeling met alle aspecten van het werken en leren op een zorgafdeling geconfronteerd worden. Zij zijn ook van mening dat er meer aandacht is voor het team op een zorgafdeling. Op de leerafdeling leren studenten om in teamverband te werken, terwijl in een individuele stage de student één op één meeloopt met zijn begeleider en maar een beperkt deel van het werk op de zorgafdeling kan zien en ervaren. Met name vraagt de stage op de leerafdeling meer verantwoordelijkheid van de zelfstandigheid van de student dan de individuele stage. Uit het onderzoek blijkt tegelijkertijd ook dat het in de praktijk niet altijd lukt om aan alle vormgevingskenmerken van leerafdelingen te voldoen. Soms zijn bijvoorbeeld niet de benodigde aantallen studen-ten uit mbo en hbo aanwezig, staat de boventalligheid van de studenten onder druk van de personeelstekorten in de zorg, is er onvoldoende balans tussen leren en werken of hapert de begeleiding. Toch zijn de betrokkenen positief over de leerafdelingen als zij deze vergelijken met een individuele stage.

Tijdens een regionale werkconferentie op 8 oktober 2009 hebben de onderzoekers de uitkomsten van de literatuurstudie en het veldonderzoek gepresenteerd aan de opleiders, waarna de opleiders een aantal thema’s hebben uitgediept. In een aantal vervolgbijeen-komsten zijn deze stapsgewijs geconcretiseerd in verdere activiteiten (zie tekstkader en ook Van den Berg & Streumer (2011) voor een uitgebreidere beschrijving van de aanpak van dit project).

2

Stapsgewijs van onderzoeksrapporten naar verbeteracties en vervolg-onderzoekNaar aanleiding van de regionale werkconferentie in oktober 2009 hebben de onderzoekers een overzicht gemaakt van mogelijk vervolgonderzoek en van suggesties voor verbeteringen van het werkplekleren op de leerafdelingen. Het resultaat daarvan, een lijst van circa dertig mogelijkheden, is in twee bijeenkomsten in januari en februari 2010 door de opleiders en onderzoekers samen doorgesproken. Daar zijn de onderwerpen die prioriteit zouden moeten hebben ondergebracht in drie thema’s: 1) begeleidingsmoeheid 2) het leerwerktraject van de studenten (mbo en hbo) en 3) de competenties van de opleiders (mbo, hbo en zorginstellingen) in relatie tot thema 2.

2

Tot vergelijkbare conclusies komen Graus & Poortman (2011) in hun studie van leerafdelingen in de regio Utrecht. Volgens hun documentenanalyses en respondenten leren studenten meer en sneller, werken school en praktijk werken meer samen en stemmen ze meer af, zijn er meer afgestudeerden, gaat de kwaliteit van de zorg omhoog, zijn de kosten gedekt of lager, zijn er meer stageplaatsen en is er meer kennisuitwisseling tussen studenten en tussen studenten en werkbegeleiders/coaches. Tegelijkertijd zijn er verbeterpunten, waaronder het contact tussen de opleiders en de begeleiding door de coaches.

wat

vo

ora

f g

ing

2

7

Leren van betekenis

Het stapsgewijze traject waarin onderzoekers en opleiders steeds samen keuzes hebben gemaakt, is uitgemond in concrete verbeteractiviteiten in de voorbereiding van de stage bij opleidingsteam mbo 3 en 4, in onderzoek naar het verschijnsel begeleidingsmoeheid en in onderzoek naar relevante aspecten voor succesvol samenwerken en leren. Dit laatste onderzoek staat centraal in dit verdere rapport. De relevante aspecten voor succesvol samenwerken en leren staan in het volgende schema onder a tot en met f en zouden samen tot de beoogde leerresultaten en de meerwaarde van leerafdelingen vergeleken individuele leerwerktrajecten moeten leiden.

Hierbij zijn de thema’s 2 en 3 toegespitst op dát wat leerafdelingen vooral onder-scheidt van veel andere vormen van werkplekleren, namelijk het samen leren en werken om succesvol leren en meer leerrendement te realiseren. Eén van de uitgangspunten van leerafdelingen is immers dat samen leren en werken meerwaarde oplevert vergeleken met een individuele invulling van werkplekleren. Dat geldt voor de studenten onderling, voor de studenten en opleiders samen, en voor de opleiders onderling. Verder hebben opleiders en onderzoekers geconsta-teerd dat, voordat verbeteracties worden ondernomen, eerst op een aantal punten meer kennis moet worden verzameld op basis waarvan keuzes gemaakt kunnen worden wélke acties kansrijke verbeteringen zijn. Een uitzondering is het aspect ‘de organisatorische en inhoudelijke voorbereiding op de stage’. Het team van de opleidingen op mbo niveaus 3 en 4 zijn hiermee aan het werk gegaan om verbete-ringen te realiseren, zonder dat onderzoekers daarbij een expliciete rol hebben. Wat betreft de kennisvragen is afgesproken is dat de onderzoekers de besproken ideeën en accenten verder uitwerken in een voorstel voor een concrete aanpak, waarbij onderzoek, professionalisering en onderwijsverbetering hand in hand gaan. Zo wordt invulling gegeven aan de competentieontwikkeling/ professionalisering van de opleiders in relatie tot verbeteringen in het leerwerktraject van studenten.In een bijeenkomst in maart 2010 hebben de opleiders en onderzoekers het ontwik-kelde voorstel besproken. Op basis daarvan is voor het thema begeleidingsmoeheid een apart kleinschalig onderzoekstraject uitgezet in een van de zorginstellingen. Het hoofdthema in de voorgestelde aanpak is echter ‘Het leerwerktraject van de student en de competenties van de opleiders’. De vervolgactiviteiten richten zich vooral op die aspecten die met (succesvolle) samenwerking gericht op (succesvol en rendabel) leren te maken hebben.

wat

vo

ora

f g

ing

2

8

Leren van betekenis

Opbrengsten van a-fleerresultaten en meerwaarde vergeleken met individuele trajecten

De centrale onderzoeksvraag is: hoe dragen op leerafdelingen de elementen a t/m f uit het schema bij aan de beoogde opbrengsten in de vorm van leerresultaten (verworven competenties) en meerwaarde vergeleken met individuele leerwerktrajecten? Om deze vraag te beantwoorden zijn drie deelonderzoeken gepland:

1) literatuuronderzoek naar de begeleiding op leerafdelingen; 2) veldonderzoek naar de vormgeving van a) de matching voor en b) de relaties op de leerafdelingen; en 3) veldonderzoek naar betekenisvolle leersituaties op de leerafdelingen.

Van de eerste twee deelstudies volgt hieronder een samenvatting (§ 2.1 en 2.2). Daarna beschrijven we de onderzoeksaanpak van de derde deelstudie (§2.3).

2.1 Samen werken en samen leren: een literatuurstudie naar de begeleiding op leerafdelingen

De centrale vraag in dit deelonderzoek is: Hoe moeten begeleidingcompetenties van begeleiders binnen de leerafdeling eruit zien, opdat de begeleiding adequaat en effectief zal verlopen? Welke competenties zijn relevant, waarop hebben ze betrekking en hoe zijn ze te ontwikkelen?

In zijn rapportage Samen werken en samen leren (2011) stelt Streumer ten eerste vast dat de kwaliteit van de begeleiding bij werkplekleren minder vanzelfsprekend is dan in het reguliere onderwijs, waar immers docenten bij uitstek de aangewezen personen zijn om het leerproces van met name individueel lerenden te sturen en te begeleiden.

Verticaal(tussen groepen)

Horizontaal(binnen groepen)

Horizontaal(binnen groepen)

Matchen (vooraf )

a] student-leerafdeling

b] studentengroep

c] opleidersgroep

Relaties (tijdens)

d] studenten-opleiders

e] studentengroep

f] opleidersgroepwat

vo

ora

f g

ing

2

9

Leren van betekenis

Bij leren op de werkplek spelen zaken als informeel leren en impliciete kennis, de spagaat tussen leren en werken, de impact van de groep en van de organisatie, en de complexiteit van de context een rol. Binnen dit krachtenveld moet de begeleiding vorm krijgen, zodanig dat reguliere werkzaamheden en leeractiviteiten optimaal en in onderlinge samenhang kunnen verlopen.

Als een van de relevante competenties om adequaat en effectief te kunnen begeleiden noemt Streumer eerst en vooral 'the will to learn'. Aan de ene kant moeten begeleiders zich ervan bewust zijn dat zij niet alles weten en kunnen. Aan de andere kant dienen zij bereid te zijn proactief deel te nemen aan diverse leerprocessen. Hetzelfde geldt ook voor de omgeving c.q. werkplek; deze moet voldoende aanknopingspunten bieden om het leren tot wasdom te laten komen. Belangrijk is dan dat de werkplek zichzelf in al zijn facetten ook continu ontwikkelt.

In antwoord op de vraag Waarop heeft de begeleiding betrekking? stelt Streumer dat er geen vast omschreven pakket aan taken is aan te dragen en/of op te leggen. De dynamiek van de lokale leerafdeling bepaalt wat wel en niet wenselijk is. Het is vooral een gezamen-lijke opdracht van betrokken partijen - niet in de laatste plaats van begeleiders - om vast te stellen wat nodig is en daarbij zeker ook een evenwicht te vinden tussen de verschil-lende belangen die op de afdeling een rol spelen.

Wat betreft het antwoord op de vraag Hoe is de begeleiding te ontwikkelen? wijst Streumer er op dat zowel aandacht nodig is voor wat iemand moet doen als voor wat de betreffende persoon moet nalaten. Het is vooral de 'kunst' om hierin een evenwicht te vinden en de juistheid van een handeling te spiegelen aan de heersende omstandigheden.

2.2 Samenwerken op de leerafdeling: matching bij plaatsing en samen-werkingsrelaties als basis voor succesvol leren

Dit veldonderzoek brengt in beeld hoe bij de Rijnmondse leerafdelingen de matching (voorafgaand aan de stage) en samenwerkingrelaties (tijdens de stage) van (groepen) studenten en opleiders vorm krijgen. De onderzoeksaanpak bestond uit analyses van documentatie en interviews met sleutelpersonen. De meeste van de interviews vonden plaats in april-juni 2010.

wat

vo

ora

f g

ing

2

10

Leren van betekenis

Uit de rapportage Samenwerken op de leerafdeling (Streumer, Van den Berg & De Jongh, 2011) blijkt wat betreft de matching van studenten dat er eigenlijk meer sprake is van plaatsen dan van matchen. Er gelden vooral kwantitatieve criteria. De ‘leverplicht’ die voortvloeit uit de samenwerkingsovereenkomsten tussen scholen en zorginstellingen, maakt dat er in de praktijk weinig ruimte is voor inhoudelijke overwegingen bij de plaatsing van studenten.

De matching/formatie van de studentengroepen verloopt rommelig. Bij één zorginstel-ling is er ten tijde van het onderzoek geen studentengroep, omdat de werkbegeleiders ‘begeleidingsmoe’ zijn. Een oorzaak daarvan zou zijn dat de matching niet goed verliep waardoor de variatie te groot bleek en de studenten meer groep individuen waren dan een team.

Waar het gaat om de matching van de docenten, praktijkleiders en werkbegeleiders (opleiders) van de leerafdelingen blijkt dat de scholen en de zorginstellingen afzonderlijk verantwoordelijk zijn voor de inzet van hun personeel. Op de leerafdelingen zitten meestal al jaren vaste docenten die door de scholen zijn aangewezen. Het personeel van de zorgaf-deling die leerafdeling wordt, krijgt op dat moment een extra rol als werkbegeleider/coach. Feitelijk kiezen ze niet zelf en worden ze niet geselecteerd; net als bij de studenten is van een bewuste matching geen sprake.

Wat betreft de samenwerkingsrelaties op de leerafdeling blijkt wat betreft de relaties tussen studenten en opleiders de wijze waarop de begeleiding plaatsvindt, gestuurd te worden door de uitgangspunten van competentiegericht leren en aan de hand van het persoonlijk opleidingsplan (POP) en persoonlijk activiteitenplan (PAP). De formele instru-menten en procedures worden vervolgens verder geconcretiseerd in samenwerking met de werkbegeleiders. In de praktijk blijkt dat niet iedereen even geschikt is als werkbegeleider/coach. Ook de training die men moet volgen, maakt nog niet dat iedereen geschikt is. Het bewustzijn dat nader geïnvesteerd moet worden in de begeleiding/ coaching neemt toe.

Dat er samenwerkingsrelaties tussen studenten op de leerafdeling zijn, is min of meer een impliciete veronderstelling. Het samenwerken komt echter niet van zelf tot stand, maar moet worden gestuurd.

Het verschijnsel ‘begeleidingsmoeheid’ komt in een ander deelonderzoek nader aan bod (Ormel, 2011)3

3

wat

vo

ora

f g

ing

2

11

Leren van betekenis

Het is vooral de wijze waarop de leerafdeling inhoudelijk en organisatorisch is vormgege-ven, waardoor studenten samenwerken. De specifieke omstandigheden van de leerafde-ling kunnen de samenwerking bevorderen maar ook in de weg staan. De indruk bestaat dat de opleiders doelbewuster invloed zouden kunnen uitoefenen op de bevordering van de samenwerking tussen studenten.

Het samenwerkend begeleiden door de opleiders heeft vooral een informeel karakter. In de meeste gevallen vindt afstemming plaats om elkaar op eenzelfde moment te kunnen te treffen. Begeleiding van werkbegeleiders lijkt vooral een zaak voor de instellingen. De praktijkcoördinatoren/ praktijkopleiders zijn te beschouwen als 'spinnen in het web'. Het samenwerkend begeleiden is voornamelijk gericht op het leren van studenten en op alles wat daarmee samenhangt. In de praktijk blijkt samenwerkend begeleiden vooral afhanke-lijk van persoonlijke betrokkenheid en inzet. Ook organisatorische 'hindernissen', bijvoor-beeld van roostertechnische aard, spelen een rol. Indien de relatie tussen betrokkenen succesvol is, dan kan dat tot mooie dingen leiden. Zo kunnen bijvoorbeeld leerprocessen bij betrokken begeleiders op gang kunnen komen. Het overleg tussen de opleiders heeft overwegend betrekking op zaken de studenten betreffend en praktische en organisatori-sche problemen. Bij hoge uitzondering gaat het om vakinhoudelijke vraagstukken. Het begeleiden van studenten staat vrijwel altijd centraal.

De onderzoekers sluiten hun rapport af met een reflectie. Ze stellen vast dat - net als bij de andere deelonderzoeken van dit regionale project - er een spanning zit tussen enerzijds het aansprekende concept van de leerafdelingen waarmee indertijd is gestart en anderzijds de feitelijke behoeften van scholen en zorginstellingen en hun mogelijkheden om het werkplekleren op de leerafdelingen kwalitatief goed vorm te geven. Daar komt bij dat sinds de start van de leerafdelingen de vraag/aanbod verhouding is veranderd, waardoor er nu eerder sprake is van een tekort aan studenten dan van een tekort aan stageplaatsen. Volgens de onderzoekers lijkt een heroriëntatie op het model en ieders wensen en moge-lijkheden op zijn plaats. Uitgaande van de pluspunten van de leerafdeling als onderdeel van een breder pakket aan stagemogelijkheden, geven ze al enkele suggesties mee, waaronder het expliciteren van ieders argumenten om met een leerafdeling te werken, aandacht voor voorlichting aan studenten én werkbegeleiders, schriftelijke bevestiging van afspraken tussen studenten en leerafdelingen en meer gezamenlijke activiteiten door de betrokken professionals.

wat

vo

ora

f g

ing

2

12

Leren van betekenis

2.3 Betekenisvolle leersituaties op leerafdelingen; onderzoeksaanpak

Het vervolg van de voorliggende rapportage gaat over het derde deelonderzoek, naar betekenisvolle leersituaties zoals studenten en opleiders deze zelf benoemen. Het is een inventariserend, beschrijvend onderzoek. Het theoretisch kader daarvoor is vrij impliciet en wordt op hoofdlijnen gevormd door de uitkomsten van de eerdere deelonderzoeken van dit Rijnmondse project.

OnderzoeksvraagDe onderzoeksvraag is: Welke betekenisvolle leersituaties komen voor op leerafdelingen en hoe kunnen deze worden beschreven? Beschrijvingscategorieën die vooraf bedacht waren zijn: - Situaties met zelfstandig leren en met samenwerkend leren; - Situaties met bewust en met onbewust leren; - Leersituaties naar tijd (wanneer), locatie (waar), aanleiding (waarom), betrokkenen (wie) en inhoud (wat) van het leren; - Benutte en niet-benutte leersituaties; en - Formele leersituaties waarbij een opleider direct betrokken is versus niet-formele leersituaties zonder directe betrokkenheid van een opleider.

DataverzamelingIn mei-juni 2010 hebben studenten en opleiders van twee leerafdelingen aan dit deel van het onderzoek meegedaan. Ze hebben (na een schriftelijke en mondelinge instructie door de onderzoekers) gedurende twee vooraf bepaalde weken situaties vastgelegd die beteke-nisvolle leersituaties waren voor henzelf en/of voor een ander, of waarin er juist niets geleerd werd terwijl dat wel de bedoeling was. Het streven was om per persoon vijf situaties vast te leggen, via foto’s, geluidsopnames of aantekeningen. Voor deze zelfrap-portages was een formulier beschikbaar (zie de bijlage). Aan het eind van de twee weken interviewden de onderzoekers de studenten en opleiders naar aanleiding van de door hen ingevulde formulieren. De interviews duurden circa een half uur en zijn met toestemming van de geïnterviewden op geluidsband of digitaal opgenomen.4

We hebben in overleg met de opleiders voor deze aanpak gekozen boven een methode met integrale logboeken, omdat het invullen van 5 x eenzelfde formulier minder belastend is voor de betrokken studenten en opleiders en de verwachting was dat de respons dan hoger zou uitvallen dan bij een logboek dat dagelijks bijgehouden moet worden.

4

wat

vo

ora

f g

ing

2

13

Leren van betekenis

Niet alle studenten en opleiders van de twee leerafdelingen hebben daadwerkelijk meege-daan aan het onderzoek. Degenen die wel meededen, hebben niet allemaal het beoogde aantal van vijf formulieren ingevuld. Als redenen noemen ze dat hen niet meer is opgeval-len, of dat tijdgebrek een rol speelt. In algemene zin valt verder op dat vooral eerstejaars studenten maar ook enkele opleiders moeite hebben om de formulieren volledig en informatierijk in te vullen; veel teksten zijn vrij summier. Niemand heeft gebruik gemaakt van de mogelijkheid om een leersituatie via beeld- of geluidsmateriaal in plaats van via (of in aanvulling op) geschreven tekst te beschrijven. Overigens blijken de verdiepende interviews naar aanleiding van de zelfrapportages wezenlijk te zijn om als onderzoeker en opleider of student samen de ins en outs van de leersituaties helemaal in beeld te krijgen.

In eerste instantie hebben 13 personen 39 leersituaties beschreven, waarvan 5 opleiders (15 leersituaties) en 8 studenten (24 leersituaties). Om over nog wat meer casussen te kunnen beschikken, zijn na de zomer van 2010 nog een paar leersituaties in kaart gebracht. De totale respons komt daarmee op 46 leersituaties die zijn beschreven door 20 personen, waarvan 6 opleiders (16 leersituaties) en 14 studenten (30 leersituaties). Reflectie op respons en non-responsWe hebben net al gesignaleerd dat de respons lager is dan beoogd. Niet iedereen heeft meegedaan en de meeste van degenen die wel meededen rapporteerden over minder dan vijf leersituaties. Wat zegt dit over de leerafdelingen, opleiders en studenten en het onder-zoek? Het is lastig om achteraf vast te stellen wat er aan de hand is. De onderzoeksaanpak was een expliciete keuze van de opleiders, er zijn instructiebijeenkomsten geweest en ook in de onderzoeksweken is er steeds contact geweest. Dat zou als zodanig tot een goede deelname moeten kunnen leiden. Moeten we dan constateren dat er nog meer inspannin-gen nodig waren geweest, of dat er in twee weken tijd weinig betekenisvolle leersituaties zijn geweest, of dat in ons onderzoek vooral ‘opvallende’ situaties zijn benoemd? Wellicht speelt een rol dat in werksituaties vooral informeel wordt geleerd en dat het expliciteren daarvan op schrift niet gebruikelijk of onwennig is? Hoe zit het dan met de reflectieversla-gen die in het hedendaagse beroepsonderwijs zo gebruikelijk en soms ook zo verguisd zijn? Het lijkt erop dat het invullen van onderzoeksformulieren feitelijk een manier van expliciteren van impliciete leerervaringen is die een extra mentale inspanning vereist, meer dan alleen noteren wat er is gebeurd. Deze redenering wordt gesterkt doordat enkele respondenten melden dat ze het werken met het formulier herkennen als een mogelijkheid om te reflecteren op het leren op de leerafdeling.

wat

vo

ora

f g

ing

2

14

Leren van betekenis

Ze vinden dat ze door aan het onderzoek mee te werken, meer attent zijn op leersituaties die voorkomen en daar ook meer over gaan nadenken. Deze ervaring heeft direct gevolg voor het aspect ‘bewust of onbewust leren’ in de beschreven leersituaties: door aan het onderzoek mee te doen is er eerder sprake van bewust leren dan wanneer niet aan het onderzoek meegedaan zou zijn.

Wijze van verwerking en analyse van de gegevensDe (opgenomen) interviews zijn integraal uitgewerkt op papier. Daarna zijn ze waar relevant aangevuld aan de hand van de door de opleiders en studenten ingevulde formu-lieren. Ook zijn ze voorzien van een korte samenvattende beschrijving van de leersituaties. Eén interview heeft dus doorgaans betrekking op meer leersituaties.

Van alle beschreven leersituaties zijn geanonimiseerde samenvattingen van eenderde tot een halve bladzijde gemaakt die drie punten beschrijven: de situatie, de actie en het leren (of niet-leren). De analyses zijn uitgevoerd op basis van deze samenvattingen, waaraan het integraal uitgewerkte interviewverslag als achtergrond en feitelijke bron gekoppeld is. In hoofdstuk 3 volgen de uitkomsten van deze analyses.

5

Mede daarom hebben we de beschrijvingscategorie ’bewust/onbewust leren’ niet verder meegenomen in het onderzoek.5

wat

vo

ora

f g

ing

3

15

Leren van betekenis

3 Betekenisvolle leersituaties

Het navolgende is gebaseerd op kwalitatieve analyses van 46 betekenisvolle leersituaties zoals studenten en opleiders van leerafdelingen deze hebben benoemd. Eerst geven we kort de context van het leren aan: wanneer en waar werd er geleerd en wie waren daarbij betrokken (§3.1)? Dan kijken we naar het waarom en het wat van het leren (§ 3.2). We sluiten af met een reflectie op onze bevindingen (§ 3.3).

3.1 Wanneer, waar en wie?

Het merendeel van de door studenten en opleiders beschreven leersituaties vond plaats in de twee onderzoeksweken op de leerafdeling. Enkelen putten uit ervaringen van eerdere weken, omdat ze het relevante situaties vinden en/of in de onderzoeksperiode niet of niet zoveel op de leerafdeling aanwezig zijn geweest (bijvoorbeeld docenten uit mbo of hbo wiens middag op de leerafdeling een keer is vervallen).

Het merendeel van de leersituaties is gesitueerd op de leerafdeling, bijvoorbeeld in de teamkamer, het intervisie/leslokaal, de kamer van een patiënt. Enkelen noemen een specifieke andere plek op de leerafdeling zoals de gang of de gezamenlijke eetkamer, of een leersituatie elders die wel met de leerafdeling te maken heeft. Voorbeelden van dat laatste zijn situaties buiten lopend met een patiënt, op een andere leerafdeling, op school of in een e-mail wisseling.

De door opleiders beschreven situaties betreffen steeds contacten met studenten en/of andere opleiders. Opleiders hebben vrijwel geen situaties met directe contacten met patiënten beschreven; studenten doen dat juist vrij veel. In een enkel geval wordt een andere zorgverlener genoemd, bijvoorbeeld een fysiotherapeut.

In de beschreven leersituaties zijn het studenten en/of opleiders die leren. Veel responden-ten melden ‘individueel leren’ in situaties waarin duidelijk meer personen betrokken zijn; ‘samen leren’ wordt minder vaak benoemd, maar is duidelijk wel aan de orde.

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

16

Leren van betekenis

3.2 Waarom en wat?

Als aanleiding/oorzaak van het leren beschrijven de studenten en opleiders gebeurtenissen en handelingen in een bepaalde situatie die tot leren leiden (of die niet tot leren leiden terwijl dat wel de bedoeling was). Hieronder maken we onderscheid tussen formele leersituaties waarbij een opleider direct betrokken is in zijn of haar rol van opleider (§ 3.2.1) en niet- formele leersituaties zonder directe betrokkenheid van een opleider (§ 3.2.2). In het tekstkader staan voorbeelden die gebaseerd zijn op uitgebreidere beschrijvingen van leersituaties.

3.2.1 Betekenisvol leren in formele leersituatiesRuim de helft van de beschreven situaties betreft formele leersituaties, waarbij vier typen leren onderscheiden kunnen worden:

1 Formeel leren in werksituatiesHet gaat hier om situaties waarin opleiders studenten instrueren of begeleiden bij concrete taken die zich op de leerafdeling voordoen. In dit soort situaties leert de student van de werkbegeleider/coach verschillende zaken, zoals:- Een nieuwe soort zorgtechnische handeling zoals werken met de tillift, catheteri-

Een nieuwe soort zorgtechnische handeling zoals werken met de tillift, cathete-riseren, wassen/douchen van een patiënt (8x genoemd);

Werken met een tilliftEen student is in de kamer van een patiënt. De patiënt is op het toilet en moet geholpen bij het verlaten van het toilet. Daarvoor is een tillift vereist. De student weet niet hoe de tillift werkt en haalt een mede-stagiair en zijn werkbegeleider/ coach erbij om te leren hoe de tillift in deze situatie werkt. De begeleider laat de student zien hoe de tillift werkt, door samen met de student de tillift te hanteren bij de patiënt. De student zegt hierdoor niet alleen te hebben geleerd over de werking van de tillift, maar ook over het belang van het betrekken van een collega in situatie waarin je er in je eentje niet uitkomt.

KatheteriserenEen patiënt moet gekatheteriseerd worden, maar de student heeft dit nog nooit gedaan en ook op school is deze vaardigheid nog niet aan de orde geweest.

-

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

17

Leren van betekenis

De student wil graag zien hoe deze verpleegtechnische handeling uitgevoerd moet worden. De student kijkt hoe de coach dat doet. Ondertussen vertelt de coach hoe de handeling uitgevoerd moet worden. De student let ook op de omgangskundige kant van het communiceren met de patiënt. De student leert op deze manier zowel van de verpleegtechnische als de omgangskundige handelingen die de coach uitvoert.

Nieuwe handelingsmogelijkheden om iets te bereiken, bijvoorbeeld meer of anders communiceren met een ‘lastige’ patiënt (2x genoemd);

Een tegenwerkende patiënt helpen Een psychogeriatische patiënt werkt tegen bij het aan- en uitkleden. De student weet niet wat ze in zo’n situatie tegen de patiënt moet zeggen. Samen met de werkbegeleider/coach helpt ze de patiënt, waarbij de werkbegeleider vertelt dat je tegelijkertijd de patiënt moet vertellen wat je aan het doen bent. De werkbe-geleider doet voor hoe dat moet.

Het belang van of het omgaan met protocollen, bijvoorbeeld voor ziekmelding of het maken van een werkplanning/dagrooster (2x genoemd);

Ziekmelding niet volgens protocol; dagplanning in de knelEen student is te laat aanwezig op de leerafdeling, ze heeft daarover (nog) geen (ziek)melding gedaan, het protocol daarvoor zit wel in de stagemap. De student-dagoudste weet niet of ze deze student wel of niet moet opnemen in het te maken dagrooster; ze heeft geen handvat om een keuze te maken. De opleider bespreekt met de te laat ziekgemelde student het protocol voor ziekmeldingen en de consequenties voor de werkindeling als je je daar niet aan houdt. De opleider bespreekt met student-dagoudste de voors en tegens van wel/niet opnemen van de afwezige student in het dagrooster. De uitkomst is een handelingsinstructie voor dit soort situaties.

Het belang van collegiale hulp of overleg als je ergens zelf niet uitkomt (2x expliciet genoemd, zie voorbeeld hierboven, maar feitelijk vaker het geval).

-

-

-

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

18

Leren van betekenis

Hoewel vrij veel van het totale aantal benoemde leersituaties in de categorie ‘formeel leren in werksituaties’ valt, blijkt dit type leren ook wel eens onder druk te staan. Zo vermeldt een van de opleiders dat bij de start van een stageperiode studenten klachten hadden dat er door het vele werk te weinig aandacht was voor het leren en dat de werkbegeleiders daar ook niet in stuurden. Belangrijk is dat bij elke nieuwe groep studenten de werkbege-leiders weer (extra) attent zijn op het feit dat studenten vooral aanwezig zijn om te leren en dat ze daar als werkbegeleider een rol in hebben.

2 Formeel leren tijdens intervisieHet tweede type formele leersituaties doet zich voor tijdens de wekelijkse intervisiemidda-gen of andere groepsgewijze contacten tussen studenten en opleiders. Een van de opleiders merkt op dat dit soort gelegenheden bij uitstek geschikt zijn om als studenten samen van te leren, een mogelijkheid die er bij een individuele stage niet is.

Vaak worden tijdens de intervisiebijeenkomsten samen casussen doorgesproken of nagespeeld, waarbij er ingegaan wordt op handelingsalternatieven om iets te bereiken, of op handelingsruimte die er juist niet is vanwege de geldende protocollen (8x genoemd). Het gaat met andere woorden steeds om intervisie naar aanleiding van het type casussen die we hiervoor onder ‘formeel leren in werksituaties’ hebben gezien of die verderop aan bod komen bij informele leersituaties met patiënten of tijdens ander werk.

Dagplanning maken en bijstellenAls ’s morgens de zorg wordt overgedragen van de nachtdienst naar de dagdienst zijn de studenten verplicht om een planning te maken van de activi-teiten die ze die dag zullen uitvoeren. Dat moet met het gehele team gebeuren. Er zijn studenten die dat serieus willen doen, maar er zijn ook studenten die zonder een planning te maken gewoon aan het werk gaan. Soms gaat het dan mis en dan kunnen de studenten bij de bespreking niet terugvallen op de planning en daaruit voortvloeiende afspraken die zijn gemaakt. Ook het omgooien van een planning (doordat er iets met een zorgvrager gebeurt) wordt daardoor moeilijk. Systematisch evalueren van de activiteiten en het bijstellen van planningen gebeurt vaak niet structureel en systematisch. Een student stelt samen met een docent tijdens een intervisie bijeenkomst de problematiek van planning en voortdurende bijstelling van planning door de student aan de orde.

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

19

Leren van betekenis

Een ander voorbeeld van een activiteit tijdens de intervisiebijeenkomsten is dat een student een les/presentatie geeft en van de andere studenten feedback krijgt naar aanlei-ding daarvan. De student past de tips uit die intervisie toe in haar volgende les/prestatie (2x genoemd).

Samen met de docent worden tips opgesteld hoe planning kan worden verbe-terd. De studenten leren hierdoor dat je je door veranderende omstandigheden niet altijd stipt aan een planning kunt houden. Daarover moet dan wel goed worden gecommuniceerd met de andere teamleden. De student die het initiatief tot deze bespreking heeft genomen, heeft bovendien geleerd om anderen aan te spreken op een naar haar indruk slechte planning en communicatie.

Klinische les door een studentEen student moet een klinische les verzorgen in het intervisie lokaal van de zorginstelling. Ze spreekt relatief slecht Nederlands en is extreem zenuwachtig, waardoor ze niet goed uit haar presentatie komt; ze slaagt er niet in om de inhoudelijke problematiek over het voetlicht te brengen. De opleider geeft in eerste instantie feedback en concludeert dat de student de klinische les de volgende week opnieuw moet doen. Daarna vraagt hij de aanwezige studenten met tips te komen. De studenten geven vakinhoudelijke en taalkundige aanwij-zingen, niet alleen voor het houden van een voordracht maar ook in de commu-nicatie met patiënten. Met dat laatste heeft de student namelijk ook moeite. De adviezen zijn deels gebaseerd op eigen ervaringen van de collega studenten met het verbeteren van hun eigen presentatietechnieken. In deze bijeenkomst denken de studenten met elkaar na over het geven van feedback aan een collega student, geven die feedback ook daadwerkelijk, en verplaatsen zich in de problemen die ze mogelijk zelf zouden kunnen ondervin-den (of daadwerkelijk ondervonden hebben) als ze een klinische les (onder moeilijke omstandigheden) moeten geven. De student die de presentatie gaf, neemt de kritiek en adviezen ter harte geeft de week daarna een goede klinische les.

Andere leersituaties die verband houden met de intervisie zijn dat studenten naar aanlei-ding van een besproken casus een aanvullende les krijgen van een opleider naar aanleiding

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

20

Leren van betekenis

Feedback op gedragEen student-dagoudste heeft naast de reguliere coördinatie van die dag ook tot taak om een nieuwe groep stagiaires in te werken. De student voelt zich bij dat inwerken niet zelfverzekerd. De coach is aanwezig bij de activiteiten geeft tijdens het evaluatiegesprek onderbouwde en positieve feedback. De student leert daardoor dat ze een competentie waarvan ze dacht dat ze die niet had (zelfverzekerd zijn) toch heeft laten zien. Daardoor heeft ze meer vertrouwen in het eigen kunnen gekregen.

van een intervisie-casus (1x genoemd), of – weer een heel andere situatie – dat een opleider zich noodgedwongen moet afmelden voor de intervisiemiddag met de studenten en merkt dat de eerdere investeringen in de samenwerking als opleiders nu rendeert, omdat de andere opleiders zonder problemen haar rol tijdens de intervisie kunnen overne-men (1x genoemd).

Een voorbeeld van een ander groepsgewijs contact tussen studenten en opleiders is de situatie waarin een opleider studenten een (extra) overleg met opleiders laat organiseren om het klaaggedrag van studenten te bespreken (1x genoemd). (Wanneer dat niet het gewenste resultaat heeft, volgt een individuele aanpak; zie hierna onder 3).

De kwaliteit van het samen leren tijdens de intervisie wordt mede bepaald door de kwali-teit van de feedback die studenten elkaar geven. In dat verband merkt een van de opleiders op, dat (vooral eerstejaars) studenten elkaar te vaak positieve feedback geven en weinig (constructieve) negatieve feedback. Een ander wijst er (daarom) op dat het belangrijk is dat de opleiders goed doorvragen tijdens de intervisie door studenten. Met name werkbe-geleiders zijn (net als studenten) regelmatig te weinig kritisch.

3 Formeel leren in (andere) opleidingsgebonden situatiesNaast de gezamenlijke intervisiebijeenkomsten zijn diverse individuele contacten tussen studenten en opleiders in verband met de opleiding, bijvoorbeeld over persoonlijke opleidingsplannen, evaluaties, reflectieverslagen en beoordelingen (7x genoemd). In verschillende van deze situaties is te zien dat opleiders studenten aanspreken op hun (beoogde) functioneren als zorgprofessional.

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

21

Leren van betekenis

Wanneer is feedback constructief?Een docent geeft een student via e-mail feedback op een document. De student had deze feedback niet verwacht omdat andere studenten en de werkbegelei-der eerder positief waren. De student spreekt de docent hierop aan. De docent realiseert zich dat studenten op de leerafdeling onderling veel invloed op elkaar hebben. Ze geven elkaar op de leerafdeling onderling vooral positieve feedback, vooral 1e jaars doen dat. De docent leert hierdoor dat goede sturing nodig is op de feedback die studenten elkaar geven, opdat dat constructieve, leerzame onderlinge feedback wordt. De docent heeft ook geleerd dat bij feedback per e-mail het risico bestaat dat die niet begrepen wordt/niet landt op de manier die je wilt.

Een andere (bijzondere) situatie is die waarin een opleider – als het groepsgewijs aankaar-ten van klaaggedrag van studenten niet helpt (zie eerder onder 2) – een informeel leidende student individueel aanspreekt op het gedrag van de groep en wat de desbetreffende student kan bijdragen aan een meer positieve houding. In dit geval leert de opleider vooral iets over het effectief aanspreken van een groep (1x genoemd).

Eerder is bij het ‘leren in werksituaties’ al opgemerkt dat het leren soms in het gedrang komt. Hetzelfde kan ook in de hierboven beschreven andere opleidingsgebonden situaties het geval zijn. Zo wordt genoemd dat de werkbegeleiders te weinig methodisch coachen, of niet kritisch genoeg zijn en studenten vooral positieve feedback geven. Maar niet alleen de opleiders hebben een rol in het bevorderen van het leren, ook de student zelf. Twee opleiders vermelden dat studenten soms te weinig initiatief tonen en hun werkbegeleider of docent te weinig aanspreken op hun rol als opleider (2x genoemd).

Onvoldoende contact docent-studentenEen docent heeft op de leerafdeling minder contact met studenten dan ze had verwacht, bijvoorbeeld als het gaat om reflectieverslagen, beoordelingen. Er is geen structureel ingepland overleg, studenten nemen niet het initiatief, het aanwezig zijn van de opleider op de werkvloer blijkt niet genoeg om als opleider aangesproken te worden door studenten. De docent gaat daarom achter zaken aan waarin studenten zelf onvoldoende initiatief ontplooien. Ze is van plan contactmomenten zelf gestructureerd te gaan inplannen en/of studenten te activeren/coachen om dit zelf te doen.

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

22

Leren van betekenis

Tot slot is een van de opmerkingen dat eerstejaars mogelijk nog onvoldoende houvast hebben om de leermogelijkheden van de leerafdeling voldoende te kunnen benutten; bij gebrek aan eerdere stage-ervaring kunnen ze geen vergelijking maken met wat ‘normaal’ is in een zorginstelling.

4 Formeel leren in opleidersoverlegVerschillende opleiders noemen het collegiale overleg tussen werkbegeleiders/coaches en praktijkopleider/teamleider als gelegenheid waarbij betekenisvol leren aan de orde is. Op een vergelijkbare manier als bij de intervisiebijeenkomsten met studenten, worden tijdens die bijeenkomsten concrete begeleidingssituaties besproken die er geweest zijn (4x genoemd). Met name praktijkopleiders en teamleiders zien het belang van dit overleg. Ze vermelden tegelijkertijd dat het wel eens uitvalt omdat niet iedereen het even belangrijk vind of op het netvlies heeft.

3.2.2 Betekenisvol leren in niet-formele andere leersituatiesEen kleine helft van de beschreven leersituaties betreffen gebeurtenissen die zich voordoen op of in relatie tot de leerafdeling zonder dat er door de interactie tussen student(en) en opleider(s) van een formeel opleidingselement sprake is. Veel van deze situaties houden direct verband met het werk in de desbetreffende zorginstelling. We kunnen drie typen situaties onderscheiden:

1 Niet-formeel leren tijdens werk met patiëntenHet gaat hier om situaties waarin de student(en)werkt/werken met een patiënt, bijvoor-beeld bij persoonlijke verzorging, eten in de zaal, boodschappen doen.

Onder meer gaat het om samenwerkend leren door studenten, bijvoorbeeld studenten die samenwerken tijdens weekenddienst en elkaar daardoor beter leren kennen, of een student die van een collega-student instructie krijgt tijdens een zorghandeling. Ook zijn er situaties waarin studenten hulp halen bij een zorgtaak die ze niet alleen kunnen uitvoeren of waarin ze niet weten wat ze moeten doen; daaruit leren ze dat het goed is om de hulp van collega’s in te roepen. Dit laatste kwam eerder ook al bij formeel leren in werksituaties aan bod.

De docent heeft hiervan geleerd dat studenten minder contact zoeken dan nodig is voor hun opleiding. Ze leren minder dan zou kunnen als ze meer verant-woordelijkheid namen of meer gestructureerd contact hadden.

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

23

Leren van betekenis

Verschillende situaties hebben betrekking op de communicatie met patiënten, bijvoorbeeld een student die verschillende manieren van communiceren met een patiënt met probleem-gedrag uitprobeert. Een ander voorbeeld is dat van een student die probeert een patiënt insuline te geven en daarbij steeds met de patiënt praat. Omdat het niet direct goed lukt met de insuline, geeft de patiënt commentaar, waarop de student met de patiënt in discus-sie gaat. De student leert uit deze situatie dat je niet in discussie moet gaan, maar verder moet gaan met uitleggen wat je doet.

Verder komt het werken met zorgprotocollen aan de orde. Bijvoorbeeld een student die volgens het protocol handelt in een situatie met probleemgedrag van een patiënt, ervaart dat het belangrijk is om het protocol te volgen. Een ander voorbeeld is dat van studenten die samen een opname doen, maar zich niet houden aan het protocol:

WondverzorgingEen student is met een medestudent bezig met wondverzorging. De student krijgt van de medestudent aanwijzingen/tips om het beter te doen. De andere student is duidelijk vaardiger in deze handeling. Volgens de student komen dit type situaties vaak voor op een leerafdeling, omdat de opleidingsniveaus van de studenten verschillen en het leerjaar waarin ze zitten. De heterogene samenstel-ling van een leerafdeling qua studenten biedt veel mogelijkheden om van elkaar te leren “Het zit er als het ware ingebakken.” Dit is, aldus de student, het groot-ste pluspunt van een leerafdeling ten opzichte van een individuele stage. Soms is je werkbegeleider er niet (je bent hier namelijk min of meer gekoppeld aan 1 werkbegeleider) en dan kun je vaak terecht bij medestudenten voor een antwoord op een vraag.

Opname nieuwe patiëntEr zou een nieuwe patiënt opgenomen worden; dat is een redelijk bijzondere leersituatie voor studenten, die ze ook nodig hebben voor hun opleiding. Er is een opnameprotocol beschikbaar en de opleider heeft twee studenten geholpen met hun voorbereiding op de opname. De opleider zou de studenten begeleiden bij de opname, maar de patiënt kwam later dan afgesproken, op het moment dat de opleider een andere afspraak had. De opleider koos voor haar andere afspraak en heeft de twee studenten samen zonder begeleiding de opname laten doen.

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

24

Leren van betekenis

2 Niet-formeel leren tijdens ander werkEr zijn veel verschillende andere leersituaties van studenten zonder dat er een opleider bij is. Bijvoorbeeld bij het maken van werkplanningen voor de afdeling, ervaren studenten het belang van goede onderlinge communicatie, onder meer om van werkplanningen af te kunnen wijken (4x genoemd). Andere voorbeelden zijn het aanspreken van een andere zorgverlener zoals de fysiotherapeut op een haperde revalidatie, het omgaan met klachten van familie van een patiënt, de reflectie van een student op het gedrag van werkbegelei-ders die zich niet altijd aan de protocollen houden maar hun eigen routines aanhouden.

De studenten hebben de opname niet goed gedaan; ze hebben niet de benodigde informatie verzameld en gearchiveerd, waardoor de volgende dienst in de knel kwam. De studenten hebben nu niet geleerd/geoefend wat nodig was. De opleider heeft geleerd dat het opnameprotocol alleen onvoldoende sturend is om een intake (de eerste keer) zelfstandig te kunnen doen; daar is volgens de opleider geen uitgebreider protocol voor nodig, maar wel sturing/begeleiding van de studenten die de opname doen.

Haperende revalidatieEen student signaleert bij een opleider dat het herstel van een patiënt stagneert. De student heeft in het zorgdossier gelezen dat er fysiotherapie wordt gegeven; onduidelijk is echter hoe vaak. De opleider laat de student zelf de fysiotherapeut aanspreken, onder meer omdat dit geen standaard zorgtaak is en wel een aantrekkelijke leersituatie. De student leert zo iets over ‘communiceren met andere disciplines’. De student leert ook dat het signaleren van een probleem bij een meerdere alleen onvoldoende is, dat een vervolgactie nodig is en dat je die zelf moet ondernemen (of bewaken dat het gebeurt) en registreren in het dossier. De opleider ervaart door eigen bewuste actie dat ze bepaalde zaken aan studenten over kan laten, ze leert dat ‘loslaten’ kan. De fysiotherapeut leert dat behandeling in dossier moeten worden geregistreerd.

Omgaan met boze familieEen student wordt geconfronteerd met familie van een dementerende patiënt die boos is over de kwaliteit van de verzorging. De student heeft de patiënt echter wel de juiste verzorging te geven en heeft ook de collega’s daarop geattendeerd.

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

25

Leren van betekenis

3 Niet-formeel leren door individuele opleidersTot slot zijn er niet-formele leersituaties waarin individuele opleiders iets leren uit situaties die zich voordoen. Een voorbeeld daarvan is een praktijkopleider die reflecteert op het gedrag van werkbegeleiders na een training en daaruit leert dat alleen training onvol-doende effect heeft op de kwaliteit van de begeleiding. Een ander voorbeeld betreft de eerder genoemde situatie waarin studenten klagen over de werkbelasting in verhouding tot het leren, waarvan de opleider iets leert over de voorbereiding op de leerafdeling:

De student heeft de acties vastgelegd in het verpleegplan. De student heeft de acties gecommuniceerd met de familie van de patiënt. De student heeft hier geleerd hoe belangrijk het is om het verpleegplan goed bij te houden en om goed tover de geboden zorg te communiceren met familie.

Voorbereiding voor iedereenEen docent krijgt in de eerste wekelijkse contactmiddag van de groep nieuwe studenten te horen dat ze zoveel hebben moeten werken en daardoor onvol-doende aan hun leerproces zijn toegekomen. De studenten hebben niet ervaren dat ze boventallig zijn, kregen geen instructie, de POP’s en PAP’s zijn niet gebruikt en de werkbegeleiders vroegen er ook niet naar. De docent bespreekt het een ander met de werkbegeleiders en leert van de situatie dan bij de start van een nieuwe groep studenten niet alleen die studenten maar ook de andere betrokkenen adequaat voorbereid moeten zijn.

3.3 Reflectie op de benoemde leersituaties

Eerder hebben we al aangegeven dat door de deelname aan dit onderzoek er eerder sprake is van bewust leren dan wanneer niet aan het onderzoek meegedaan zou zijn. Mede daarom maken we in deze rapportage geen onderscheid tussen bewust en onbewust leren. Het feit dat de gebruikte formulieren een hulpmiddel zijn om het leren expliciet te maken, is wel een aanleiding geweest om de formulieren en de daarmee benoemde leersituaties te benutten in bij de professionalisering van opleiders (zie hoofdstuk 4).

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

3

26

Leren van betekenis

bete

ken

isvo

lle

leer

situ

atie

s

Zoals eerder gezegd melden veel respondenten ‘individueel leren’ in situaties waarin duidelijk meer personen betrokken zijn. Blijkbaar maken in deze situaties één of meer betrokkenen bij dezelfde situatie hun eigen leerproces door zonder dat ze van samenwer-kend leren spreken. ‘Samen leren’ wordt wel benoemd, maar minder vaak dan individueel leren. Dit roept de vraag op of ‘samenwerkend leren’ dat zo kenmerkend is voor het concept van leerafdelingen, in de praktijk optimaal wordt vormgegeven. In elk geval zijn de intervisiebijeenkomsten (zowel voor studenten als opleiders) gelegenheden bij uitstek om samen te reflecteren en te leren; op dit punt zijn leerafdelingen uniek vergeleken met individuele stages.

In het voorgaande hebben we gezien dat het leren van studenten betrekking heeft op diverse competenties, waaronder: - zorgtechnische handelingen; - adequaat en op verschillende manieren leren communiceren met patiënten, familie, andere zorgverleners en met elkaar; - samenwerken, hulp inroepen in een nieuwe situatie of bij een probleem; - het omgaan met protocollen (het volgen ervan en weten wanneer en hoe ervan af te wijken); en - het overdenken of uitproberen van handelingsmogelijkheden.

Opvallend is dat veel van de bereikte leeropbrengsten zowel in formele situaties (in de aanwezigheid van een opleider) als informele situaties (zonder de aanwezigheid van een opleider) worden genoemd. Studenten leren dus dezelfde typen competenties zowel van hun opleiders als direct van hun werk met patiënten en met elkaar.

Overigens leren opleiders zelf ook, getuige de diverse door hen benoemde situaties waarin ze zelf leren. Denk bijvoorbeeld aan opleiders die zich al reflecterend realiseren dat condi-ties voor het leren van studenten niet vanzelfsprekend aanwezig zijn. Een regelmatig terugkerend item is de mate van sturing die studenten - en ook werkbegeleiders - nodig hebben c.q. de mate waarin zij zelf verantwoordelijk (kunnen) zijn en adequaat weten te handelen. Verder zijn onder meer genoemd: de aanwezigheid van een POP en PAP, goede methodische werkbegeleiding en coaching, verantwoordelijkheidgevoel en initiatief van studenten, kunnen doorvragen en constructieve feedback geven (zowel door opleiders als studenten). Ook zijn de groepsgrootte en groepsdynamiek aandachtspunten.

4

27

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

4 Integratie van onderzoeksuitkomsten en benutting in de praktijk

De centrale onderzoeksvraag in dit rapport is: hoe dragen op leerafdelingen de elementen a t/m f uit het schema bij aan de beoogde opbrengsten in de vorm van leerresultaten (verworven competenties) en meerwaarde vergeleken met individuele leerwerktrajecten?

Opbrengsten van a-fleerresultaten en meerwaarde vergeleken met individuele trajecten

Om deze vraag te beantwoorden zijn drie deelonderzoeken uitgevoerd:

1) literatuuronderzoek naar de begeleiding op leerafdelingen (Streumer, 2011), 2) veldonderzoek naar de vormgeving van a) de matching voor en b) de relaties op de leerafdelingen (Streumer, Van den Berg & De Jongh, 2011) en 3) veldonderzoek naar betekenisvolle leersituaties op de leerafdelingen (voorliggend rapport).

In dit hoofdstuk integreren we de uitkomsten van de eerste twee deelonderzoeken (§ 4.1) en geven we in het verlengde daarvan een samenvatting en conclusies van het onderzoek naar betekenisvolle leersituaties (§ 4.2). Tot slot laten we zien hoe de aanpak en uitkom-sten van dit onderzoek zijn benut in professionaliseringactiviteiten voor opleiders (§4.3).

4.1 Eerdere deelonderzoeken

Uit de deelonderzoeken Samen werken en samen leren (Streumer, 2011) en Samenwerken op de leerafdeling (Streumer, Van den Berg & De Jongh, 2011) blijkt, dan voor een hoog leerpotentieel van leerafdelingen en daarmee hoge kansen op betekenisvol leren, verschil-lende zaken van belang zijn.

Verticaal(tussen groepen)

Horizontaal(binnen groepen)

Horizontaal(binnen groepen)

Matchen (vooraf )

a] student-leerafdeling

b] studentengroep

c] opleidersgroep

Relaties (tijdens)

d] studenten-opleiders

e] studentengroep

f] opleidersgroep

4

28

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

1 Rijke leeromgevingTen eerste gaat het om de taken die op de afdelingen moeten worden uitgevoerd. Waar het in concrete situaties om gaat kan sterk variëren en is onder meer afhankelijk van de zorgvraag, de geboden zorg en de manier waarop deze wordt georganiseerd. Van belang is in elk geval een rijkheid aan zorg- en andere taken die zowel teamwerk als zelfstandig-heid vereisen.

2 Matching, voorlichting en afspraken studentenTen tweede gaat het om de kenmerken van studenten, zoals motivatie, belangstelling, cognitief functioneren, communicatieve vaardigheden, zelfstandigheid en vermogen om in een team te functioneren. Op zich is er wat voor te zeggen dat elke student in elke leeraf-deling zou moeten kunnen leren en werken, maar toch blijkt dat een goede matching van belang is om binnen de gegeven tijd zoveel mogelijk resultaat te boeken. Tegelijkertijd blijkt ook dat in de praktijk van de onderzochte afdelingen van een dergelijke matching nauwelijks sprake is, vooral vanwege een tekort aan stagiairs in verhouding tot het aantal stageplaatsen op leerafdelingen. Hierdoor kan het bijvoorbeeld voorkomen dat studenten onvoldoende gemotiveerd zijn, nog niet toe zijn aan het werk dat gevraagd wordt, of zich onvoldoende kunnen redden in het team. Naast een goede matching is ook een goede voorlichting voor studenten over leerafdelingen van belang, vooral omdat hun motivatie, belangstelling en verwachtingen dan meer op feiten gebaseerd zullen zijn. Wanneer voorlichting en matching tot een feitelijke plaatsing leiden, is het vastleggen van afspraken tussen school, leerafdeling en studenten een van de mogelijkheden om de verwachtingen over en weer verder af te stemmen en daarmee het werken en leren goed in te kaderen.

3 Competenties en lerende houding van opleidersEen derde groep factoren die ertoe doet betreft kenmerken van de omgeving c.q. de leeraf-deling zelf. Van de kenmerken van het concept van een leerafdeling in het algemeen (waaraan in de praktijk meer of minder voldaan wordt) zijn vooral ook de kenmerken van de opleiders van belang. Het gaat om hun begeleidingscompetenties, het evenwicht tussen wat ze doen en wat ze juist laten, de mate waarin ze samenwerken met elkaar en met de studenten, en niet in de laatste plaats hun ‘will to learn’. Met andere woorden: het leren van (samenwerkende) studenten heeft vooral ook baat bij een lerende houding van hun (samenwerkende) opleiders. Uitdagingen waarvoor de opleiders onder meer staan, zijn het (begeleiden van het) actief verbinden van het leren op school enerzijds en het leren en werken op de leerafdeling anderzijds, en het (begeleiden van het) combineren van indivi-dueel en samenwerkend leren.

4

29

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Met het belang van een lerende houding van opleiders verwijzen we zowel naar individu-ele opleiders als naar het gehele ‘extended team’ van docenten, praktijkopleiders en werkbegeleiders/coaches en de leerafdeling waarbij ze betrokken zijn (lerende organisa-tie). Overigens zijn net als bij studenten ook voor opleiders een goede voorlichting en matching belangrijk, evenals het vastleggen van afspraken.

4.2 Deelonderzoek naar betekenisvolle leersituaties

SamenvattingVia zelfrapportages en daarop aansluitende interviews hebben 14 studenten en 6 opleiders in totaal 46 leersituaties in beeld gebracht waarin zijzelf of anderen leren. Dat waren aanzienlijk minder leersituaties dan beoogd, maar wel met een grote variatie die de gang van zaken op een leerafdeling laat zien. Het merendeel van de situaties vond plaats op de leerafdeling zelf en met name vaak in de kamer van een patiënt, de teamkamer of het intervisie/leslokaal. Opleiders beschrijven situaties met studenten en/of andere opleiders. Studenten beschrijven situaties met patiënten, andere studenten, opleiders en anderen. In enkele leersituaties is er sprake van niet-leren terwijl dat wel de bedoeling of mogelijk was.

In formele leersituaties (dat wil zeggen situaties met een interactie tussen student(en) en opleider(s)) gaat het om leren - van werksituaties (zorgtechnische handelingen, handelingsmogelijkheden, omgaan met protocollen, collegiale hulp); - tijdens intervisie (casussen doorspreken of naspelen, leren presenteren, aanvullende les, extra overleg); - in andere opleidingsgebonden situaties (onder meer over POP’s, evaluaties, reflectieverslagen en beoordelingen) en - tijdens opleidersoverleg (intervisie naar aanleiding van begeleidingssituaties)

Niet-formele leersituaties hebben betrekking op leren - tijdens werk met patiënten (samenwerkende studenten bij zorghandelingen, communiceren met patiënten, werken met protocollen); - tijdens ander werk (onder meer het maken van werkplanningen en communiceren met andere zorgverleners of familie van patiënten); en - door individuele opleiders (reflectie op diverse situaties die zich voordoen).

4

30

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Wanneer we naar de inhoud van het geleerde kijken, valt op dat veel daarvan zowel in formele als informele situaties wordt genoemd. Studenten leren dus dezelfde typen competenties zowel van hun opleiders als direct van hun werk met patiënten en met elkaar: - zorgtechnische handelingen; - adequaat en op verschillende manieren leren communiceren met patiënten, familie, andere zorgverleners en met elkaar; - samenwerken, hulp inroepen in een nieuwe situatie of bij een probleem; - het omgaan met protocollen (het volgen ervan en weten wanneer en hoe ervan af te wijken); en - het overdenken of uitproberen van handelingsmogelijkheden.

Ook de opleiders zelf leren, onder meer door reflectie op (al dan niet aanwezige) condities voor het leren van studenten. Een regelmatig terugkerend item is de mate van sturing die studenten - en ook werkbegeleiders - nodig hebben c.q. de mate waarin zij zelf verant-woordelijk (kunnen) zijn en adequaat weten te handelen. Verder zijn onder meer genoemd: de aanwezigheid van een POP en PAP, goede methodische werkbegeleiding en coaching, verantwoordelijkheidgevoel en initiatief van studenten, kunnen doorvragen en construc-tieve feedback geven (zowel door opleiders als studenten). Ook zijn de groepsgrootte en groepsdynamiek aandachtspunten.

Conclusies en reflectieIn antwoord op de onderzoeksvraag hoe op leerafdelingen verschillende aspecten van matching en relaties van studenten en opleiders bijdragen aan de beoogde opbrengsten en meerwaarde van leertrajecten op leerafdelingen vergeleken met individuele leerwerktra-jecten, kunnen we het volgende concluderen.

Wanneer we de resultaten van het onderzoek naar betekenisvolle leersituaties naast die van de twee andere deelstudies leggen, kunnen we ten eerste concluderen dat de variëteit aan benoemde leersituaties een aanwijzing is dat de leerafdelingen in principe rijke leeromgevingen zijn. Het feit dat studenten en opleiders aanzienlijk minder dan de beoogde vijf leersituaties per persoon hebben benoemd, zou het tegendeel kunnen sugge-reren. We vermoeden echter dat de lagere respons niet zozeer voortkomt uit het gebrek aan leersituaties, maar eerder veroorzaakt wordt door onwennigheid om via zelfrapporta-ges het leren te expliciteren.

4

31

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

De rijkheid zou wel nog kunnen toenemen wanneer de leerafdelingen meer kenmerken van een lerende organisatie zouden hebben. - Een eerste aangrijpingspunt daarvoor zijn de intervisiebijeenkomsten zoals die er nu al zijn, zowel voor studenten als voor opleiders. Dit zijn gelegenheden bij uitstek om samen te reflecteren en te leren; op dit punt zijn leerafdelingen uniek vergeleken met individuele stages. Met investeringen op dit vlak zouden leeraf delingen zich mogelijk verder kunnen onderscheiden en meer leerop- brengsten kunnen realiseren. - Een tweede aangrijpingspunt kan zijn om meer (expliciet) aan zorginnovaties te werken. Initiatieven zoals de Zorgacademie Parkstad en ‘Innovation Labs’ in onder meer Eindhoven en Rotterdam laten zien hoe teams van studenten, opleiders, onderzoekers en andere partners samen werken aan innovatieve oplossingen voor lastige vraagstukken en zo veel met en van elkaar leren.

Ten tweede kunnen we op basis van de drie deelstudies concluderen dat betekenisvol leren aan de orde is in interactie tussen studenten en opleiders, tussen studenten onderling, tussen opleiders onderling en tussen studenten en andere personen (patiënten, familie van patiënten, andere zorgverleners). In principe is door al deze relaties waarmee studenten te maken hebben, het leerpotentieel van de leerafdeling al sterker dan bij een individuele stage. Vooral door de groepsgewijze contacten tussen studenten (intervisie) en het samen-werkend leren van studenten tijdens het werk op de leerafdeling, zijn zaken die bij indivi-duele stages niet voorkomen en die volgens studenten en opleiders het leren bevorderen.

Of de leerafdelingen niet alleen meer potentieel hebben, maar ook daadwerkelijk meer opleveren ten opzichte van individuele stages, kunnen we op basis van deze studie niet met cijfers onderbouwen. Er zijn wel aanwijzingen dat studenten meer en/of sneller leren, maar harde en vergelijkende gegevens op basis van toetsen, uitval- en diplomeringscijfers en andere gegevens uit leerloopbanen van studenten zijn wel beschikbaar, maar zijn moeilijk in relatie tot leerafdelingen vergeleken met individuele stages te analyseren. Studenten volgen verschillende stages, zowel individueel als op leerafdelingen. Door de groei van het aantal studenten krijgen vrijwel alle studenten op enig moment en soms zelfs meer keer in hun studieloopbaan met een leerafdeling te maken, waardoor vergelijken nog moeilijker wordt. Ook Graus & Poortman (2011) - onderzoekers in het Utrechtse deelproject Werkplekleren - concluderen dat het lastig is om verschillen exclusief toe te schrijven aan de leerafdeling versus individuele stagevormen.

4

32

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Onder meer verschillen in de samenstelling van de studentengroepen en de positionering van de leerafdeling later in de leerloopbaan kunnen een vertekenende rol spelen. Leerafde-lingen lijken in elk geval niet onder te doen voor een individuele stage. Mogelijk leren ze deels andere zaken of zijn er accentverschillen, maar de vraag is nog steeds of studenten er méér leren.

Terugkerend naar ons eigen onderzoek kunnen we verder concluderen dat de kwaliteit van het leren op de leerafdelingen kan worden versterkt door diverse factoren. Naast een zorgvuldige matching van de studenten en opleiders, goede voorlichting en het vastleggen van afspraken, gaat het wat betreft de opleiders om begeleidingscompetenties, hands-on én met de handen op de rug begeleiden, kunnen samenwerken met studenten en elkaar en vooral ook hun eigen lerende houding. De hierboven genoemde thema’s zoals de verbin-ding tussen schools en buitenschools leren, het begeleiding van individueel en samenwer-kend leren, de verhouding tussen sturing en zelfsturing, methodisch coachen, doorvragen en feedback geven, hanteren van groepsgrootte en groepsdynamiek zijn voorbeelden ‘kritische beroepssituaties’ van opleiders die in voorlichting, scholing en intervisie op de agenda thuishoren, onder voorwaarde dat opleiders hier inderdaad nader over willen leren en professionaliseren. Hoe een dergelijke professionalisering vorm kan krijgen, laten we in de volgende paragraaf aan de hand van een pilot zien.

4.3 Benutting bij professionalisering

Deze en eerdere deelstudies zijn in verschillende verbanden besproken en hebben zo hun doorwerking in beleid en praktijk van leerafdelingen. Bijvoorbeeld in de regiegroep van dit project en in de regionale kenniskring zijn de rapporten aanleiding voor reflectie en nadere beleidskeuzes. Ook de opleiders doen hun voordeel met de onderzoeksuitkomsten. De stapsgewijze besprekingen van de uitkomsten en de gezamenlijke reflectie daarop in overleggen van onderzoekers en opleiders) illustreren dit (zie ook hoofdstuk 2 en Van den Berg & Streumer, 2011). Maar, dit wil nog niet zonder meer zeggen dat opleiders hun contacten met studenten anders invullen, laat staan dat studenten daar dan ook baat bij hebben.

4

33

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Voordat aan de drie samenhangende deelstudies is begonnen, is afgesproken dat de competentie-ontwikkeling van de opleiders nadrukkelijk aan de orde moet komen. Een van de leerafdelingen wilde daarom op basis van het onderzoek een professionaliseringstraject voor werkbegeleiders starten die als pilot kan worden gezien voor een mogelijk vervolg. Door omstandigheden is dit traject niet op deze leerafdeling maar bij een andere leerafde-ling vormgeven. Hieronder volgt een beschrijving van de aanpak en eerste opbrengsten.

4.3.1 Het programmaIn samenspraak met de verantwoordelijke opleiders van de participerende zorginstelling is een programma opgezet om met de werkbegeleiders op de leerafdeling en de verantwoor-delijke opleiders een traject te doorlopen dat tot doel heeft om op de leerafdeling bij de begeleiding van de studenten die daar leren en werken, bewust gebruik te gaan maken van betekenisvolle leersituaties. Het programma omvat drie bijeenkomsten van twee uur verspreid over twee maanden. Tussen elke bijeenkomst zit een periode van vier weken. Hiervoor is bewust gekozen, omdat dan het geleerde van een bijeenkomst tussentijds in de praktijk gebracht kan worden en heel bewust de volgende bijeenkomst voorbereid kan worden.

Het programma van de drie professionaliseringsbijeenkomsten

Bijeenkomst 1:• Welkom, kennismaking en toelichting op het programma• Achtergrondinformatie over betekenisvolle leermomenten en de betekenis daarvan voor de begeleiding van het leerproces op de leerafdeling• Werken aan een opdracht, in twee groepen• Bespreken van de resultaten• Opdracht ter voorbereiding van de tweede bijeenkomst: het beschrijven van één betekenisvol leermoment dat je meemaakt in de komende periode

Bijeenkomst 2:• Welkom en toelichting op het programma• Inventariseren van de betekenisvolle leermomenten• Bespreken van de betekenisvolle leermomenten• Het aanwenden van de betekenisvolle leermomenten in het begeleiden van het leerproces met behulp van didactische middelen

4

34

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Bijeenkomst 3:• Welkom en toelichting op het programma• Studenten verwoorden hun ervaringen op de leerafdeling die zij met de begeleiding van het eigen leerproces hebben opgedaan• Bespreken van de betekenisvolle leersituaties die studenten hebben ervaren: wat leer ons dat voor het begeleiden van het leerproces.

Het traject werd gevolgd door vier werkbegeleiders (hun functie heet bij de desbetreffende leerafdeling ‘coach’) en twee verantwoordelijke opleidingsfunctionarissen. De projectleider en een onderzoeker begeleidden de drie bijeenkomsten. Niet alle werkbegeleiders konden alle bijeenkomsten bijwonen. Tijdens de derde bijeenkomst waren ook twee studenten aanwezig.

4.3.2 Betekenisvolle leermomenten in het trajectDe eerste bijeenkomst in het traject bestond uit het verstrekken van informatie over de gevonden betekenisvolle leermomenten uit het onderzoek onder opleiders en studenten. Benadrukt werd dat niet alleen studenten van opleiders in het leerproces op de leerafde-ling leren, maar dat er ook allerlei andere leerrelaties aanwezig zijn: werkbegeleiders leren ook van elkaar, werkbegeleiders leren ook van studenten. Schematisch is dit als volgt weergegeven:

relaties met focus op:samenwerken en samen leren(competenties ontwikkelen)

docent

docent

werkb

egele

ider

werkb

egele

ider

student

student

management

praktijkopleiderpatiënten

interne context

externe context

4

35

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Op basis van deze informatie werden twee cases van leer/werksituaties van studenten besproken. De insteek van het gesprek was na te gaan op welke wijze de werkbegeleiders de leersituatie uit de case zouden willen begeleiden. In de bespreking werd duidelijk dat de werkbegeleiders zich in hun begeleiding met name willen richten op samen leren en samen werken. Duidelijk werd ook, dat de interventies die de werkbegeleiders in de begeleidingssituatie met studenten doen vooral situationeel bepaald zijn. De begeleidings-strategieën die zij voorstaan zijn divers en van verschillende factoren afhankelijk die te maken hebben met: de situatie (bijvoorbeeld de organisatie van de leerunit), de zorgvrager (bijvoorbeeld de problematiek, het ziektebeeld van de zorgvrager) en de student (bijvoorbeeld de mate van zelfstandigheid van de student, de studiefase waarin de student zich bevindt, de ervaringen die de student op de leerunit heeft opgedaan, hetgeen vaak samenhangt met het aantal weken dat de student al stage heeft gelopen op de leerunit). Daarnaast spelen uiteraard ook de professionaliteit en de persoonlijkheid van de werkbe-geleider een rol bij het soort en type interventies die door de werkbegeleider worden ingezet

Casus: Omgaan met een agressieve patiëntOp een vroege ochtend in de stage op de leerunit hielp ik de zorgvrager met ADL (persoonlijke assistentie bij algemene dagelijkse levensverrichtingen die de zorgvrager niet zelf kan uitvoeren, zoals lichamelijke verzorging, toiletbezoek, eenvoudige verpleeg-technische handelingen). De zorgvrager was agressief en dit uitte zich in slaan en spugen. Ik stopte direct met de zorg en haalde er een collega bij omdat ik er geen raad mee wist. Ik had al van alles geprobeerd, door op gebiedende wijs te zeggen dat ik hier niet van gediend ben; echter dat hielp niet. Na tien minuten kwam ik terug. Dan begon alles weer opnieuw.

Bespreking van begeleidingsstrategieën naar aanleiding van deze casusIn de bespreking van de begeleiding van deze situatie dragen de werkbegeleiders een aantal begeleidingsstrategieën aan:

laat de student vertellen wat er zich heeft voorgedaan. Ga het gesprek aan hoe in een dergelijke situatie gehandeld kan worden.Ga met de student mee en ga samen handelen; met andere woorden de werkbegeleider gaat samen met de student in dit geval de zorgvrager met ADL helpen.Neem de taak van de student over. De coach neemt de taak van de student over en laat door het voorbeeldgedrag zien hoe de student in een dergelijke situatie kan werken.

a.

b.

c.

4

36

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Voor welke strategie er gekozen wordt is afhankelijk van de situatie die wordt aangetrof-fen en de student die het betreft. De coaches geven aan dat zij daarbij min of meer planma-tig te werk gaan: eerst inzicht in de situatie willen verwerven, dan de situatie analyseren en op basis van hun analyse gaan handelen. De variatie aan overwegingen die een rol spelen bij de door de werkbegeleiders genoemde begeleidingsstrategieën is divers en zijn gerelateerd aan de hiervoor genoemde factoren die te maken hebben met de organisatie, de student, de zorgvrager en de begeleider zelf. Voor wat betreft de student geven ze aan dat de beleving van de student van de situatie waarmee die geconfronteerd is, in de begeleidingsstrategie moet worden verdisconteerd. Daarnaast spelen zeker ook de ervaring en ontwikkelingsfase van de student een rol, denk bijvoorbeeld aan het aantal weken dat deze op de leerunit werkzaam is en aan de mate waarin de student bekend is met het ziektebeeld van de zorgvragers en het gedrag van de zorgvragers dat hierbij hoort.

De werkbegeleiders kregen aan het eind van de eerste bijeenkomst de opdracht om voor de tweede bijeenkomst een betekenisvol leermoment te beschrijven dat zij meemaken in de tijd tussen de eerste en de tweede bijeenkomst. Dit hebben zij vervolgens ook gedaan. Deze door hen beschreven leersituaties werden in de bijeenkomst daarna besproken en geanalyseerd. De werkbegeleiders concludeerden toen dat er eigenlijk geen specifieke leersituaties zijn die typisch of kenmerkend zijn voor de leerafdeling. Alle beschreven leersi-tuaties kunnen zich ook voordoen tijdens een zogenaamde individuele stage. Wel wordt geconcludeerd dat de leerafdeling meer mogelijkheden biedt dan de individuele stage om samen te werken en samen te leren. Leersituaties waarin hiervan sprake is, worden echter niet systematisch en bewust aangeboden.

Tijdens de derde bijeenkomst waren het niet de werkbegeleiders die leersituaties inbrach-ten, maar werd dit gedaan door twee studenten die ook in de verdere bijeenkomst meede-den. In een gesprek met de werkbegeleiders en de studenten werden de situaties geanaly-seerd. De vraag die zich daarbij voordeed was, op welke basis studenten in de betreffende situatie gehandeld hadden. Studenten geven aan in de verpleegsituatie vanuit verschil-lende opties te handelen:

Doelbewust, planmatig handelen, dat wil zeggen dat studenten hun handelen bewust baseren op kennis over het specialisme waarin ze op dat moment stage lopen en daardoor weten wat de effecten van hun handelen zullen zijn.

_

4

37

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

De werkbegeleiders zijn in deze bijeenkomst tot de conclusie gekomen dat er eigenlijk ‘evidence based’ gehandeld zou moeten worden. Het handelen van de verpleegkundige zou gestuurd moeten worden door de kennis die zij zich eigen gemaakt hebben waardoor je weet dat je handelen effectief is op zijn minst effectiever dan handelen op basis van alleen ervaring.

4.3.3 ReflectieHet professionaliseringstraject met de coaches zoals in voorafgaande is beschreven, kan gezien worden als een interventie om te komen tot het meer bewust en bekwaam begeleiden van de studenten op de leerafdeling. Op basis van het doorlopen professionaliseringstraject kunnen enkele voorzichtige conclusies worden getrokken.

De begeleide bijeenkomsten met werkbegeleiders kunnen worden getypeerd als intervisie-bijeenkomsten. In het boven beschreven traject werden cases beschreven en werd op basis daarvan nagedacht en gereflecteerd op mogelijke begeleidingsgedrag. Het aangaan van het gesprek over het begeleiden van de student in haar of zijn leersituatie op de leerafdeling, leidt tot het kennis nemen van verschillende begeleidingsmogelijkheden en -strategieën die niet alleen in de besproken casus maar wellicht ook in de verdere eigen begeleidings-praktijk zouden kunnen worden toegepast.

Tijdens het traject is duidelijk geworden dat het in gesprek gaan met elkaar als werkbege-leiders op basis van (realistische) cases leidt tot nadenken en spreken over mogelijk toe te passen begeleidingsstrategieën. Het discussiëren met elkaar daarover biedt de individuele werkbegeleider de mogelijkheid om het eigen begeleidingsgedrag te toetsen aan het handelen van zijn collega’s en daaruit weer inspiratie te putten voor het verbeteren van het eigen gedrag.

Op basis van ‘trial and error’, wat impliceert dat de studenten niet weten hoe in het betreffende geval gehandeld zou moeten worden op basis van kennis waarover zij beschikken en bovendien dat de studenten niet kunnen inschatten hoe de zorgvrager op dat handelen zal reageren (het handelen van de studenten kan toevallig positief of negatief uitwerken). Vanuit pragmatisme, dat wil zeggen dat de studenten hun handelen niet bewust baseren op hun kennis over het betreffende specialisme, maar dat hun handelen wordt ‘gestuurd’ door de omstandigheden (bijvoorbeeld tijdsdruk).

_

_

4

38

Leren van betekenis

inte

gra

tie

van

on

der

zoek

sres

ult

aten

en

ben

utt

ing

in d

e pr

akti

jk

Op de derde plaats kan gesteld worden dat de gebruikte begeleidingsstrategieën niet planmatig en systematisch worden ingezet, maar situationeel bepaald zijn. Daarmee kan het begeleidingsgedrag tot willekeur worden. In het meest gunstige geval levert het gebruik van begeleidingsstrategieën algemene richtlijnen voor het handelen in een begeleidingssituatie op, waarvan de toepassing niet altijd even helder hoeft te zijn.

Geconcludeerd kan verder worden dat het beroepsmatig handelen van (aanstaande) verpleegkundigen en verzorgenden niet is gebaseerd op objectieve kennis over wat bewe-zen werkzaam is, ‘evidence’, maar op alledaagse persoonlijke ervaringen. Voor het beroepsmatig handelen is echter gedegen kennis vereist en deze kennis moet ook tijdens het (samen) werken en (samen) leren op de leerafdeling aangebracht worden, zodat het beroepsmatig handelen meer gefundeerd, planmatig en systematisch kan geschieden. Hetzelfde geldt ook voor de begeleiding van de student in zijn leerproces op de leerafde-ling; ook deze zou meer gefundeerd, planmatig en systematisch dienen te worden vormge-ven om optimale resultaten bij studenten te kunnen bereiken.

5

39

Leren van betekenis

lite

ratu

ur

Literatuur

Berg, N. van den, Jongh, A. de, Klous, A,. & Streumer, J. (2010). De leerafdeling: een specifieke vorm van werkplekleren. Rotterdam: Zadkine/Hogeschool Rotterdam.

Berg, N. van den, Jongh, A. de & Streumer, J. (2010). De leerafdeling: een specifieke vorm van werkplekleren. Paper in het kader van het Symposium Werkplekleren under Construction, Onderwijs Research Dagen, 23-25 juni 2010, Enschede.

Berg, N. van den & Streumer, J. (2011). Doorbraakmethode in het onderwijs, innovatie-gericht onderzoeken of onderzoekgericht innoveren? “de Rotterdamse methode” als casus. Rotterdam: Zadkine/Hogeschool Rotterdam.

Graus, M. & Poortman, C. (2011). ‘De leukste plek om te leren’. Onderzoeksverslag naar de leerafdelingen in de regio ROC Midden-Nederland en Hogeschool Utrecht in het kader van het Doorbraakproject Werkplekleren. Utrecht: ROC Midden-Nederland.

Streumer, J. (2010). Leren op de werkplek; terug in de zorg. Rotterdam: Zadkine/Hogeschool Rotterdam.

Streumer, J. (2011). Samen werken en samen leren: een literatuurstudie naar de begeleiding op leerafdelingen. Rotterdam: Zadkine/Hogeschool Rotterdam

Streumer, J., Berg, N. van den & Jongh, A. de (2011). Samenwerken op de leerafdeling: Matching bij plaatsing en samenwerkingsrelaties als basis voor succesvol leren. Rotterdam: Zadkine/Hogeschool Rotterdam.

40

Leren van betekenis

bijl

age

Instructie voor studenten om betekenisvolle leersituaties te beschrijven

De stage op de leerafdelingJe loopt stage op de leerafdeling in < naam zorginstelling > . Samen met je collega’s (leerling verzorgenden en leerling verpleegkundigen) draag je de zorg voor de totale zorgverlening van de ziekenhuisvervangende zorgafdeling. Natuurlijk blijft de eindverant-woordelijkheid voor de zorgverlening bij het afdelingshoofd.

Zelfstandig en samen lerenJe loopt stage op de leerafdeling. Daar werk je niet alleen, maar daar leer je ook. Leren kan zelfstandig zijn en zonder dat er iemand bij is. Leren kan ook door of samen met anderen zijn (zoals je collega-studenten, zorgvragers, werkbegeleiders, de docent van school, collega’s op de zorgafdeling, bezoekers van zorgvragers).

Bewust en onbewust lerenSoms leer je bewust. Dat gebeurt in die situaties wanneer je werkt aan je leerdoelen die je geformuleerd hebt of aan de competenties die je in je persoonlijk activiteitenplan hebt opgenomen. Bewust leren noemen we ook wel formeel leren.Vaak leer je onbewust. Je werkt gewoon en van dat werk leer je. Je hebt bepaalde contac-ten en in die contacten leer je. Kenmerk van deze situaties is, dat je leert zonder dat je bewust van plan was te leren. Soms hoor je ook wel zeggen dat je van al je ervaringen leert. Dat onbewuste leren noemen we ook wel informeel leren.

Het onderzoek naar werkpleklerenLeren op de leerafdeling is een vorm van werkplekleren: je leert op je werkplek.Sinds 2008 doen verschillende scholen en zorginstellingen samen onderzoek naar werkple-kleren. In Rijnmond gaat het om Zadkine, de Hogeschool Rotterdam doen en de leerafde-lingen in Humanitas, Careyn en Parnassia-Bavo.

Eén van de thema’s die we in dit onderzoek nader bekijken is welke leersituaties op de leerafdeling voorkomen. Of om met andere woorden te spreken: we willen graag allerlei situaties beschrijven op de leerafdeling waarvan jij als leerling leert (zelfstandig of samen, bewust of onbewust).

Bijlage 1

41

Leren van betekenis

bijl

age

Om dit te onderzoeken hebben we jullie nodig. We vragen je daarom om in de komende twee weken leersituaties die voor jou betekenisvol zijn, te beschrijven. Over twee weken bespreken we die beschrijvingen van situaties met jullie (individueel). Op de volgende bladzijde wordt deze opdracht uitgelegd. Daarna volgt een formulier om je beschrijvingen in vast te leggen.

OpdrachtBeschrijf in de komende twee weken (vandaag tot en met 15 juni) in totaal vijf situaties die 1) voor jou óf 2) voor een ander óf 3) voor jou én de ander betekenisvolle leersituaties zijn. Betekenisvolle leersituaties zijn leersituaties die voor jou of voor de ander van belang zijn, waarbij je écht wat geleerd hebt, waaraan je echt wat hebt.

Het gaat dus om drie soorten situaties: 1) Een situatie waarin je zelf iets geleerd hebt (dat kan een situatie zijn met een zorgvrager, een situatie met je medeleerling, een situatie met je werkbegeleider, een situatie met je docent, of een situatie met iemand anders) 2) Een situatie waarin de ander iets geleerd heeft (en waarin jij eigenlijk niets geleerd hebt; de ander kan de zorgvrager zijn, de werkbegeleider, de docent of je mede-leerling of iemand anders die op de leerafdeling is). 3) Een situatie waarin je samen iets geleerd hebt.

We zien in je beschrijving graag de volgende vijf W’s terugkomen: - Wanneer: Welke dag en tijd was het? - Waar: waar was het? (bijv. op de kamer van een zorgvrager, in de huiskamer, de keuken, de teamkamer, op de gang) - Waarom: de aanleiding of de oorzaak van het leren; de reden waardoor het kwam dat je iets geleerd hebt, - Wie: wie was/waren betrokken bij die leersituatie? Was het 1 persoon of waren het meer personen? Welke bijdrage hebben ze geleverd aan het leren? Of hebben ze daarin misschien juist gehinderd? - Wat: wat heb jij en/of de ander geleerd?

Bijlage 1

42

Leren van betekenis

bijl

age

Hoe maak je die beschrijvingen van de leersituaties? Je kunt denken aan onderstaande methoden: - het goed opschrijven van alle kenmerken een situatie - het maken van een foto, tekening of cartoon van een situatie en daar kort de vijf W’s bij noteren - het maken van een geluidsopname waar de vijf W’s uit blijken.

Denk bij foto’s, tekeningen of geluidsopnames wel aan de privacy van de aanwezigen, die moet je beschermen. Dus zorgvragers (maar dit geldt in het algemeen voor iedereen) dienen niet herkenbaar in beeld te zijn.

Gebruik bij de beschrijving het formulier in de bijlage! Je hebt 5 kopieën van een leeg formulier nodig.

De beschrijvingen bespreken we op < datum > a.s. met je.

Bijlage 1

43

Leren van betekenis

Formulier voor beschrijving betekenisvolle leersituaties

Zelfstandig enbewust leren

Samen enbewust leren

Zelfstandig enonbewust leren

Samen enonbewust leren

Je naam:

Zorginstelling:

Kijkwijzer: welke soorten leersituatie kunnen er zijn?

Heb je een foto, tekening, cartoon? 0 ja 0 neeHeb je een geluidopname? 0 ja 0 nee

Beschrijving leersituatie:

Wanneer (dag en tijd)?

Waar (ruimte in het gebouw)?

Waarom (aanleiding voor leren)?

44

Leren van betekenis

Wie (betrokkenen bij het leren, hun rol in het leren)?

Wat is er geleerd?

Bewaar dit formulier tot de bespreking op < datum >

Leren van betekenis

45

aan

teke

nin

gen

Leren van betekenis

46

aan

teke

nin

gen

Leren van betekenis

47

aan

teke

nin

gen

48

colf

on

Uitgave In het kader van het ‘doorbraakproject Werkplekleren’, een samenwerkingsverband van Zadkine samen met de Hogeschool Rotterdam en drie zorginstellingen (verpleeghuis Hannie Dekhuyzen, verpleeghuis de Plantage, en de psychiatrische instelling Parnassia Bavogroep, locatie Berkel)

Tekst Dr. Jan Streumer, Dr. Niek van den Berg, Drs. Ad de Jongh

Opmaak en productie Harry Zijderveld - studio for Graphic Design|BNO

Druk GRAMO Drukwerk B.V., Rotterdam

Oplage 500 exemplaren

Datum September 2011

ISBN 978-90-815130-5-0

Leren van betekenis

In de regio Rijnmond wordt in een aantal zorginstellingen een bijzondere

vorm van werkplekleren gerealiseerd, namelijk de leerafdeling.

In de periode 2008-2011 wordt in het kader van het ‘Doorbraakproject

Werkplekleren’ onderzoek gedaan naar de vormgeving van werkplek-

leren op de leerafdeling, en de effecten van het leren op de leerafdeling.

In het kader van het project is onderzoek gedaan naar betekenisvol

leren op de leerafdeling.

In deze brochure wordt verslag gedaan van het onderzoek naar

betekenisvol leren en wordt verslag gedaan van een bescheiden

professionaliseringstraject voor werkbegeleiders op basis van de

gevonden resultaten.