sın

Tartının Dışındaki IKütle

infotropizmaSayı 2 • Nisan 2013

BIRTSENDROMDANFAZIASI

r•iHV ( • | ■MlılıılRl fT

1 1 f 1 1 ! ■ T

M v— M 1 v f 7 l : ı l

J » pİM n

BİRSENDROMDAN DAHA FAZLASI:SAVANTSENDROMU

Yetenek-hastalık karışımı bir rahatsızlık! Dahası, biz savantları an­layana dek, insan hafızasını ve bilişini asla tam olarak çözemeyeceğimiz öne sürülüyor.

Savant sendromu, belki de insanlar arasındaki farklılıklarla beraber bilişsel psikoloji söz konusu olduğunda, en büyüleyici fenomenlerden biri haline geliyor. Sendrom dahilinde, genellikle olağanüstü yetilerin söz konusu olması nedeniyle, biz savantlan anlayana dek insan hafızasını ve bilişini asla tam olarak çözemeyeceğimiz öne sürülüyor. Savant sendro- muna sahip kişiler, ciddi psikolojik veya fiziksel engellere rağmen, oldukça dikkat çekici ve bazen inanılmaz derecede yetenekli olabilen insanlardır. Birkaç belgelenmiş vaka olmasına rağmen, savant sendromu, biraz nadir rastlanan bir sendrom olma özelliğini koruyor.

Savant sendromu, ilk kez doğru biçimde, Down sendromunu da tanımlayan. Dr. John Langdon Down tarafından tanındı. 1887 yılında

4

Yukarıda neler oluyor dersiniz? Burası, gezenlerin de kıyısından köşesinden hatırlayabileceği gibi, Roma şehri. Ancak bu kara kalem çalışmasını ilginç kılan şey, yaratıcısının bir "otistik savant" olması değil; bunu, manzarayı çok kısa bir süre izledikten sonra, manza­raya bir kez bile bakmadan yaratmış olması. Nasıl bir anlık görüntü hafızasına sahip olduğunu düşünüyorsanız, hiç yalnız değilsiniz. Zira Stephen Wiltshire'ı dünya, "İnsan Kamera" olarak tanıyor.

muhakeme gücü kusurlu, ancak olağanüstü hafızası olan insanları tanımlamak için "id io t savant'terim i türetildi (Fr. savoir: bilmek). Bu terim, uygunsuz çağrışımlar yaptığı için artık daha az kullanılmakladır. İdiot savant terimi, doğmdan Türkçe'ye çevrildiğinde bu uygunsuzluk kolayca göze çarpar. Buradaki id io t" terimi, IQ değerinin 25'in altında olduğunu belirtmeye yarar. Şimdilerde ise "Savant sendromu" terimi benimsenmiştir. Aynı zamanda başka bir terim olan "otistik savantM da yaygın olarak kullanılmaktadır, ancak bu biraz yanıltıcı olabilir; zira otizmle güçlü bir ilişkisi olmasına rağmen, savantların hepsi otistik değildir. Tahminen savant vakalarının %50'si, otizm nüfusundandır. Diğer %50'lik kısım ise gelişimsel bozukluklar ya da merkezi sinir sistemi problemleri grubundandır. Savant becerilerinin tahmini sıklığı, öğrenme bozukluğu olan nüfusta muhtemelen % 1'den az iken, otistik nüfusta yaklaşık %10'dur. Tüm bu rakamlar, savant sendromuna sahip kişilerin ne kadar nadir olduklarını anlamamız açısından önem taşıyor. Savant sendromuna sahip kişilerin becerileri, olağanüstü belleğin, müthiş derecede derin, ancak kısıtlı bir türüne dayandırılıyor.

Savant Sendromunun Karakteristikleri

Savant sendromu, yukarıda da belirttiğimiz gibi, son derece nadirdir; fakat psikolojik hastalığa sahip olan, zihinsel engelli ya da otistik kişilerdeki engellilik durumlarında, alışılmışın dışında, göze çarpan yeteneklerle beraber karakterize edilen bir durumdur. Bu durum, doğumsal olabilir veya normal

5

bir bireyde, merkezi sinir sistemi yaralanmalarıyla beraber ya da birtakım hastalıklar sonucu meydana gelebilir. Erkek bireylerde, kadınlarda görülenden daha sık görülür ki, matematiksel olarak ifade etmek gerekirse, 6 savantlı erkeğe, 1 savantlı kadın düşmektedir.

İlginçtir, savant sendromunda becerilerin aniden ortaya çıkabildiği ve bazen aniden yok olduğu da rapor edilmiştir. Bu becerileri aşağıdaki gibi, üç kategoride toplamak mümkündür.

• Splinter becerileri: en sık görülen beceri tipidir. Bir hobiye saplantılı biri gibi, kişi, bir şeyleri hatırlamak amacıyla belirli şeyler yapar (masa tenisi oynamak gibi).• Yetenekli becerileri: kişinin zihinsel yeteneği ile bağlantılı olarak, daha gelişmiş ve özelleşmiş becerileri bulunur. Örneğin güzel sanatlarla ilgili olabilir, güzel resimler yapabilir veya zor matematiksel hesaplamaları kafasından yapabilir.• Olağanüstü becerileri: en nadir tür olarak kendisini gösterir. Dünyada en fazla 100 adet olağanüstü savant olduğu düşünülüyor. Bu becerilerin arasında, bütün bir piyano konçertosunu bir kez dinledikten sonra piyanoda çalabilme gibi beceriler bulunuyor.

Belirtilen bu üç kategoriye bağlı olarak, savant sendromunun sıklık derecesi deği­şiklik gösterebilir. Ayrıca birçok savantın da fark edilmemesi muhtemeldir. Olağanüstü savantlar için son 100 yıl içinde, dünya literatüründe tahmini olarak 100'den az vaka rapor edilmiştir.

Savant Sendromuna Dair Teoriler

Bazı otistik ve engelli bireyler, nedeni anlaşılamamış savant yeteneklerine sahipler­dir. Bunun yanı sıra, otizm ile olan güçlü bağ, tüm bu bilmecenin çözümü açısından iyi bir başlangıç noktası sunuyor. Savant sendromunun sebebine dair birçok teori ortaya atılmasına rağmen, herhangi bir teori, tek başına tüm savantlan açıklayamıyor.

Teorilerden bazıları, fotografik hafızayla ilişkili, fakat ayrı bir kavram ve anlık görün­tü hafızasıyla ilişkili olan eidetic imgelemeyi, kalıtsal yetenekleri, duyusal eksikliği ve duyusal izolasyonu, dar ve kısıtlı olan yeteneği izole ederek başka bir yetenekle, bu yeteneği telafi ettiğini sanma durumunu ve olağanüstü ezberleme yeteneğini içeriyor. Söz konusu teorilerin her biriyle ilgili sorunlar bulunuyor. Örneğin, nesneleri önceden algılamayla ilgili olan eidetic imgelemenin, savantların hepsinde bulunmadığını gös­teren resmi testler söz konusu. Biri 51, diğeri ise 25 savant ile yapılan çalışmalarda, savantlarda gözlenen bazı yeteneklerin ve becerilerin, diğer bazı savantlardakilerle ilişkili olduğu, ancak bazılarının ise ilişkisiz olduğu görüldü. Ayrıca 23 savantla yapılan bir başka çalışmada, sadece bir savantta özel yeteneklerin olduğu rapor edildi. Tüm bunlarla beraber, ortaya atılan teorilerin dayandığı belirli kıstaslar da bulunmaktadır.

Söz konusu teoriler, genetik ve nörokimyasal bozukluklar, beyinde sol yarımkü­re fonksiyon bozukluğu, frontal (ön) ve temporal (yan) lob hasarları ve gelişimsel bozukluklar üzerinde yoğunlaşıyor. Ayrıca duyusal engeller (körlük gibi) ve sosyal izolasyon da teorilerden bazılarının içerdiği durumlar arasında bulunuyor. Son araş­tırmalar, frontotemporal demans adlı, ilerleyici davranış değişiklikleri, beyindeki yürütücü işlevlerde bozukluklar ve lisan problemleri ile karakterize edilen hastalığı

6

taşıyan hastalarda, savant becerilerine rastlandığını gösteriyor. Bunların yanında yine bu araştırmalar, erkek fetüste, beynin sol yarım küresindeki testosteron dolaşımının, sinir dokusunu tahrip edebilme etkisinin otizmle muhtemel ilişkisini de ortaya koyuyor.

Özel Bir Durum

Savant sendromunda, bir duruma dikkatleri davet eden iki önemli fenomen söz konusudur. Bunlardan ilki, daha önce de değindiğimiz ezberleme konusundaki olağanüstü yetenek, detay kaydetmek veya hiç durmadan, verimli bir şekilde bir işlemi tekrarlamak. İkincisi ise bir önceki cümlede saydığımız yetenekleri ifade edebilmek.

İkinci fenomenin önemi küçümsenmemelidir. Savantlar, sadece kendi yeteneklerinin farkında değillerdir; aynı zamanda bir şeyi tekrar, tekrar ve tekrar yaparlar. Daha birçok keşfedilmemiş savant vardır. Olağanüstü savant vakalarında erken ve ger­ekli teşvik, yetenek geliştirmeye önemli katkıda bulunan faktörlerdendir. Bir savantın genel yeteneklerinde daha yüksek bir seviyeye ulaşması için özel yardım aldığında, yeteneğinin kaybolmasının söz konusu olabileceği öne sürülmektedir. Ancak bunun için çok az kanıt vardır.

Savantlann Beceri Kategorileri

Normal bir insanın zihinsel fonksiyonları, oldukça geniş bir alana yayılır; ancak savant

7

becerileri dar alanda gelişmektedir. Bazı durumlarda belirli becerileri var olabilir, aynı zamanda diğer birkaç beceri eş zamanlı olarak da bulunabilir. Önemli bir gözlem ise bu yeteneklerin, beynin sağ yarım küresine odaklı olmasıdır. Örneğin sembolik olmayan, sanatsal, daha somut şeyler, savantlarca, doğrudan algılanmaktadır.

Hafıza kapasitesi: Üstün bellek, savant sendromunun yaygın bir özelliğidir, ancak aynı zamanda kendi başına özel bir beceri de olabilir. Nüfus istatistiklerinde, telefon rehberle­rini, otobüs saatlerini ve hatta bazı listelerdeki müzisyen ve müzik eserlerini ezberlemiş savantlar kaydedilmiştir (The VValking Grove, Sacks, 1986).

Matematiksel hesaplamalar: Karekök ya da asal sayıların belirlenmesi gibi durumlarda, sayıların, bazı savantlar tarafından anında hesaplandığı bilinmektedir (The Twins, Sacks, 1986).

Takvim hesaplaması: Bir vakada, geçmiş ya da gelecek 40.000 yıl için, genellikle belirli bir tarihe denk gelen bir haftadaki günü belirleyebilme özelliği gözlenmiştir (The Tvvins, Sacks, 1986).

Müzikal yetenek: Nispeten sık görülen bir savant becerisidir. Müzikal dehanın oluşumunda körlük ve öğrenme güçlüğü, dikkat çekici özelliklerdir. Bu savantlar muhteşem bir duyu yetisine sahiptir ve sadece bir kez dinledikten sonra, dinledikleri eseri tam olarak çal­abilirler (Hermelin, 2001).

Sanatsal yetenek: Müzikal yetenekler kadar yaygın değildir, ancak savantların olağanüstü bir boyama, heykel ve özellikle çizim becerileri vardır. Örneğin Nadia (Şelfe, 1977) ve Stephen VViltshire (1987; 1991; ayrıca Sacks, 1995; Hermelin, 2001).

Dil yeteneği: Bu yetenek oldukça nadirdir, ancak, bir savant vakasında, doğum sırasında merkezi sinir sistemindeki bir hasardan dolayı, hastanın, 15 ila 20 dili okuyabildiği, çevirebildiği ve yazabildiği belgelenmiştir (Smith & Tsimpli, 1995; Hermelin, 2001). Ayrıca şair savantlar da vardır.

24 Muhteşem Savant

24-Jedediah BuxtonJedediah, bir matematik canavanydı. İngiltere'de, Derbyshire'da doğmuştur. Hiçbir

zaman doğru düzgün bir eğitim almadı, ancak sayabilmekteydi! O zamanlar, zeminler boyunca sadece yürüyerek tüm Lordship'i (yaşadığı yer) ölçtüğü rapor edilmiştir. Onlara yeni isimler vermek zorunda olduğu -çünkü daha önce kimse bu kadar büyük miktarda sayı kullanmamıştı- bu sayılarla arası gerçekten de çok iyiydi.

23-Orlando SerrellNadir bir yetenekli savant örneğidir. Orlando, 10 yaşındayken başının yan tarafına bir

kaza sonucu, bir beyzbol sopası ile vurulduktan sonra becerilerini sergilemeye başlamıştır. Kazadan kısa süre sonra çok karmaşık takvim hesaplamaları gerçekleştirebilir hale gelmiştir. O kazadan bu yana, her gün için hava durumunu habrlayabilmiştir.

22-Rudiger GammTeknik olarak savant olmasa da -çünkü hesaplamalarının arkasındaki matematiğin

8

mekaniğini anlayabiliyor- bu Alman matematik dâhisinin yetenekleri, 21 yaşına kadar gelişmemiştir. Rudiger, kafasında inanılmaz derecede karmaşık matematik problemleri çözebiliyor, bunun yanında gariptir, geriye doğru -ters olarak- akıcı bir şekilde konuşabiliyor.

21-Jerry and Mary NevvportYaşamları 2005 yapımı, "Mozart ve Balina" filmi için esin kaynağı olan çift, Asperger

sendromu denen bir başka hastalık ile yaşayan, son derece yetenekli savantlardır. Jerry, çevresinde ''dünyanın en çok yönlü hesap makinesi" olarak anılıyor. Mary'nin de piyano ve diğer bazı sanatlarda yeteneği bulunuyor.

20-Thristan MendozaTum-Tum lakaplı Thristan, Filipinler'deki Quezon City'de doğdu. İnanılmaz perküsyon

(vurmalı çalgı) yeteneğine sahip olan Thristan, bir marimba (bir tuşlu çalgı) dehasıdır.

19-Tommy McHughTommy, klasik anlamda bir savant olarak kabul edilmemesine rağmen, bu duruma son

derece yakındır. Geçirdiği beyin anevrizmasında (bir damarın çapının, %50'nin üzerinde genişlemesi), doktorlar onun hayatını kurtardıktan sonra o "boyamak" için delice bir arzu ile dünyaya geri döndü ve harika eserler ortaya koydu.

18-Temple GrandinHayvan bilimi doktoru ve Colorado State Üniversitesi'nde bir profesördür. 2010 yılında

"zamanın en etkili 100 kişisi" arasında yer alan Temple, çok fonksiyonel bir otistik savanttır. Savant becerilerini kullanarak, hayvancılık sanayii için çok çalışmıştır.

17-Derek ParaviciniEn yetenekli müzisyenlerden biridir.

16-James Charles Castle"Sıradışı", muhtemelen James'in çalışmalarını açıklamak için en iyi kelime olacaktır.

O sadece ortalıkta rastgele bulduğu unsurları kullanarak sanatını yapan, kendi kendini yetiştirmiş bir savanttı.

15-Gottfried Mind"Kedilerin Raphaei'i" olarak bilinen İsviçreli savant. Çizimler yapıyordu, özellikle de kedi­

ler çizmekteydi.

14-Matt SavageBu "müzikal harika çocuk" herhangi bir örgün eğitim almamasına rağmen 6 yaşında

piyano çalmaya başlamış. Dünya turlan yapmış, birçok ödül almış başarılı bir sanatçı ile ve "Bösendorfer Pianos" şirketi ile sözleşme imzalamış tek çocuk olmuştur.

13-James Henry PullenHayatı boyunca tek heceden fazla konuşamamış ve yazamamıştır. Dil ile ilgili aksiliklerine

karşın, ahşap işçiliği konusunda oldukça yetenekliydi.

12-Henrietta Seth F.Savantların sadece %16'sı kadarının kadın olduğu tahmin edilmektedir. Bu nedenle

Henrietta kesinlikle azınlık içinde azınlık olmuştur; başarılı sanatçı, şair ve yazar.

9

11-Leslie LemkeOnun için sadece bir kez duyması, müzik

parçalarını çalması için yeterliydi. Leslie hem bir savant hem de fiziksel engelli idi. Yürümeye 15 yaşında başlayan Leslie, okuduğu kitapların her kelimesini de aklında tutabiliyordu.

10-Gilles Trehin5 yaşındayken çizmeyi öğrenmiş, Fransız

savant. Ortalıktaki bazı lego blokları ile "U rv ille "adında, kendi yarattığı bir şehir için temel atmaya başlamış, 250'nin üzerinde ayrıntılı resim ile beraber, bütün bir tarih yaratmış; Urville coğrafyası, kültürü ve eko­nomisi ile ilgili bir kitap bile yazmıştır.

9-Tony DebloisBir müzikal savant. Tony 20 müzik aletine

hakim ve 8.000'in üzerinde parça ezberlemiş. İki yaşındayken piyano ile beraber müzik kariyerine başlamış. Tony şimdi ise kendi grubu, Coodnuf ile dünya turu yapmaktadır.

8-Alonzo ClemonsÇocukluğunda beyin hasarı geçiren Alonzo

45-50 arasında IQ değerine sahiptir. Ancak bu kesinlikle onun heykel ile ilgili yeteneğine engel değil.

7-Stephen Wiltshireİnanılmaz fotografik hafızaya sahiptir. Roma,

Tokyo ve New York kentlerinin üzerinde helikopter ile gezdikten sonra bu şehirleri, panoramik olarak kâğıda aktarmıştır. Kendisi, "insan kamera"olarak adlandırılmaktadır.

6-Richard WawroBirçok insan eninde sonunda boyalarını

bırakbilmekte; Richard ise asla bırakmadı! İskoç artistik savant, boyalarıyla, fazlasıyla ayrıntılı ve çarpıcı görüntüler oluşturuyor.

5-Jason PadgettGeçirdiği bir koma sonucunda, Jason,

aklındaki formülleri görselleştirebilip şemalara dökebilmiştir.

4-George VVidenerSanat yoluyla sayısal odaklı zihnini ser­

best bırakan bir savant. Evet, cümle oldukça

kompleks; çünkü cümlenin ilgilendiği insan kompleks. George, bu listenin de 1 numarası olan megasavant. Kim Peek ile bir araya gelmiştir. Ortaya çıkan konuşma, Fransız yönetmen Bruno Decharme tarafından yaratılan bir kısa filmde yer almıştır.

3-Ellen BoudreauxGörme engelli ve otistiktir. Dinlediği müziği,

tek dinleyişin ardından çalabilmektedir.

2-Daniel TammetDil öğrenme yeteneği inanılmaz gelişmiş

olan savant. Pazartesi sabahı öğrenmeye başladığı dille. Cuma gecesi tam teşekküllü bir görüşmek yapabiliyor. Aynı zamanda pi sayısını 22514. rakamına kadar sayabilen; şekil ve renklerle arası mükemmel olan fonksiyonel bir savant.

1-Kim Peek"Megasavant" olarak bilinen Kim Peek,

aynı zamanda "Rain Man" filmine de konu olmuştur. Yaklaşık 12000 kitabı ezberlediği düşünülmektedir. Doğuştan gelen bir gelişim bozukluğu sonucunda fotografik hafızasında gelişim gözlenmiştir. IQ testi sonuçları ise onun için, 87 gibi, ortalama denilebilen bir zekâ seviyesini gösteriyor.

Nazlı Kaçar

KaynakçaDodge N. The brain that changes itself. In Penguin

2007 New York, NY: Penguin

Hill A.L., Savants: mentally retarded İndividuals

with special skills. Inlnternational revievv of research in

mental retardation Ellis N. 1978pp.277-298. Eds. New York,

NY:Academic Press.

Hockney, D. (2001) Secret Knovvledge:

Rediscovering the lost techniques of the old masters.

Thames & Hudson.

10