Tatvar book.pdf 1

ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÝÐÕ Ç¯É

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí

Óëààíáààòàð õîò2012 îí

DDC323’023È-788

2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.

Çîõèîã÷: Æ.Æàâçàíäóëàì

Çºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã Íàäåæäà ÕðèïòèâøèÇóðàà÷: Á.ÁàòãýðýëÝõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí

Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàðÕýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ISBN 999-29-1009-7

- 3 -

Òàòâàðûí ýðõ ç¿é

ÀÃÓÓËÃÀ

ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÝÐÕ Ç¯É

1. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕÈÉÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË ÞÓ ÂÝ?

1.1. Òàòâàðûí íèéãìèéí õýðýãöýý, à÷ õîëáîãäîë1.2. Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî þóíààñ á¿ðääýã

âý?1.3. Òàòâàðûí òîãòîëöîîíä íèéãìèéí äààòãàëûí

øèìòãýë õàìààðàõ óó?1.4. Òà òàòâàðûí àëáàíû òàëààð þó ìýäâýë çîõèõ âý?1.5. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷

2. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ× ÃÝÆ ÕÝÍ ÂÝ?

2.1. Òàòâàð òºëºã÷ ãýæ õýí áý? 2.2. Òºð òàòâàð òºëºã÷ ìºí ¿¿?2.3. Òàòâàð òºëºã÷ ÿìàð ýðõ ýäýëæ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¸ñòîé

âý?2.4. Òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã ÿìàð òîõèîëäîëä äóóñãàâàð

áîëæ øèëæèõ âý?

3. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ×ÈÉÃ Á¯ÐÒÃÝÕ, ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕ

3.1. Òàòâàð òºëºã÷èéã õýðõýí á¿ðòãýõ âý?3.2. Òàòâàðûí òàéëàí, ìýäýýãýý õýðõýí áè÷èõ âý?3.3. Òàéëàí ìýäýýã õýðõýí áàòàëãààæóóëàõ âý?3.4. Òà òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëæ áîëîõ óó?3.5. Òàòâàðûí õóâü õýìæýýã ÿìàð àðãààð òîîöäîã âý?3.6. Òàòâàðàà ÿìàð õóãàöààíä òºëºõ ¸ñòîé âý?3.7. Àëáàí òàòâàðûã òºñºâò òºëºõ3.8. Òàòâàðûí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õýðõýí òîîöîõ âý?

4. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÀËÁÀÍÀÀÑ ßÌÀÐ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÃ

¯ÉËÄÝÆ ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ×ÄªÄ ÃÀÐÄÓÓËÄÀÃ ÂÝ?

- 4 -

Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷

5. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÇªÐ×ÈË

5.1. Òàòâàðûí çºð÷èë ãýæ þó âý?5.2. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëõèéõ çàõèðãààíû çºð÷èë ãýæ

þó âý?5.3. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ýð¿¿ãèéí çºð÷èë ãýæ

þó? 5.4. Òàòâàðûí õ¿¿, òîðãóóëü ãýæ þó âý?

6. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÕªÍÃªËªËÒ, ×ªËªªËªËÒ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

6.1. Òàòâàðûí õºíãºëºëò ãýæ þó âý?6.2. Òàòâàð òºëºõººñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ ãýæ þó âý? 6.3. Òàòâàð òºëºõººñ õýñýã÷ëýí ÷ºëººëºõ ãýæ þó âý? 6.4. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí

òàòâàðûí õóóëüä ÿìàð õºíãºëºëò ÷ºëººëºëò çààñàí áý?

6.5. Õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä ÿìàð õºíãºëºëò ÷ºëººëºëò çààñàí áý?

- 5 -


1. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕÈÉÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË ÞÓ ÂÝ?

1.1 Òàòâàðûí íèéãìèéí õýðýãöýý, à÷ õîëáîãäîë

Òàòâàðûí ÷èã ¿¿ðýã à÷ õîëáîãäîë íü òºðèéí îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñòýé øóóä õîëáîîòîé òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéí ìºí ÷àíàð, íèéãìèéí õýðýãöýý, çîðèóëàëò, óëñ îðíû õºãæèë äýâøèëò øóóä íºëººòýé þì.

Àëáàí òàòâàð ãýäýã íü íýã òàëä ÿìàãò òºð, íºãºº òàëä èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà ãýñýí òàòâàð òºëºã÷èéí õîîðîíä ¿¿ñäýã ýðõ ç¿éí õàðèëöàà þì. Òà õºäºëìºðëºæ îëñîí öàëèí õºëñíººñºº òàòâàð òºëºõ ñîíèðõîëòîé þó? Òºð ÿàãààä òàòâàð àâäàã þì áîë? Ò¿¿íèé à÷ òóñ þó âý? Òºð íü òàòâàðààð ìºíãº ñàíõ¿¿ãèéí õóðèìòëàë áèé áîëãîæ òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí ¿éë àæèëëàãààã òàñðàëòã¿é ÿâóóëäàã áàéíà.

- 6 -


Òºñºâò îðñîí ìºíãº äàõèí õóâààðèëàãäàõäàà òà áèäíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ íèéãìèéí õàëàìæèéí áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëäýã.

1.2. Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî þóíààñ á¿ðääýã âý?

Óëñ îðîí á¿õýí ººðèéí ãýñýí òàòâàðûí òîãòîëöîîòîé áàéäàã. Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî íü:

- àëáàí òàòâàð

- õóðààìæ

- òºëáºðººñ á¿ðääýã

Ýäãýýð íü ººð õîîðîíäîî ÿëãàãäàõ îíöëîãîòîé.

Àëáàí òàòâàðûí òóõàé

Àþóëã¿é áàéäàë íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé

1.

2.

- 7 -


Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí Õî¸ðäóãààð á¿ëýã 5 äóãààð ç¿éë. Òàòâàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé òóõàé çààñàí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð íü àëáàí òàòâàð, õóðààìæ, òºëáºð /öààøèä “òàòâàð” ãýõ/-ººñ á¿ðäýíý.

Õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýýíä òîäîðõîé õóãàöààíä òîãòîîñîí õóâü, õýìæýýãýýð íîãäóóëæ, õàðèó òºëáºðã¿éãýýð óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâò îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã àëáàí òàòâàð ãýíý.

Àëáàí òàòâàð øóóä áîëîí øóóä áóñ òàòâàðààñ á¿ðäýíý.

Øóóä òàòâàðûã õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí îðëîãî, àøãèéí õýìæýý áîëîí ýä õºðºíãèéí ¿íèéí ä¿íãýýñ øóóä õàìààðàëòàéãààð òîãòîîíî.

•

•

- 8 -


Øóóä áóñ òàòâàðûã õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýñ ¿ë õàìààðàõ òîäîðõîé íýðèéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðºëä òîãòîîíî.

Õóðààìæ ãýæ:

Òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãààñ õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäýä õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ¿éë÷èëñíèé òºëºº òýäíýýñ òóõàé á¿ð àâ÷ óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâò îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã õóðààìæ ãýíý.

Õºðºíãº òºëáºð ãýæ:

Òºðèéí ºì÷èéí ãàçàð, ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí õýâëèé, ýðäýñ áàÿëàã, îé, óðãàìàë, ðàøààí, óñíû íººö àøèãëóóëñíû, àãààð, óñ, õºðñ áîõèðäóóëñíû, àí àìüòàí àãíóóëñíû òºëºº õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäýýñ àâ÷ óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâ, òóñãàé çîðèóëàëòûí ñàíä òºâëºð¿¿ëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã òºëáºð ãýíý. /ÒÅÕ-èéí 5 äóãààð ç¿éë/

•

•

•

- 9 -


Îéãîîñ õýðýãëýýíèé ìîä àøèãëàñàí áîë

òºëáºð òºëíº.

- 10 -


1.3. Òàòâàðûí òîãòîëöîîíä íèéãìèéí äààòãàëûí øèòìãýë õàìààðàõ óó?

Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí õî¸ðäóãààð á¿ëýã 5 äóãààð ç¿éëä ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé òóõàé çààñàí áàéäàã áà òàòâàðûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýõ¿¿í íü àëáàí òàòâàð, õóðààìæ, òºëáðººñ á¿ðäýæ áàéãàà áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íü òàòâàðûí òîãòîëöîîíä õàìààðàõã¿é.

Òàòâàð òºëºõ ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã.

Òàòâàð íîãäîõ îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà, òîäîðõîé ýðõ á¿õèé, ýñõ¿ë àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ, ò¿¿í÷ëýí ãàçàð, ò¿¿íèé õýâëèé, áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûí íººö àøèãëàñàí, àãààð, óñ, õºðñ áîõèðäóóëñíààñ òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä òàòâàð òºëºã÷ áàéíà.

Òàòâàð òºëºã÷ õîëáîãäîõ áàðèìò, á¿ðòãýëä ¿íäýñëýí õóóëèéí äàãóó òºëáºë çîõèõ òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîí

- 11 -


òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàæ, áýëýí áîëîí áýëýí áóñ õýëáýðýýð òàòâàð òºëíº. /ÒÅÕ-èéí 12, 43.1 äóãààð ç¿éë/

- 12 -


1.4. Òà òàòâàðûí àëáàíû òàëààð þó ìýäâýë çîõèõ âý?

Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí àëáàíû óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé òàòâàðûí àëáà íýãäìýë, òºâëºðñºí óäèðäëàãàòàé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð

Ñàíãèéí ÿàì

¯íäýñíèé òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð

Íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçàð

Àéìãèéíòàòâàðûí ãàçàð

Ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí ãàçàð

Ñóìûí Òàòâàðûí òàñàã, Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷òàòâàðûí ãàçàð

- 13 -


Òàòâàðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿, òºñâèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé, àéìàã, íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçàð, õýëòýñ òàòâàðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí, ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí õýëòýñ, ñóìûí òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ àéìàã, íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçàð, õýëòñèéí óäèðäëàãà äîð òóñ òóñ àæèëëàíà.

Òàòâàðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà á¿õ øàòíû òàòâàðûí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààã ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí óäèðäëàãà, òºñºâ õºðºíãººð õàíãàæ, ¿éë àæèëëàãààíä íü õÿíàëò òàâüæ àæèëëàíà.

Àéìàã, íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçàð, õýëòñèéí äàðãûã òàòâàðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí äàðãà, ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí õýëòñèéí äàðãûã íèéñëýëèéí

•

•

•

- 14 -


òàòâàðûí ãàçðûí äàðãà òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãàòàé çºâøèëöºí òîìèëæ, ÷ºëººëíº.

Òàòâàðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí äàðãà áîëîí àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí ãàçàð, õýëòñèéí äàðãûã ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàã, á¿ðòãýëèéí ìýðãýæèëòýé, òàòâàðûí àëáàíä 3-ààñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí ýðõ á¿õèé òºðèéí àëáàí õààã÷äààñ Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 17.1-ä çààñíû äàãóó ñîíãîí øàëãàðóóëæ òîìèëíî. /ÒÅÕ-èéí 27 äóãààð ç¿éë/

•

- 15 -


1.5. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷

Òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü òàòâàð òºëºã÷äºë áàéíãûí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëíý. Òóõàéëáàë òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæûã òàéëáàðëàí òàíèóëàõ, ñóðòà÷èëàõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ, òàòâàðûí õóóëèéã ìºðä¿¿ëýõ òàëààð àíõààð÷ àæèëëàíà. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü òàòâàð òºëºã÷äºä çºâëºãºº, çààâàð, àðãà÷ëàë, ãàðûí àâëàãààð ¿íý òºëáºðã¿é õàíãàæ àæèëëàíà.

- Òàòâàðûí áàéöààã÷èä äàðààõü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî.

- òàòâàð òºëºã÷èéí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã íóóõ

- òàòâàðûí îðëîãî õóâèéí çîðèëãîä àøèãëàõ

- õýýë õàõóóëü àâàõ

- ìýäýýëëèéí íóóö çàäðóóëàõ

- 16 -


Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü ýíý õóóëèéí 29, 30 äóãààð ç¿éëä çààñàí àëáàí òóøààëûí ýðõýý õýòð¿¿ëñýí, ýñõ¿ë ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð õýðýãæ¿¿ëýýã¿é áîë ýíý õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó ñàõèëãûí, çàõèðãààíû, ýä õºðºíãèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.

Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü àëáàí òóøààëûí ýðõýý õýòð¿¿ëñýí, ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð õýðýãæ¿¿ëýýã¿é, ýíý õóóëèàð õîðèãëîñîí çààëòûã çºð÷ñºí íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë äàðààõü ñàõèëãûí øèéòãýë íîãäóóëíà:

ñàíóóëàõ;

àëáàí òóøààëûí ñàðûí öàëèíã 6 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð 20 õ¿ðòýë õóâèàð áóóðóóëàõ;

àëáàí òóøààë, ýñõ¿ë öîë áóóðóóëàõ;

òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí ýðõèéã 12 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð, ýñõ¿ë á¿ðìºñºí õàñàõ;

•

•

•

•

- 17 -


¯íäýñíèé òàòâàðûí àëáàíààñ õàëàõ.

Ýíý õóóëèéí 73.2. äàõü õýñýãò çààñàí øèéòãýëèéã äýñ äàðààëàí õýðýãëýõ øààðäëàãàã¿é áºãººä çºð÷ëèéí øèíæ áàéäëûã õàðãàëçàí ýíýõ¿¿ ç¿éëèéí 73.2.3, 73.2.5-ä çààñàí øèéòãýëèéã 73.2.4-ò çààñàí øèéòãýëòýé, 73.2.3–ò çààñàí øèéòãýëèéã òóñ òóñ äàâõàðäóóëàí õýðýãëýæ áîëíî. /ÒÅÕ-èéí 73 äóãààð ç¿éë/

•

- 18 -


2. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ× ÃÝÆ ÕÝÍ ÁÝ?

2.1. Òàòâàð òºëºã÷ ãýæ õýí áý?

Òàòâàð íîãäîõ îðëîãî, ýä õºðºíãº, òîäîðõîé ýðõ, ýñõ¿ë ýä õºðºíãº ýçýìøèí àøèãëàæ áàéãàà èðãýí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûã òàòâàð òºëºã÷ ãýíý. Òàòâàð òºëºã÷èéã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà ãýæ àíãèëíà. Òàòâàð òºëºã÷ èðãýíèéã:

• Ìîíãîë óëñûí èðãýí;

• ãàäààäûí èðãýí;

• õàðüÿàëàëã¿é õ¿í;

• îðøèí ñóóã÷ áóñ ýòãýýä ãýæ àíãèëíà.

Îðøèí ñóóã÷ áóñ ýòãýýä íü Ìîíãîë óëñûí ãàçàð íóòàã äýýð îðëîãî îëæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ Ìîíãîë óëñûí ãàçàð íóòàã äýýð áàéíãà áàéðëàäàãã¿é.

Òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûã äîòîð íü:

- 19 -


• Ìîíãîë óëñûí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà;

• ãàäààäûí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà, ñàí;

• ãàäààäûí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èéí ãàçàð ãýæ àíãèëíà.

2.2. Òºð òàòâàð òºëºã÷ ìºí ¿¿?

Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí 12.1-ä “Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð íîãäîõ îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà, òîäîðõîé ýðõ á¿õèé, ýñõ¿ë àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ, ò¿¿í÷ëýí ãàçàð, ò¿¿íèé õýâëèé, áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûí íººö àøèãëàñàí, àãààð, óñ, õºðñ áîõèðäóóëñíààñ òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä òàòâàð òºëºã÷ áàéíà.” ãýæ çààñíààð òºð òàòâàð òºëºã÷ áóñ áàéíà.

- 20 -


2.3. Òàòâàð òºëºã÷ ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¸ñòîé âý?

Òàòâàð òºëºã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèíä çààñàí òîäîðõîé ýðõ ýäëýæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯¿íèéã òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä õóóëü÷ëàí ºãäºã.

Òàòâàð òºëºã÷èéí ýðõ:

Òàòâàð òºëºã÷ Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí äàðààõü ýðõ ýäýëíý.

Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, òàòâàð òºëºã÷èéí ýðõýý ýäýëæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ìýäýýëýë, çºâëºëãºº, òàòâàð íîãäóóëàõ, òºëºõ, òàéëàãíàõ æóðàì, àðãà÷ëàë, ìàÿãòûã òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ààñ àâàõ;

•

- 21 -


Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí õºíãºëºëò ýäëýõ, òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ;

Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð òºëºõ õóãàöààã ñóíãóóëàõ;

Èë¿¿ òºëñºí òàòâàðûã áóöààí àâàõ áóþó ñóóòãàí òîîöóóëàõ, àëäàíãè òîîöîí íýõýìæëýí àâàõ;

Ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî áèå÷ëýí áîëîí èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷, ìýðãýøñýí çºâëºõººðºº äàìæóóëàí õàìãààëàõ, òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòàä áèå÷ëýí áàéëöàõ ãýõ ìýò õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä ýðõ ýäýëíý. /ÒÅÕ-èéí 17 äóãààð ç¿éë/

Òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðýã:

Òàòâàð òºëºã÷ Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí äàðààõü ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

•

•

•

•

- 22 -


Òàòâàð íîãäîõ ç¿éë, òàòâàðàà ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ, òîãòîîñîí õóãàöààíä òºëºõ;

Òàòâàð íîãäóóëàõ, òºëºõòýé õîëáîãäñîí òîîöîî, ìýäýý, òàéëàíã ãàðãàæ òîãòîîñîí õóãàöààíä òàòâàðûí àëáàíä èð¿¿ëýõ;

Àíõàí øàòíû áîëîí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã òîãòîîñîí æóðàì áîëîí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûí äàãóó õºòºëæ, ñàíõ¿¿,àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàí òýíöýë ãàðãàõ;

Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí áîë óã çºð÷ëèéã àðèëãàõ òàëààð òàòâàðûí àëáàíààñ òàâüñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ;

Òàòâàðûí àëáàíû øàëãàëòûí àêò, ä¿ãíýëòèéã çºâøººð÷ áàéãàà áîë ãàðûí ¿ñýã çóðàõ, çºâøººðºõã¿é áîë òàéëáàðàà õÿíàëò øàëãàëò õèéñýí òàòâàðûí àëáàíä àæëûí 10

•

•

•

•

•

- 23 -


ºäºðò áàãòààí áè÷ãýýð ãàðãàæ ºãºõ;

Áóñäàä îëãîõ õºäºëìºðèéí õºëñ, øèëæ¿¿ëñýí îðëîãîä íîãäîõ òàòâàðûã ¿íýí çºâ ñóóòãàí òîîöîæ, òîãòîîñîí õóãàöààíä òºñºâò òºëºõ;

Õóóëèàð õîðèãëîîã¿é ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ òóñãàé çºâøººðëèéã òºðèéí çàõèðãààíû õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãààñ àâñàí ºäðººñ õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð ýíý òóõàé òàòâàðûí àëáàíä ìýäýãäýæ, òàòâàð òºëºã÷èéí ãýð÷èëãýýíä òýìäýãë¿¿ëýõ;

Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí êàññûí ìàøèí õýðýãëýõ ãýõ ìýò õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. /ÒÅÕ-èéí 18 äóãààð ç¿éë/

•

•

•

- 24 -


2.4. Òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã ÿìàð òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëæ øèëæèõ âý?

ÌÓ-ûí ÒÅÕ-ä çààñíààð òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã äàðààõü òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî:

Òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûí õóóëü õ¿÷èíã¿é áîëñîí;

Òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûã òºëæ äóóññàí;

Òàòâàð òºëºã÷ òóõàéí òºðëèéí òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººëºãäñºí;

Òàòâàð òºëºã÷ õóâü õ¿í íàñ áàðñàí áóþó íàñ áàðñàíä òîîöîãäñîí;

Òàòâàð òºëºã÷ õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí.

Äàðààõü òîõèîëäîëä òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã øèëæèíý.

Íàñ áàðñàí áóþó íàñ áàðñàíä òîîöîãäñîí õóâü õ¿íèé òàòâàð òºëºõ

•

•

•

•

•

•

- 25 -


¿¿ðýã, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ýðõ ºâ çàëãàìæëàã÷èä íü øèëæèíý.

ªºð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýäèéí òºëººã¿é áóþó äóòóó òºëñºí òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ýðõ ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàíû ä¿íä áèé áîëñîí õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæèõ áà óã ýòãýýä òóñãààðëàõ, ñàëàõ çàìààð ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîë òàòâàð íîãäîõ ç¿éëòýé õóâü òýíö¿¿ëýí òàòâàð íîãäîõ ¿¿ðýã òýäãýýðò øèëæèíý.

Õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí áîë òàòàí áóóëãàõ êîìèññ, äàìïóóðñàí áîë íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºë òºëººã¿é áóþó äóòóó òºëñºí òàòâàðûã õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãººñ õóóëüä çààñàí æóðìààð ãàðãóóëæ ýíý õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó òºñºâò òºëíº. /ÒÅÕ-èéí 10 äóãààð ç¿éë/

•

•

- 26 -


3. ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ×ÈÉÃ Á¯ÐÒÃÝÕ, ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕ?

3.1. Òàòâàð òºëºã÷èéã õýðõýí á¿ðòãýõ âý?

Òàòâàðûí õóóëèàð òàòâàð òºëºõ, òàòâàð ñóóòãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä òàòâàðûí àëáàíä òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëíý.

Õóóëü òîãòîîìæèä ººðººð çààãààã¿é áîë øèíýýð áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýä íü á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãààñ ãýð÷èëãýý àâñíààñ õîéø àæëûí 14 ºäðèéí äîòîð õàðüÿàëàãäàõ òàòâàðûí àëáàíä õóâèéí õýðýã íýýëãýí òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëíý.

Îðëîãîîñ áóñàä òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéã ºì÷ëºã÷ áóþó ýçýìøèã÷ íü õóóëü òîãòîîìæèä ººðººð çààãààã¿é áîë óã ç¿éëèéã ºì÷èëæ áóþó ýçýìøèæ ýõýëñíýýñ õîéø íýã ñàðûí äîòîð õàðüÿàëàãäàõ òàòâàðûí àëáàíä õóâèéí õýðýã íýýëãýí òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëíý. /ÒÅÕ-èéí 13 äóãààð ç¿éë/

- 27 -


3.2. Òàòâàðûí òàéëàí, ìýäýýãýý õýðõýí áè÷èõ âý?

Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðûí òàéëàíã õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä, áàòëàãäñàí çàãâàð, çààâðûí äàãóó ¿éëäýæ, õàðüÿàëàõ òàòâàðûí àëáàíä òóøààíà.

Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàðûí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòºä õàìðàãäàõ òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðûí òàéëàí òóøààõ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãäºõã¿é áºãººä óã òàéëàí íü ò¿¿íèéã òàòâàðûí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòºä õàìðóóëàõ ¿íäñýí áàðèìò áîëíî.

Òàòâàðûí òàéëàíä õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí áîëîí òàòâàð òºëºã÷ õóâü õ¿í, ýñõ¿ë ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ ãàðûí ¿ñýã çóðíà.

Òàòâàðûí òàéëàíã ãàðãàñàí áóþó èéíõ¿¿ ãàðãàõàä îðîëöñîí ýòãýýä óã

•

•

•

•

- 28 -


òàéëàíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ áºãººä õýä õýäýí ýòãýýä õàðèóöñàí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó òàéëàí ãàðãàõàä îðîëöñîí áîë åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷ òàéëàíä ãàðûí ¿ñýã çóðíà.

Òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëñýí àëèâàà ýòãýýä íü ýíý òóõàé áàðèìòûã øèëæ¿¿ëýí àâñàí ýòãýýäýä òóõàé á¿ð, òàòâàðûí àëáàíä øààðäñàí ¿åä ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. /ÒÅÕ-èéí 45 äóãààð ç¿éë/

•

- 29 -


3.3. Òàéëàí ìýäýýã õýðõýí áàòàëãààæóóëàõ âý?

Òàòâàðûí àëáà íü òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðûí òàéëàíãàà õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä òóøààæ, òàòâàðàà òºëæ áóé ýñýõýä õÿíàëò òàâèíà.

Òàòâàðûí àëáà òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðûí òàéëàí òóøààëòûí á¿ðòãýëèéã õºòëºí õÿíàæ, æèãäð¿¿ëæ òîãòìîëæóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ áîëíî.

Òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ íü òàéëàíã õ¿ëýýí àâàõäàà äàðààõü øààðäëàãà õàíãàñàí ýñýõèéã õÿíàíà:

Õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, õóâü õ¿íèé õóâüä îðëîãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí äýâòðèéã ¿íäýñëýí òàéëàíãàà ¿íýí çºâ ãàðãàñàí ýñýõ;

•

•

•

•

- 30 -


Òàéëàíã áàòëàãäñàí ìàÿãò, çààâðûí äàãóó çàñâàðã¿é ¿éëäýæ òàòâàð òºëºã÷ áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä ýòãýýä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òàìãà, òýìäýã äàðæ àëáàí ¸ñíû áîëãîñîí ýñýõ;

Õ¿ëýýëãýí ºãñºí îí, ñàð, ºäðèéã òàéëàíä òýìäýãëýñýí ýñýõèéã íÿãòëàí òàéëàí òóøààõ õóóëèéí õóãàöààíààñ õîæèìäóóëñàí áîë ýíý òóõàé òýìäýãëýë ¿éëäýõ.

Òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ òàéëàíã õ¿ëýýæ àâàõäàà äîð äóðäñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õÿíàæ íÿãòàëíà:

íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë áîëîí òàòâàðûí òàéëàíãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õîîðîíäîî òîõèð÷ áóé ýñýõ;

òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàñàí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õîîðîíäîî òîõèð÷ áóé ýñýõ, òîîöîîíû àëäàà áóé ýñýõ;

•

•

•

•

•

- 31 -


òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðûí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéã õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýí òîîöîæ òîäîðõîéëñîí ýñýõ;

òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðàà õóãàöààíä íü òºëñºí ýñýõ;

òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðûí ºð, èë¿¿ òºëºëòèéí ä¿í íü òàòâàðûí àëáàíû á¿ðòãýëòýé òîõèð÷ áóé ýñýõ;

òàòâàðûí àëáàíû á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä òóõàéí òàòâàð òºëºã÷èéí òàéëàíä õàìààðàõ õºíäëºíãèéí ìýäýýëýë áàéãàà ýñýõ.

Òàéëàíã õ¿ëýýí àâàõ ¿åä èëýðñýí çºð÷ëèéã äàðààõ áàéäëààð àðèëãóóëíà:

äóòóó ç¿éëèéã íºõ¿¿ëýí õóóëü ¸ñíû áîëãîí áàòàëãààæóóëæ, òàéëàíä áóé òîîöîî, ¿éëäëèéí àëäààã òàòâàð òºëºã÷ººð ººðººð íü çàñóóëàõ;

•

•

•

•

•

•

- 32 -


òàéëàíä òóñãàñàí òàòâàðûí íîãäîë, òàòâàðûí ºðèéã òºë¿¿ëýõ;

íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëººã¿é, òàòâàðûí íîãäëîî òîîöîîëîõ òàëààð èëýðñýí çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõ òóõàé òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí òàâüñàí øààðäëàãûã õ¿ëýýí àâààã¿é áîëîí òàòâàðûí íîãäëîî áóðóó òîäîðõîéëñîí áàéäàë èëýðâýë òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò õèéõ òóõàé ä¿ãíýëò áè÷èæ õàðèóöñàí íýãæèéí óäèðäëàãàä òàíèëöóóëàõ. /ÒÅÕ-èéí 46 äóãààð ç¿éë/

•

•

- 33 -


3.4. Òà òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëæ áîëîõ óó?

Òàòâàð íîãäîõ ç¿éë íü ýäèéí çàñãèéí øèíæ ÷àíàðòàé áèåò áîäèò ç¿éëñýýð èëýðäýã. Òóõàéëáàë: òàòâàð íîãäîõ ç¿éë ãýäýãò îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà àæèë, ¿éë÷èëãýý, òîäîðõîé ýðõ, ãàçàð, áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûí íººö õàìààðíà.

Òàòâàð òºëºã÷ õîëáîãäîõ áàðèìò, á¿ðòãýëä ¿íäýñëýí õóóëèéí äàãóó òºëáºë çîõèõ òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîí òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàæ, áýëýí áîëîí áýëýí áóñ õýëáýðýýð òàòâàð òºëíº. /ÒÅÕ-èéí 13 äóãààð ç¿éë/

Òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîõûí à÷ õîëáîãäîë íü

Çºâõºí ÷ºëººòýé îðëîãî àøãàà òîîöîõ èòãýë õ¿ëýýëãýõýä

Àæ, àõóé, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã ÷ºëººòýé ýðõëýõýä

1.

2.

- 34 -


Îðëîãî çàðëàãàà ¿íýí çºâ øóäðàãà òîîöîæ ñóðàõàä ÷èãëýãäýíý.

3.5. Òàòâàðûí õóâü õýìæýýã ÿìàð àðãààð òîîöäîã âý?

Òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã Óëñûí Èõ Õóðàë, ò¿¿íèé ýðõ îëãîñíîîð Çàñãèéí ãàçàð áîëîí àéìàã, íèéñëýëèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàë õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òóñ òóñ òîãòîîíî. /ÒÅÕ-èéí 8.1 äóãààð ç¿éë/

Òàòâàðûí õóâü õýìæýýã òºðèéí áîääîãî çîðèëòûí äàãóó ººð÷ëºæ áîëíî. Òàòâàð íîãäîõ ç¿éëñ ººð÷ëºãäºõ òóòàì òàòâàðûí õóâü õýìæýýã ººð÷ëºæ áîëîõ áà òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéí òîîí óòãà íü òàòâàðûí ñóóðü áîëæ ºãäºã.

3.

•

- 35 -


3.6. Òàòâàðàà ÿìàð õóãàöààíä òºëºõ ¸ñòîé?

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òàéëàíò õóãàöààíä òàòâàðàà òàéëàãíàæ òàòâàðûí àëáàíä õ¿ðã¿¿ëýõ áºãººä ìºí õóãàöààíä òàòâàðàà òºñºâò òºëíº.

Òîãòîîñîí õóãàöàà ãýæ þó âý?

Òàòâàðûí òºñâèéí ñàíä òºâëºð¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã íü òºðººñ òîäîðõîé äýã æóðàì çîõèîí áàéãóóëàëòûã øààðääàã. Òºñºâò òºâëºðºõ ìºíãºí õºðºíãº íü õóóëüä çààñàí õóãàöààíä îðæ íýãäìýë òàéëàíä òóñãàãäñàí áàéíà. Èéìä òàòâàð òºëºõ ¿éë àæèëëàãààíä õóãàöàà ãýñýí îéëãîëò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

- 36 -


3.7. Àëáàí òàòâàðûã òºñºâò òºëºõ

Àëáàí òàòâàð òºëºã÷ àëáàí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîî ýíý õóóëèéí äàãóó ººðºº ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ, äîð äóðäñàí õóãàöààíä àëáàí òàòâàðûã òºñºâò òºëíº:

¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº áîðëóóëñíû îðëîãîä íîãäîõ àëáàí òàòâàðûã ýíý õóóëèéí 23.2.1-ä çààñàí õóâèàð íîãäóóëàí äàðàà óëèðëûí ýõíèé ñàðûí 15-íû ºäðèéí äîòîð;

Ò¿ðýýñèéí îðëîãîä íîãäîõ àëáàí òàòâàðûã ýíý õóóëèéí 23.1-ä çààñàí õóâèàð íîãäóóëàí äàðàà óëèðëûí ýõíèé ñàðûí 15-íû ºäðèéí äîòîð;

Ýíý õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éë, 13.1.5, 14.1.2, 14.1.3-ò çààñàí îðëîãîä ýíý õóóëèéí 23.1-ä çààñàí õóâèàð òîîöîí óëèðàë òóòàì àëáàí òàòâàð íîãäóóëàí äàðàà óëèðëûí ýõíèé ñàðûí 15-íû ºäðèéí äîòîð.

•

•

•

•

- 37 -


Àëáàí òàòâàð òºëºã÷ ýíý õóóëèéí 11.1.6. 12 äóãààð ç¿éë, 13.1.1, 14.1.2, 14.1.3-ò çààñàí îðëîãî îëæ áàéãàà áîë óã îðëîãîä ýíý õóóëèéí 23.1-ä çààñàí õóâèàð, 8.1.6-ä çààñàí îðëîãî îëæ áàéãàà áîë óã îðëîãîä ýíý õóóëèéí 23.2.2-ò çààñàí õóâèàð òóñ òóñ àëáàí òàòâàð íîãäóóëàí òºëæ, àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí îðëîãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí äýâòýðò òóõàé á¿ð á¿ðòãýí õàðüÿà òàòâàðûí àëáààð áàòàëãààæóóëàõ áºãººä òàòâàðûí æèëèéí ýöýñò óã àëáàòàé òàòâàðûí òîîöîî õèéíý. /ÕÕÎÀÒÕ-èéí -27 äóãààð ç¿éë/

•

- 38 -


3.8. Òàòâàðûí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õýðõýí òîîöîõ âý?

Òàòâàð íºõºí íîãäóóëàõ, àëäàíãè, òîðãóóëü íîãäóóëàõ õººí õýëýëöýõ õóãàöàà 5 æèë áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä [2] çààñàí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä õàìààðàõã¿é.

Òàòâàð, àëäàíãè, òîðãóóëèéí ºðèéã òºëºõºä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õàìààðàõã¿é. Ýíý õóóëèéí 11.1-ä çààñàí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã äàðààõü áàéäëààð òîîëæ ýõýëíý:

òàéëàíã æèëèéí ýöýñò íýã óäàà ãàðãàæ òàòâàð òºëºõººð õóóëüä çààñàí òàòâàðûí òºðëèéí õóâüä óã òàéëàíã ãàðãàæ òàòâàðàà òºëæ äóóññàí áàéõ ¸ñòîé ºäðèéí äàðààãèéí àæëûí ºäðººñ;

òàéëàíã ñàð, óëèðàë á¿ð ãàðãàæ òàòâàð òºëºõººð õóóëüä çààñàí òàòâàðûí

•

•

- 39 -


òºðëèéí õóâüä òóõàéí æèëèéí 12 äóãààð ñàðûí áóþó æèëèéí ýöñèéí òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàæ, òàòâàðàà òºëæ äóóññàí áàéõ ¸ñòîé ºäðèéí äàðààãèéí àæëûí ºäðººñ;

áîðëóóëàëò õèéãäñýíýýñ õîéø òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð òàòâàð òºëºõººð õóóëüä çààñàí òàòâàðûí òºðºë áîëîí ñóóòãàæ òºëäºã òàòâàðûí õóâüä òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàõ ºäðèéí äàðààãèéí àæëûí ºäðººñ;

òàéëàí ãàðãàõã¿é òºëäºã òàòâàðûí õóâüä òóõàéí òºðëèéí òàòâàðûí õóóëüä çààñàí òàòâàðàà òºëæ äóóññàí áàéõ ¸ñòîé ºäðèéí äàðààãèéí àæëûí ºäðººñ.

Òàòâàðûí àëáàíààñ ýíý õóóëèéí 54 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí ìýäýãäýõ õóóäàñ ãàðäóóëñàí ºäðººð õººí õýëýëöýõ õóãàöàà òàñëàãäàæ, öààø øèíýýð òîîëîãäîíî.

•

•

- 40 -


Òàòâàð òºëºã÷ ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîñîí, òàòàí áóóãäñàí òîõèîëäîëä óã ¿éë àæèëëàãàà çîãññîí ºäðººñ õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîîöíî.

Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòûí ÿâöàä íºõºí òºë¿¿ëýõýýð òîãòîîñîí òàòâàð áîëîí àëäàíãè, òîðãóóëèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí òîãòîîñîí àêò õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ ýõëýí òîîëíî. /ÒÅÕ-èéí 11 äóãààð ç¿éë/

- 41 -


Áóó ýçýìøèã÷ íü áóóãàà öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëæ òàòâàð òºëºõ

¿¿ðýãòýé.

- 42 -


4. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÀËÁÀÍÀÀÑ ßÌÀÐ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÃ ¯ÉËÄÝÆ ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÃ×ÄªÄ ÃÀÐÄÓÓËÄÀÃ?

Òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ààñ òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòºä õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð õóðààõòàé õîëáîãäñîí á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý ìýäýãäýë, àêò, øààðäëàãà, ìýäýãäýõ õóóäàñ, òºëáºðèéí õóóäàñ, ä¿ãíýëò, ãýðýý, ¿éë àæèëëàãààíû òýìäýãëýë /öààøèä “òýìäýãëýë” ãýõ/ ¿éëäýíý. /ÒÅÕ-èéí 33.1 äóãààð ç¿éë/

Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí áèåëýëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä çºâõºí òàòâàðûí àëáà õÿíàëò òàâèíà. Òàòâàð íîãäóóëàëò õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãàà õóóëü ç¿éí äàãóó ¿íýí çºâ ÿâàãäàæ áàéãààã òîãòîîäîã 2 àðãà áàéäàã.

õÿíàëò òàâèõ

øàëãàëò ÿâóóëàõ

•

•

•

- 43 -


Òàòâàðûí àëáà õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýíä åðºíõèé õÿíàëò òàâèíà. Õàðèí ãàð÷ áîëçîøã¿é çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çàìàààð øàëãàëò õèéäýã. Øàëãàëòûã áàðèìòûí áîëîí ôàêòûí ãýñýí õî¸ð àðãààð ÿâóóëäàã. Áàðèìòûí õÿíàëò øàëãàëòûí àðãà íü íÿ-áî á¿ðãýëèéí àíõàí øàòíû á¿ðòãýëä òóëãóóðëàí õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëäàã. Ôàêòûí õÿíàëò øàëãàëòûí àðãà íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, àæèãëàëò õèéõ çàìààð øàëãàëò õèéõ àðãà þì. Òàòâàðûí àëáàí, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ äàðààõü áàðèìò áè÷ãèéã ¿éëääýã. ¯¿íä:

• Ìýäýãäýë

• Àêò

• Øààðäëàãà

• Ìýäýãäýõ õóóäàñ

• Òºëáºðèéí õóóäàñ

Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, çºð÷èãäºõºä ¿¿ñýõ øàëãààí íºõöëèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð

- 44 -


òàòâàðûí õÿíàëò, øàëãàëòûã òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ õèéæ áîëíî.

Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòûã òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ õèéíý.

- 45 -


5. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÇªÐ×ÈË

5.1. Òàòâàðûí çºð÷èë ãýæ þó âý?

Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí íü íîòëîãäñîí, ýñõ¿ë òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéñýí, òàòâàðàà íóóí äàðàãäóóëñàí ¿éëäýë ýñ ¿éëäýõèéã òàòâàðûí çºð÷èë ãýíý.

Òàòâàðûí çºð÷ëèéã çàõèðãààíû çºð÷èë, ýð¿¿ãèéí çºð÷èë ãýæ àíãèëíà.

5.2. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ çàõèðãààíû çºð÷èë ãýæ þó âý?

Äàðààõü ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð òàòâàð íîãäîõ îðëîãî, îðëîãîîñ áóñàä ç¿éëèéã íóóñàí òàòâàð òºëºã÷èä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ òàòâàðûã íºõºí òºë¿¿ëæ, íºõºí òºë¿¿ëýõ òàòâàðûí 30 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé òîðãóóëü íîãäóóëíà.

- 46 -


Áèåòýýð íóóí äàðàãäóóëàõ;

¯íäýñëýëã¿éãýýð áóñàä õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õ¿íä øèëæ¿¿ëýõ;

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, òàéëàí òýíöýë, òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàõã¿é îðõèãäóóëàõ;

Òîî õýìæýý, ¿íèéã íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, òàéëàí òýíöýë, òàòâàðûí òàéëàíä áàãàñãàæ òóñãàõ, ýñõ¿ë èéíõ¿¿ áàãàñãàõûí òóëä çàðäàë áîëîí áóñàä õàñàãäàõ ç¿éëèéã ºñãºõ;

Íÿãòëàí áîäîõ áîëîí àíõàí øàòíû á¿ðòãýë, òàòâàðûí òàéëàí, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã óñòãàõ, íóóõ, ¿ã¿é áîëãîõ;

Áàðèìò áè÷ãèéã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ, çàñâàðëàõ;

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºõã¿é áàéõ, ýñõ¿ë õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýëã¿é òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàõ áîëîìæã¿é áîëãîõ;

•

•

•

•

•

•

•

- 47 -


Õóóðàí ìýõëýõ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýðýý, õýëöýë õèéõ;

Õóóðàì÷ ºãëºã ¿¿ñãýõ;

Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð, õàÿã, òàìãà, òýìäýã, äàíñ, óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýý, çºâøººðºë áîëîí ýä õºðºíãº, áàðèìò áè÷ãèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ.

•

•

•

- 48 -


5.3. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ýð¿¿ãèéí çºð÷èë ãýæ þó âý?

Ýíý íü íèéãýì õóâü õ¿ì¿¿ñò ýäèéí çàñãèéí áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õàìãèéí èõ àþóë ó÷ðóóëäàã õîð õºíººëòýé íèéãýìä àþóëòàé ¿éëäëèéã õýëíý.

Ýäãýýð íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ àðãà õýëáýðýýðýý ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé. Æèøýý íü:

íèéãýìä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí õýìæýýãýýð;

íèéãýìä ó÷ðóóëàõ õîð àþóëûí íºëººëëººð;

òàòâàðûã íóóõ, áóóðóóëàõ çàéëñõèéõ ¿éëäëèéã óðüä íü ÿë øèéòãýë ýäýëæ áàéñàí ýòãýýä äàâòàí ¿éëäýë ýñõ¿ë á¿ëýãëýæ, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õýëáýðýýð ¿éëäýõ íü ãýìò õýðãèéí øèíæ ÷àíàðòàéä òîîöîãäîíî.

•

•

•

- 49 -


Ìîíãîë óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðò ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ õîõèðëûí äîîä õýìæýýã 1,500,000 òºãðºãººð òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

5.4.Òàòâàðûí õ¿¿, òîðãóóëü ãýæ þó âý?

Òàòâàðûí õ¿¿, òîðãóóëü, ºð ãýñýí îéëãîëòóóä õîîðîíäîî ÿëãààòàé ºâºðìºö îíöëîãòîé.

• Òàòâàðûí õ¿¿ ãýäýã áîë òóõàéí òàòâàðûí îðëîãî òºñºâò îðîîã¿é áàéãàà õóãàöààíû òºñâèéí ñàíä íºõâºð áîëäîã ìºíãºí õºðºíãº þì. Õ¿¿ áîë øèéòãýë áèø.

• Òàòâàðûí òîðãóóëü ãýäýã áîë òàòâàðûã õóãàöààíä òºëººã¿éãýýñ íºõºãäºõ ìºíãºí õºðºíãèéí õàðèóöëàãà øèéòãýë þì.

• Òàòâàðûí ºð ãýäýã íü òàòâàðàà õóãàöààíä íü òºëººã¿éãýýñ õóðèìòëàãäñàí õ¿¿, òîðãóóëü òàòâàðûí íèéëáýð ìºíãºí õºðºíãèéí õýìæýý þì.

- 50 -


6. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÕªÍÃªËªËÒ, ×ªËªªËªËÒ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

6.1. Òàòâàðûí õºíãºëºëò ãýæ þó âý?

Òîäîðõîé øàëãóóðûí òàëààð òºëºã÷ áóþó òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéã òàòâàð òºëºõººñ á¿ðýí áóþó õýñýã÷ëýí ÷ºëººëºõ õóóëèàð òîãòîîãäñîí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õýðýãñëèéã òàòâàðûí õºíãºëºëò ãýíý.

Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð òºëºã÷èä äàðààõü õýëáýðýýð òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ áóþó ò¿¿íèéã òàòâàðààñ ÷ºëººëíº.

íîãäóóëñàí òàòâàðûã õîðîãäóóëàõ;

òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã áóóðóóëàõ;

òîãòîîñîí äîîä õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýýã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ;

òàòâàð òºëºã÷èéã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ;

•

•

•

•

- 51 -


òàòâàð íîãäîõ ç¿éëèéí çîõèõ õýñãèéã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ;

õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä õºíãºëºëò.

6.2. Òàòâàð òºëºõººñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ ãýæ þó âý?

Òàòâàð òºëºã÷ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð òàòâàð íîãäîõ àøãàà /ç¿éëýý/ á¿ðýí õýìæýýãýýð ººðòºº ¿ëäýýæ, ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì. Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä çààñíààð æèëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãî íü 10 ñàÿ òºãðºã õ¿ðýõã¿é áàéãàà áîë ýíý òºðëèéí òàòâàð òºëºõã¿é áàéõààð çààñàí áàéäàã. Ìºí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä çààñíààð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìäýý çààñàí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãîä àëáàí òàòâàð íîãäóóëàõã¿é.

•

•

- 52 -


6.3. Òàòâàð òºëºõººñ õýñýã÷ëýí ÷ºëººëºõ ãýæ þó âý?

Òàòâàð òºëºã÷ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð òàòâàð íîãäîõ ç¿éë /àøèã, îðëîãî/-ýý áàãàñãàñàí õýìæýýãýýð ººðòºº ¿ëäýýæ, ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì. Ýíýõ¿¿ íîìîíä çºâõºí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèíä òàòâàðààñ õýðõýí ÷ºëººëäºã áîëîõûã àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

- 53 -


6.4. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðò ÿìàð õºíãºëºëò ÷ºëººëºëò çààñàí áý?

Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä, äýìæèã÷äèéí òàòâàð, õàíäèâ.

Íèéãýìä ¿éë÷èëäýã óëñûí á¿ðòãýëòýé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îðëîãî.

Õàðààã¿é, ä¿ëèé áîëîí òóëàõ ýðõòíèé ãýìòëèéí óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 50-èàñ äýýø õóâèàð àëäñàí òàõèð äóòóó õ¿í àæèëëàäàã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã òóõà éí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí íèéò àæèëëàãñäàä òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñèéí ýçýëæ áàéãàà õóâèàð õºíãºëíº.

- 54 -


6.5. Õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä ÿìàð õºíãºëºëò ÷ºëººëºëò çààñàí áý?

ÕÕÎÀÒ òóõàé õóóëèéí 11.1.1-11.1.6-ä çààñàí îðëîãîä íîãäîõ æèëèéí àëáàí òàòâàðò 84000 òºãðºãèéí àëáàí òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëíý.

Äîð äóðäñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýñýí áóþó òàðèàëñàí Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóã÷ õóâü õ¿íèé çºâõºí òóõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ îëñîí îðëîãîä íîãäóóëàõ àëáàí òàòâàðûã 50 õóâèàð õºíãºëíº:

¯ð òàðèà;

òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî;

æèìñ, æèìñãýíý;

òýæýýëèéí óðãàìàë.

Àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí òºðñºí áóþó ¿ð÷èëñýí õ¿¿õýä ãàäààä, äîòîîäûí èõ, äýýä áîëîí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü, êîëëåæèä ýëñýí ñóðàëöàæ áàéãàà áîë ò¿¿íèé

•

•

•

•

- 55 -


ñóðãàëòàä òºëñºí, áàðèìòààð íîòëîãäîæ áàéãàà òºëáºðèéí õýìæýýãýýð àëáàí òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëíý.

Ñóðàëöàæ áàéõ õóãàöààíäàà õºäºëìºð ýðõëýëòèéí îðëîãîîñîî àëáàí òàòâàð òºëæ, óëìààð ñóðãàëòûí òºëáºð òºëñºí èõ, äýýä áîëîí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü, êîëëåæèä ñóðàëöàã÷èéã ýíý õóóëèéí 24.6-ä çààñàí õºíãºëºëòºä õàìààðóóëíà. /ÕÕÎÀÒÕ-èéí -24 äóãààð ç¿éë/

- 56 -

Òýìäýãëýë

Education

Tatvar book.pdf 1