Medeelliin tehnologi vi surah bichig

Ä.Öýäýвсүрýн, С.Уянга, Л.МөнхтуяаЭ.Оюунбилýг, Ш.Отгонцýцýг, П.Äýлгýржав

МЭДЭЭЛЛИЙН ТЕХНОЛОГИ

VI Åрөнхиé боловсролûн 12 жилиéн сургуулиéн

6 äугаар ангиéн сурах би÷иг

Áоловсрол, соёл, øинжлýх ухаанû яаìнû çөвøөөрлөөр хýвлýв.

Анхнû хýвлýл

СУРГУУЛИЙН НОМЫН САНД ОЛГОВ.БОРЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОНО.

Уëààíáààòàð õîò 2015 îí

DDC 371.32М-949

Мэдээëëийí òеõíîëîги VI: Åðºíõий áîëîâñðîëûí 12 æиëийí ñóðгóóëийí 6 дóгààð àíгийí ñóðàõ áи÷иг. Öэдэâñүðэí Д., áà áóñ; Ред Шиíэáàяð Э. - УБ.2015.-56x

Эíэõүү ñóðàõ áи÷иг íü "Мîíгîë Уëñûí Çîõиîг÷ийí эðõ áîëîí òүүíд õàìààðàõ эðõийí òóõàй" õóóëиàð õàìгààëàгдñàí áºгººд Бîëîâñðîë, ñîёë, øиíæëэõ óõààíû яàìíààñ áи÷гээð àâñàí çºâøººðëººñ áóñàд òîõиîëдîëд öàõиì áîëîí õэâëэìэë õэëáэðээð áүòíээð эñõүë õэñэг÷ëэí õóâиëàõ, õэâëэõ, àëиâàà õэëáэðээð ìэдээëëийí ñàíд îðóóëàõûг õîðигëîíî.

Сурах би÷гиéн талаарх аливаа санал, хүсýлтýý [email protected] хаягаар ирүүлнý үү.

© Бîëîâñðîë, ñîёë, øиíæëэõ óõààíû яàì

ISBN 978-99962-74-19-0

3

5567

12

2222243032

16161718192021

3737384143

4747495253

ГÀÐ×ИГ

Өìнөх үг

I Á¯ЛЭГ. МЭДЭЭЛЛИЙН ТЕХНОЛОГИЙН ¯НДСЭН ОЙЛГОЛТ

1.1 МЭДЭЭЛЭЛ, ОÁЪЕКТ, ЗÀГВÀÐ 1.1.1 Мýäýýлýл гýж юу вý? 1.1.2 Мýäýýллиéг äүрслýх хýлбýрүүä 1.1.3 Áиäниéг хүрýýлýн буé ор÷нû объектууä 1.1.4 Загвар

1.2 КОМПЬЮТЕÐ 1.2.1 Коìпьютер ìýäýýлýл боловсруулах хýрýгсýл болох нь 1.2.2 Оруулах төхөөрөìж. Гар, хулганатаé ажиллах нь 1.2.3 Үéлäлиéн систеìиéн ажлûн ор÷ин 1.2.4 Програììûн график интерфýéс 1.2.5 Хýрýглýýниé хялбар програììууä 1.2.6 Коìпьютериéн хýрýглýýниé ýнгиéн äүрýì

II Á¯ЛЭГ. МЭДЭЭЛЭЛ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ТЕХНОЛОГИЙН ХЭÐЭГЛЭЭ

2.1 ÁИ×ВЭÐ МЭДЭЭЛЭЛ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ТЕХНОЛОГИ 2.1.1 Коìпьютер би÷вýр ìýäýýллиéг хýрхýн оéлгоäог вý? 2.1.2 Гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷их технологи 2.1.3 Áи÷вýр ìýäýýллиéг хýлбýржүүлýх 2.1.4 Áи÷вýр ìýäýýллиéг çýрýгцүүлýх 2.2 ЗУÐÀГ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ТЕХНОЛОГИ 2.2.1 Зураг боловсруулäаг програìì 2.2.2 Зураг çурах арга, технологи 2.2.3 Зурагтаé ажиллах 2.2.4 Зургиéн çохиоìж хиéх

2.3 ЦÀХИМ ХÀÐИЛЦÀÀ, ИНТЕÐНЭТ ТЕХНОЛОГИ 2.3.1 Интернýт, түүниé хýрýгцýý øаарäлага 2.3.2 Вýб хөтө÷ програìì, вýб ìýäýýлýл 2.3.3 Интернýт ор÷инä ажиллах соёл 2.2.4 Интернýтиéн үéл÷илгýý, хýрýглýý

ТАНИХ ТЭМДЭГ

АсуудалОйлгохуй Мэдэхүй Чадахуй Хэрэглэхүй Анхаарахуй

4

4

ӨМНӨХ ¯Г

XXI çуунû иргýниé ÷ухал нýгýн ÷аäвар бол коìпьютер, ìýäýýллиéн технологиéн äýвøилтýт талууäûг хýрýгцýýнäýý тохируулан çүé çохистоé хýрýглýж сурах явäал билýý. Ингýснýýр ìýäýýллиéн ниéгýìä хөл ниéлүүлýн аìжилттаé сур÷ аìьäрах болоìж та бүхниé өìнө нýýгäýх болно. Уг сурах би÷гиéг ìýäýýллиéн технологиéн ìýäлýг, ÷аäварт суралцах, түүниéгýý өäөр тутìûн аìьäрал, хи÷ýýл сургалтаä хýрýглýх, ìýäýýллиéн технологи аøиглан аливаа ìýäýýллиéг боловсруулах, ìýäýýллиéн ниéгìиéн ёс çүéä суралцан хýвøүүлýх, цахиì ертөнциéн аливаа ýрсäýлýýс өөриéгөө хаìгаалах, бүтýýл÷, үнäýсниé өв улаìжлалаа äýýäýлäýг иргýн болон төлөвøихөä ÷иглүүлýн боловсруулж, та бүхýнäýý өргөн барьж баéна. Сурах би÷иг нь хоёр бүлýгтýé, бүлýг тус бүрýýр ýçýìøих ìýäлýг, ÷аäвар, ханäлагûг тов÷оолбол:

Мýäýýллиéн технологиéн үнäсýн оéлголт бүлгиéн хүрýýнä:• Мýäýýллиéн технологиéн үнäýс болсон ìýäýýлýл, түүниéг äүрслýх хýлбýр, объект, çагвар,

түүниé төрөлтýé танилцах;• Мýäýýлýл боловсруулах үнäсýн хýрýгсýл болох коìпьютериéн үнäсýн иж бүрäýл,

тýäгýýриéн үүрýг çориулалт, хýрýглýýг ìýäýж, коìпьютериéн програììûн ниéтлýг хýрýгслиéг таньж, хялбар програììûн хýрýглýýнä суралцах.

Мýäýýлýл боловсруулах технологиéн хýрýглýý бүлгиéн хүрýнä:• Áариìт би÷иг боловсруулах технологиéн үнäсиéг оéлгож, би÷вýр ìýäýýлýл боловсруулах

соёл, хýрýглýýниé үнäсиéг ýçýìøих;• Зураг боловсруулах технологиéн үнäсиéг оéлгож, çурган ìýäýýлýл боловсруулах ìýäлýг,

÷аäварт суралцах;• Öахиì харилцаа, интернýт технологиéн үнäсиéг оéлгож, цахиì ìýäýýлýл, интернýт

технологиéн соёлтоé, ёс çүéтýé хýрýглýýнä суралцан, ìýäýýллиéн ниéгìиéн гиøүүн баéхуéн үнäсиéг ýçýìøих.

Áүлýг бүриéг хи÷ýýнгүéлýн суäалж, түүниé хүрýýниé ìýäлýг, ÷аäварûг ýçýìøих нь ìýäýýллиéн ниéгìиéн боловсролтоé, ёс çүéтýé гиøүүн болон төлөвøихөä ихýýхýн ÷ухал. Тиéìýýс сураг÷ та сурах би÷гиéг суäлахäаа:

• Коìпьютер, ìýäýýллиéн технологи аøиглан аливаа асууäлûг øиéäвýрлýх, ìýäýýллиéг боловсруулахäаа төлөвлөгөө гарган түүниéхýý äагуу үр бүтýýлтýé ажиллаäаг;

• Хýрýгцýýт ìýäýýллýý боловсруулахäаа ìýäýýллиéн технологи, хýрýгслиéг çөв сонгон аøиглаäаг;

• Коìпьютер, ìýäýýллиéн технологиéг ёс çүéтýé, соёлтоéгоор бие äаан болон хаìтран хýрýглýх, ýçýìøсýн ìýäлýг, ÷аäвар, турøлагаа технологи аøиглан бусаäтаé хуваалцах арга барилä суралцахаä анхаараараé.

Зохиогчид

Яагаад судалж байна вэ? Хүн өäөр тутìûн аìьäралäаа хүрýýлýн буé ор÷ноосоо олон төрлиéн ìýäýýлýл хүлýýн

ав÷, түүниéг аливаа çүéлиéг танин ìýäýхýä, асууäал øиéäвýрлýхýä, өөриéн ажил, аìьäрал ахуéäаа хýрýглýäýг. Иéìä сураг÷иä хүрýýлýн буé ор÷нû объектûн талаар ìýäýýлýл цуглуулах, боловсруулах, хаäгалах, äаìжуулах, объектûн øинж ÷анарûг агуулсан хялбар ìатериаллаг çагвар бүтýýх арга барилä суралцана.

Áүлэг сэдвийг судалснаар юу хийж сурах вэ?• Мýäýýллиéг äүрслýх, таéлбарлах; • Объект, түүниé øинж ÷анарûг таéлбарлах, ялгах;• Объектûн тухаé ìýäýýлýл цуглуулах, боловсруулах, хаäгалах, äаìжуулах;• Объектûн хялбар биет çагвар баéгуулах.

1.1 МЭДЭЭЛЭЛ, ОÁЪЕКТ, ЗÀГВÀÐ

1.1.1 МЭДЭЭЛЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Жишээ 1. Багш: Энý баéøингиéн çураг яìар äүрсүүäýýс бүтсýн баéна вý? (Зураг 1.1.1). Сурагч: Гурвалжин, тýгø өнцөгт.Багш: Гурвалжин, тýгø өнцөгт юунаас бүтäýг вý?Сурагч: Шулуунаас.Багш: Шулуун юунаас бүтäýг вý?Сурагч: Öýгýýс.Багш: Öýг гýж юу вý? Жишээ 2. Áагø:Багш: Өгүүлбýр гýж юу вý? (Зураг 1.1.2).Сурагч: Өгүүлбýр нь бүрýн төгс утга санааг илýрхиéлсýн холбоо үгнүүäиéн ниéлбýр юì.Багш: Харин үг гýж юу вý?Сурагч: Энý нь çөв äарааллаар би÷игäсýн хýä хýäýн үсýг.Багш: Үсýг гýж юу вý?Жишээ 3.Багш: 2008 онä ÁНХАУ-ûн ниéслýл Áýýжин хотоä болсон çунû 29 äүгýýр олиìпоä таìир÷ин Н.Түвøинбаяр Монгол улсûн түүхýн äýх анхнû алтан ìеäаль ав÷ ìонгол түìнýý баярлуулсан билýý. Энý ìýäýýлýл ìөн үү? (Зураг 1.1.3).Сурагч: Áагø аа! Áиä ìýäýýлýл гýж юу болохûг ìýäýхиéг хүсýж баéна. Мýäýýлýл гýäýг нь ìýäýý, ìýäýý нь ìýäýýлýл гýж оéлгох нь çөв үү?

Мазаалай нь Монголын говь цөлд амьдардаг дэлхийд цор ганц баавгай юм.

Дасгал 1. Áиä тоо, үсýг, тýìäýгт, цýг çýргиéг аøиглан хүн аìьтан, ýä çүéл, юìс үçýгäлиéг äүрсýлäýг. Äараах тýìäýгтиéн цуглуулга яìар утга илýрхиéлж баéна вý?

1::--$$$22=?an@@-=++++####@%%#!#@%%@=?1::an@@-=+$$@Эдгээрийг харахад ямар утга илэрхийлж байгааг шууд хэлэх боломжгүй, тэмдэгтүүдийг

санамсаргүй байдлаар бичсэн мэт харагдаж байна. Гэвч тодорхой мэргэжлийн хүмүүст утга бүхий мэдээлэл байж болох юм.

Зураг 1.1.1 Байшин

Зураг 1.1.2 Өгүүлбэр

Зураг 1.1.3 МУГТ Н.Түвшинбаяр

Оéлгохуé

Чаäахуé

I Á¯ЛЭГ. МЭДЭЭЛЛИЙН ТЕХНОЛОГИЙН ¯НДСЭН ОЙЛГОЛТ

5

6

Á¯ЛЭГ I МЭÄЭЭЛЛИЙН ТÅХНОЛОГИЙН ҮНÄСЭН ОЙЛГОЛТ

Áиä хүрýýлýн буé ор÷ноосоо аливаа ìýäýýллиéг ìýäрýхүéн ýрхтнүүäýýрýý äаìжуулан технологи, техник хýрýгслиéг аøиглан хүлýýн авäаг. Жиøýý нь сансрûн хиéìýл äагуул аøиглан баéгалиéн үçýгäýл, тоäорхоé гаçар çүéн баéрøил çýрýг өргөн хүрýýниé ìýäýýллиéг ав÷ баéна. Улìаар тоäорхоé баéäлаар боловсруулалт хиéсниé үр äүнä ìýäлýг бүтýýäýг. Áиä өөрсäиéн суäалж буé хи÷ýýлýýр ìýäлýг хуриìтлуулж, ахуé аìьäрал болон хи÷ýýл сургалтаä тавигäсан аливаа асууäлûг øиéäвýрлýхýä ýçýìøсýн ìýäлýг, ÷аäвараа аøиглаäаг.

1. "Хоёрûг хоёроор үржүүлсýн нь тавтаé тýнцүү" гýсýн нь үнýн ýсýхýä äүгнýлт гаргана уу. Өгөгäлиéг хýä болгон өөр÷илбөл ìýäýýлýл үнýн болох вý?

2. 7x8=56Äолоон наéì тавин çургаа гýсýн хоёр ìýäýýг хүлýýн ав÷ баéгаа хүниé хувьä аль нь бага ìýäýýллиéг агуулж баéна вý? Яагааä?

3. Äараах ìýäýýлýл яìар утгûг агуулж болох вý?□ үсгүүäиéн санаìсаргүé цуглуулга□ цагагаарынурьдчилсанмэдээ □ хи÷ýýлиéн хуваарь□ сониндээрхзарлал □ тэмдэгтүүдийнцуглуулга

4. Чингүүн секунäýä коìпьютериéн гарûн 2 тов÷луур äарäаг бол цаасан äýýр би÷сýн "Маçаалаé" гýсýн үгиéг коìпьютерт хýäýн секунäûн äотор äаìжуулж ÷аäах вý?

5. Ноìин тоон цифрүүäиéг өсөх äарааллаар баéрлуулах äаалгавар гүéцýтгýж баéгаа бол 7, 2, 3, 5, 1 гýсýн äарааллûг боловсруулснаар гарах үр äүнг би÷ýýрýé.

6. Маçаалаé баавгаéг хаìгаалалтаä ав÷, үржүүлýх тусгаé гаçар баéгуулах нь çөв үү? Эсвýл циркýä тоглуулан, ìөнгө олох нь çүéтýé юу? Энý талаар хýлýлцүүлýг өрнүүлж, ярилцаараé.

1.1.2 МЭДЭЭЛЛИЙГ Д¯ÐСЛЭХ ХЭЛÁЭÐ¯¯Д

Áагø ìýäýýллиéг хýрхýн äүрсýлсниéг таéлбарлах äаалгавар өгөв. Ноìин äараах баéäлаар таéлбарлан би÷жýý. Чиниé хариулттаé аäилхан баéна уу? Яагааä?

Дасгал 1. Äараах ìýäýýллүүä яìар хýлбýрýýр äүрслýгäсýн баéна вý?

Мýäýхүé

Асууäал

Хýрýглýхүé

(г) (д) (е)

(а)МОНГОЛ УЛСЫН СТАНÄАРТ

Äалбаанû хýìжýýнä тавих øаарäлага

(б) (в)3 5 1 92 0 4 67 1 0 82 3 1

8 2 6 1

Х

У

Б З

Эх оронч сэтгэлгээний бэлгэ тэмдэг бол төрийн далбаа юм.

Монгол Улсын төрийн далбааны өдөр: 7 дугаар сарын 10

Зураг 1.1.4 Мэдээллийн хэлбэрийн жишээ

Чаäахуé

7

МЭÄЭЭЛЭЛ, ОÁЪÅКТ, ЗАГВАРÁ¯ЛЭГ

I

Хүснэгт 1.1.1 Номингийн тэмдэглэлЗургийн дугаар

Мэдээллийг дүрслэх хэлбэр Тайлбар

Зураг 1.1.4а Áи÷вýр Эхниé ìýäýýлýл үгнүүäýýс бүрäсýн би÷вýр ìýäýýлýл баéна.Зураг 1.1.4б Тоон Хоёр äахь ìýäýýлýл тоонууäаас бүрäýж баéна.Зураг 1.1.4в Зурган Төриéн äалбааг çурах çурган äүрслýл. Иéì ìýäýýллиéг çурган ìýäýýлýл гýнý.Зураг 1.1.4г Áи÷вýр болон тоон Энý ìýäýýлýл би÷вýр болон тоон ìýäýýллиéг хаìтаä нь агуулсан баéна.Зураг 1.1.4ä График тоон Эì÷ өв÷төниé биеиéн халуунûг үçýхäýý халуунû øилниé äоторх хуваариéг

харж, ìөнгөн ус хуваариéн хаана о÷сон, тýнä яìар тоо баéгааг тогтооäог. Энä ýì÷ график-тоон ìýäýýллиéг аøиглаж баéна.

Зураг 1.1.4е Áи÷вýр график Энý çурагт гуäаìжиéг äүрсýлсýн øугаìнаас гаäна таéлбар үгнүүäиéг би÷сýн баéгаа бөгөөä би÷вýр-график ìýäýýлýл гýж үçýж болно.

Мýäýýлýл нь төрөл бүрýýр äүрслýгäсýн өөр өөр хýлбýртýé баéж болно. Жиøýý нь би÷вýр (текстýн), тоо (тоон ìýäýýлýл), çураг (график ìýäýýлýл), äуун (äуу, ÷иìýý), хөäөлгөөнт (виäео). Ихýнх ìýäýýлýл төрөл бүриéн ìýäýýллиéг хослуулсан хýлбýртýé баéäаг.

Аливаа çүéлиéг тоäорхоéлж болох олон ìýäýý баéäаг ба тýäгýýр нь тухаéн çүéлиéг танин ìýäýхýä тусална. Жиøýý нь: Маçаалаé баавгаéг биä огт хараагүé ÷ çургиéг нь харснаар өнгө, биеиéн ерөнхиé төрх, бусаä аìьтаäтаé төстýé болооä ялгаатаé талаарх ìýäýýллиéг ав÷ болно. Áиä ìýäýýллиéг аøиглан өөрсäиéн ìýäлýгиéг өргөжүүлж баéäаг. Мýäлýг, ìýäýýллýý аøиглаж øиéäвýр гаргаäаг. Áиäниé гаргасан øиéäвýр, хиéсýн үéлäýлä ор÷ноосоо хүлýýн ав÷ баéгаа ìýäýý, ìýäýýлýл, ìýäлýг ìаø ÷ухал.

1. Áи÷вýр ìýäýýллиéн жиøýý гаргаараé.2. Тоон ìýäýýллиéн жиøýý гаргаараé.3. График ìýäýýллиéн жиøýý гаргаараé.4. Холиìог төрлиéн ìýäýýллиéн жиøýý гаргаараé.5. Äараах жиøýýнүүä äýх ìýäýýлýл яìар хýлбýрýýр äүрслýгäсýн болохûг тоäорхоéлно уу. Үүнä:

Гаçрûн çураг; Захиа; Уран çураг; Раäио нýвтрүүлýг; Матеìатикиéн хи÷ýýлиéн жиøýý боäлого;

1.1.3 ÁИДНИЙГ Х¯ÐЭЭЛЭН ÁУЙ ОÐ×НЫ ОÁЪЕКТУУД

Маçаалаé нь çөвхөн Монголûн говь цөлä аìьäарäаг äýлхиéä цор ганц баавгаé, улаан ноìä орсон аìьтан юì (http://www.mazaalai.org/). 1960-ааä онä 15-20 толгоé, 1970-ааä онû äунäуур 20 гаруé, 1980-ааä онû сүүлýýр 50-60, 1990-ýýä онû ýхýýр 30 гаруé, 2013 онä 22 толгоé болсон баéна. Маçаалаé нь баéгалиас çаяасан тоогоороо ìаø цөөн, сүүлиéн жилүүäýä баéгаль, цаг уурûн хүнä нөхцөл, ус болон хоол тýжýýлиéн хоìсäол, хүниé çохисгүé үéл ажиллагаа çýрýгт өртөж, ìөхлиéн ирìýгт тулааä баéна. Маçаалаéг хýрхýн аврах вý?

Дасгал 1. Хүүхäүүä ýý! Зураг äýýр юу äүрслýгäсýн баéгааг асуултûн äагуу ярилцаараé.

1. Яìар аìьтан бý?2. Яìар өнгөтýé баéна вý?3. Яìар аìьтантаé аäилхан бý? Яагааä?4. Öаг агаар яìар баéна вý?5. Юугаар хооллоäог юì бол?6. Хаана аìьäарäаг вý? Зураг 1.1.5 Мазаалай

Мýäýхүé

Асууäал

Чаäахуé


8


Уул, ус, аìьтан, цас орох, салхи, өгүүлбýр çýрýг нь объект болох уу? Яагааä?Аливаа ýä çүéл объект болäог (өвс ногоо). Áиä тýäгýýриéг ìýäрýхүéн ýрхтнýýр харж, барьж,

үнýрлýж болно. Объектоä аìьгүé çүéлýýс гаäна аìьä баéгалиéг ав÷ үçäýг (ìаçаалаé). Мөн өрнөж баéгаа үéл явц, үçýгäлиéг ÷ объект гýж нýрлýäýг (цас орох). Объект нь хүниé ухаìсарт үéл ажиллагаанû äүнä биé болäог (би÷сýн өгүүлбýр).

Áиäниéг хүрýýлýн баéгаа ор÷ин нýгýн цогц баéäлаар үçýгäýх хýсýг, өрнөж баéгаа үéл явц, хүниé ухаìсарт үéл ажилллагаанû үр äүнä биé болсон çүéлиéг объект гýнý. Хүìүүс төрөл бүриéн объектûн äунä аìьäарäаг. Áиä тýäгýýриéн çариìä нь нөлөөлäөг бол нөгөө хýсýгт нь нөлөөлөх болоìжгүé баéäаг.

1. Маçаалаé, цагаан баавгаé, хүрýн баавгаéн тухаé оньсого çохиож, ýäгýýр аìьтäûн талаар ангиараа ярилцаараé.

2. Äараах хүснýгтиéг бөглөж, ангиéнхантаéгаа ярилцаараé. Зөв бөглөсөн ýсýхýý øалгаараé.

Àмьтан Эр баавгайн нэр Эм баавгайн нэр Áамбаруушны нэр Áиеийн урт Жин ЗүсМаçаалаéÖагаан баавгаéХүрýн баавгаé

3. Хүрýн баавгаéн тухаé 50 үгтýé ýхиéг äýвтýртýý би÷ýýрýé.4. Монгол арäûн үлгýр, äоìог, арäûн äуу, уртûн äуу, çохиолûн äуу, øүлгиéг хүниé бүтýýсýн

объект гýж үçýж болох уу? Яагааä?5. Эвлүүлäýг тоглооìоор тоглож баéсан уу? Энý тоглооìûн бүрäýл хýсýг болох төрөл бүриéн

жижиг äүрсүүäиéг аøиглаж, 3-аас äооøгүé объект бүтýýж, øинж ÷анарûг нь äýвтýртýý би÷ýýрýé.

Объектын шинж чанар

Объектûн үнäсýн øинж ÷анарûг аøиглан тухаéн объектûг бүх талаас нь төсөөлөх болоìжтоé. Аливаа объект бүр оноосон нýртýé баéäаг.

Объектоä оноосон үгиéг тухаéн объектûн нýр гýнý.Объектûн нýр тоäорхоéгүé бол түүнä нýр оноохûн тулä тухаéн объектûн үнäсýн үçүүлýлт, øинж ÷анар, төлөвиéг тоäорхоéлж ÷аääаг баéх ёстоé. Жиøýý нь: Та бүхýн багаасаа оньсого, таавар таалцäаг баéсан øүү äýý. Энý нь тухаéн объектûн тухаé ìýäýх, хүрýýлýн буé ор÷ноо суäлах анхнû алхìууäûн нýг баéсан гýж үçýж болно. Объект (ýä çүéлс, процесс, үçýгäýл, хүн аìьтан гýх ìýт) бүр øинж тýìäýгтýé баéäаг. Жиøýý нь: Нар, äýлхиé, алиì, бөìбөг өөр өөр объектууä болов÷ ерөнхиé øинж тýìäýг нь бүгä бөөрөнхиé хýлбýртýé.

Зураг 1.1.6 Бөөрөнхий хэлбэртэй объектууд

Зураг 1.1.7 Цагаан идээ

Сүү, ааруул, өрөì, тараг, аарц, аéраг, бяслаг нь өөр хооронäоо төсгүé болов÷ ýäгýýр çүéлс нь бүгä цагаан иäýý гýсýн ерөнхиé øинж тýìäýгтýé. Хүìүүс объектууäûг øинж тýìäгýýр нь ялгаäаг.

Мýäýхүé

Мýäýхүé


9


I

Объектууä нь ерөнхиé øинж ÷анартаé баéвал хүìүүс тýäгýýриéг нýгтгýж бүлýг болгоäог. Жиøýý нь биäниé өäөр тутìûн хýрýглýý болсон төìс, лууван, ìанжин, сонгино, сарìис çýргиéг талбаéä тарьж ургуулäаг. Эäгýýриéг "хүнсниé ногоо" гýсýн бүлýг болгон нýгтгýäýг.

Объектûг хýр çýрýг саéн таéлбарлаж ÷аäна, тýр хýìжýýгýýр түүниéг танин ìýäýх болоìж нýýгäýнý. Иéìä биä хүрýýлýн баéгаа ор÷нû объект, тýäгýýриéн øинж ÷анарûг танин ìýäýх øаарäлагатаé.

Объектûн øинж ÷анарûг танин ìýäýх нь яìар а÷ холбогäолтоé вý? Объектûн øинж ÷анарûг танин ìýäсýнýýр тухаéн объектûн талаарх төсөөллөө баталгаажуулан, түүниé тухаé ìýäлýгýý нýìýгäүүлнý. Мөн объектууäûг ангилан ялгах болоìжтоé. Ингýж ялгаснаар объектууä оéлгоìжтоé, ýìх цýгцтýé болно. Жиøýý нь: Áиä хи÷ýýлиéн ноì, äýвтрýý цүнхýнä; гýр бүл болон наéç нөхäиéн гýрýл çургиéг çургиéн цоìогт; ìах, сүү, жиìс ногоог хөргөг÷инä; хувцсаа øүүгýýнä хиéäýг. Ингýж ýä çүéлиéг ýìх цýгцтýé болгосноор хýрýгтýé çүéлýý аìархан олäог.

1. Маçаалаé, хүрýн баавгаéн төсөөтýé болон ялгаатаé øинж ÷анарûг би÷иж, хос хосоороо ярилцаж, äүгнýлт гаргаараé.

2. Улаан ноì гýж яìар ноìûг хýлäýг вý? Маçаалаéг яагааä улаан ноìонä оруулсан талаар таéлбарлаараé.

3. Маçаалаé, цагаан баавгаé, хүрýн баавгаé яìар ор÷инä аìьäарäаг юì бол? 2-3 гиøүүнтýé баг болж, ìýäýýллиéг цуглуулан тýìäýглýл хөтлөөрýé.

Объектын орчин

Öаг агаарûн өөр÷лөлт, ус тýжýýл хүрýлцýýгүéгýýс болж ìаçаалаéн тоо толгоé цөөрөх, үхýж үрýгäýх явäал гар÷ баéна. Түүн÷лýн ìаçаалаéн хоргоäох, үүрлýж и÷äýг ор÷нû хулс, бутан øирýнгиéг хаäах, түéìýрäýх çýрýг хүниé буруутаé үéл ажиллагаанаас болж тýäниé хýвиéн аìьäралûг бусниулан үргýýж, тоо толгоéг нь цөөрүүлж баéна.

Та нар äараах хүснýгтýä аìьтäûн аìьäрах ор÷нû ìýäýýллиéг би÷ýýрýé.

Хүснэгт 1.1.2 Амьтдын мэдээлэл

Àмьдрах орчин Хоол, тэжээл Цаг уурын бүсМаçаалаéÖагаан баавгаéХүрýн баавгаé

Äýлхиé äýýр аìьäар÷ баéгаа хүн, аìьтан бүр тоäорхоé нөхцөлä аìьäарäаг. Объектûн орøин баéх нөхцөлиéг ор÷ин гýäýг. Ор÷ин нь объектûн үéлäýл хиéгääýг нөхцөл юì. Объектûн нýрнýýс гаäна түүнä хаìаарах тоо, ÷анар, гүéцýтгýх үүрýг гýх ìýт үçүүлýлттýé. Объектûн орøин баéх нөхцөл нь түүниé ор÷нûг тоäорхоéлäог. Үçүүлýлт нь биет юìс, ÷анар, үéл явцûг нариéн тусгасан баéäаг.

Ор÷ин нь объектоä нөлөөлäөг. Объектûн орøин баéх ор÷нûг өөр÷илбөл түүниé øинж ÷анар äаган өөр÷лөгäөнө. Хүìүүс баéгаль ор÷ноо сүéтгýвýл ус бохирäож, гол ìөрөн øиргýж, ан аìьтан устах çýрýг сөрөг äагавар гарäаг. Үүнýýс үүäýн баéгалиéн тýнцвýрт баéäал алäагäаж, биäниé тав тухтаé аìьäралûн ор÷ин алäагäах болно. Áиä ìаçаалаéн тухаé ìýäýýлýл цуглуулах явцаä түүниéг ìаø ховорäсон аìьтан гýäгиéг ìýäýж авлаа. Иéìä хүүхäүүä та нар багаасаа нутаг орон, баéгаль ор÷ин, ан аìьтäûг хаéрлан хаìгаалаараé.

Анхаарахуé

Оéлгохуé

Асууäал

Оéлгохуé

Мýäýхүé


10


Жишээ À. "Маçаалаé" объектûн үçүүлýлтиéг Áүäүүв÷ 1.1.1-ä ав÷ үçье.

Жишээ Á. “Маçаалаé” объектûн талаар тоäорхоéлон би÷ье.Маçаалаé нь устах аюулä орсон, ховор çүéлиéн аìьтан юì. Åрөнхиé төрх нь оéн хүрýн

баавгаéтаé аäил болов÷ биеýр жижиг. Маçаалаéн биеиéн урт äунäжаар 168 сì, сýрвýýниé өнäөр 92 сì, жин 90 кг. Хүçүү, хөл, их биеýсýý бараавтар өнгөтýé. Хуìс цаéвар өнгөтýé, ìохоо. Хөнгөн øалаìгаé хөäөлгөөнтýé. Ургаìал голлон иäнý. XI-III сарä агуé, хонгилä и÷ýýнä орäог. Зун çаäгаé уснû оéролцоо нутаглана (Эх сурвалж: Монгол Улсûн Улаан Ноì, 1997, Улаанбаатар).

Жишээ В. Объектûн øинж ÷анар үçүүлýлтиéг параìетр гýäýг."Маçаалаé" объектûн параìетр ба үéлäлиéг Хүснýгт 1.1.3-т үçүүллýý.

Хүснэгт 1.1.3 "Мазаалай" объектын параметр ба үйлдэл

Параìетр Үéлäýл

НýрӨнгө çүс, өнäөр, жинХөäөлгөөнÁаìбарууøГовь цөл

ИäýхИ÷ýýлýхТөллөх

1. “Маçаалаé биäниé наéç” сýäýвт çураг çурж, үçýсгýлýн гаргаараé.2. Маçаалаéн тоо толгоé цөөр÷ баéгаагиéн øалтгаан юу вý? Тýäниéг хýрхýн өсгөж, үржүүлýх

талаар ярилцаараé. 3. "Ноì" объектûн үçүүлýлтиéг бүäүүв÷, хүснýгтýýр äүрсýлж, таéлбарлан би÷ýýрýé.4. Áолжìор, тýìýý, нохоé, хун øувуу çýрýг аìьтäûн аìьäрах ор÷нûг таéлбарлан би÷ýýрýé.

Объектын ангилал

Áиäниéг хүрýýлýн буé ор÷инä объектууä хýä хýäýн ерөнхиé øинж ÷анартаé орøин баéäаг. Тýä үéлäлýýрýý аäилхан ýсвýл нýг ор÷инä орøäог баéж болно.

Аливаа нýг øинж ÷анар, утга, үéлäýл, ор÷ноороо аäил объектууäûг бүлýг объект гýнý. Объектûн ангилал нь хүìүүс тухаéн объектûн талаар саéтар танин ìýäýх, суäлахаä ÷ухал

ìýäýýлýл болäог.

Жишээ 1. Хүүхäүүä ýý! Зураг 1.1.8-ä юуг äүрсýлсýн баéна вý? А авиаг çурж äүрсýлсýн тýìäýг объект. Үсгүүäиéн бүлýг нь үгиéг үүсгýäýг. Үгүүäýýс өгүүлбýр үүсäýг. Тýгýхýýр үг, үсýг нь бүлýг объект болно.

Мýäýхүé

Бүдүүвч 1.1.1 Мазаалай объектын үзүүлэлт

Аа Áб Вв Гг Ää ÅеЁё Жж Зç Ии Йé КкЛл Мì Нн Оо Өө ПпРр Сс Тт Уу Үү ФфХх Öц Ч÷ Шø Щщ ЪъЫû Ьь Эý Юю Яя

МÀЗÀÀЛÀЙ Объектûн үçүүлýлт

Объектûн нýр(МÀЗÀÀЛÀЙ)

Объектûн тоон үçүүлýлт

(ÁИЕИЙН УÐТ, ЖИН)

Объектûн ÷анарûн үçүүлýлт (ӨНГӨ

З¯С, ХӨДӨЛГӨӨН, ХУÐД гýх ìýт)

Объектûн үéлäýл(ИДЭХ, И×ЭЭЛЭХ

гýх ìýт)

Объектûн ор÷ин(ГОВЬ ЦӨЛ,

ÀГУЙ, ЗÀДГÀЙ УС гýх ìýт)

Зураг 1.1.8 Цагаан толгой


11


I

1. Зурагт үçүүлсýн бүлýг объектûн жиøýýг саéтар ажиглааä асуултаä хариулаараé.А. Хавар, зун, намар, өвлийг багтаадаг бүлгийг юу гэж нэрлэдэг вэ?Á. Эцэг, эх, хүүхдүүдийг ямар бүлэгт багтааж болох вэ?


Маçаалаé Öагаан баавгаé Хүрýн баавгаé

Áаавгаé

2. Зургиéг ажиглааä, äаалгаврûг гүéцýтгýýрýé.А. Хý÷нýýн төрлиéн аìьтан баéна вý? Á. Аìьтäûг хýрхýн бүлýглýж болох вý? Яìар øинж ÷анараар бүлýглýснýý таéлбарлаараé. В. Зургаас äурûн гурван объектûг сонгож, түүниé нýр, øинж ÷анар, үéлäýл, ор÷нûг тусгасан

би÷вýр, бүäүүв÷, хүснýгтýн ìýäýýлýл үүсгýýрýé.

3. Ширýýниé теннисниé бөìбөг, гар бөìбөг болон сагсан бөìбөгиéн үçүүлýлтүүäиéг хүснýгтýýр äүрслýн үçүүлнý үү.

4. Энý хи÷ýýлиéн жилä та нар яìар хи÷ýýл суäалж баéна вý? Жагсааж би÷нý үү. Хи÷ýýлүүäиéн ангилал үүсгýж болох уу?

5. Öагаан толгоéн 35 үсгиéг øинж ÷анараар нь бүлýглýж би÷нý үү.6. “Маçаалаéг хаìгаалъя” сýäýвт бяцхан ноì хиéнý үү. Áяцхан ноìонä ìаçаалаéн тухаé

ìýäýýлýл, түүниé хоол тýжýýл, çурсан çураг, ìаçаалаéн тоо толгоé цөөр÷ баéгаагиéн øалтгаан, ìаçаалаéг аврах уриа, хýрхýн аврах талаарх санал, өөриéн äүгнýлтиéг тусгаараé.

Жишээ 2. Олон төрлиéн баавгаé баéäгаас 3 төрлиéг нь Áүäүүв÷ 1.1.2-оор äүрсýлж үçүүлье.

Бүдүүвч 1.1.2 Баавгайн төрөл

12


1.1.4 ЗÀГВÀÐ

Загварын тухай ойлголт

1. Áяцхан "Мааçаé" баавгаéг цаасаар урлацгаая (http://en.origami-club.com/).

Хүн төрөлхтөн объектûг танин ìýäýх арга çаìууäûг хаéж суäалснû ýцýст олон аргûг боловсруулжýý. Эäгýýриéн нýг нь объектûн çагвар баéгуулах арга юì.

Суäалж буé объектûн талаарх ìýäýýллиéг цуглуулж, тýäгýýр ìýäýýлýлä тулгуурлан боäит объектûг оéролцоо äүрсýлж болно. Жиøýý нь: биäниé аìьäарäаг “гýр” объектûн нýр, øинж ÷анар, утга, үéлäýл, ор÷ин, ангилал çýрýг ìýäýýлýлä тулгуурлан түүниéг äүрсýлнý гýсýн үг юì.

Объектûн тухаé ìýäýýллиéг цуглуулж, түүнä тулгуурлан объектûн øинж ÷анарûг тусган äүрсýлсниéг çагвар гýнý. Загварûг ìатериаллаг болон ìýäýýллýн гýж хоёр ангилäаг. Загвар нь объектûн талаар илүү их ìýäýýлýл авах болоìжиéг олгоäог.

Муçеéä төрөл бүриéн үçìýр баéäаг. Жиøýý нь: Áаéгалиéн түүхиéн ìуçеéä баéäаг аìьтнû араг яс, ÷ихìýлýýс тýäгýýр аìьтäûн тухаé ìýäýýллиéг авах болоìжтоé.

Зураг 1.1.9 "Маазай" баавгайн загвар

Зураг 1.1.10 Монгол гэрийн загвар

Зураг 1.1.11 Байгалийн түүхийн музейн үзмэрээс

Загварûг болоìжит ìатериалаар тухаéн объектûг äуураéлган хиéäýг тул аäилхан болäог. Яìар нýгýн объектоä түүниé гаäааä төрхтýé төстýé олон тоонû çагварууä баéäаг. Áаéгалиéн түүхиéн ìуçеéä çагварûг ýх ìатериал äýýр нь øууä биé болгоäог бол øинжлýх ухаан танин ìýäýхүéн хувьä төлөөлүүлýн орлуулах, хувилан тоìруулах, жижгýрүүлýх çаìаар çагварûг бүтýýäýг.


Оéлгохуé

Мýäýхүé

Оéлгохуé

13


I

1. Танаé сургууль ìуçеéтýé юу? Хýрýв баéäаг бол яìар төрлиéн үçìýрүүäтýé вý? Сургуулиараа бахархсан сýтгýгäлýý 5 өгүүлбýрт багтаан би÷ýýрýé.

2. Загварûг яагааä бүтýýäýг вý? Загвар хýрýглýхиéн äавуу талûг өөриéн үгýýр таéлбарлаараé.

Материаллаг загвар, түүний жишээ

Хүүхäүүä ýý! Та нар бага баéхäаа яìар тоглооìоор их тоглоäог баéсан бý?

Зураг 1.1.12 Материаллаг загварууд

Эäгýýр тоглооìûг бүтýýхäýý ýх çүéл (автоìаøин, хүн, алиì)–иéг äуураéлгаж хиéсýн. Иéì ìаягаар боäит объектûг äуураéлгаж äүрсýлсýн нь çагвар болäог. Хөвгүүä автоìаøин, нисýх онгоц, усан онгоцнû çагвар çýрýг техникиéн çагварûг саéн ìýäнý. Эäгýýр çагварууä нь äуураéлган хиéсýн боäит объектûн нýгýн аäил хөäлөх, нисýх, хөвөх øинж ÷анартаé баéäаг.

Áоäит объектûг äуураéлган хиéсýн çагварûг ìатериаллаг çагвар гýнý. Материаллаг çагвар нь боäит объекттоéгоо хýлбýриéн хувьä ижил, харин хýìжýý нь өөр баéж болно.

Дасгал 1. Öаасаар туулаé, øувуу, баéøингиéн çагвар бүтýýгýýрýé.Дасгал 2. Материаллаг çагвар та нарûг хүрýýлýн буé ор÷ноо танин ìýäýхýä хýрхýн тусалсан бý? Áагаар ярилцаараé.

Мэдээллэн загвар, түүний жишээ

Áиä ìатериаллаг çагвараас гаäна ìýäýýллýн çагвартаé ажиллаäаг. Аливаа ýä çүéлс, юìс үçýгäлиéн бүх øинжиéг нýг бүр÷лýн äүрслýн өгүүлýх болоìжгүé. Иéìä ìýäýýллýн çагварûг яìар çориулалтаар хиéж буéг тооцсонû үнäсýн äýýр түүниé гол øинж ÷анарûг тоäорхоéлон äүрсýлäýг. Жишээ 1: Ангиéн журналûн арûн хууäсанä баéгаа “Суралцаг÷äûн äýлгýрýнгүé бүртгýл” гýсýн хýсýгт сураг÷äûн овог, нýр, регистриéн äугаар, төрсөн огноо, хүéс (Зураг 1.1.13) çýргиéг бүртгýäýг. Энý бол сургуульä çориулсан та бүхниé ìýäýýллýн çагвар юì.

Аøиглах çорилгоосоо хаìаарааä нýг объектûн хувьä хýä хýäýн çагвар үүсгýн аøиглаäаг. Жиøýý нь суралцаг÷äûн бүртгýлиéн ìýäýýлýл нь багø, ýì÷, ниéгìиéн ажилтанä çориулагäсан баéж болно.

Зураг 1.1.13 Суралцагчдын дэлгэрэнгүй бүртгэл

ä/ä Суралцаг÷äûн овог, нýр

Реги

стри

éн

äуга

ар

Төрс

өн о

н,

сар,

өäө

р

Хүé

с Эцгиéн ажлûн хаяг, утас

12

ä/ä Эцгиéн ажлûн хаяг, утас

Орøин суугаа гаçрûн албан ёснû хаяг, утаснû äугаар

12

Суралцагчдын дэлгэрэнгүй бүртгэл Суралцагчдын дэлгэрэнгүй бүртгэл

Оéлгохуé

Мýäýхүé

Чаäахуé

Оéлгохуé


14


Хýрýв øилýн аяганä халуун цаé баéгаа бол øингýниé äýýä хýсýгт хýä хýäýн хиéн бяцхан хүìүүс баéна (Зураг 1.1.15б). Шилýн аяганä хиéжүүлсýн ус баéгаа бол øингýниé äотор хýä хýäýн бяцхан хиéн хүìүүс нýìж çагвар÷илна. Энý нь хиéн бөìбөлгиéг äүрсýлнý (Зураг 1.1.15в).

1. Äараах ìýäýýллýн çагвар юуг илýрхиéлж баéна вý? Таéлбарлан би÷ýýрýé.

Чаäахуé


Áоäит объектûн äүрслýл буюу ìатеìатикиéн тоìьёо, би÷вýр, ýх, бүäүүв÷, çураг, øугаì çураг, хүснýгт çýргиéг ìýäýýллýн çагвар гýнý. Мýäýýллýн çагвар нь боäит объектûн øинжиéг тусгасан äүрслýл юì.

Дасгал 3. Áяцхан хүнýýр çагвар÷илъя.Хүүхäүүä ýý! Áиäниéг хүрýýлýн буé ор÷ин “бяцхан хүìүүс”-ýýс тогтäог, тýäгýýр нь хатуу, хиéн, усан гýсýн 3 төрөлтýé баéäаг гýж үçье. Тýгвýл ýäгýýр хүìүүс яìар ялгаатаé вý?

Хатуу бяцхан хүìүүс гар гараасаа ÷анга барилцан ýгнýн çогсäог бол усан бяцхан хүìүүс ìөн л ýгнýн çогсох болов÷ гар гараасаа барилцäаггүé. Харин хиéн бяцхан хүìүүс баéранäаа çогсож ÷аäахгүé баéнга гүéж баéäаг гýж үçье. Áяцхан хүìүүсýýр äараах ìýäýýллýн çагвар баéгуулъя (Зураг 1.1.14).

Шилýн аягатаé уснû çагварûг Зураг 1.1.15а-ä үçүүллýý.Зураг 1.1.14

"Бяцхан хүмүүс"

(а) (б) (в)

2. Та бүхýнä хүрýýлýн буé ор÷нûг танин ìýäýхýä ìýäýýллýн çагвар хýрхýн тусалсан бý? Жиøýý гаргаараé.

3. Äараах çагварууä боäит объектûн яìар øинжүүäиéг илýрхиéлсýн бý?- Тоглооìон автоìаøин; - Хүүхýлäýé;- Лаанû тосоор хиéсýн жиìсниé цуглуулга; - Шувуунû ÷ихìýл.

4. Äараах хýý яìар бýлгýäýлтýé вý? Монгол÷ууä уг хýýг хýçýýнýýс хýрýглýж ирсýн талаар ìýäýýлýл цуглуулж, äýвтýртýý би÷ýýрýé. Иéì хýý орсон яìар объект баéäаг вý?

5. Áаéгаль øинжлýлиéн хи÷ýýлýýр хиéсýн турøилтаа бяцхан хүìүүсýýр çагвар÷лаараé.6. Тоонû ìаøинû ìýäýýллýн çагварûг хүснýгтýýр баéгуулаараé.7. Мөс ус болох, уурøих үçýгäлүүäиéг бяцхан хүìүүсýýр çагвар÷лаараé.

Мýäýхүé

Зураг 1.1.15 "Бяцхан хүмүүс" загварын гурван төрөл

15


I

1. Сýäвиéн хүрýýнä юу хиéж ÷аääаг болсноо äүгнýýрýé.

Юу оéлгож ìýäýв?1 2 3 Асууж

тоäруулах çүéлХангалттаé

бус Хангалттаé Маø саéн

Объектûн тухаé оéлгох, объектûн жиøýý гаргах

Объектûн ор÷ин, øинж ÷анар, үéлäлиéн талаар оéлгох

Тоäорхоé арга аøиглан ìýäýýллиéг äүрслýх

Энгиéн объектûн çагвар баéгуулах, ìатериаллаг ба ìýäýýллýн çагварûг таних, нýрлýх, тоäорхоéлох

Энý сýäвиéн агуулгûг бүхýлä нь хýр ýçýìøсýн бý?

2. Объект бүр нýртýé баéäаг. тиéì үгүé

3. Áиä "коìпьютер" объектûг яìар çорилгоор аøиглаäаг вý? Зөв хариултûг тýìäýглýнý үү. тооцоолол хиéх өгүүлбýр çохиох çураг çурах би÷лýг хиéх

4. Аливаа нýг øинж ÷анар, утга, үéлäýл, ор÷ноороо аäил объектууäûг ......... объект гýнý.5. Áагø, ноì, сурах би÷иг, сураг÷, үçýг, харанäаа, цаас, øугаì, анги, спорт çаал, äýвтýр çýрýг

объектууä яìар бүлýг объектоä хаìаарагäах вý? гýр бүл аéìаг сургууль суì

6. "Сонäгоé тоо" гýсýн бүлýг объектоä аль объект багтахгүé вý? 11 315 201 510

7. Маçаалаé баавгаé äýлхиéн олон оронä аìьäарäаг. тиéì үгүé

8. Áоäит объектûг äуураéлган хиéсýн çагварûг ìýäýýллýн çагвар гýнý. тиéì үгүé

9. Объектûн тухаé ìýäýýллиéг цуглуулж, түүнä тулгуурлан объектûн øинж ÷анарûг тусган äүрсýлсниéг çагвар гýнý. тиéì үгүé

10. Äараах хýýг юу гýж нýрлýäýг вý?

алхан хýý үүлýн хýý өлçиé хýý түìýн наст хýý

11. Äараах ìýäýýллýн çагвараас яìар ìýäýýлýл ав÷ болохûг тоäорхоéлоороé.

2014-01-28 Мягìар 2014-01-29 Лхагва 2014-01-30 Пүрýв 2014-01-31 ÁаасанӨäөртөө -11 -15 -10 -12Шөнөäөө -21 -23 -24 -25

А. Хаìгиéн äулаан øөнө хýäýн бý? Хаìгиéн хүéтýн өäөр хýäýн бý?Á. Энý ìýäýýллýн çагвар яìар асуултаä хариулт өг÷ ÷аäахгүé баéна вý?В. Энäýýс яìар ерөнхиé äүгнýлт гаргаж болох вý?Г. Мýäýýллиéг яìар хýлбýрүүäýýр äүрсýлсýн баéгааг нýрлýнý үү.

Өөриéгөө сориороé

16

БҮЛЭГ I МЭДЭЭЛЛИЙН ТЕХНОЛОГИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ

Систеìиéн блок

Коìпьютериéн ýх хавтан, төв тооцоолох баéгуулаìж, санах оé, хаäгалах баéгуулаìж çýргиéг агуулäаг төхөөрөìж.

ÄýлгýцКоìпьютерýýр боловсруулагäаж баéгаа ìýäýýлýл, хиéгäýж баéгаа үéлäлүүäиéг харуулах төхөөрөìж. Олон сая өнгиéг ялган äүрслýх ÷аäвартаé.

Гар Үсýг, цифр, бусаä тýìäýгт бүхиé тов÷лууртаé, ìýäýýллиéг оруулах, коìпьютерт коìанä өгөх төхөөрөìж.

Хулгана Мýäýýллиéг оруулах, äýлгýц äýýрх çааг÷иéг уäирäан коìанä болон үéлäлиéг сонгох çааг÷ төхөөрөìж.

Чанга яриг÷ Äуу авиа, хөгжиì, виäео ìýäýýллиéн äууг сонсохоä хýрýглýäýг төхөөрөìж.

Яагаад судалж байна вэ? Коìпьютер нь ìýäýýллиéг боловсруулах төхөөрөìж у÷раас түүниé техникиéн бүрäýл хýсгүүäиéг

хýрýглýх, програìì хангаìж аøиглан ìýäýýлýл боловсруулж сурах нь ихýýхýн ÷ухал юì.

Áүлэг сэдвийг судалснаар юу хийж сурах вэ?• Коìпьютериéн техникиéн иж бүрäлүүäиéг таних, нýрлýх, үүрýг çориулалтûг ìýäýх;• Оруулах, гаргах үнäсýн төхөөрөìжиéг хýрýглýх;• Хялбар ìýäýýлýл боловсруулах, ìýäýýллýý фаéл болгон хаäгалах, хýрýглýх.

1.2.1 КОМПЬЮТЕÐ МЭДЭЭЛЭЛ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ХЭÐЭГСЭЛ ÁОЛОХ НЬ

Коìпьютер бол ìýäýýлýл боловсруулах төхөөрөìж юì (Зураг 1.2.1).

Та бүхýн коìпьютериéг яìар çорилгоор юунä аøиглаäаг вý? Коìпьютериéг хаìгиéн ихýýр аøиглаäаг гурван хýрýглýýгýý äурäаараé.

Коìпьютериéн үнäсýн бүрäýл хýсгүүä (äýлгýц, гар, хулгана, систеìиéн блок)-иéн үүрýг, çориулалтûг Хүснýгт 1.2.1-ä үçүүллýý.

1.2 КОМПЬЮТЕÐ

Коìпьютерýýр ìýäýýллиéг боловсруулахûн тулä ìýäýýллиéг коìпьютерт оруулна. Мýäýýллиéг оруулахäаа коìпьютериéн оруулах төхөөрөìж (хулгана, гар, ìикрофон гýх ìýт)-иéг аøиглана. Мýäýýллиéг коìпьютерт оруулснаар, түүниéг коìпьютерýýр боловсруулах, хаäгалах, äахин аøиглах болоìжтоé болно. Нýр өг÷ коìпьютерт хаäгалсан ìýäýýллиéг фаéл гýäýг. Фаéл нь нýр, төрөл, агуулж буé ìýäýýллиéн багтааìжиéг илýрхиéлсýн хýìжýý, үүсгýсýн огноо, төлөөлөх äүрс çýрýг øинж ÷анартаé объект юì (Хүснýгт 1.2.2).

Зураг 1.2.1 Компьютер Хүснэгт 1.2.1 Компьютерийн үндсэн иж бүрдлийн үүрэг

Оéлгохуé

Асууäал

Асууäал Мýäýýллиéг коìпьютерýýр хýрхýн боловсруулах вý? Коìпьютерт ìýäýýллиéг хýрхýн хаäгалäаг вý? Их хýìжýýниé ìýäýýллиéг коìпьютерт хýрхýн çохион баéгуулан хаäгалäаг вý?

17

КОМПЬЮТЕРБҮЛЭГ

I

Хүснэгт 1.2.2 Файл, түүний шинж чанар

Шинж чанар Тайлбар ЖишээНýр Фаéлä оноосон нýр буюу үсýг, цифрүүäиéн äараалал. daalgavarITХýìжýý Фаéлûн агуулж буé ìýäýýллиéн хýìжýý (баéтаар). 2.94 MBҮүсгýсýн огноо, хугацаа

Фаéлûг үүсгýсýн огноо, цаг хугацаа. 2015-06-15, 16:30

Заì Фаéлûн баéрлаж буé äиск, хавтас. D:\ITТөлөөлөх äүрс Фаéлûн төрлиéг илýрхиéлсýн äүрс.

Өргөтгөл Фаéлûн төрлиéг илýрхиéлсýн латин үсгиéн äараалал. *.docx

Хавтас: Хаäгалах баéгуулаìж буюу äиск (уян, хатуу, лаçер, флаø гýх ìýт)-нä фаéлûг хаäгална. Коìпьютерт фаéлууäûг çориулалт, хýрýглýýниé äагуу хавтас болгон бүлýглýн хаäгална. Хавтас нь äотроо фаéл, äýä хавтас агуулахаас гаäна хоосон баéж болно. Фаéлууäûг хавтсанä бүлýглýснýýр äискýнä хаäгалах фаéлûн тоог олон äахин нýìýгäүүлж, цýгцтýé болгоäог. Äискýн äýх хавтас фаéлûн çохион баéгуулалтûг ноìûн сантаé аäилтгаж болно (Хүснýгт 1.2.3).

Коìпьютериéн фаéлûн систеì Ноìûн сан Коìпьютериéн äиск Ноìûн сангиéн өрөөХавтас Ноìûн øүүгýýÄýä хавтас Шүүгýýниé тавиурФаéл Ноì Фаéлûн нýр Ноìûн нýр

Хүснэгт 1.2.3 Файлын систем ба номын санКоìпьютерт ìýäýýллиéг оруулж боловсруулан үр äүнгиéн ìýäýýллиéг гарган авна. Энý нь хөрөнгөн äýýр гүүниé сааì хиéж, олон ìянган уäаа бүлснýýр ýссýн саéхан аéраг биé болäогтоé ижил юì.

Коìпьютериéн төхөөрөìжүүäиéг оруулах, боловсруулах, хаäгалах, гаргах гýж ангилна.

Áоловсруулах

Хаäгалах

Оролтûн ìýäýýлýл

Оролтûн төхөөрөìж

Гаралтûн төхөөрөìж

Гаралтûн ìýäýýлýл

1.2.2 ОÐУУЛÀХ ТӨХӨӨÐӨМЖ. ГÀÐ, ХУЛГÀНÀТÀЙ ÀЖИЛЛÀХ НЬ

Зураг 1.2.2 Компьютерээр мэдээлэл боловсруулах бүдүүвч

Зураг 1.2.3 Компьютерийн гар

Esc F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7 F8 F9 F10 F11 F12 PrtScSysRq

ScrollLock

PauseBreak

Insert Home PageUp

Delete End PageDown

NumLock

/ * -

7Home

8 9PqUp

+

Enter

4 5 6

1End

2 3PgDn

.Del

0Ins

NumLock

CapsLock

ScrollLock

~`

!1

@2

#3

$4

%5

^6

&7

*8

(9

)0

_-Е

+=Щ

|\

QФ

WЦ

EУ

RЖ

TЭ

YН

UГ

IШ

OҮ

PЗ

{[К

}]Ъ

AЙ

SЫ

DБ

FӨ

GА

HХ

JР

KО

LЛ

:;Д

"'П

ZЯ

XЧ

CЁ

VС

BМ

NИ

MТ

<,Ь

>.В

?/Ю

AltControl

Shift

Caps Lock

Tab

Alt Control

Shift

Appl

Enter

Бичгийн товчлуур Удирдлагын товчлуур Функциональ товчлуур Тооны гар Заагчийг удирдах товчлуур

Мýäýýллиéг оруулах

Мýäýýллиéг гаргах

Áоловсруулах төхөөрөìж

Хаäгалах төхөөрөìж

Гар, хулгана

Төв тооцоолох баéгуулаìж, CPU

Äýлгýц

Уян, хатуу, лаçер, флаø äиск

18


Коìпьютериéн гарûн төв хýсýгт үсýг, цифр бүхиé тов÷луурууä баéäаг. Эäгýýр тов÷луурууäûг би÷вýр болон тоон ìýäýýлýл боловсруулахаä хýрýглýх ба çариì гар äýýр бусäаасаа өөр өнгөтýé баéна. Эäгýýриéг би÷гиéн тов÷луур гýäýг.Хулгана: Энý нь çааг÷ төхөөрөìж бөгөөä түүгýýр çааг÷ (курсор)-иéг уäирäан ìýäýýлýл оруулах, коìанä сонгох, програìì ажиллуулах гýх ìýт үéлäлиéг гүéцýтгýнý. Хулгана нь хоёр тов÷лууртаé. Äýýрх үéлäýлä çүүн тов÷луурûг аøиглана. Зүүн тов÷луурûг оéрхон хоёр уäаа товøих үéлäлýýр фаéл нýýх, програììûг ажиллуулах үéлäýл гүéцýтгýäýг. Үүниéг äавхар товøилт гýнý. Харин баруун тов÷луураар сонгосон объектоос хаìааруулан тохирох цýсиéг нýýäýг.

Дасгал 1. Уäирäах тов÷луур: Enter, Esc, Tab, Shift, Ctrl, Alt, Windows ( ), Backspace, Del, Ins, Print Screen, Num Lock, Caps Lock тов÷луурууäûн үүргиéг олж ìýäýýрýé. Дасгал 2. Зариì уäирäах тов÷луурûг бусаä тов÷лууртаé хослуулан коìанä биелүүлýхýä аøиглана. Äараах хослолууäûн гүéцýтгýх үүргиéг тоäорхоéлон би÷ýýрýé. +e, +r, +l, +d Дасгал 3. ............. тов÷луур нь .............. гýрлиéн төлөвиéг уäирäана. ............ гýрýл асаалттаé бол цифриéн гар äýýрх цифр, аравтûн таслалûн цýг болон арифìетик үéлäлиéн тýìäгүүäиéг аøиглана. Харин ............ гýрýл унтраалттаé бол уг тов÷луурууäûг уäирäах үүргиéнх нь äагуу аøиглана. Дасгал 4. ............ тов÷луур нь .............. гýрлиéн төлөвиéг уäирäана. ............. гýрýл асаалттаé үеä би÷гиéн тов÷луурууä тоì үсгýýр би÷нý. Дасгал 5. Caps Lock гýрýл асаалттаé ýсвýл унтраалттаé үеä Shift тов÷луурûн хаìтаар үсýг бүхиé би÷гиéн тов÷луураар ìýäýýлýл оруулж, äүгнýлт гаргаараé.Дасгал 6. Хулганûн хоёр тов÷луурûн äунä гүéлгýх äугуé (Scroll wheel) баéäаг. Үүниé үүргиéг олж ìýäýýрýé.

Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийн хэрэгсэл

Гар утас, телевиç, цахилгаан çуух çýрýг ахуéн хýрýглýýниé төхөөрөìжүүäýä тоон технологи аøиглах болсноор тýäгýýр нь коìпьютер болон сүлжýýнä холбогäон ажиллах болоìжтоé болжýý. Ор÷ин үеä албан ажлаасаа, коìпьютер, гар утас аøиглан гýртýý баéгаа төхөөрөìжиéг уäирäах, хянах болжýý.

Коìпьютериéг ниéгýì, ýäиéн çасгиéн бүх салбарт аøиглаж баéна. Зураг 1.2.4-т коìпьютериéг хаана хýрхýн аøиглаж баéгаа талаар ярилцаараé.

1.2.3 ¯ЙЛДЛИЙН СИСТЕМИЙН ÀЖЛЫН ОÐ×ИН

Коìпьютериéг асаахаä үéлäлиéн систеì ажиллаж, ажилä бýлýн болохоä äýлгýцýнä “Коìпьютериéн ажлûн øирýý” гар÷ ирнý. Зураг 1.2.5 äýýр ажлûн øирýýниé үнäсýн хýсгүүäиéг харуулав. Ажлûн øирýýн äýýрх програììууä нь коìпьютер бүрä өөр баéж болно. Програììûг ажиллуулахаä ажлûн ìөрөнä орж, цонх нь нýýгääýг. [Start] цýсýнä коìпьютерт суулгасан програììууä баéна.

NumLock

Caps Lock

NumLock

CapsLock

Оéлгохуé

Чаäахуé

Зураг 1.2.4 Компьютерийн хэрэглээ

19


I

Дасгал 1. Коìпьютериéг унтраахäаа [Start]→[Shut Down] коìанäûг өг÷, коìанä биелж äуустал хүлýýнý. Үүниé äараа äýлгýциéг унтрааж, коìпьютериéг цахилгаан тýжýýлýýс салгана. Коìпьютериéг асаах үéлäлиéн äарааллûг би÷ýýрýé. Дасгал 2. Äараах програììûн цонхнû ýлеìентүүäиéг суäлаараé. Яìар çориулалттаé програìì бý?

[Start]→[AllPrograms]→[Accessories]→[Calculator][Start]→[AllPrograms]→[Accessories]→[Paint][Start]→[AllPrograms]→[Accessories]→[WordPad][Start]→[AllPrograms]→[WindowsMediaPlayer]

Дасгал 3. Ажлûн øирýýн äýýрх äараах объект яìар програììûг төлөөлөх вý? Ажиллуулж үçýýрýé.

Ажлûн øирýý

Програìì, фаéл буюу түүниéг төлөөлөх äүрс

Start цýс Ажилласан програììууä

Ажлûн ìөр

Зураг 1.2.5 Компьютерийн

ажлын ширээ

1.2.4 ПÐОГÐÀММЫН ГÐÀФИК ИНТЕÐФЭЙС

Програììûн цонхнû бүтýц нь боловсруулах ìýäýýллиéн онцлогоос хаìааран ялгаатаé баéна. Мýäýýлýл боловсруулах програììûн ажлûн ор÷инг интерфýéс гýäýг. График интерфýéсиéн ор÷ин нь цонх, äүрс, цýсýýр илýрхиéлýгääýг у÷раас коìанä сонгох, програìì ажиллуулах, ìýäýýлýл хуулах, çөөх çýргýýр ажиллахаä хялбар баéäаг. Энý нь хүн болон коìпьютериéн харилцан ажиллагааг хялбар, оéлгоìжтоé болгоäог. Зураг 1.2.6-ä MS Word програììûн цонхнû интерфýéсиéн ýлеìентүүäиéг харууллаа.

Öýс

Hom

e цý

сниé

бү

лýг х

ýрýг

сýл

Зураг 1.2.6 Программын

интерфэйсийн элементүүд

Äýлгýц äүүргýх тов÷

Хаах тов÷

Хуваарьт øугаì

Харагäах хýìжýý

Харагäах хýлбýрТөлөвиéн ìөр

Ажлûн талбар

Чаäахуé

Ажлûн ìөрөнä оруулах тов÷Нýр

Гүéл

гýг÷

çур

вас

20


1.2.5 ХЭÐЭГЛЭЭНИЙ ХЯЛÁÀÐ ПÐОГÐÀММУУД

Дуу тоглуулах программ: Коìпьютерт хаäгалагäаж буé äууг тоглуулахäаа äуу тоглуулах WindowsMediaPlayerпрограììûг аøиглана. Програììûн интерфýéсиéн уäирäлагûн тов÷ууä нь ерäиéн хөгжиì тоглуулаг÷иéнхтаé ижил үүрýгтýé.

Äуунû би÷лýгтýé оптик äискиéг CD-ROM төхөөрөìжөөр унøуулахаä түүн äýýрх äуунууäûг уг програìì автоìатаар тоглож ýхýлäýг. Тооны машин: Тоонû ìаøинû тов÷иéг хулганаар сонгон ажиллахаас гаäна гарûн тоон тов÷луурûг аøиглан тоо оруулах болон арифìетик үéлäлүүäиéг хиéж болно.Нэмэлт мэдээлэл: Програììûн цонхнû [View]→[Scientific], [View]→[Programmer]сонголтûг хиéвýл илүү нýìýлт функцүүäтýé тоонû ìаøин болäог.

Хүснэгт 1.2.3 Тооны машины товчнуудын үүрэгТооны машины товч ¯үрэг Гараас удирдах товчлуур

+, -, *, / Арифìетикиéн нýìýх, хасах, үржих, хуваах үéлäýл. Харгалçан: +, -, *, /+/- Эерýг тоог сөрөг, сөрөг тоог ýерýг болгоно. F9= Үéлäлиéг гүéцýтгýн үр äүнг үçүүлнý. EnterС Тооцооллûн үр äүнг цýвýрлýнý. ESCCE Оруулсан тоог арилгана. Delete Сүүлиéн цифриéг арилгана. Backspace М+ Санах оéä буé тоон äýýр нýìж, үр äүнг тооцоолно. CTRL+PMS Äýлгýцýнä баéгаа тоог санах оéä сануулна. CTRL+ММR Сануулсан тоог äууäна. CTRL+RМС Санах оéг цýвýрлýнý. CTRL+L

Дасгал 1. Тоонû ìаøинаар 456+789 үéлäлиéг гүéцýтгýх äарааллûг ав÷ үçье.1) 456 тоог оруулна. 2) “+” тов÷ äарна. 3) 789 тоог оруулна. 4) “=” тов÷ ýсвýл гарûн Enter тов÷луур äарна. Ингýхýä хариу гарна.

Дасгал 2. Тоонû ìаøинаар (56-35:5)+(89-12) илýрхиéллиéн үр äүнг тооцоолж хүснýгтýýр үçүүллýý.

Үéлäлиéн äараалал 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17Тоонû ìаøинû тов÷ 35 / 5 = MS 56 - MR = MC M+ 89 - 12 = M+ MR

Үр äүн (хариу): 126

1. Тоглооì (Solitaire, Minesweeper), Snipping Tool çýрýг хялбар програììууäûг хýрýглýж үçýýä програììûг хýрхýн ажиллуулах болон онцлогиéг äараах хүснýгтýä бөглөөрýé.

Программын нэр Àжиллуулах арга ОнцлогSnipping Tool Minesweeper WindowsExplorer

Чаäахуé


1. Äараах илýрхиéллиéг тоонû ìаøинаар гүéцýтгýж, үр äүнг тооцоолоороé. Яìар аргаар боäвол хаìгиéн цөөн үéлäýл хиéх вý?а. 123*(456+789)-123456789б. 12345679*81в. 10+200+3000+40000+50000+600000+70000000+800000000+9000000000г. ((4789*12+5648)+(7894-1345*8))/1024ä. 2*3*4*5*6*7*8*9*999

21


I

2. Виäео, хөгжиì тоглуулаг÷ програìì, төхөөрөìж äýýр баéäаг үнäсýн тов÷нууäûг таéлбарлаараé.

3. Коìпьютериéг хýрýглýснýýр толгоé, хүçүү, нуруу, нүäниé өв÷лөл үүсýх øалтгаанууäûг ярилцаараé.

4. Гар утсан äýýрх тов÷ууä яìар үүрýгтýé вý?5. Зураг äýýр үçүүлсýн төхөөрөìжүүäиéн нýр, оруулах, гаргах, боловсруулах, хаäгалах

төхөөрөìжиéн аль нь болох, үүрýг çориулалтûг тоäорхоéлж би÷ýýрýé.

Төхөөрөмжийн нэр Àнгилал ¯үрэг, зориулалт

Систеìиéн блок Áоловсруулах, хаäгалах Коìпьютериéн тооцоолох, боловсруулах, хаäгалах төхөөрөìжүүäиéг агуулна.

1.2.6 КОМПЬЮТЕÐИЙН ХЭÐЭГЛЭЭНИЙ ЭНГИЙН Д¯ÐЭМ

Коìпьютериéг өäөр бүр олон цагаар тасралтгүé хýрýглýх нь хүниé ýрүүл ìýнä, биеиéн хөгжилä сөргөөр нөлөөлäөг. Тухаéлбал, биеиéн хýлбýр гажих, нуруугаар өвäөх, гарûн бугуé өрөвсөх, хараа ìууäах гýх ìýт. Үүнýýс сýргиéлýхиéн тулä коìпьютериéг çөв хýрýглýж хýвøих, аюулгүé баéäлûг хаäгалах нь ìаø ÷ухал. Үүниé тулä: • Өөрт тохироìжтоé санäал äýýр нуруу цýх, хөлөө øалан

äýýр гиøгýн, аливаа сааäгүé ÷өлөөтýé суух;• Тохоé ìөрнөөс äооø ýгц баéрлаж, гараа коìпьютериéн гар

äýýр бугуéгаар тахиéхгүéгýýр тавьж болохоор баéх; • Äýлгýц, хýрýглýг÷ хоёрûн хооронä 50-70 cì, хараанû

түвøин äýлгýциéн äýýä хýсýгт төвлөр÷ баéх; • 10-20 ìинут тутаìä äýлгýцýýс нүäýý салгаж, өөр çүéл харах, хялбар äасгал хиéх; • Áи÷вýр øивýх, хулганатаé уäаан хугацаагаар ажиллах үеä гарûн хуруу, бугуé өвääөг тул

бул÷инг суллаж, äасгал хиéж баéх;• Коìпьютер äýýр олон цагаар ажиллахгүé, тоглооì хýт олон цагаар тоглохгүé баéх. Өäөрт

коìпьютертýé 1-2 цагаас илүү ажиллах хýрýггүé;• Коìпьютериéн оéролцоо кактус çýрýг өргөслөг ургаìлûг тавих. Иéì ургаìал нь

коìпьютерýýс ялгарäаг хорт цацрагиéг өөртөө øингýýäýг; • Коìпьютериéг хýрýглýж баéх үеä øингýн çүéл уух хýрýгтýé баéäаг болов÷ түүниéг төхөөрөìж

рүү асгахаас болгооìжлох хýрýгтýé.Сургуулиéн лабораториéн коìпьютериéг хаìтран аøиглахäаа гаìтаé хýрýглýх, тухаéлбал: • Гар, хулгана çýрýг äагалäах төхөөрөìжиéг салгаж çөөхгүé баéх, цахилгаан болон кабель

утсууäтаé болгооìжтоé харьцаж, тоног төхөөрөìжиéг унаж болохуéцаар баéрлуулахгүé баéх; • Техник болон програììûн систеìиéг гýìтýýх аливаа үéлäýл хиéхгүé баéх;• Áусäûн хиéсýн ажлûг устгахгүé, өөр÷лөхгүé, çөвøөөрөлгүé ав÷ аøиглахгүé баéх; • Коìпьютер хаìтран аøиглаж баéгаа наéçäаа çөв хýрýглýхýä нь туслах çýргýýр коìпьютериéг

хаìтран аøиглах соёл, хýвøилä суралцаараé.

1. Start цýс баéрлаж буé çурвасûг юу гýж нýрлýäýг вý?

Мýäýхүé


15-20

42-55

62 65-7575

80

50-70

Зураг 1.2.7 Компьютерийн ард зөв суух

22

БҮЛЭГ II МЭДЭЭЛЭЛ БОЛОВСРУУЛАХ ТЕХНОЛОГИЙН ХЭРЭГЛЭЭ

Коìпьютер үг, өгүүлбýр, цогцолборûг хýрхýн оéлгоäог вý?

Хүүхäүүä ýý! Áиä äýвтýртýý үг, өгүүлбýр, цогцолборûг хýрхýн ялгаж би÷äýг вý?

Үгүүäиéг сул çаéгаар тусгаарлан би÷äýг.

Нýг үг би÷иж äуусааä çаé үлäýýгýýä äараагиéн үгиéг би÷äýг.

Шинý утга санаа ýхлýхýä äýвтриéнхýý øинý ìөрнөөс äогол үүсгýж би÷äýг.

Өгүүлбýриéг илýрхиéлж баéгаа утгаар нь ялгаж оéлгоäог.

Өгүүлбýриéн ýхниé үг нь тоì үсгýýр ýхýлж, хаìгиéн сүүлиéн үгиéн арä цýг тавьäаг.

2.1 ÁИ×ВЭÐ МЭДЭЭЛЭЛ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ТЕХНОЛОГИ

Яагаад судалж байна вэ?Áи÷вýр ìýäýýлýл, түүниé бүтýц, коìпьютер би÷вýр ìýäýýллиéг хýрхýн оéлгоäог талаар

ìýäýж, би÷вýр ìýäýýлýл боловсруулах програììûг аøиглан гарûн хуруунû çөв баéрлалаар коìпьютерт би÷вýриéг оруулах, хýрýгцýýнäýý тохируулан хýлбýржүүлýх, ìөр çýрýгцүүлýх ìýäлýг, ур ÷аäвартаé болно.

Áүлэг сэдвийг судалснаар юуг мэдэж, сурах вэ? • Áи÷вýр ìýäýýллиéг бүрýлäүүлýг÷ хýсгүүäиéн онцлог øинжүүäиéг ìýäýх;• Áи÷вýр ìýäýýлýл боловсруулах програììûг ýçýìøих, аøиглах;• Áи÷вýриéг коìпьютерт оруулах, хаäгалах, хаäгалсан би÷вýриéг нýýх;• Гарûн хуруунû çөв баéрлалûг ìýäýх, хуруунû çөв баéрлалаар би÷их ур ÷аäварûг

ýçýìøих;• Áи÷вýриéг төрөл бүриéн баéäлаар хýлбýржүүлýх, ìөр çýрýгцүүлýх болоìжууäûг ìýäýх,

хýрýглýх;• Áи÷вýр ìýäýýллиéг хуулах, çөөх, хувилах аргûг сурах, хýрýглýх.

2.1.1 КОМПЬЮТЕÐ ÁИ×ВЭÐ МЭДЭЭЛЛИЙГ ХЭÐХЭН ОЙЛГОДОГ ВЭ?

Асууäал

Оéлгохуé

Өгүүлбýрт ижил төстýé утга илýрхиéлсýн хýсýг оруулахаä таслалûг хýрýглýäýг.

II Á¯ЛЭГ. МЭДЭЭЛЭЛ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ТЕХНОЛОГИЙН ХЭÐЭГЛЭЭ

23

БИЧВЭР МЭДЭЭЛЭЛ БОЛОВСРУУЛАХ ТЕХНОЛОГИБҮЛЭГ

II

Áагш: Коìпьютер аøиглан би÷вýр ìýäýýлýл би÷иж үçсýн үү?×ингүүн: Áи уäаан би÷иж ÷аäна. Áи÷вýр оруулах тусгаé програìì баéäаг. Үг би÷ýýä коìпьютериéн гарûн урт тов÷луурûг äарж çаé авäаг.Номин: Áи англи үсгýýр галиглан би÷äýг. Яагааä гýвýл гарûн тов÷луур äýýр үсýг нь харагäаж баéäаг.

Дасгал 1. Коìпьютерýýр би÷иж сурцгаая.1. Äараах ìýäýýллиéг анхааралтаé унøааä коìпьютериéн гарûн тов÷луурûн үүргиéг ìýäýж аваараé.

Коìпьютериéн гар нь 101-104 тов÷лууртаé. Коìпьютерт би÷вýриéг оруулахаä гарûг аøиглана. Гарûн би÷гиéн болон тоон тов÷луурууäûг аøиглан би÷вýр ìýäýýллиéг коìпьютерт оруулäаг. Гарûн çариì тов÷луурûн үүрýг:1. Caps Lock: Үсгиéг тоìоор би÷их. Тов÷луур äýýр äахин äарахаä жижгýýр би÷их гориìä øилжинý;2. Space: Хоосон çаé авах;3. Enter: Шинý ìөр үүсгýх;4. Backspace: Курсорûн өìнө баéрлаж баéгаа тýìäýгтиéг устгах;5. Delete: Курсорûн арä баéрлаж баéгаа тýìäýгтиéг, ýсвýл сонгосон çүéлиéг устгах;6. Tab: Äогол ìөр үүсгýх, курсорûн баéрлалûг øилжүүлýх;7. Shift,Ctrl,Alt:Бусадтовчлууртайхослонхэрэглэхзамаартодорхойүйлдэлгүйцэтгэх;

Жишээнь:“Shift+A”(ShiftтовчийгдарангааАүсгийнтовчлуурыгдарахүйлдлийгингэжтэмдэглэнэ):Аүсýг тоìоор би÷игäýнý. “Ctrl+Z”: Үéлäýл буцаах.

Ор÷ин үеä цаас, харанäаа, үçýг, биéр, янтаé аøиглан бариìт би÷иг үéлääýг улаìжлалт ёс жаягиéг коìпьютериéн програìì хангаìжаар гүéцýтгýх болсон. Áи÷вýр ìýäýýлýл боловсруулах програììûг бариìт би÷иг боловсруулах програìì гýж нýрлýäýг. Коìпьютер үг, өгүүлбýр, цогцолбор, бариìтûг хýрхýн оéлгоäог талаар ав÷ үçье.Үг: Öаасан äýýр гараар би÷äýгтýé аäил үг хооронä сул çаéгаар тусгаарлана. Коìпьютер çүүн ба баруун талаасаа сул çаéгаар тусгаарлагäсан тýìäýгтиéн äарааллûг үг гýж оéлгоäог.

Өгүүлбýр: Áиä өгүүлбýриéг илýрхиéлж буé утгаар нь ялгаж оéлгоäог бол коìпьютер түүниéг цýгýýр çааглагäсан үгүүäиéн цуглуулга гýж үçäýг. Иéìä коìпьютериéн програììä өгүүлбýриéг би÷ихäýý çаавал тоì үсгýýр ýхýлж, төгсгөлиéн үгиéн арä çаé авалгүé цýг тавиаä нýг сул çаé ав÷ төгсгөнө.

Öогцолбор: Сурах би÷иг, уран çохиолûн ноìонä нýгýн ижил утга санааг илýрхиéлýхýä гол төлөв äогол ìөрнөөс ýхýлж би÷äýг. Үүниéг цогцолбор (çүéл) буюу параграф гýж нýрлýäýг. Коìпьютериéн програììä тухаéн çүéлиéн сүүлиéн өгүүлбýриéн арä курсорûг баéрлуулан гарûн Enter тов÷луур äýýр äарж äараагиéн ìөрөнä øилжсýнýýр цогцолборûг төгсгөнө.

Коìпьютер аøиглан би÷вýр би÷ихäýý:1. Үг бүриéн äараа çөвхөн нýг сул çаé авна.2. Öýг, таслалûг өìнөх үгтýé çалгаж би÷ýýä арä нь нýг сул çаé авна.3. Өгүүлбýриéн äараа çаавал цýг тавьж, сул çаé авна.4. Хаалт, хаøилт нýýгýýä çаé авахгүé би÷нý. Хаалт äоторх өгүүлбýрт цýг тавихгүé.5. Зураас авсан тохиолäолä хоёр талä нь çаé авахгүé би÷нý.6. Öогцолборûг äогол ìөрнөөс ýхлýх бол гарûн Tab тов÷луурûг äарна.7. Áи÷вýриéн äүрìиéн болон наéруулгûн алäааг çаавал хянан øалгах хýрýгтýé.


Чаäахуé

2. [Start]→[AllPrograms]→[MicrosoftOffice]→[MicrosoftWord] äарааллаар би÷вýр ìýäýýлýл оруулах програììаа ажиллуулна.

3. Гарûн тов÷луурûн үүргиéг латин үсгиéг харж, коìпьютерт галиглан би÷иж оруулна.4. Гарûн çариì тов÷луурûн үүргиéг би÷их явцäаа турøиж үçýýрýé.5. Мýäýýллиéг коìпьютерт оруулахаä яìар яìар бýрхøýýл баéсан бý?6. Юу сур÷, ìýäсýн бý?

Мýäýхүé

24


2.1.2 ГÀÐЫН ХУÐУУНЫ ЗӨВ ÁÀЙÐЛÀЛÀÀÐ ÁИ×ИХ ТЕХНОЛОГИ

Áиä өìнөх сýäвиéг суäлах явцäаа коìпьютерт латин үсгýýр би÷вýр ìýäýýлýл оруулж үçсýн. Áагø коìпьютерт би÷вýр ìýäýýллиéг кирил үсгýýр би÷иж оруулах äаалгавар өгөв. Коìпьютериéн аль тов÷луурт яìар кирил үсýг харгалçахûг яаж ìýäýх вý? Хýрхýн би÷их вý?

Коìпьютерт Eng-Mon гýсýн хýлниé сонголт баéäаг. Mon гýäгиéг сонгооä ìонголоор би÷äýг.

Зариì гарûн тов÷луур äýýр кирил үсýг наасан баéäаг. Шууä харааä би÷иж болно. Гýхäýý л уäаан би÷их баéх äаа.

Гарûн үсгиéг харахгүéгýýр, арван хуруугаараа би÷иж болäог гýсýн...

Áи÷иж ÷аäсан уу? Яìар бýрхøýýл баéна вý? Хялбархан би÷их арга баéгаа болов уу?

Дасгал 2:1. Монголоор би÷их гориìä тохируулна.2. Коìпьютериéн гар äýýрх товгор çураастаé, 2 тов÷луурûг ажиглаж олоороé. 3. Зүүн, баруун гарûн äолоовор хурууг тýäгýýр 2 тов÷луур äýýр тохируулааä äунä, яäаì, ÷иг÷иé

хуруунууäаа äараагиéн тов÷луурууä äýýр äараалуулан баéрлуулна.4. Гараа тов÷луур äýýрýýс салгахгүéгýýр баруун гарûн 4 хурууг äараалуулан нýг нýг уäаа äарна.

Äараа нь çүүн гарûн 4 хурууг äараалуулан нýг нýг уäаа äарна. 5. Хýä хýäýн уäаа äавтана.

Аль гарûн яìар хуруунä яìар үсýг харгалçаж баéна вý?

Áи ìонголоор би÷иж баéна.

Дасгал 1: Монголоор би÷иж үçýцгýýе.1. MSWordпрограììаа нýýнý.2. Монголоорбичихгоримдтохируулна(Alt+Shift).

Эсвýл Зураг 2.1.1-ä үçүүлснýýр сонгоно.3. Äараах өгүүлбýриéг коìпьютерт би÷иж оруулаараé.

Харахгүéгýýр яаж би÷их билýý? Үнýн үү? Áи 2-3 хуруугаараа тонøин би÷иж баéхûг л харсан.

Асууäал

Оéлгохуé

Чаäахуé

Мýäýхүé

Зураг 2.1.1 Монголоор бичих горим сонгох

Өäөр тутìûн аìьäралä ìонголоор би÷их øаарäлага гарäаг. Иéìä коìпьютериéн гар äýýрх кирил үсгиéн баéрлалûг тогтоож, би÷иж сурах нь ÷ухал. Зураг 2.1.2-т үçүүлснýýр коìпьютериéн гарûн үсýг, тоон, тýìäýгтиéн тов÷луур бүриéг тоäорхоé хуруугаар äарж би÷äýг. Ингýж би÷ихäýý:

25


II

Áаруун гар: Äолоовор хуруу “р”, äунä хуруу “о”, яäаì хуруу “л”, ÷иг÷иé хуруу “ä”.

Зүүн гар: Äолоовор хуруу “ө”, äунä хуруу “б”, яäаì хуруу “û”, ÷иг÷иé хуруу “é” үсýг äýýр, баруун болон çүүн гарûн ýрхиé хурууг сул çаé авах тов÷луур äýýр тус тус баéрлуулан äарж харгалçах үсгиéг би÷иж, сул çаé авäаг. Үүниéг гарûн үнäсýн баéрлал гýж нýрлýнý (Зураг 2.1.2). Áусаä тов÷луурт харгалçах үсýг, тýìäýгтүүäиéг гарûн үнäсýн баéрлалаас харгалçах хурууг øилжүүлж, тов÷луурûг äарааä буцаж баéранäаа øилжих çаìаар би÷äýг (Зураг 2.1.3).

Үүниéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷их технологи гýж нýрлýнý.

Дасгал 3. 1. рөрөрөрөрөрөрөрөрөрө өрөрөрөрөөр (5 ìөр би÷ýýрýé).2. рө рө рө рө рө өр өр өр өр (5 ìөр би÷ýýрýé).3. ролä өбûé ролä өбûé (5 ìөр би÷ýýрýé).4. éûбө äлор éûбө äлор (5 ìөр би÷ýýрýé).

Дасгал 4. Äараах түүвýр үгүүäиéг коìпьютерт гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.

Гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷их технологиéг ýçýìøихиéн тулä:1. Гарûн тов÷луур äýýрх үсгүүäиéн баéрлалûг нүäýлж ÷ýýжлýхиéн çýрýгцýý аль гарûн, яìар

хуруугаар, яìар үсгиéг хýрхýн äарж би÷ихиéг тогтооно. Áи÷их äасгалûг тогтìол хиéх хýрýгтýé.

2. Гарûн хуруунууäûг тов÷луур äýýр øүргýх төäиé çөв баéрлуулж, тов÷луураа хөнгөн äарж би÷нý.

3. Гарûн тов÷луурûг харахгүé, äýлгýц рүү харж би÷нý.4. Эхниé үеä буруу би÷вýл арилгахгүéгýýр çаé авааä, үгýý äахин би÷ýýрýé.5. Хурäан би÷их гýж яаралгүé, үсгиéн баéрлал, äарах хурууг боäож, үсгýý харахгүéгýýр би÷нý.


Зураг 2.1.2 Гарын үндсэн байрлал Зураг 2.1.3 Компьютерийн гар дээрх кирил үсгийн байрлал ба дарж бичих хурууны хуваарилалт

Долоовор хуруу Дунд хуруу Ядам хуруу Чигчий хуруу

!1 : . Е

Enter

ShiftShift

Г Ш Ү З К ЪХ Р О Л Д П

Ф Ц У Ж Э НЙ Ы Б Ө А

В ЮС М И Т ЬЯ Ч Ё

~`

@2

#3

$4

%5

^6^6

&7

*8

(9

)0 Щ

Áолä боäлоороо оролäлоо борäоо өөрөө ороé бор äоор äолоо оé оллоо боролäоé орлооä өөä өөрөө өäрөөр лоолоé ор өл ол боä оролä оéрäоо äөрөө олäлоо боол боäлоор оéä äороé болор бороо äөл äөрөө өрөө өрөөл ороéä олооä болооä бор өөрөөр рûб орûб оäûé баé баéр

Чаäахуé

Дасгал 5. 1. Гарûн үнäсýн баéрлалûн 8 үсýг орсон 20 үгиéг äýвтýртýý би÷нý үү.2. Áи÷сýн 20 үгýý коìпьютерт би÷иж оруулна уу.

26


Дасгал 6. а, х, п үсýг би÷их, ìөр øилжүүлýх.1. MSWordпрограììаа нýýнý.2. Монголоор би÷их гориìä тохируулна.3. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна.4. Áусаä хурууг хөäөлгөхгүéгýýр баруун гарûн äолоовор хурууг øилжүүлж, çүүн талûн

тов÷луурûг äарааä баéранä нь буцааж баéрлуулна.5. Áусаä хурууг хөäөлгөхгүéгýýр çүүн гарûн äолоовор хурууг øилжүүлж, баруун талûн

товлуурûг äарааä баéранä нь буцааж баéрлуулна.6. Áусаä хурууг хөäөлгөхгүéгýýр баруун гарûн ÷иг÷иé хурууг øилжүүлж, баруун талûн äараагиéн

тов÷луурûг äарааä баéранä нь буцааж баéрлуулна.7. Áусаä хурууг хөäөлгөхгүéгýýр баруун гарûн ÷иг÷иé хурууг øилжүүлж, Enter товлуурûг äарааä

баéранä нь буцааж баéрлуулна.8. а, х, п үсгүүäиéг яìар хуруугаар хýрхýн би÷ихиéг оéлгосон уу? Тогтоож аваараé.

Дасгал 7. Äунä ýгнýýниé үсгүүäиéг би÷их.1. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷нý үү.

Зураг 2.1.4 а, х, п үсэг бичих, мөр шилжүүлэх

2. Äýýрх үгүүäиéг 3-5 уäаа äавтан би÷ýýрýé.



ScrollLock

PauseBreak

Insert Home PageUp

Delete PageDown

NumLock

/ * -

7 8 9

4 5 6

1 2 3

+

Enter

0 .

Enter

Shift

CtrlAltзайавахAltCtrl

Shift

CapsLock

Tab

= № " ₮ : . _ , % ? Е Щ Backspace

Г Ш Ү З К Ъ

Х Р О Л Д П

Ф Ц У Ж Э Н

Й Ы Б Ө А


End

ах ахлах алхах аéл хаéр хаéхрах паар пөөх поох пор поä паä баéрлах бөөрлөх хороолол параä болäоо баäрах баäрал боäрол алäар балар болор харлах халäах борäох хоолоé хараа хөрөө äараа папа халх өрөх баéх

Дасгал 8. Мөр øилжүүлýх.1. Äараах ìөрүүäиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.

оäоо хоолоо ол (Enter äар) оéр оéроор алäал (Enter äар)хөл äоороо хаé (Enter äар) бөх бөхөөрөө бөөрлө (Enter äар)паä паä паä орох (Enter äар) паé паé паé холä (Enter äар)аéл өрх болох (Enter äар) араé ахар ахраар (Enter äар)алхаа алхах (Enter äар)

27


II

нх нр нл нä нýг нө нб нû нé на но нû нéга го гб гû гéж ж ж ý ý ý жө жý ýýж жөө жөө жаа жб жû жé ýа ýө

жаргал гуаé жаран жаргалан гýрýл гөлгөө äýгýý ýнгýр ýхнýр хорголж нарлаг борлог äанхар äархан äрап äорж äрож поожоо äах äрапнû оé

нг гø øү нү ýж жу уц ýц нх хр но нл нä гх гр го гл гп øх øр øо øл øä øп хү үр үо үл үä ур жө жû жé уа уý уб уû ца цө цб цû цé

гоц гүц äоø äөл äух äүн äүр äýä жаä жөр үéлäýл үнý ханø үүä хаалга хүж арц цаé цүé цал цул уур ууø гүүр гүнж äаалуу äарø äооø øөнө äунä пүрø үäýø үнýг үхýр хурц цонх цана

3. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.


Дасгал 11. Гарûн äýýä ýгнýýниé ç, к, ъ, ф үсгүүäиéг би÷их (Зураг 2.1.5).1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.

äç äк äъ äп äрç äок äоъ пç пк пъ лäç лäк лäпъ бф цф уф éф бөф баф äоф äуфъц

çүéл çүүä çун цаг çураг хуар фабрика форä карìа каäр äагç äаéç жүнç жунç жүрж бааç клуб граф цүнх франц пүнç çýрýг çаäгаé çалаа ганçага çунøлага гаçар çүé бөхөлçүүл бөөрөлçгөнө çургааäугаар кроп кабала кабан кажäûé каçар каçах какао каéла как канц фоé фаçан фагон фабула фабкор фарфор фарø фаø

Зураг 2.1.5 Дээд эгнээний үсэг бичих


Дасгал 10. Гарûн äýýä ýгнýýниé ø, ү, у, ц үсгүүäиéг би÷их (Зураг 2.1.5).1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.


ScrollLock

PauseBreak

Insert Home PageUp

Delete PageDown

NumLock

/ * -

7 8 9

4 5 6

1 2 3

+

Enter

0 .

Enter

Shift


Shift

CapsLock

Tab

= № " ₮ : . _ , % ? Е Щ Backspace

Г Ш Ү З К Ъ

Х Р О Л Д П

Ф Ц У Ж Э Н

Й Ы Б Ө А


End

1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.




Дасгал 9. Гарûн äýýä ýгнýýниé ж, ý, н, г үсгүүäиéг би÷их (Зураг 2.1.5).

28



ScrollLock

PauseBreak

Insert Home PageUp

Delete PageDown

NumLock

/ * -

7 8 9

4 5 6

1 2 3

+

Enter

0 .

Enter

Shift


Shift

CapsLock

Tab

= № " ₮ : . _ , % ? Е Щ Backspace

Г Ш Ү З К Ъ

Х Р О Л Д П

Ф Ц У Ж Э Н

Й Ы Б Ө А


End

р и р т өс өì хир хит өìс аìс сө саа ìаа ìөө риé тиé хиé

Дасгал 12. Гарûн äооä ýгнýýниé с, ì, и, т үсгүүäиéг би÷их (Зураг 2.1.6).

1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.

ìөөхиé тýнгýриéн ìал ìоä хот тоì тос хас алт сур ìýх ìооä топ саéхан сунгаж цацсан çүсýр хасар тарган тооìсог баатарлаг биéр цасан äааì тоéрог тороì суниа тиéì иéìä

охь бохь барь хорь толь äарь суурьä сургууль ёотон ёроол ёнäон ёохор ёìбоо ёсоор тоть бахь соль харь ìорь ёслол оёäол ёсгүé тоìьёо


Дасгал 13. Гарûн äооä ýгнýýниé ё, ь үсгүүäиéг би÷их (Зураг 2.1.6).1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.

юх юр юо юл юä юп яа яө яб яû яé ин ихн тг ûé вç ьоø влү юç юäç юк юъ юпх ìý ìа сж сөж ёу ёбу ÷ц ÷ûé яф яéф нт нь гв гю иг иø иү иç ик иъ ìж ìу ìц ìф ёç ёж ёц ёф ÷ç ÷ж ÷у ÷ц ÷ф яа яж яу яц яф


Дасгал 14. Гарûн äооä ýгнýýниé в, ю, я, ÷ үсгүүäиéг би÷их (Зураг 2.1.6).1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé.

аéл ìал ìоä хот алä юìс яав хор сар боé тов бол биä ìах тоì бýх хаä төв хөх оéр хол хас алт өвс өì÷ тал тос аìь сав хал äөр бах ав÷ хар арä аль саì би÷ бас яаì бат хөл пар пир пас пис паä пиä хая ёст ёгт ёр÷ харь соль боль бахь баéр ваар хаé÷ тоть яснû хаéр саéр хивс олнû гаçар тоéр биéр юìаа хоéт яìар тавь сааä болä тов÷ орос а÷ит аìьä аяар тоос тоть барс олов яìба өөлä өäөр бөөр өрөө


Зураг 2.1.6 Гарын доод эгнээний үсэг бичих



29


II

1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷нý үү (Зураг 2.1.7).

Алтанбулаг, Арваéхýýр, Öýцýрлýг, Улаанбаатар. Орхон, Москва Чоéбалсан, Сүхбаатар. Сýлýнгý, Хýрлýн, Онон, Туул. Ховä, Улаангоì, Архангаé, Өвөрхангаé, Өìнөговь, Äорноговь, Äорноä, Äунäговь, Áулган, Áаянхонгор, Увс, Хýнтиé, Манäалговь, Саéнøанä. Äолгорсүрýн, И÷инхорлоо, Янжинäулаì. фабрик. Öагаанìанäал, Жаргалант, Эрäýнýт, Налаéх, Говьсүìбýр. øанага, үүлäýр, Завхан, коìпот.ярьсан нь: хаяг нь: цааø нь: илтгýсýн нь: үнäýс нь: тогтоосон нь: тавьсан нь: гүéцýтгýсýн нь: анхаарсан нь:


Дасгал 17. Äөрөвäүгýýр ýгнýýниé ₮, “, №, =, -,_, %, ? тýìäýгтүүäиéг би÷их (Зураг 2.1.7).1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷нý үү.

На-ран, хаä-га-лах, баéна уу?, “Сýлýнгý ìөрөн”, 1500₮, =45%, 6_в, №1.

Зураг 2.1.7 Гарын дөрөвдүгээр эгнээний болон том үсэг, тэмдэгтүүдийг бичих

щорс щётка щека щекé щит щука европ ферìä щефлýн реäакци техник офицер цеìент секциéн кабинет процесс объектоä килоìетр ìеханикжуулаг÷ иìпериалиçì

Дасгал 15. Гарûн äөрөвäүгýýр ýгнýýниé е, щ үсгиéг би÷их (Зураг 2.1.7).


Дасгал 16. Тоì үсýг, цýг, таслал, тоäорхоéлох цýг би÷их (Зураг 2.1.7).1. Гараа үнäсýн баéрлалä баéрлуулна. 2. Äараах түүвýр үгиéг гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷нý үү.

Тоìоор би÷ихäýý Shift болон үсгиéн тов÷луурûг хослон äарж би÷нý. Áаруун гараараа үсýг би÷их бол çүүн гарûн ÷иг÷иé хуруугаар, харин çүүн гараар үсýг би÷их бол баруун гарûн ÷иг÷иé хуруугаар Shift тов÷луур äýýр äарна.

Гарын хурууны зөв байрлалаар бичиж сурах олон программууд (Fast type, MonTT) бий. Эдгээрпрограììûг аøиглан жиøýý äасгалûг гүéцýтгýх çаìаар гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷их технологиéг богино хугацаанä ýçýìøиж, өөриéн ахиц, аìжилтûг ìýäýх болоìжтоé. Иéìä багø, гýр бүлиéнхниéхýý туслаìжтаéгаар иéì төрлиéн програììûг коìпьютертýý суулган аøиглаараé.


ScrollLock

PauseBreak

Insert Home PageUp

Delete PageDown

NumLock

/ * -

7 8 9

4 5 6

1 2 3

+

Enter

0 .

Enter

Shift


Shift

CapsLock

Tab

= № " ₮ : . _ , % ? Е Щ Backspace

Г Ш Ү З К Ъ

Х Р О Л Д П

Ф Ц У Ж Э Н

Й Ы Б Ө А


End



30


Дасгал 3. Áи÷вýр ìýäýýлýл боловсруулах програììûн [Home] цýсниé [Font] бүлгиéн Зураг 2.1.8-ä ялгаж тýìäýглýсýн коìанäûн хýрýгсýл äýýр хулганûн çааг÷аа баéрлуулаараé. Юу ажиглагäав?• тов÷ äýýр äарж үçýýрýé.• Коìанäûн хýрýгсýл бүриéг нýг нýгýýр сонгож би÷иж үçýýрýé. Юу

олж ìýäсýнýý хуваалцаараé.

Дасгал 1.1. “Моринû хүүхýä” ýхиéг унøааä гол утга санааг оéлгохûг хи÷ýýгýýрýé. 2. Эхиéг унøихаä яìар бýрхøýýл гарав? Яагааä гýäгиéг таéлбарлаараé.3. Үсгиéн хýлбýр, хýìжýý яìар баéна? Үг, өгүүлбýр, цогцолбор ялгар÷ харагäаж баéна уу?

Дасгал 2. 1. “Моринû хүүхýä” ýхиéг бүгäýýрýý коìпьютерт гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé. 2. Áи÷сýн ýхýý [File]→[Save]→[File name:morinii huuhed]→[Save] äарааллаар хаäгалаараé

(Ctrl+S). Хаана хаäгалж баéгаагаа анхаараараé!3. [File]→[Close] коìанäаар фаéлаа хаана (Alt+F4).

Эхиéг би÷сýн үсгиéг гоё хýлбýртýé, тоì хýìжýýтýéгýýр, цогцолбор бүриéг яаж ялгаж харуулахаар би÷их вý?

Үсгиéн фонт гýäýг нь би÷вýриéн харагäах хýлбýр юì. Фонтûн хýìжýýг поинт (point) хýìýýх нýгжýýр хýìжих ба pt гýж тýìäýглýäýг. Үсгиéн фонт, хýлбýр, хýìжýýг Зураг 2.1.8-ä тоäруулж үçүүлсýн хýрýгслүүäиéн туслаìжтаéгаар тохируулäаг.

Áи÷вýриéг хýлбýржүүлýх, ìөр çýрýгцүүлýх, хуулах, çөөх, хувилах, устгах çýрýг үéлäлүүäиéг хиéхиéн тулä түүниéг сонгож тýìäýглýнý. Үүниéг би÷вýриéг сонгох буюу иäýвхжүүлýх гýж хýлäýг.

Áичвэрийг сонгох

• Үгиéг иäýвхжүүлýхäýý үг äýýрýý 2 хурäан товøих.• Öогцолборûг иäýвхжүүлýхäýý хулганûн çааг÷иéг цогцолбортоо баéрлуулж, хулганûн çүүн

тов÷луурûг 3 уäаа хурäан товøих, ýсвýл çүүн тов÷луурûг äараастаéгаар баруун äооø ÷ирнý. • Áи÷вýриéн хýсгиéг иäýвхжүүлýхäýý тухаéн хýсгиéн өìнө, ýсвýл арä хулганûн çааг÷иéг баéрлуулааä

урагø, ýсвýл арагø ÷ирнý. • БичвэрийгбүхэлдньидэвхжүүлэхдээгарынCtrl+Aтовчлуурыгдарна.

Зураг 2.1.8 Home цэсний Font бүлэг команд

2.1.3 ÁИ×ВЭÐ МЭДЭЭЛЛИЙГ ХЭЛÁЭÐЖ¯¯ЛЭХ

Äоорх ýхýä юунû тухаé өгүүлж баéна вý? Эхиéн гол утга санаа юу вý? Гол утгûг илýрхиéлж баéгаа өгүүлбýрүүä аль вý?

Чаäахуé

Морины хүүхэд Нутаг усныхан зун эхлэхээр л “Морины хүүхэд” гээд

бөөн яриа хөөрөө болно. Хүний хүүхэд гэж л байдаг. Морины хүүхэд гэж д

уулаагүй юм байна. Ингэж эргэлзэх өдөр бага насанд минь тохиолдо

ж билээ. Хожим нь морины хүүхдийнхээ учрыг олж хужрыг тунгаасан

даа. Тэгээд өөрөө морины хүүхэд болох хүсэлд автан өдрийн бодол шөни

йн зүүд болдог байлаа. Ийм хөгтэй явдлаа эргэн санах сайхан. “Гий

нгоо гийнгоо” гэх хүүхдийн дуу нэг тодорч нэг бүдгэрнэ. Би унтчих

жээ. Цавьдар үрээ яалаа гэж ухасхийн бослоо. Нүдээ нэг сайн ухсан

аа яаран сандчин гүйж гарлаа. Хүүхдүүд ч алга. Морьд ч алга. Цавьда

р үрээ маань хазаараа хэмлэн уяан дээрээ зүүрмэглэнэ. . . Л.Мөнхтөр

Асууäал

Мýäýхүé

Асууäал

31


II

Дасгал 4. 1. Хаäгалсан фаéлаа [File]→[Open]→[moriniihuuhed.docx]→[Open] äарааллаар нýýнý (Ctrl+O).2. Äараа нь ýхиéн гол утга санааг илýрхиéлсýн ýхниé үг, өгүүлбýриéн äоогуур çурж, хоёр äахь

өгүүлбýриéг тоäруулж, гурав äахь өгүүлбýриéг налуу хýлбýртýé, гар÷иг цýнхýр өнгөөр гýх ìýт÷илýн ялгаж хýлбýржүүлýýрýé.Яаж хиéх вý? Яìар асууäал баéна вý? Áи÷вýриéн хýлбýр, хýìжýýг яаж өөр÷лөх вý? Турøилтаас олж авсан ìýäлýгýý аøиглаараé.

3. Эхиéг яагааä "Моринû хүүхýä" гýж нýрлýсýн талаарх өөриéн санааг 2-3 өгүүлбýрт багтааж цýнхýр өнгөөр би÷ýýрýé.

МОÐИНЫ Х¯¯ХЭД Нутаг уснûхан çун ýхлýхýýр л “Моринû хүүхýä” гýýä бөөн яриа хөөрөө болно. Хүниé хүүхýä гýж л баéäаг. Моринû хүүхýä гýж äуулаагүé юì баéна. Ингýж ýргýлçýх өäөр бага насанä ìинь тохиолäож билýý. Хожим нь морины хүүхдийнхээ учрыг олж хужрыг тунгаасан даа. Тýгýýä өөрөө ìоринû хүүхýä болох хүсýлä автан өäриéн боäол øөниéн çүүä болäог баéлаа. Иéì хөгтýé явäлаа ýргýн санах саéхан. “Гиéнгоо гиéнгоо” гýх хүүхäиéн äуу нýг тоäор÷ нýг бүäгýрнý. Áи унт÷ихжýý. Öавьäар үрýý яалаа гýж ухасхиéн бослоо. Нүäýý нýг саéн ухсанаа яаран санä÷ин гүéж гарлаа. Хүүхäүүä ÷ алга. Морьä ÷ алга. Öавьäар үрýý ìаань хаçаараа хýìлýн уяан äýýрýý çүүрìýглýнý...

Л.Мөнхтөр

Дасгал 5. Мýäýýллиéг çөөх.Äараах өгүүлбýриéг унøааä, наéруулгûн алäааг олж, үгиéг çөөх çаìаар çасацгаая. Яìар алäаа баéна вý?

Оäоо ìаргааøиéн хотууäûн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу.

1. Өгүүлбýриéг би÷иж оруулна.2. “ìаргааøиéн” үгиéг сонгон иäýвхжүүлнý.3. [Home]→[Cut] коìанäûг гүéцýтгýнý (гараас Ctrl+X).4. “цаг” үгиéн өìнө хулганûн çааг÷иéг баéрлуулна.5. [Home]→[Paste] коìанäûг гүéцýтгýнý (гараас Ctrl+V).6. Хувиргал хиéсýн өгүүлбýриéг унøааä наéруулгûн хувьä хýрхýн өөр÷лөгäсөниéг таéлбарлаараé.

Зураг 2.1.9 Гарын товчлуур ашиглан бичвэрийг зөөх нь

Оäоо ìаргааøиéн хотууäûн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу.

1 Оäоо хотууäûн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу.

2 Оäоо хотууäûн ìаргааøиéн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу.

3

Хулганын заагчийг байруулна

Дасгал 6. Өìнөх äасгалаар би÷сýн ýхýýс тоä, налуу, äоогуур çурсан, цýнхýр өнгөөр би÷сýн үг, өгүүлбýрүүäиéг ялгаж äахин хуулаараé.1. Хуулах өгүүлбýрýý сонгоно. 2. [Home]→[Copy] коìанäûг сонгоно.3. Хуулах баéрлалä хулганûн çааг÷иéг баéрлуулна.4. [Home]→[Paste] коìанäаар хуулна.

32


Гар÷гиéг тоì үсгýýр би÷нý. Жижгýýр би÷сýн тохиолäолä тоäруулах, äоогуур çурж би÷их гýх ìýтýýр ялгаж өгнө.

2.1.4 ÁИ×ВЭÐ МЭДЭЭЛЛИЙГ ЗЭÐЭГЦ¯¯ЛЭХ

Ижилхýн ìýäýýлýл ìөртлөө яагааä өөр харагäаж баéна вý? Äоорх хоёр ýхиéн аль нь унøихаä хялбар, оéлгоìжтоé баéна вý?

Зураг 2.1.11 Мөр зэрэгцүүлээгүй байгаа нь Зураг 2.1.12 Баримтыг догол мөр үүсгэн зэрэгцүүлж, хэлбэржүүлсэн нь

Дасгал 7. Гарûн тов÷луур аøиглан би÷вýр хуулах.

Зураг 2.1.10 Гарын товчлуур ашиглан бичвэрийг хуулах нь

Оäоо ìаргааøиéн хотууäûн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу?

1 Оäоо ìаргааøиéн хотууäûн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу?

2 Оäоо ìаргааøиéн хотууäûн ìаргааøиéн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу?

3

Хулганын заагчийг байрлуулна

Оäоо ìаргааøиéн хотууäûн ìаргааøиéн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу?

4 Оäоо хотууäûн ìаргааøиéн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу?

5 Оäоо хотууäûн ìаргааøиéн цаг агаарûн ìýäýýг хүлýýн авна уу?ìаргааøиéн ìаргааøиéн

6

Хулганын заагчийг байрлуулна

Зорилгоäоо хүрсýн ìýлхиé

Зорилгоäоо хүрýхиéн тулä çаìäаа сааä болж баéгаа хýн нýгниéг битгиé тоо. Тýäниé үг, сааä, ìуу санаанä битгиé авт, çөвхөн çорилгоäоо л хүр.

Нýгýн өäөр ìýлхиéнүүä тýìцýýн явуулжýý. Маø өнäөр цаìхгиéн ороéä гарах çорилготоé ажýý. Маø олон ìýлхиé болон наéç нөхөä нь цуглажýý. Ингýýä уралäаан ýхýллýý. Үçýж буé ìýлхиéнүүä хýн нýг нь цаìхгиéн ороéä гар÷ ÷аäна гýж үнýхýýр боäохгүé баéлаа. Иéìä тýä -Хөөрхиé аìьтаä, хýçýý ÷ гар÷ ÷аäахгүé гýцгýýж баéлаа. Уралäаанä оролцож буé ìýлхиéнүүä äýýр нь гар÷ ÷аäахгүé нь гýсýýр нýг нýгýýрýý бууж ýхýллýý. Үçýж буé ìýлхиéнүүä -Хөөрхиé аìьтаä, хýçýý ÷ гар÷ ÷аäахгүé нь äýý гýж хаøгирцгааж баéв. Эцýст нь ганц ìýлхиéнýýс бусаä нь бууж өг÷ýý. Харин хаìгиéн сүүлä үлäсýн ìýлхиé цаìхгиéн ороé äýýр гар÷ ÷аäсан бөгөөä бусаä нь түүниéг яаж ингýж гар÷ ÷аäсанûг гаéхав. Нýг нь тýр ìýлхиé рүү оéртон -Чи яаж аìжилтаä хүрýв ýý? гýж асуужýý. Гýтýл нөгөө цаìхаг äýýр гар÷ ÷аäсан ìýлхиé таг äүлиé баéжýý.

ЗОÐИЛГОДОО Х¯ÐСЭН МЭЛХИЙ

Зорилгодоо хүрэхийн тулд замдаа саад болж байгаа хэн нэгнийг битгий тоо. Тэдний үг, саад, муу санаанд битгий

авт, зөвхөн зорилгодоо л хүр.

Нýгýн өäөр ìýлхиéнүүä тýìцýýн явуулжýý. Маø өнäөр цаìхгиéн ороéä гарах çорилготоé ажýý. Маø олон ìýлхиé болон наéç нөхөä нь цуглажýý. Ингýýä уралäаан ýхýллýý. Үçýж буé ìýлхиéнүүä хýн нýг нь цаìхгиéн ороéä гар÷ ÷аäна гýж үнýхýýр боäохгүé баéлаа. Иéìä тýä - Хөөрхиé аìьтаä, хýçýý ÷ гар÷ ÷аäахгүé гýцгýýж баéлаа. Уралäаанä оролцож буé ìýлхиéнүүä äýýр нь гар÷ ÷аäахгүé нь гýсýýр нýг нýгýýрýý бууж ýхýллýý. Үçýж буé ìýлхиéнүүä - Хөөрхиé аìьтаä, хýçýý ÷ гар÷ ÷аäахгүé нь äýý гýж хаøгирцгааж баéв. Эцýст нь ганц ìýлхиéнýýс бусаä нь бууж өг÷ýý. Харин хаìгиéн сүүлä үлäсýн ìýлхиé цаìхгиéн ороé äýýр гар÷ ÷аäсан бөгөөä бусаä нь түүниéг яаж ингýж гар÷ ÷аäсанûг гаéхав. Нýг нь тýр ìýлхиé рүү оéртон: - Чи яаж аìжилтаä хүрýв ýý? гýж асуужýý. Гýтýл нөгөө цаìхаг äýýр гар÷ ÷аäсан ìýлхиé таг äүлиé баéжýý.


Чаäахуé

Асууäал

Дасгал 1. Зураг 2.1.11 äýýрх ýхиéг унøааä ýхиéн сýäýв, гол санаа, тоо÷иìж хýсгиéг ялгаараé. Эх хýäýн цогцолбороос бүрäсýн вý?

33


II

Дасгал 2. Зураг 2.1.12-ûг ажиглааä ýхиéн сýäýв, гол санаа, тоо÷иìж, цогцолборûг хýрхýн ялгаснûг ажиглаараé.

Хүүхäүүä ýý! Äýýрх хоёр çургаас юуг ажиглаж ìýäсýнýý, ýсвýл өөриéн тааìаглалаа би÷нý үү. Эхиéн утга санааг оéлгохоä аль нь оéлгоìжтоé, цýгцтýé äүрслýгäсýн баéна вý?

Эхиéн утга санааг оéлгоìжтоé болгох çорилгоор би÷вýриéг ìөриéн голä, урä, хоéä, хоёр тал тýгøлýн баéрлуулахûг ìөр çýрýгцүүлýх гýнý. Эхиéн сýäýв буюу гар÷гиéг ìөриéн голä, гол утга санааг илýрхиéлсýн хýсгиéг ìөриéн хоéä талä, тоо÷иж би÷сýн ìөр äуусаагүé үеä ìөриéн урä, ýхиéн гол хýсýг болох тоо÷иìж, хүүрнýìжиéг ìөриéн 2 талä тус тус çýрýгцүүлýн би÷äýг. Мөн ýхиéн цогцолбор тус бүриéг øинý ìөрнөөс äогол үүсгýн би÷äýг. Ингýснýýр ýхиéн утга санааг оéлгохоä хялбар болäог.

Зураг 2.1.13 äýýрх äүрсүүä яìар утга санааг илýрхиéлж баéна вý? Та нарт танил харагäаж баéна уу? Наéçууäûнхаа хариултаас санаа ав÷ тааìаглал äýвøүүлýýрýé.

Äýýрх äүрсүүä Home цýсýнä

баéрлаäаг.

Зураг 2.1.13-т үçүүлсýн хоёр äахь äүрсиéг сонгохоä би÷вýр хууäаснû голä би÷игääýг.

Áи÷вýриéг Зураг 2.1.12-т харагäаж баéгаатаé аäилхан болгохоä хýрýгтýé юì биø

үү?

Áи ýäгýýр коìанäууäûн

үүргиéг ìýäнý. Мөр çýрýгцүүлýх коìанäууä баéна.

Дасгал 3. “Зорилгоäоо хүрсýн ìýлхиé” ýхиéг би÷вýр боловсруулах програììаар гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷ýýрýé. Áи÷сýн ýхýý Зураг 2.1.12-т үçүүлснýýр çýрýгцүүлýýрýé.

Гар÷гиéг яаж голлуулах вý? Öогцолборûг яаж ялгаж би÷их вý? Эхиéн тов÷ утга санааг илýрхиéлсýн өгүүлбýрүүäиéг хýрхýн онцолж ìөриéн аль талä çýрýгцүүлсýн баéна вý? Эхиéн гол хýсгиéг хýрхýн ìөр çýрýгцүүлсýн баéна вý? Яаж үүниéг хиéх вý? гýсýн асуултууäûг өөртөө тавьж, саéтар тунгаан боäож ìөр çýрýгцүүлýх аргûн талаар Äасгал 2-оос äýвøүүлсýн тааìаглалаа турøиж үçýýрýé.

Зураг 2.1.13 Home цэсний Paragraph бүлгийн зэрэгцүүлэх команд

Мýäýхүé

Оéлгохуé

Асууäал

Анхаарахуé Áи÷вýр ìýäýýллиéг боловсруулахäаа түүниé утга санаа, агуулгûг тоäорхоé болгох, ýìх цýгцтýé, би÷гиéн соёлä ниéцүүлж, çýрýгцүүлýлтиéг çаавал хиéж хýвøýýрýé.

34


1. Ноìин коìпьютерт би÷вýриéг оруулах үеä сул çаé авахаä цýг, enter тов÷луур äарахаä тýìäýг гарсанä ихýä санäрав. Яагааä иéì болсон у÷рûг Home цýсниé коìанäûг турøиж, у÷рûг таéлбарлаараé.

Мөриéг çýрýгцүүлýхäýý би÷вýр боловсруулах програììûн äараах коìанäаар гүéцýтгýнý.

Хүснэгт 2.1.1 Мөр зэрэгцүүлэх командуудМөр зэрэгцүүлэх

командын хэрэгсэл,товчлуурын хослол

¯үрэг Жишээ

Сонгосон би÷вýриéг ìөриéн урä тал буюу хууäаснû çүүн талä çýрýгцүүлнý.

Нýгýн өäөр ìýлхиéнүүä тýìцýýн явуулжýý. Маø өнäөр цаìхгиéн ороéä гарах çорилготоé ажýý. Маø олон ìýлхиé болон наéç нөхөä нь цуглажýý.

Сонгосон би÷вýриéг ìөриéн голä буюу хууäаснû төвä çýрýгцүүлнý.

ЗОРИЛГОÄОО ХҮРСЭН МЭЛХИЙ

Сонгосон би÷вýриéг ìөриéн хоéä тал буюу хууäаснû баруун талä çýрýгцүүлнý.

Зорилгодоо хүрэхийн тулд замдаа саад болж байгаа хэн нэгнийг битгий тоо. Тэдний үг, саад,

муу санаанд битгий авт, зөвхөн зорилгодоо л хүр.

Сонгосон би÷вýриéг ìөриéн хоёр тал буюу хууäаснû çүүн, баруун талä çýрýгцүүлнý.

Нýгýн өäөр ìýлхиéнүүä тýìцýýн явуулжýý. Маø өнäөр цаìхгиéн ороéä гарах çорилготоé ажýý. Маø олон ìýлхиé болон наéç нөхөä нь цуглажýý.

2. Коìпьютерт оруулсан äараах ýхýä баéгаа цýг, таслал, сул çаéн болон бусаä алäааг олоороé.

Маçаалаéн биеиéн äунäаж жин 90 - 100 килограìì ,биеиéн урт нь 150 сантиìетр ор÷иì, өнäр нь 80 -92 сантиìетр. Эрäýìтäиéн суäалгаагаар ìаçаалаé 10 хүртýл насалä аг гýäгиéг тогтоосон баéäаг. арваннýгäүгýýр сарааас äараажилиéн гуравäугаар сар хүртýл агуé , хонгил, хулсан øирýнгý, сухаéн төгөл äоогуур нүхýн хýвтýр çасаж и÷äýг аìьтан.

3. Гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷иж сурахûн а÷ холбогäол, хýрхýн би÷иж сурах талаар “Наéçууä аа, гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷их технологиéг ýçýìøицгýýе” сýäýвт 10-15 өгүүлбýр бүхиé ýх би÷ýýрýé. Áи÷сýн ýхýý би÷вýр боловсруулах програìì аøиглан Times New Roman фонтоор, 12 pt хýìжýýтýéгýýр би÷ýýä хýлбýржүүлýн ìөр çýрýгцүүлж, хаäгалаараé.

4. Äараах ýхиéг коìпьютерт би÷иж оруулаараé. Энý ýхýä утгûн яìар алäаа баéна вý? Ажиглаараé.

Хөл бөìбөгиéн багиéнхан øинý çалуу тоглог÷иä авахаар төлөвлөж баéна. Áатсүрýн, Эрäýнý нар багт орохоор хи÷ýýнгүé хи÷ýýллýж баéна. Тýä өäөр бүр хи÷ýýлýý тарснû äараа тýä тогтìол äаäлага äасгал хиéсýýр баéна.

Мýäýхүé


Ctrl+L

Ctrl+C

Ctrl+R

Ctrl+J

35


II

НÀЙЗУУДДÀÀ ЗОÐИУЛСÀН ЗӨВЛӨМЖ

• Эхийнсэдэвбуюугарчгийг......................................... .• Голутгасанаагилэрхийлсэнхэсгийгмөрийн.......................... . . . . . . . . . . . . . . . .. • Тоочижбичсэнболонмөрдуусаагүйүед.............................. . . . . . . . . . . . . . . . • Эхийнголхэсэгболохтоочимж,хүүрнэмжийг.......................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . тус тус çýрýгцүүлýн би÷äýг.• Эхийнцогцолборыг..........................................бичдэг.• ...................................• ....................................

Ингэснээр эхийн утга санааг ойлгоход хялбар болдог.

(Мөн яìар үеä би÷вýриéг өнгөөр ялгаж, тоäруулж, налуу, äоогуур нь çурж би÷их нь тохироìжтоé талаар çөвлөгөөг нýìж өгөөрýé.)

• “çалуу” гýсýн үгиéг бүтýн үгýýр нь устгана.• “хи÷ýýлýý тарснû äараа” гýсýн үгүүäиéг "Тýä" гýсýн үгиéн äараа çөөж тавина.• "Хөвгүүä хөл бөìбөгт ìаø их äуртаé" өгүүлбýриéг төгсгөлä нь нýìж би÷нý.• "тогтìол" гýсýн үгиéг "үргýлж" гýсýн үгýýр солино.

5. Áи÷вýриéг хýлбýржүүлýхиéн а÷ холбогäол юу вý? Наéçууääаа çориулж äараах çагварûн äагуу çөвлөìж би÷иж, ангиéнхаа сураг÷äûн тоогоор хувилаараé.

6. Áи÷вýр боловсруулах програììаар ìөр хооронäûн çаéг тохируулах, çүéлиéг äугаарлах, тусгаé тýìäýгтýýр тýìäýглýх талаар бие äаан суäалж, äараах ýхиéг çураг äýýр үçүүлсниé нýгýн аäил хýлбýржүүлýýä хаäгална уу.

Монгол хүний эрхэмлэх зургаан зүйл:

1.Үнýн бат журìûг үргýлж ýрхýìлýн явах;2. Өвөг äýýäсиéн сургаалûг санаж сýрж явах;3. Үéлиéн а÷иéг буцааж хариулж явах;4. Өсөх гýýхиéн хорвоог у÷ирлан таниулж явах;5. Үргýлж ìýргýн ноìûг тогтоон тунгааж явах;6. Үгýýгүé äорä арäûг өргөн тýнхрүүлж явах.

Ертөнцийн гурван сайн:

• Äалаéä ус÷ - саéн. • Ноéронä сýргýг - саéн. • Ноìонä ìýргýн - саéн.

Ш И Н Э

Шүлгийн шижир алтан

тооноо би өргөж үсгийн ханаа дугуйлж утгат үгийн униа өлгөөд

уянгат шүлгийн гэрээ бариад эх дэлхийн бүх хүүхдүүдийг урив аа

эгшигт хайрцагт дуртай бүхэн ирээрэй ганц л үсэг хөндвөл гажиж мэдэм хийцтэй

гайхам шидэт яруу найргийн бат цагаан өргөө шүлгийн мөнгөн цай морин хуураа татаж гийчиндээ бариатай монгол дуу сонсгоё аяын цэнхэр хадгаа зохиосон дууг минь айлчиндаа өргөөтэй _______ зочид минь түрцгээ найргаар исгэсэн найргийн гэрт минь айргаар дайлаастай найз нөхөд болцгоо хотлыг найргаараа баясгах гэж урласан өргөө хойч үедээ үлдээн өгөх шүлгийн цагаан өргөө

7. Ж.Äаøäонäогиéн “Гýр” øүлгиéг би÷ýýä äýýр үçүүлснýýр хýлбýржүүлýýрýé.

36


7. Äараах коìанäûг үүрýг, тов÷луурûн хослолûг çөв харгалçуулаараé.1. Áариìтûг хаäгалах a. Open i. Ctrl+S2. Áариìтûг хаах b. Save ii. Ctrl+F43. Хаäгалсан бариìтûг нýýх c. Close iii. Ctrl+O

8. Äараах коìанäûг үүрýгтýé нь çөв харгалçуулаараé.1. Áариìтûг çөөх a. Copy,Paste2. Áариìтûг хуулах b. Cut, Paste3. Сонгосон бариìтûг устгах c. Delete

9. Яìар үеä Copy,Cutкоìанä иäýвхгүé буюу сонгож болäоггүé вý?10. "Маçаалаé" гýсýн үгиéг би÷ýýä äараах äаалгаврûг хиéнý үү. Äасгалûг гүéцýтгýсниé äараа яìар үр äүн

гарсан болон ýäгýýр тов÷луурûн үүргиéг би÷ýýрýé.

11. Áи÷вýр ìýäýýллиéг боловсруулах технологиéг суäлах явцаä ìýäсýн тов÷луурûн хослолûн туслаìжтаéгаар гараас гүéцýтгýх коìанäууäûг үүрýгтýé нь би÷ýýрýé. Жиøýý нь: Shift+B- В үсгиéг тоìоор би÷их гýх ìýт.

12. Хуулах, çөөх, хувилах үéлäлүүä яìар ялгаатаé вý? Жиøýýгýýр таéлбарлаараé.13. “Өнөөäөр болсон илүү äýлгýрýнгүé ìýäýýллиéг 20 цагаас үçýýрýé” гýсýн өгүүлбýриéн наéруулгûн алäааг

олж, çасах үéлäлиéн äарааллûг би÷ýýрýé.

1. Áи÷вýр ìýäýýлýл боловсруулах програììûг ажиллуулах äарааллûг би÷нý үү.2. Монголоор би÷их гориìä тохируулах аргûг би÷ýýрýé.3. Гарûн тов÷луурûг аøиглан äараах тýìäýгтиéг хýрхýн би÷их вý?

Тýìäýгт Áи÷их арга Тýìäýгт Áи÷их арга% @A ?! -_ $ Англи үсгиéн гориìä: Shift+(4)₮ №

4. Гарûн үнäсýн баéрлалä орохгүé үсгиéг сонгоороé.

А Х Т И Ө П Ы Т З Á О

5. “Хараа гол” гýсýн ìýäýýллиéг би÷ихýä гарûн аль хуруугаар äарж би÷их аргûг харгалçуулан би÷.

Үсýг, тýìäýгт

Гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷их

Үсýг, тýìäýгт

Гарûн хуруунû çөв баéрлалаар би÷их

“ çүүн гарûн яäаì хурууг äýýø øилжүүлж äарах аХ р

Сул çаé ог л

6. Коìанäûн хýрýгслиéн үүргиéг нөхөж би÷ýýрýé.

1 2

4 5 6

3

12

3

4

1. 4. Delete, Delete 7. End

2. BackSpace, BackSpace 5.

3. Home 6. BackSpace


а) б)

37

БҮЛЭГ IIМЭÄЭЭЛЭЛ ÁОЛОВСРУУЛАХ ТÅХНОЛОГИЙН ХЭРЭГЛЭЭ

Үлгýриéн агуулгûг çургаар илýрхиéлцгýýе. Үлгýриéн утга санааг ярилцаж, çургиéн програìì аøиглан çураг болгон буулгацгаая. Та нар çураг çурäаг яìар програììууäûг ìýäýх вý?

Зураг çурахäаа Paint çургиéн програììûг аøиглаäаг. Зургиéн програììûг [Start]→[AllPrograms]→[Accessories]→[Paint] коìанäаар ажиллуулна.

Програììûн çураг çурäаг хýрýгслүүäтýé танилцацгаая. Хýрýгцýýт çургиéн хýрýгслиéг сонгооä хулганûн тов÷луурûг äараастаéгаар нь ÷ирж çурäаг. Хулганûг ÷ирýх үеä äýлгýц äýýр ìөр үлäýнý. Харанäаагаар çургиéг çурж баéгаатаé аäилаар хулганûн çүүн тов÷луурûг äарж çурна.

Tools коìанäûн хýрýгслүүäиéг турøиж үçýн яìар үүрýгтýé болохûг нýýн илрүүлж таéлбарлаараé.

Зураг 2.2.2 Tools командын хэрэгслүүд

Áагс хýрýгслиéн äоор баéгаа тов÷ äýýр äарж, нýýгäýх сонголтууäûг ажиглаараé. Яìар хýрýгслүүä баéна вý?

Хажууä нь баéгаа бýлýн äүрсүүäýýс сонгож äүрс çурж үçýýрýé. Зурах хýрýгслýýс çурах хýрýгслýý сонгооä, äараа нь өнгөө сонгоороé.

Зураг 2.2.3 Багс хэрэгслийн зурах сонголтууд

Оéлгохуé

2.2.1 ЗУÐÀГ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ПÐОГÐÀММ

Зураг 2.2.1 Сурагч Б.Сайн-Өлзийгийн

зурсан зураг

Яагаад судалж байна вэ?Áиä ýнý хи÷ýýлýýр çургиéн програìì аøиглан çураг çурах арга технологитоé танилцана.

Үгýýр би÷сýнýýс çургаар олон çүéлиéг илүү оéлгоìжтоé илýрхиéлж болно. Зураг çурах аргууäûг ýçýìøсýнýýр бусаä хи÷ýýл, ахуé аìьäралäаа øаарäлагатаé төрөл бүриéн çургиéг çурах, çасварлах, ýä çүéлс, юìс үçýгäлиéг çургаар илýрхиéлýх ÷аäвартаé болно.

Áүлэг сэдвийг судалснаар юуг мэдэж, сурах вэ? • Зураг çурах äарааллûг çөв төлөвлөх;• Äарааллûн äагуу çургиéн програììûн хýрýгслүүäиéг аøиглан çураг çурах;• Зураг çурах төсөөллөө хөгжүүлýн тоäорхоé агуулгаар çураг çохиоìжлон çурах;• Зурсан çурагтаа øүүìжлýлтýé ханäаж, таéлбар хиéж, çасварлан саéжруулах.

2.2 ЗУÐÀГ ÁОЛОВСÐУУЛÀХ ТЕХНОЛОГИ

Асууäал

Мýäýхүé

Хамтын хүч

Нýг øоргоолж ганц øирхýг тариа олжýý. Тýр тариа ìаø хүнä тул хөäөлгөж ÷аäсангүé. Тýгýýä олон нөхөääөө о÷иж хýлýýä, бүгäýýрýý о÷ооä ÷ирж үүрýнäýý аìархан ав÷рав. “Эвт øааçгаé буга барина” гýäýг ýнý юì.

38


Дасгал 1. Äараах үгүүäиéн харгалçах коìанäууäûг çургаас олж тогтоогоороé. • Äýвсгýр өнгө• Зурах өнгө• Шинý өнгө оруулах• Өнгөниé сонголт• Шугаìûн өргөниé хýìжýý

Зураг 2.2.4 Өнгө сонгох хэрэгслүүд

1. Шулуун øугаìûг аøиглан хонинû äүрс çурцгаая. Шулуун татах явцäаа гарûн Shift болон Ctrl тов÷луурûг хаìт äарааä үçýýрýé. Гарсан ялгааг таéлбарлана уу.

Зураг 2.2.5 Хонь

Зурсан çургаа баллуур хýрýгслиéг аøиглан арилгана. Гараас Ctrl+Z хослолûг äарж, уг үéлäлýý буцааж болно.

2.2.2 ЗУÐÀГ ЗУÐÀХ ÀÐГÀ, ТЕХНОЛОГИ

Таталбар çургиéн аргаар гараар çурсан çургиéг ìуруé äүрс болон харанäаа çургиéн хýрýгсýл аøиглан çурцгаая. Муруé äүрсиéг хýрхýн çурах вý?

Дасгал 1. Äараах çургиéг çурах явцäаа тухаéн çурагт орсон äүрсүүäиéг çурах хýрýгслүүäиéн үүргиéг ìýäýж аваараé. [Fill with color] хýрýгсýл яìар үүрýгтýé вý?

Зураг 2.2.7 Өнгө харшуулан зурсан нуман хээ Зураг 2.2.8 Өнгө хоршуулан зурсан нуман хээ

Зураг 2.2.6. Таталбар зураг

Зураас түүниé илýрхиéлýх øинжиéн тухаé äүрслýх урлагиéн хи÷ýýлýýр үçсýн. Хөäөлгөөнтýé, наìуун аястаé, уян хариìхаé ÷анар илтгýäýг нуìан çураасûг ýхниé çурагт ýсрýг өнгө харøуулан, äараагиéн çурагт оéролцоо өнгиéг хорøуулан çурцгаая.

Нуì [Curve] коìанäûг хөх өнгөниéн хаìт сонгооä øулуун øугаì татна. Шулуун øугаìûнхаа гол хýсýгт хулганûн çааг÷иéг баéрлуулан ÷ирýх äаралт хиéхýä ìуруé үүснý. Муруé үүсгýж ÷ирýх оролäлогûг 2 уäаа л хиéх болоìжтоé.

Зураг 2.2.9 Загас


Асууäал

Мýäýхүé

Чаäахуé

Чаäахуé


39

ЗУРАГ БОЛОВСРУУЛАХ ТЕХНОЛОГИБҮЛЭГ

II

1. “Хаìтûн хү÷” үлгýриéн гол баатрûг äүрсýлцгýýе. Өөр өөрсäиéн төсөөллөөр çураараé. • Шоргоолжнû талаар ìýääýг çүéлýý ярилцана уу. • Зургиéг çурахаä яìар хýрýгслүүäиéг түлхүү аøиглах вý?• Яìар өнгөнүүä хýрýгтýé вý?• Түүниé наéç нөхäиéг хýрхýн äүрслýх вý?

2. Äараах çургиéг çурах алхìууäûг ажиглан çурцгаая.Зураг 2.2.10 Сурагч

Б.Энэрэлийн зурсан зураг

Зураг çурах äарааллûг çөв төлөвлөж çурвал илүү үр äүнтýé болäгиéг äасгал ажлууäûг хиéх явцаä оéлгож ìýäлýý. Иéìýýс çураг çурахаä хаанаас ýхýлж çурах, яìар äарааллаар çурах нь çөв болохûг саéтар боäож төлөвлөх хýрýгтýé.

Зураг олшруулах

Шоргоолжнû сүргиéг äүрслýхýä анхаарах гол çүéл юу вý?Ижил äүрсиéг хялбар çурах яìар арга баéна вý?

Сонгох [Select] хýрýгслиéн тов÷ äýýр äарж, нýýгäýх коìанäууäаас аль тохирохûг нь сонгоно. Äүрсýý сонгооä гарûн Ctrl тов÷луурûг äараастаéгаар ÷ирж хуулбарлах болно. Эх хувиа баéранä нь үлäýýж, гарûн Ctrl тов÷луурûг äарангаа хуулбар çургиéг øилжүүлж тавина. Энý үéлäлиéг äахин äахин äавтахаä äýлгýц äýýр ижил äүрсүүä үүснý.

Зураг 2.2.12 Select командын хэрэгсэл

Сонгох [Select] болон устгах [Delete] коìанäûн туслаìжтаé ажлûн талбарûн äýлгýциéг цýвýрлýнý. [Free-Form Selection] сонгох хýрýгслиéг аøиглааä үçýýрýé. Сонголтûн бусаä хýрýгслүүäиéг турøаараé.

3. Сонгох хýрýгслиéн туслаìжтаé øоргоолжнû çургиéг тýгø өнцөгт хүрýýнä багтаан хулганûн туслаìжтаéгаар ажлûн талбарûн äурûн хýсýгт хувилан олон болгоороé. “Хаìтûн хү÷” үлгýриéн агуулгûг бүрýн утгаар өөрсäөө баяжуулан цуврал çураг болгон çурж үçүүлýýрýé.

Зураг 2.2.13 Сурагч Б.Энэрэлийн зурсан зураг

4. Зургаа хаäгалцгаая.• Ulger нýртýé øинý хавтас үүсгýýрýé. (C:\MyDocuments\MyPictures\Ulger).• Түүн äотроо çургиéн фаéлаа [File]→[Save As...] коìанäаар “hamtiin_huch.jpg” гýсýн нýрýýр

хаäгалаараé.

Зургиéг JPEG, PNG, GIF өргөтгөлтýé хаäгалж болно. Эäгýýр нь хаìгиéн бага çаé ýçýлäýг çургиéн фаéлууä юì.

Зураг 2.2.11 Шоргоолж


Асууäал





Мýäýхүé

40


Дасгал 2.1. Зургиéн програììûг нýýх äарааллûг хýлнý үү?2. Зураг çурäаг хýрýгслүүäиéн үүргиéг таéлбарлаараé.3. Зургиéг хялбар аргаар хýрхýн олøруулах вý?4. Зургиéг хаäгалах äарааллûг хýлнý үү. Хаäгалахаä юуг анхаарах вý?5. Зургиéг сонгох хýрýгслүүäиéн ялгааг таéлбарлана уу.

Дасгал 3. Зургиéг çурааä “minii_ger.jpg“ нýртýéгýýр хаäгалаараé. Ингýхäýý өөриéн санааг нýìж баяжуулаараé. C:\mydocuments\mypictures\minii_ger.jpg

Дасгал 4. Äарааллûн äагуу çургиéг çурж уран çураг болгоороé.

5. Äарааллûн äагуу çургиéг çураараé. Зурах äарааллûг саéтар ажиглааä ýрýгтýé хүүхäиéн çургиéг төсөөлөн çураараé.

6. Ихýр хургатаé хонь çураараé.


Чаäахуé

41


II

8. Äулаан хүéтýн өнгиéг харøуулж çохицуулсан өнгөниéн çохицол бүхиé ìонгол үнäýсниé хýýг çураас аøиглан çурж үçүүлýýрýé.

9. Зургиéг ажиглааä çурах äарааллûг төлөвлөн çурж, хоргонä баéгаа 9 өнгиéн çагас болгон çохиоìжлоороé.

10. Öагаан äýвсгýр äýýр 1px өргөнтýé, хар өнгиéн øулуун çурах хýрýгслиéг сонгооä 2 ìөр, 5 багана бүхиé хүснýгт татна. Хүснýгтиéн ýхниé ìөриéн 5 нүäиéг хар, хөх, ногоон, øар, улаан ханасан өнгөөр буäаж, äооä нүäиéг харгалçуулан хорøих өнгөөр буäаараé.

7. Äоорх çургаас санаа ав÷ хонин сүргýý хариулж яваа ìал÷ин хүүгиéн äүриéг гаргаараé.

Зураг 2.2.16 Сурагч Б.Энэрэлийн зурсан зураг

[Resize] коìанäаар нýýгäýх [Resize and Skew] цонхнû Horizontal ýсвýл Vertical нүäýнä 20 гýсýн утгûг оруулааä гарах үр äүнг таéлбарлаараé. Утгûг янç бүрýýр сольж үçýýрýé.

Асууäал

Зураг 2.2.16а

Оéлгохуé

2.2.3 ЗУÐÀГТÀЙ ÀЖИЛЛÀХ

Зургийг тасдаж авах, эргүүлэх, ихэсгэх, багасгах, дурын өнцгөөр хазайлган харах

Сураг÷ Энýрýл үлгýриéн утга санаа, гол агуулгûг äýýрх çургаар илýрхиéлсýн баéна. Агуулгûг бүрýн илýрхиéлж ÷аäаж уу? Яìар яìар саéн талууä баéна вý? Äутагäалтаé тал баéна уу? Зургиéг саéн ажиглааä хýрхýн çурсан талаар хооронäоо ярилцаараé.

Áагø сураг÷ Энýрýлä çургаас гол хýсгиéг тасäан ав÷, тухаéн хýсгиéг 200 өнцгөөр бага çýрýг хаçаéлган орон çаéтаé харагäуулах äаалгавар өг÷ýý. Асууäлûг яаж øиéäвýрлýсýн бý?

Зургаас тасäаж авах хýсгиéг сонгох хýрýгслýýр сонгоно. [Crop] коìанä яìар үүрýгтýé болохûг ìýäýж аваараé.

Áÿцхан муур загас барьсан ньТариа÷ин ýр ýрäýнý øиø тарьж, наìар нь арвин их ургац хураажýý. Тарьсан саìар нь багсаéтал ургаж, гýр бүлýýрýý баяр хөөр бялхав. Энý бүхниéг саéн ажигласан бяцхан ìуур олон жижиг çагасûг гаçарт булж гýнý. Тýгýýä ‘’Уäахгүé ìаø их çагас хурааж авна äаа” гýж боäжýý.

42


Дасгал 1. Эргүүлýх [Rotate] коìанäûн үүргиéг турøиж үçýýä ярилцаараé. Юу ìýäýж авсан бý? Äүгнýлтýý тýìäýглýýрýé.

Аль коìанäûг хýрýгжүүлýхýä äараах çураг үүссýн бý?

Анх çурсан баéрлал

Зургийг эргүүлэх

Сураг÷ Энýрýл çагаснû çургиéг äахин çурахäаа олøруулах болон ýргүүлýх коìанäûг аøиглажýý. Хýрхýн çурснû у÷рûг олцгооё.

Зургиéн програììä çагаснû çургиéг өөрсäиéн төсөөллөөр çурааä çургиéг ýргүүлýх турøилт хиéцгýýе.

Зураг 2.2.18 Зураасан зураг.Зураг 2.2.17 Цэгэн зураг (120 дахин ихэсгэсэн)

Зургиéг тоìруулан харахаä янç бүриéн өнгиéн цýгүүä бүхиé жижиг хýсгүүäýýс бүрäсýн баéäаг. Энý жижиг хýсгиéг пиксель (цýг) гýж нýрлýäýг. Иéнхүү ýгýл хýсгүүä буюу пикселүүäýä хуваагäсан çургиéг цýгýн çураг гýнý. Коìпьютериéн çургиéг цýгýн ба çураасан гýж хоёр төрөлä хувааäаг.

Дасгал 2. Äараах çургиéг өнгөөр ялгаж çураараé. Зурсан çургаа ýсрýг çүгт явж баéгаагаар ýргүүлýýä D:\mypictures\usan_ongots.jpgнýртýéгýýр хаäгалаараé.

Муруé

Зууван

Тýгø өнцөгт

Зургийг томруулж, багасгаж харах

[Zoom] хýрýгслиéн үүргиéг ìýäýýрýé. [Мagnifier] хýрýгслиéг аøиглаж үçýýрýé.

Асууäал

Чаäахуé

Чаäахуé


43


II

Зураг 2.2.19 Ваар

Дасгал 3. Áаìбарууøтаé ìаçаалаé çурааä “mazaalai.jpg“ нýртýéгýýр хаäгалаараé. D:\mypictures\mazaalai.jpg

Асууäал


Хэрээ ус уусан ньХýрýýниé аì цангаж ýнä тýнäгүé ус хаéв. Тиéнхүү явсаар нýг устаé лонх

олов. Гýв÷ лонхонä ус ө÷үүхýн бага, лонхнû аìсар тун жижиг тул хýрýý тýр усûг ууж яахан ÷аäах билýý? Хýрýý ýргýн тоéронäоо олон жижиг ÷улуу баéгааг олж харааä нýгýн арга боäож олов. Хýрýý жижиг ÷улуунууäûг түүж нýг нýгýýр нь лонхонä хиéж ýхýллýý. Лонхон äахь ус аажìаар äýýøилж хýрýý сая нýг ус уув.

Ой мод бол хүчилтөрөгчийн үйлдвэр Монгол÷ууä биä ус, агаар хаìгиéн ÷ухал гýж ярьäаг. Тýрхүү ÷ухал çүéлсиéн нýг нь оé ìоä юì. Оéн нýг га талбаé жилä 10 гаруé тýрбуì øооìетр хү÷илтөрөг÷ ялгаруулäаг гýäýг. Тиéìýýс ìоä их баéх тусìаа хү÷илтөрөг÷ үéлäвýрлýгäýх цýвýр агаарûн хýìжýý бас нýìýгäýх болно. Иéìýýс хаìгиéн их хýрýгтýé баялаг бол ìоä. Эх орнû ногоон хүрìиéн биäýнä өг÷ буé çүéл ìаø үнý цýнýтýé. Оé ìоäоо нөхөн сýргýýж, хаéрлан хаìгаалъя. Эх сурвалж: http://www.news.mn/

Дасгал 4. [Outline], [Fill] хýрýгслүүäиéн коìанäууäûн үүргиéг äýвтýртýý тýìäýглýýä äараагиéн äаалгаврûг гүéцýтгýхäýý аøиглаараé.

1. Сураг÷ Ноìин, Чингүүн нар үлгýр унøааä çураг çуржýý (Зураг 2.2.19). Аль çурагт çургиéн хýрýгслиéг илүү онов÷тоé аøигласан баéна вý? Та нар ýнý үлгýриéн агуулгûг çургаар илýрхиéлье гýвýл хýрхýн çурах вý? Харанäаа [Pencil] болон бусаä çурах хýрýгслиéн ялгааг таéлбарлаараé.

2. Зургиéн хýрýгслүүäиéг аøиглан цýцýг çурааä, çурсан цýцгýý хуулан олøруулж цýцгиéн ìанäлûн çураг болгон нýр өг÷ хаäгалаараé.

3. Зөвхөн øулуун øугаì [Line] болон тýгø өнцөгт [Rectangle] äүрс çурах хýрýгслиéг аøиглан коìпьютер, түүниé бүрäýл хýсгиéг çураараé. Зариì бүрäýл хýсýг тухаéлбал, гарûг çурахäаа харагäцûг саéржуулахûн тулä сонгох [Select] хýрýгсýл болон таøуулäуулах [Skew] коìанä аøиглаараé.

2.2.4 ЗУÐГИЙН ЗОХИОМЖ ХИЙХ

“Öас буäарсан өвлиéн оé” сýäýвт çураг çохиоìжлон çуръя. Áиä äүрслýх урлагиéн хи÷ýýлýýр нав÷ит ìоä болон øилìүүст оé, баéгалиéн çургиéг харанäаа аøиглан çурж усан буäгаар наéруулан буäах аргûг ìýäýх болсон билýý. Тýгвýл çургиéн програìì аøиглан ìоä, олон ìоäûг яаж çурäаг юì бол. • Олон ìоäтоé оéг хýрхýн çурах вý?• Объектûн хол оéрûн харьцааг хýрхýн тохируулж çурах вý?• Моäнû нав÷иéг яìар хýрýгслýýр çурвал илүү çохиìжтоé вý?• Öасан øирхгиéг çурахаä хаìгиéн тохироìжтоé хýрýгсýл юу вý?Асууäлûг хаìтäаа ярилцан нýг øиéäýлä хүрýýрýé.

44


Дасгал 1. Харанäаа [Pencil], øүрøиг÷ [Airbrush] аøиглан ìоä çурцгаая.

Дасгал 2. Зургиéг нýгтгýн çохиоìжлоороé. Янç бүриéн хýìжýýтýé çурсан олон ìоäнууäûг алслалт хараанû түвøниéг тохируулан (Зураг 2.2.20) нýг оé болгон нýгтгýж, цас буäарсан өвлиéн оé болгон çохиоìжлохоä яìар хýрýгслүүä гол үүрýгтýé вý? Ярилцааä өөрсäөө хиéж үçье.

Зурагт бичвэр оруулах

Зургиéн çохиоìж äýýр “Öас буäарсан өвлиéн оé” гýж би÷ýýä хаäгалъя. Áи÷вýр оруулах коìанäûг хýрхýн аøиглах вý?

Текст [Text] хýрýгслиéг сонгооä ажлûн талбар äýýр хулганаар товøихоä нýýгäýх äараах цонхнû хýрýгслүүäиéн үүргиéг суäлааä äýвтýртýý тýìäýглýж аваараé.

Зургийг ихэсгэх, багасгахМоäнû çургиéг сонгохоä түүниéг агуулсан тасархаé øугаì бүхиé тýгø өнцөгт үүсäýг. Уг

тýгø өнцөгтиéг аøиглан ìоäнû çургиéг ихýсгýж, багасгана. Тýгø өнцөгтиéн аль нýг булан äýýр хулганûн çааг÷иéг оéртуулахаä 2 ýсрýг ÷иглýлтýé суì болон өөр÷лөгäөх үеä äотогø ÷ирýхýä çураг багасаж, гаäагø ÷ирýхýä çургиéн хýìжýý ихýснý. Турøааä үçýýрýé.Объектын хол ойрын алслалтын харьцааг тохируулах

Äүрслýх урлагиéн хи÷ýýлýýс биä алслалтûн тухаé, хараанû түвøниé хол оéрûн харьцаа, их багûн хýìжýýг хýрхýн тохируулäаг талаар үçсýн. Шинý ìоäûг çурж хуулбар хиéгýýä хýìжýýг тохируулан өөр÷илнө. Үүниé үр äүнä төрөл бүриéн хýìжýýтýé олон ìоä çурагäах болно.

Чаäахуé

Мýäýхүé

Чаäахуé

Асууäал

Оéлгохуé

Зураг 2.2.21 Текст хэрэгсэл

Зураг 2.2.20 Харааны түвшний алслалт

Хараанû түвøнýýс äýýø харагäаж баéгаа

Хараанû түвøинä харагäаж баéгаа

Хараанû түвøнýýс äооø харагäаж баéгаа

Хараанû түвøниé øугаì

45


II

[Opaque] ба [Transparent] коìанäууäûн ялгааг ìýäýж аваараé.

Өөр агуулга бүхий зургуудыг нэгтгэн зохиомжлох

Дасгал 3. Галт тýргиéг äуураéлган çурааä “galt_tereg.png“ нýртýéгýýр хаäгалаараé.

Дасгал 4. Хоёр өөр агуулга бүхиé çургиéг çурааä нýг çураг болгон нýгтгýж төрсөн өäриéн ìýнä÷илгýý болгон çохиоìжилъё. Хиéх явцäаа өнгө тогтоог÷ [Color picker] соруул хýрýгслиéн үүргиéг ìýäýж аваараé.

Аìьтаä нялх баéхäаа толгоé нь тоì, бие нь жижиг харьцаатаé баéäгиéг "Äүрслýх урлаг VI" хи÷ýýлýýс биä ìýäýх тул çохиоìжиéн харьцаанä анхаараараé.

2. Үлгýриéн агуулгûг çургаар çохиоìжлон илýрхиéлцгýýе.

3. Сураг÷ Ариунхиøиг үлгýриéн агуулгûг өөриéн төсөөллөөр çохиоìжлон çуржýý. Уг çургиéг çурахаä яìар хýрýгслүүäиéг аøиглаж çурсан талаар ярилцаараé.

4. Үлгýриéн утга санааг тунгаан ярилцааä, агуулгûг çохиоìжлон илýрхиéлýхäýý сур÷ ìýäсýн ÷аäварууäаа аøиглан 3-4 цуврал çураг çураараé.

1. Äараах çургиéг çурахаä яìар хýрýгсýл аøиглах вý? Олон äýгäýýхиéтýé тахианû çургиéг çохиоìжлооä өөриéн нýр болон çураг çурсан он, сар, өäриéг оруулан фаéл болгон хаäгалаараé.

Зураг 2.2.22 Сурагч Ц.Ариунхишигийн

зурсан зохиомж



Чаäахуé


Гурван тогоруу Үä äунä гурван тогоруу голоос çагас барив. Тýä иäýж цаäааä үлäсýн нýг тоì çагасûг ìаргааø иäýхýýр гаçарт булж үлäýýв. Нýг äýх тогоруу толгоéгоо өргөн нарûг харж “нарнû ÷анх äоор буллаа” гýж тогтоов. Хоёр äахь тогоруу ìөн л тýнгýр өөä øиртýж “тоì çагасûг хýсýг цагаан үүлниé äор булав” гýж бариìжаалав. Гурав äахь тогоруу голûн хөвөөнä ургасан тоì уä ìоäûг харж çагасûг уä ìоäнû äýргýä булснûг тогтоов. Аль тогоруу гаçарт булсан çагасûг олж ÷аäах вý?

ӨнөөдөрбиднийбаярынөдөрҮнэнчнайзынминьмэндэлсэнөдөр...

46


Дасгал 5. Äараах асуултаä хариулаараé.1. Зургиéн хýìжýýг ихýсгýж, багасгаäаг аргûг таéлбарлаараé.2. Öасан øирхýг çурах хаìгиéн тохироìжтоé хýрýгсýл нь юу баéсан бý?3. Эхиéн агуулгûг çохиоìжлон çурахаä юуг анхаарах вý? 4. Зургиéн хол оéрûн харьцааг хýрхýн тохируулах вý?5. Зурагт би÷вýр оруулж, хýлбýржүүлýх аргûг ярилцаараé.

5. Эхиéг унøааä ìýäýж авснаа çураг болгон буулгааä äýýр нь “Монгол төриéн äалбаа”, äоор нь өөриéн нýр, ангиéг би÷ýýрýé. Зурсан çургаа D:\my pictures\turiin_dalbaa.png нýртýéгýýр хаäгалаараé.

6. Сураг÷ та бүхýн сургуулиéнхаа төрөл бүриéн уралäаан тýìцýýнä оролцäог. Äөрвөлжин, äугуé, гурвалжин çýрýг геоìетриéн ýнгиéн äүрсүүäиéг аøиглан спортûн тýìцýýнä çориулсан тоäорхоé утга агуулга бүхиé багиéн бýлгý тýìäгиéг багаараа ярилцаж хиéгýýрýé. Áагиéн нýриéг бýлгý тýìäгиéн äýýр би÷ýýрýé.

7. “Аìьтнû хүрýýлýн” сýäвиéн хүрýýнä сураг÷ бүр 1 аìьтан сонгон çураараé. Зурсан çургаа хаìтран ярилцаж, çургууäûг нýг утга санаа илýрхиéлýхýýр ниéлүүлýн çохиоìжилж, бусäаäаа таéлбарлаж өгөөрýé.

1. “Муур багø” ìонгол арäûн үлгýриéн агуулгûг çохиоìжлон çураараé. 2. Тýýвриéн хýрýгсýл, тоглооìûн талбаé, гýр бүл сýäвүүäýýс сонгон çураг çохиоìжлон çураараé.3. Шулуун [Line], ìуруé [Curve], çууван [Oval] хýрýгслүүäиéг аøиглан ìонгол гýр çурааä “Өнө

ìөнхиéн түүхтýé өргөө их гýр билýý.” би÷вýриéг хоёр ìөр болгон тохирох хýсýгт нь оруулж, çургиéг өөриéн санаагаар баяжуулан çурж, буäаараé.

4. Хар өнгиéн äýвсгýр äýýр äýýä хýсýгт нь цагаан өнгөөр, 28pt Аrial фонтоор “*Öасан øирхýг*” гýж би÷ýýä äоор нь олон цасан øирхýг буäран орж баéгаа øөниéн тýнгýриéг äүрслýýрýé.

Чаäахуé


Монгол улсын төрийн далбаа Төриéн äалбаа нь Монголûн арä түìниé түүхýн улаìжлал, хүсýл тýìүүлýл, ýв нýгäýл, øуäарга ёс, цог хиéìориéг илýрхиéлнý. Монгол улсûн төриéн äалбаа нь улаан, хөх, улаан хосолсон өнгөтýé баéна. Äалбаанû гурав хувааснû äунä хýсýг нь ìөнх тýнгýриéн хөх, түүниé хоёр тал нь ìанäан баäрахûн бýлгýäýл улаан өнгөтýé баéна. Äалбаанû иøин талûн улаан äýвсгýриéн төв хýсýгт алтан соёìбо баéрлуулна. Äалбаанû өргөн, урт нь 1:2 харьцаатаé баéна. Төриéн äалбааг улаан хөх өнгиéн хýýгүé, цулгуé үéлäýнý.


47

БҮЛЭГ II

Яагаад судалж байна вэ?Интернýтиéн хýрýглýý өсөн нýìýгäýж баéгаа өнөө үеä хүн бүр интернýт, интернýтиéн үéл÷илгýý,

түүнтýé ажиллах соёлûн тухаé ìýääýг, интернýтиéг аøиглаж ÷аääаг баéх øаарäлагатаé.

Áүлэг сэдвийг судалснаар юу хийж сурах вэ?Интернýтýýс ìýäýýлýл ав÷ аøиглах, интернýтиéн çариì үéл÷илгýýг соёлтоé, çөв аøиглаж сурах болно.

2.3.1 ИНТЕÐНЭТ, Т¯¯НИЙ ХЭÐЭГЦЭЭ ШÀÀÐДЛÀГÀ

Áагø “Ус-Чанäìань ýрäýнý” сýäýвт бяцхан ноì хиéх äаалгавар өг÷, уснû талаар сонирхолтоé ìýäýý ìýäýýлýл, сүүлиéн үеиéн тоо бариìт оруулах ёстоéг санууллаа. Чингүүн ноì, сýтгүүлýýс уснû талаар сүүлиéн үеиéн ìýäýýлýл олж ÷аäсангүé. Ингýхýä уснû талаарх сүүлиéн үеиéн ìýäýýлýл, тоо бариìтûг хаанаас ав÷ болох вý? Чингүүн ýг÷ýýсýý туслаìж хүслýý. Эг÷ нь интернýтýýс уснû нөөц, ìонгол орнû усан хангаìж, нýг хүнä ногäох цýвýр уснû нөөц çýрýг хаìгиéн сүүлиéн үеиéн тоо бариìт төäиéгүé цýвýр уснû хоìсäол, уснаас øалтгаалан гарäаг өв÷ин, тýр ÷ бүү хýл говиéн çариì аéл хуäгаас ус авахûн тулä их хол явах тохиолäол баéäаг çýрýг олон сонирхолтоé ìýäýýлýл, çураг олж өглөө. Чингүүн уснû талаар их хýìжýýниé ìýäýýлýл, çурагтаé болсон болов÷ бяцхан ноìонäоо хýрхýн оруулахаа ìýäýхгүé баéв.

2.3 ЦÀХИМ ХÀÐИЛЦÀÀ, ИНТЕÐНЭТ ТЕХНОЛОГИ

Дасгал 1. “Ус-Чанäìань ýрäýнý” сýäýвт бяцхан ноì хиéх äарааллûг тоäорхоéлцгооё.

Áяцхан ноìûг хýнä çориулж, яìар çорилгоор хиéж баéна вý?

1 Зорилго тодорхойлох

Жиøýý нь уснû нөөц, уснû аøиглалт

2 Àгуулгын хамрах хүрээг тодорхойлох Хууäаснû тоо,

хýìжýý, би÷вýр ба çургиéн хýìжýý

3 Àгуулгын төлөвлөгөөг гаргах Жиøýý нь:

Монгол орнû уснû ниéт нөөц, цýвýр уснû хангаìжиéн тоо бариìт

4 Мэдээллээ тодорхойлох 5 Хэрэгцээт

мэдээллээ интернэтээс хайх

Асууäал

Оéлгохуé

Чаäахуé

Интернýтýä ìаø их ìýäýýлýл баéäаг тул ìýäýýллиéг

тоäорхоé çорилгоор хаéж аøиглах хýрýгтýé.

Аливаа çүéлиéг урьä÷илан төлөвлөж хиéвýл илүү үр äүнтýé, бас цаг хýìнýнý.

Интернýтýýр äаìжуулан хүìүүс өөр хооронäоо

харилцäаг.

Интернýтýä олон төрлиéн ìýäýýлýл баéäаг. Зураг, äуу хөгжиì, кино, виäео би÷лýг гýх ìýт хýлбýртýé фаéлаар

оруулна.

Интернýтýýр суралцаж, ìýäлýг боловсролоо äýýøлүүлж болно.

МЭÄЭЭЛЭЛ ÁОЛОВСРУУЛАХ ТÅХНОЛОГИЙН ХЭРЭГЛЭЭ

48


Хоёр болон түүнýýс äýýø тоонû цахиì төхөөрөìжүүä хооронäоо холбогäон ìýäýýлýл солилцох, хаìтран ажиллах, нөөциéг хаìтран аøиглах, харилцах болоìжтоé болснûг сүлжýý гýнý. Öахиì төхөөрөìжүүä нь кабель утас, раäио сигнал, телефон утаснû øугаì, сансрûн хиéìýл äагуул аøиглан хооронäоо холбогäох болоìжтоé. Äýлхиé ниéтиéг хаìарсан хаìгиéн тоì сүлжýý бол интернýт сүлжýý юì.

Интернэт нь WWW (вэб мэдээлэл), цахим шуудан, цахим арилжаа, цахим сургалт зэрэгтөрөл бүриéн үéл÷илгýýтýé. Интернýтиéн үéл÷илгýý үçүүлäýг баéгууллагûг интернýтиéн үйлчилгээүзүүлэгчгэжнэрлэдэг.ИнтернэтийнхамгийнтомүйлчилгээнүүдийннэгболохWWWньинтернýтиéн ýх үүсвýрүүä рүү ханäах, хýрýгцýýт ìýäýýллýý хаéж олохоä çориулагäсан систеì юì. Интернýтýýс хýрýгцýýт ìýäýýллиéг хаéлтûн систеìиéн туслаìжтаé олж авах болоìжтоé. Хаéлт хиéхýä түлхүүр үгиéг аøиглаäаг.

Зураг 2.3.1 Интернэтийн хэрэглээ (эх сурвалж: http://www.internetworldstats.com, http://www.itu.int))

• Интернýт äýх ìýäýý, ìýäýýлýл бүр үнýн, çөв биø.• Интернýтýä хү÷ирхиéлýл, түрýìгиéлýл суртал÷илсан, ёс çүéä үл ниéцýх ìýäýýлýл их биé. • Интернýтýä çохиог÷иéн çөвøөөрөлгүé, хулгаéгаар баéрøуулсан ìýäýýлýл, програìì их баéäаг.

1. Áагøиéн өгсөн сýäвиéн хүрýýнä øаарäлагатаé ìýäýýллиéг тоäорхоéлж, тýäгýýриéг хаанаас

олж болохûг суäлаараé.2. Гýр бүлиéнхýý гиøүүäиéн интернýтиéн хýрýглýýг суäалж, хýрхýн аøиглаäаг талаар äоорх

хүснýгтиéг бөглөөрýé. Танаéх интернýтиéн төлбөрт сарä хýäýн төгрөг çарцуулäаг вý?

Гиøүүн Мýäýý унøäаг Öахиì øууäан Ниéгìиéн сүлжýý Ажлаа хиéäýг Сургалтаä сууäаг ...

аав

ýýж

....

• Жил бүр оéролцоогоор 4 сая хүн уснаас øалтгаалсан өв÷нөөр аìь насаа алääаг.• Суултуурûн усûг нýг уäаа татахаä оéролцоогоор 4-8 литр ус урсäаг.

• 1996 онä Монгол Улсаä интернýт нýвтýрсýн.• 1969ондАНУ-дARPANETсүлжээбайгуулагдсан.• 1969 онû 10 äугаар сарûн 20-нä коìпьютерýýс коìпьютерт анхнû ìýäýýлýл

äаìжуулагäжýý. Энý өäриéг олон улсûн Интернýтиéн өäөр болгон тýìäýглýäýг. • 1963 онä çураа÷ Харви Áýлл анх уäаа инýýìсýглýж буé øар äүрс буюу сìаéлûг çуржýý.

Мýäýхүé



Äýлхиé Монгол Улс Äýлхиéн750 СÀЯ өрх

7.2 тýрбуì хүнтýé(2014 он)

42.3% буюу3 ТЭÐÁУМ хүн

ИНТЕÐНЭТаøиглаäаг.

3 сая иргýнтýé(2015)

636 МЯНГÀН хүнИНТЕÐНЭТаøиглаäаг.

ИНТЕÐНЭТЭДхолбогäсон.

49

ЦАХИМ ХАРИЛЦАА, ИНТЕРНЭТ ТЕХНОЛОГИБҮЛЭГ

II

2.3.2 ВЭÁ ХӨТӨ× ПÐОГÐÀММ, ВЭÁ МЭДЭЭЛЭЛ

Аяллаар явсан сураг÷иä голûн ýрýг äýýр их хýìжýýниé çагас үхсýн баéхтаé таарав. Сураг÷иä ýäгýýр нь яìар çагас болох, яìар øалтгаанаар үхсýн болохûг суäалж, ингýснýýр цааøиä тýäгýýриéг хаìгаалах болоìжтоé гýж үçýв. Чингүүнä ýнý талаар ìýäýýлýл бýлтгýж, наéçууääаа танилцуулах үүрýг ноогäов. Чингүүн çагаснû төрөл, аìьäралûн онцлог, иäýø тýжýýлиéн тухаé ан аìьтäûн таéлбар толиос түвýггүé олов. Гýв÷ үхсýн øалтгаанûг олж ÷аäсангүé. Тýрýýр коìпьютерýý асааж интернýт аøиглахаар øиéäýв. Чингүүн өìнө нь интернýт аøиглаж баéгаагүé тул хýрхýн ажиллахаа ìýäýхгүé баéв.

Интернýтýýс ìýäýýлýл авахûн тулä вýб саéтаä ханäах хýрýгтýé, харин вýб саéттаé ажиллахûн тулä вэб хөтөч программ (браузер гэж нэрлэх нь түгээмэл) ашиглана. Вэб хөтөч программынAddressбуюу хаягиéн ìөрөнä үçýх вýб хууäаснû хаягиéг оруулааä гарûн Enter тов÷луур äýýр äарна. Вýб хөтө÷ програììаар ìýäýýлýл боловсруулäаггүé, харин хýрýгцýýт ìýäýýлýл, үéл÷илгýý авäаг.

Дасгал 1. “Хүүхäиéн ноìûн орäон” вýб саéтаас øинý ноìûн ìýäýýллиéг авъя.

1. Хөтө÷ програììûн хаягиéн ìөрөнä http://www.bpc.mn хаягиéг оруулна.

2. "Үнäсýн цýс" хýсгýýс "Шинý ноì" буланä ханäана.

3. Хаìгиéн сүүлä øинýýр нýìýгäсýн ноìûн ìýäýýлýлтýé танилцана.

Асууäал

Чаäахуé

Интернýтýýс ìýäýýлýл авах, интернýттýé ажиллахûн тулä

коìпьютертýé баéхаас гаäна тухаéн коìпьютер

нь интернýттýé холбогäсон баéх ёстоé.

Интернýттýé ажиллахûн тулä интернýт äýх

ìýäýýлýл, түүниé бүтýц, çохион баéгуулалтûн талаар нааä çахûн

оéлголттоé баéх хýрýгтýé.

50


Интернýтýä холбогäсон коìпьютер бүр 202.131.225.29 гýх çýрýг олон тоонû цифрýýс бүрääýг IP гýж нýрлýгäýх хаягтаé баéäаг. IP хаяг нь унøих, тогтоох, би÷ихýä хýцүү, тохироìжгүé баéäаг тул түүниéг хýрýглýхýä хялбар, оéлгоìжтоé ýнгиéн нýр рүү øилжүүлсýн хýлбýриéг äоìýéн нýр гýнý. Äоìýéн нýр нь интернýтиéн сүлжýýнä холбогäсон коìпьютерт оноож өгсөн хаяг [нýр] юì. Манаé улсûн äоìýéн нýр нь MN юì. Вýб хаягиéн төгсгөлөөс нь тухаéн вýб саéтûн ÷иглýлиéг ìýäýж болно. Тухаéлбал, сom [commercial] арилжаа, edu [education] боловсрол, gov [goverment] төр, çасгиéн гаçар, org [organization] олон ниéтиéн баéгууллагûн вýб саéт.

Зураг 2.3.2 Вэб хаягийн бүтэц

Тоäорхоé сýäвýýр би÷вýр, çураг, äуу авиа, äүрс хөäөлгөөнтýé төрөл бүриéн ìýäýýлýл бүхиé цахиì бариìт би÷гиéг вýб хууäас гýäýг. Өөр хооронäоо холбогäсон вýб хууäсууäûн цуглуулгûг вýб саéт гýнý. Вýб саéт нь ìýäýýллиéг агуулахаас гаäна арилжаа хуäалäаа, сургалт çýрýг төрөл бүриéн үéл÷илгýýг агуулäаг.

Áаéнга ханääаг вýб хууäаснû хаяг нь хөтө÷ програììûн хаягиéн ìөрөнä хаäгалагääаг у÷раас уг талбарûн нýýг÷ тов÷луур äýýр äарж, нýýгäýх жагсаалтаас øаарäлагатаé хаягиéг сонгоно.

Чингүүн вýб саéтаас çагаснû тухаé ìýäýýллиéг үçýх явцаä çариì ìýäýýлýл äýýр хулганûн çааг÷иéн хýлбýр өөр÷лөгäөхиéг анçаарав. Улìаар хулганûн тов÷луурûг äартал огт өөр хууäас руу øилжин оров. Яìар у÷раас иéнхүү өөр хууäсанä øилжин оров? Ангиéнханäаа үçүүлýх çураг, ìýäýýллиéг вýб хууäаснаас коìпьютертýý хаäгалах øаарäлага гарав. Вýб ìýäýýллиéг яаж хаäгалах вý?

http://www.surguuli.edu.mnВэбийн төрөл

Улсын нэр (код)Байгууллагын нэр

Мýäýхүé


Асууäал

Оéлгохуé

Интернýтýýс хýрýгцýýт ìýäýýллýý унøиж,

цаасан äýýр хýвлýхýýс гаäна коìпьютертýý

хаäгалж болно.

Холбоос äýýр äарахаä ìýäýýлýл цааø çаäар÷

гарäаг.

Интернýт äýх ìýäýýллиéг øууä аøиглаж болох ýсýхиéг

багøаасаа асуух хýрýгтýé.

Холбоосын протокол

51


II

Хэвлэмэл ном, сурах бичиг Вэб сайтÖаасан äýýр хýвлýäýг. Хýвлýсýн ноìûг унøäаг. Интернýт, коìпьютерýýс вýб хөтө÷ програìì аøиглан үçäýг. Ноìûн хýìжýýг хýвлýсýн цааснû хýìжýý, хууäаснû тоогоор тоäорхоéлно.

Вýб хууäаснууäаас бүрäýх ба хýìжýýг нь ìýäýýллиéг хýìжих нýгжýýр тоäорхоéлно.

Зураг, өнгөтýé (çариì ноìонä би÷ил äуу тоглуулаг÷ суулгасан баéх нь биé). Зураг äүрс, өнгө, äуу хөгжиì, хөäөлгөөнтýé.

Хýвлýсýн ноìûг өөр÷лөх, алäааг çасах, ìýäýýлýл нýìýх болоìжгүé.

Вýб ìýäýýллиéг өөр÷лөх, çасах, нýìýх, саéжруулах болоìжтоé.

Ноìонä өìнөх үг гýж баéäаг. Вýб саéтаä нүүр хууäас гýж баéäаг.Тоäорхоé сýäýв, нýр тоìьёо çýрýгтýé холбоотоé нýìýлт ìýäýýллиéг:1) арä нь хаалтанä би÷их; 2) хууäаснû äооä хýсýгт;3) ноìûн арûн нүүрýнä оруулäаг.

Харгалçах үг, өгүүлбýр, çураг çýрýгт øууä холбоос хиéж өгнө. Уг холбоосûг äарж нýìýлт буюу äýлгýрýнгүé ìýäýýллиéг харна.

Вýб ìýäýýллиéг хулганûн туслаìжтаé ÷ирýх äаралтаар (Shift+ , Shift+ тов÷луурûн хослол) сонгон иäýвхжүүлнý. Тухаéн хууäаснû ìýäýýллиéг бүгäиéг нь сонгон иäýвхжүүлýхäýý [Edit]→[SelectAll]коìанäûг (ýсвýл гараас Ctrl+A хослол) сонгоно.

• Áичвэр мэдээлэл хадгалах:

• Зургийг хадгалах:

Дасгал 2. Интернýтýýс ìаçаалаéн çургиéг хаéж, хаäгалъя.

• Äýлхиéн хаìгиéн тоì интернýт ноìûн äýлгүүр Аìаçон (http://www.amazon.com) 1994 онä баéгуулагäжýý.

• Äýлхиéн хаìгиéн жижиг “Old King Cole” ноì 1x1 ìì хýìжýýтýé, ноìûн хууäсûг çөвхөн çүүгýýр ýргүүлäýг (ýх сурвалж: http://interestingliterature.com).

Áариìтаä курсороо баéрлуулааä [Edit]→[Paste]команд

сонгох

Хýрýгцýýт ìýäýýллýý

сонгох.

Сонгосон ìýäýýллýý çавсрûн

буферт хаäгалах[Edit]→[Copy]

Áи÷вýр боловсруулах

програìì äýýр øинý бариìт нýýх

[File]→[Save]коìанä сонгож,

бариìтаа хаäгалах

1 2 3 4 5

Хаäгалах çураг äýýр хулганûн çааг÷иéг баéрлуулан хулганûн баруун тов÷луур äýýр äарна.

Нýýгäýх цýснýýс [SaveAs]командыг

сонгоно.

НээгдэхSaveAsцонхондхаäгалах çаìаа çаагааä Save

тов÷ äýýр äарна.

1 2 3

Вýб хөтө÷ програììаа нýýж, www.google.mn

хаягаар ханäана.

1

Нýýгäýх хууäаснû хаéлтûн талбарт

“ìаçаалаé” гýж кирил үсгýýр би÷нý.

2

“Зураг” буюу “Images” буланä ханäаж,

хýрýгцýýт çургаа сонгоно. Хаäгалах çураг äýýр хулганûн çааг÷иéг баéрлуулааä хулганûхаа баруун тов÷луур äýýр äарна.

3 4 Нýýгäýх цýснýýс [SaveAs]

коìанäûг сонгож, хаäгалах çаìаа çаагааä Save тов÷ äýýр äарна.

Чаäахуé

52


Вýб ìýäýýлýл нь цааø çаäран нýìýлт болон äýлгýрýнгүé ìýäýýлýлä ханäах болоìжиéг олгоäгоороо бусаä төрлиéн ìýäýýллýýс ялгаатаé. Вýб ìýäýýллиéг унøих явцаä гар÷иг, онцолсон үг болон çураг äýýр äарахаä äýлгýрýнгүé ìýäýýлýл бүхиé нýìýлт хууäсанä øилжäýг. Үүниéг холбоос гýж нýрлýäýг. Холбоосон ÷анартаé би÷вýриéг гипертекст гýнý.

1. Хувь хүн вýб хууäастаé баéж болох уу? 2. Сураг÷ та бүхýнä çориулагäсан яìар яìар вýб саéт баéäгиéг хаéж олооä хаягиéг нь

наéçууäтаéгаа хуваалцаараé. 3. Хаìгиéн олон хýрýглýг÷тýé ìонгол хýлýýрх саéтууäûг аав, ýýж, ах ýг÷ýýсýý асууж ìýäýýä орж

үçýýрýé. Áас хаягиéг нь наéçууäтаéгаа хуваалцаараé. 4. Ангиéн вýб хууäас äýýр баéрøуулах ìýäýýллиéг тоäорхоéлж, ангиараа хýлýлцýýрýé.5. Áагøиéн өгсөн çааврûн äагуу вýб саéтаас би÷вýр болон çурган ìýäýýллиéг хаäгална уу.

2.3.3 ИНТЕÐНЭТ ОÐ×ИНД ÀЖИЛЛÀХ СОЁЛ

• Ноìин ýг÷тýéгýý øинýýр гарсан кинонû би÷лýгиéг интернýтýýс татаж үçýв. Áи÷лýгиéн ÷анар тааруу баéсан ÷ үнý төлбөргүé үçсýнäýý ихýä олçуурхав. Áагø нь интернýт äýх çариì ìýäýýлýл çохиог÷иéн çөвøөөрөлгүéгýýр хулгаéгаар тавигäсан баéäаг гýж хýлсýн тул Ноìин уг киног хиéсýн ах ýг÷ нарûн өìнө буруутаé ìýт санагäаж, гýìøих сýтгýл төрөв. Интернýтýýс äуртаé киногоо үçýж болох уу?

• Ноìин ýг÷иéнхýý фýéсбүүк хаягаар орж, ýг÷иéнхýý өìнөөс наéçууäтаé нь ярьсан, тýр ÷ бүү хýл нýгýн çургиéн äор øоолж äооглосон сýтгýгäýл би÷сýнýý ангиéнханäаа саéрхан ярив. Áусäûн өìнөөс иéì үéлäýл хиéж болох уу?

• Чингүүн интернýтýýс ìаçаалаéн талаарх ìýäýýлýл хаéж баéхäаа хүìүүс арьсûг нь авахûн тулä уснû булгûг хýрцгиéгýýр хөнөөж баéгаа виäео би÷лýгтýé таарав. Тýрýýр интернýтýä хү÷ирхиéллиéг харуулсан, суртал÷илсан ìýäýýлýл их баéäаг, тиéì ìýäýýллиéг бага наснû хүүхäүүä үçýж болохгүé гýäгиéг ìýäýх хýäиé ÷ гýриéнхнýýсýý нуугäан сýтгýл сýрäхиéлгýì аéìøигтаé би÷лýгиéг үçýв. Чингүүниé үéлäлиéг та бүхýн юу гýж äүгнýх вý?

Мýäýхүé


Асууäал

Оéлгохуé

Áусäûн өìнөөс интернýтýýр

битгиé харилцаараé.

Интернýтýýс çохиог÷иéн

çөвøөөрөлтýé кино үçнý. Интернýтýä

баéгаа бүх кино үнý төлбөргүé биø.

Интернýт äýх ìýäýýлýл, çурганä сýтгýгäýл би÷ихäýý хүнäýтгýлтýé, çөв çохистоéгоор өөриéн санааг

болгооìжтоé илýрхиéлýýрýé.

Хү÷ирхиéлýл, түрýìгиéлýл бүхиé

би÷лýгиéг интернýтýýр үçýж болохгүé.

Интернýтýä хувиéн ìýäýýллýý

болгооìжтоé баéрлуулаараé.

53


II

Áагийн ажил 1. Интернýт ор÷инä хýрхýн ажиллах вý? 2. Ноìин, Чингүүнä тохиолäсон асууäлûг øүүн ярилцаж, тавьсан асуултаä хариулна уу. 3. Интернýт ор÷инä ажиллахаä çөвøөөрäөг болон хориглоäог үéлäýл, çүéлиéг жагсаан би÷ýýрýé. 4. Гаргасан жагсаалтаа хянан хýлýлцýýä ангиéнханäаа танилцуулаараé. 5. Áусаä багиéн танилцуулгûг сонсож, жагсаалтаа баяжуулаараé. Ингýýä та бүхýн интернýт ор÷инä ажиллах нааä çахûн äүрìиéг өөрсäөө тоäорхоéллоо.

Интернýт бол өөриéн äүрýì жураì, соёлтоé ертөнц. Хүìүүс интернýтýýр харилцах, интернýт аøиглахäаа тоäорхоé хýì хýìжýý, äүрýì журìûг ìөрääөг. Тухаéлбал: • Тоäорхоé бүлýг, хýлýлцүүлýгт орохäоо бүлгýý çөв сонгох хýрýгтýé. Мýäýýж ìарк цуглуулаг÷äûн

бүлýгт гýриéн тýжýýвýр аìьтäûн тухаé ярьж болохгүé øүү äýý. • Хуäал, буруу ìýäýýлýл тарааж болохгүé.• Áусаäтаé харилцахäаа бүäүүлýг үг хýллýг хýрýглýж болохгүé. • Мýäýýлýл аøиглахäаа çохиог÷иéн ýрхиéн хаìгаалалттаé ýсýхиéг øалгах хýрýгтýé. • Үéл÷илгýý авахäаа үéл÷илгýýниé нөхцөлиéг çаавал унøиж танилцаараé.• Ёс çүéä ниéцýхгүé, хү÷ирхиéлýл түрýìгиéлýлтýé ìýäýýллýýс çаéлсхиéх хýрýгтýé. • Танихгүé хүнтýé харилцаж болохгүé. • Áусäаä өөриéн болон гýр бүлиéнхниéхýý хувиéн ìýäýýллиéг хуваалцахäаа аюулгүé баéäлûг

анхаарах.

Интернýтýýр харилцаж баéгаа хүн ÷инь боäит аìьäрал äýýр яìар ÷ хүн баéж болно. Наéçûн ÷инь нýрýýр огт танихгүé тоì хүн ярьж баéж болохûг яìагт санаараé.

1. Чингүүниé интернýтýýр танилцсан наéç нь түүнä тоонû хи÷ýýл çаах болов. Чингүүн түүнä утаснû äугаар, гýриéн хаягаа өгөв. Чингүүнä у÷ир÷ болçоøгүé аюулûн талаар ярилцаараé.

2. Ноìин çагвар өìсөг÷ болох хүсýлтýé. Тýрýýр өäөр бүр өөриéнхөө çургиéг фýéсбүүк хууäсанä баéрøуулж, өөриéнхөө тухаé бүгäиéг би÷äýг. Ноìингиéн үéлäýлä äүгнýлт өгөөрýé.

3. Нýгýн ìýäýýллиéн вýб саéтûн “Халааснû хулгаé÷äаас болгооìжил” нýртýé ìýäýýнä гуäаìжаар яваа Ноìин, Чингүүн хоёрûн çураг гар÷ýý. Энý нь уг ìýäýýг унøсан хүìүүст Ноìин, Чингүүн хоёрûг хулгаé÷ хүүхäүүä гýж øууä оéлгогäохоор тавигäжýý. Интернýтýä бусäûн çургиéг çөвøөөрөлгүéгýýр ингýж тавьж болох уу?

2.3.4 ИНТЕÐНЭТИЙН ¯ЙЛ×ИЛГЭЭ, ХЭÐЭГЛЭЭ

• Ноìингиéн гýриéнхýн коìпьютерýýр гаäааäаä сурäаг ýг÷тýé нь ярьж, гýрýл çургиéг солилцоно. Тов÷хонäоо тýä коìпьютерýýр өөр хооронäоо үнý төлбөргүé харилцäаг баéв. Коìпьютерýýр äаìжуулан øууä харилцахûг юу гýж нýрлýäýг бол?

• Чингүүниé аав гаäааäаä сурäаг ýг÷иä нь яаралтаé ìөнгө гуéвуулах болов. Гýв÷ цаг ороé болж, банк хýäиéн хаажýý. Интернýтýýр äаìжуулан ìөнгө гуéвуулж болох уу? Чингүүниé аавä хýрхýн туслах вý?

• Чингүүниé төрсөн өäрөөр наéçууä нь хөвсгөр çөөлөн үстýé баìбарууø бýлýглýхýýр болов. Гýв÷ äýлгүүрт Ноìин хýтýв÷ýý алäсан тул бýлгýý ав÷ ÷аäсангүé. Интернýтýýс хөөрхөн баìбарууø хуäалäан ав÷ болох уу? Интернýтýä бýлýн ìөнгөөр тооцоо хиéäýг болов уу?

Чаäахуé

Мýäýхүé



Асууäал

54


Дасгал 1. Хүүхäýä çориулсан www.kids.gogo.mn үéл÷илгýýг аøиглан хүнсниé ногоонû хөгжилтýé түүхиéг сонсож, çургиéг нь буäаараé.

1. Вýб хөтө÷ програììаа нýýж, http://kids.gogo.mn хаягаар “GoGo Kids” вýб хууäсанä холбогäоно.

2. “Танин ìýäýхүéн орон” буланä ханäана.

4. Хөгжилтýé түүхиéг сонсож, ногоонууäûг өнгөөр буäаараé.

3. Нýýгäýх хууäаснаас “Шинýхýн ногоо” хýсгиéг сонговол хөгжилтýé түүх ýхýлнý.

5. Энý вýб саéтûн “Äуунû орон”, “Үлгýриéн орон”, Тоглооìûн орон”, Өнгө буäгиéн орон”, “Хүүхäиéн өрөө”-гөөр çо÷илж, ÷өлөөт цагаа үр äүнтýé өнгөрүүлýýрýé.

Оéлгохуé

Чаäахуé

Äýлхиéн аль ÷ гаçар нутгиéн цаг агаарûн

урьä÷илсан ìýäýýг интернýтýýс

ìýäýж болно.

Интернýтýýр äаìжуулан ìөнгө гуéвуулж болно.

Үүниéг интернýт банкнû үéл÷илгýý гýнý. Интернýт банк 24 цагаар аìралтгүé

ажиллаäаг.

Коìпьютерýýр харилцахûн тулä интернýт, тоäруулбал интернýт яриа, цахиì øууäанг аøиглана. Эäгýýр нь интернýтиéн түгýýìýл

үéл÷илгýý болно.

Интернýтýýс баìбарууø болон

бусаä бараа бүтýýгäýхүүниéг

хуäалäан ав÷ болно. Гýхäýý интернýт äýх äýлгүүрýýс.

Харин төлбөриéг бýлýн ìөнгөөр хиéж

болäоггүé.

55


II

Дасгал 2. Монгол орнû цаг агаарûн ìýäýý харах.

Интернýтиéн олон төрлиéн үéл÷илгýý биé. Түгýýìýл хýрýглýгääýг үйлчилгээнүүдэдбүхдэлхийнсүлжээ(WWW),цахимшуудан,цахимяриа,цахимхудалдаа,цахимсургалт çýрýг орно. Áиäниé өìнө үçсýн хүүхäиéн ноìûн сан, Gogo Kids хүүхäиéн цахиì ертөнц, цаг агаарûн ìýäýý, Гүүгл çýрýг нь интернýтиéн үéл÷илгýý болно. Интернýтиéн үéл÷илгýý бүр өөриéн гýсýн тоäорхоé äүрýì журìаар явагääаг тул хүн бүр түүниéг äагаж ìөрäөх ёстоé.

Интернýтиéн аливаа үéл÷илгýýг аøиглахаас өìнө үéл÷илгýýниé нөхцөлиéг çаавал унøиж баéгаараé.

1. “GoGo Kids” вýб хууäаснû “Өнгө буäгиéн орон” булангиéн “Áуääаг тоглооì” хýсгýýс çураг сонгон буäаж, буäсан çургаа ангиéн нөхөä, гýриéнхýнäýý үçүүлýýрýé.

2. www.weather.com хаягаар ханäан äýлхиéн хүссýн хотûнхоо цаг агаарûн ìýäýýг цаг тутаì, өäрөөр, 5-10 хоногоор, сараар харж сураараé.

3. Гүүгл үéл÷илгýýг аøиглан "тул" çагаснû талаар хаéлт хиéгýýрýé. Хаéлтûн үр äүнä хýäýн ìýäýýлýл олäов? Сонирхолтоé ìýäýýлýл, çургиéг хаäгалж наéçууääаа үçүүлýýрýé.

4. Интернýтýýр танилцсан наéç ÷инь өөриéгөө “Ноìин, 6 äугаар ангиä сурäаг” гýж хýлсýн бол тýр хýäýн настаé вý? а) 11-12 настаé; б) 18-20 настаé; в) 30 настаé; г) хýäýн настаéг нь хýлж ìýäýхгүé; ä) Нýр нь Ноìин биø баéж болно.

5. Интернýт банкнû үéл÷илгýýниé талаар багø, аав ýýжýýсýý асууж ìýäýýрýé. 6. Äоорх хүснýгтиéг нөхөж би÷нý үү.

Ердийн дэлгүүр Интернэт дэлгүүрИжил талЯлгааОнцлог

1. Вýб хөтө÷ програììаа нýýж,

http://www.tsag-agaar.mn хаягаар “Öаг

агаар” вýб хууäсûг нýýнý.

2. Нýýгäýх хууäаснаас цаг агаарûн 3, 6,

12 цаг; 1-5, 7 хоног; сар болон улирлûн урьä÷илсан ìýäýýг

харна.

• 1995 онä АНУ-ä äýлхиéн анхнû интернýт банк (www.sfnb.com) баéгуулагäсан. • Анхнû Интернýт кафе 1994 онä Лонäон хотоä, ìанаé улсаä 1999 онä нýýгäжýý.• Интернэтээрдэлгүүрхэсэгчдийнтоо2015онд170саядхүрнэ(https://storify.com/).• Аìаçон ноìûн онлаéн äýлгүүрт оргил цагт нýг секунäýä 320 øирхýг бараа

борлуулагддаг(Эхсурвалж:http://www.tipsywriter.com/).

3. Өөриéн аìьäран сууäаг гаçар болон

багøиéн өгсөн хот, аéìгиéн цаг агаарûн ìýäýýг

хараараé

Мýäýхүé



56


1. Зөв хариултûг сонгон тýìäýглýнý үү.Интернýт бол коìпьютериéн асар тоì сүлжýý.Интернýт бол коìпьютер.Интернýт бол үнý төлбөргүé.Интернýт бол өäөр тутìûн ìýäýý.Интернýтиéн ìýäýýг телевиçиéн ìýäýýтýé аäилхан бýлтгýäýг. Интернýтýýр äуу хөгжиì сонсож болно.

2. Интернýт аøиглахûн а÷ холбогäол юу вý? Зөв хариултûг сонгон тýìäýглýнý үү.Хýрýгцýýт ìýäýýллиéг богино хугацаанä хаéж олох.Мýäýýллиéг төрөл бүриéн баéäлаар боловсруулан гаргах.Санал боäлоо øуурхаé солилцох.Суралцах, ìýäлýг боловсролоо äýýøлүүлýх.Шиéäвýр гаргах. Áараа бүтýýгäýхүүн хуäалäах, хуäалäан авах.

3. Зөв вýб хаягиéг сонгоно уу.1) http://www.meds.gov.mn 4) http://kids.gogo.mn 7) [email protected]) [email protected] 5) http://kids.gogo 8) http://stars.mobicom.mn3) www.meds.gov.mn 6) mn://kids.gogo.mn/ 9) htt://stars.mobicom.mn

4. Зөв хариултûг сонгоно уу.IP хаяг äавхцаж болно.Вýб хөтө÷ програììаар ìýäýýллиéг төрөл бүриéн баéäлаар боловсруулна.Холбоос бол çураг.Вýб хаяг яìар ÷ ìýäýýлýл агуулäаггүé.Вýб ìýäýýлýл бол çураг.Вýб ìýäýýлýл бол програìì.Вýб ìýäýýллиéг хаäгалж болно. Вýб ìýäýýллиéг хýвлýж болäоггүé.

5. Өөриéгөө үнýлýýрýé.

Суралцахуé çорилт1 2 3 Асууж тоäруулах

çүéлХангалтгүé Хангалттаé Маø саéн

Интернýт, түүниéг аøиглах хýрýгцýý øаарäлага, түгýýìýл хýрýглýгääýг үéл÷илгýýниé талаар таéлбарлах.

Интернýтиéн хөтө÷ програìì, түүниé үүрýг çориулалтûг ìýäýх, хýрýглýх.

Вýб саéт, түүниé нýрøил, хаяг, вýб ìýäýýллиéн онцлогиéг таéлбарлах.

Интернýтýä çөв, соёлтоé ажиллах талаар үнäсýн оéлголттоé болох.

Интернýтýýс ìýäýýлýл хаéх, хýрýгцýýт ìýäýýллýý цуглуулах, бусаäтаé хуваалцах.


Education

Medeelliin tehnologi vi surah bichig