Rola i znaczenie instytucji umorzenia postępowania karnegouregulowanej w przepisie art. 59a
k.k.
mgr Agnieszka OrfinZakład Postępowania KarnegoWydział Prawa i Administracji
UAM Poznań
Nowelizacja lipcowa k.p.k.: zwiększenie kontradyktoryjności i
rozszerzenie konsensualizmu procesowego
Dwoistość modelu postępowania karnego: jeden, dualistyczny model procedury karnej i założenie, że z jednej strony przepisy kształtują pełny, kontradyktoryjny proces, który swoim zakresem obejmuje kilka stadiów (trzy a czasem i cztery) i będzie dotyczył ok. 20 % rozpatrywanych spraw, a z drugiej strony – uproszczony proces konsensualny, obejmujący rozbudowane stadium postępowania przygotowawczego, ograniczony etap sądowy oraz zredukowany etap postępowania odwoławczego i który będzie dotyczył ok. 80% spraw.
P. Kardas, Jeden czy dwa modele procesu karnego? (Kilka uwag o paradoksach związanych z nowelizacją kodeksu postępowania karnego w perspektywie funkcji prawa karnego), [w:] Fiat iustitia
pereat mundur. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, P. Hofmański (red.), Warszawa 2014, s. 268 i n.
Rozszerzenie konsensualizmu
procesowego
Modelowe zmiany
procedury karnej
Wzmocnienie kontradyktoryjności
Wykorzystanie trybów konsensualnych stanowi czynnik determinujący model procesu, a ponadto warunkuje jego podział na dwie sfery.
P. Kardas,Jeden czy dwa modele procesu karnego? (Kilka uwag o paradoksach związanych z nowelizacją kodeksu
postępowania karnego w perspektywie funkcji prawa karnego), [w:] Fiat iustitia pereat mundur. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-
lecia pracy zawodowej, P. Hofmański (red.), Warszawa 2014, s. 268 i n.
Kontradyktoryjna rozprawa główna Konsensualizm procesowy
Spór dwóch
równouprawnionych stron przed biernym i bezstronnym arbitrem.
Ciężar przeprowadzenia dowodów będzie spoczywał na stronach, a w konsekwencji to one będą ponosiły odpowiedzialność za wynik procesu.
Aktywność i zaangażowanie się w spór stron procesowych.
Zaangażowanie i aktywność w zakresie czynienia wzajemnych ustępstw.
Gotowość do współpracy, a także lojalność i dążenie do wypracowania zgodnego stanowiska.
Rzetelne negocjacje Obrońca przed dopuszczeniem
do negocjacji, powinien posiadać sprawdzoną i pewną wiedzę odnośnie tego, czy oskarżony jest winny i czy organy ścigania zgromadziły wystarczający materiał dowodowy do przekonania sądu do sprawstwa jego klienta.
Natężenie wykorzystania porozumień
procesowych i negocjacji w celu
uzgodnienia wspólnego stanowiska stron.
Racjonalizacja procedury karnej - usprawnienie procesu karnego,
uczynienie go szybszym i tańszym, skoncentrowanie sił na zwalczaniu
najpoważniejszych przestępstw (względy ekonomiki procesowej), głównie za pomocą
porozumień procesowych i rozszerzenia kontradyktoryjności postępowania.
P. Wiliński, Racjonalizacja procesu karnego stała się koniecznością, Prawo Europejskie w praktyce 2014, Nr 1 (115), s. 11-12.
wniosek pokrzywdzonego, zagrożenie karą (występki zagrożone karą
nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występki przeciwko mieniu zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występki określone w art. 157 § 1),
naprawienie szkody (zadośćuczynienie krzywdzie),
niekaralność oskarżonego za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy,
W postępowaniu przygotowawczym - prokurator, a w sądowym (do rozpoczęcia przewodu sądowego) – do sądu.
Status finansowy sprawcy a idea równości wobec prawa,
„Wykupienie się” oskarżonego od odpowiedzialności karnej,
„Wygaszenie konfliktu”.
Wzrost rangi instytucji mediacji
„(…) Możliwość umorzenia postępowania niewątpliwie będzie w praktyce silnym impulsem skłaniającym prokuratorów i sędziów do kierowania spraw do postępowania mediacyjnego”)
S. Steinborn, Ekspertyza prawna projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny i niektórych innych
ustaw (druk sejmowy nr 870), s. 30, źródło: http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=870 (data odczytu:
31 marca 2015 r.).
ustalenie zakresu odszkodowania/zadośćuczynienia
W literaturze zwraca się uwagę na fakt, że rozwiązanie polegające na tym, że to pokrzywdzony staje się jedynym podmiotem decydującym o fakcie pojednania i naprawienia szkody – jak wskazuje A. Sakowicz - „(…) dalekie jest od konstytucyjnego stwierdzenia, że wymiar sprawiedliwości należy do sądu”
A. Sakowicz, Opinia prawna na temat projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 870), s. 34, źródło:
http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=870 (data odczytu: 31 marca 2015 r.).
charakter prawny instytucji - zwrócenie uwagi na fakt umieszczenia instytucji w przepisach prawa karnego materialnego, a nie procesowego
Stosunek umorzenia restytucyjnego do zasady
legalizmu: z jednej strony wskazuje się, że
instytucja ta stanowi przejaw oportunizmu procesowego (I. Sepioło),
z drugiej zaś, że jest raczej hybrydą umorzenia ze względu na brak interesu społecznego oraz wnioskowy tryb ścigania (M. Kurowski),
stworzenia kategorii przestępstwa „quasi-wnioskowego” – występku zagrożonego karą wskazaną w przepisie art. 59a k.k. w razie naprawienia przez sprawcę szkody (A. Lach).
prewencja ogólna, prewencja szczególna, cel kompensacyjny,cel sprawiedliwościowy.
Stosunek umorzenia restytucyjnego do celów kar:
Przepis art. 23b § 1 k.p.k. (wprowadzony ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz
niektórych innych ustaw, Dz.U. 2015, poz. 396) a nowy przepis art. 325e § 1b k.p.k. (wprowadzony ustawą
z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U.
2013, poz. 1247)
Art. 23b. § 1. W razie złożenia wniosku, o którym mowa w art. 59a Kodeksu karnego, w przedmiocie tego wniosku
rozstrzyga prokurator, a gdy złożono go po wniesieniu aktu oskarżenia – sąd.
Art.325e §1b „W razie złożenia wniosku, o którym mowa w art. 59a Kodeksu karnego, postanowienie o umorzeniu
dochodzenia wydaje prokurator.
Zakres przedmiotowy przepisu
występki zagrożone karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występki przeciwko mieniu zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występki określone w art. 157 § 1
art. 135 § 2 (publiczne znieważenie Prezydenta RP), art. 152 § 1 i 2 (aborcja), art. 156 § 2 (ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 157a § 1 (uszkodzenie prenatalne), art. 158 § 1 (co de facto prowadzi do bezkarności bójki i pobicia), art. 160 § 1 i 3 (narażenie na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia człowieka), art. 190 § 1 (groźba karalna), art. 190a § 1 i 2 („stalking”), art. 191 § 1 (przemoc lub groźba bezprawna w celu zmuszenia do określonego zachowania), art. 192 (wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta), przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności: 199 § 1, art. 200a, 200b, 202 § 1 i 4b; art. 208 (rozpijanie małoletniego), 209 § 1 (niealimentacja).
Występkami przeciwko mieniu, których sprawca mógłby skorzystać z tej regulacji, są np. art. 278 § 1-3, art. 283 (czyli 279 § 1, art. 280 § 1, art. 281, 282), art. 284, 285, 286 § 3, art. 287, 288, 289 § 1, art. 290, 291, 292.
Użycie w treści przepisu art. 59a k.k. słowa
„sprawca” a zasada domniemania
niewinności - czy zachodzi kolizja?
. .
Koncepcja podzielności podmiotowej wniosku (wielości pokrzywdzonych lub oskarżonych):
warunek naprawienia szkody przez wszystkich czy wystarczy przez jednego oskarżonego?,
konieczność złożenia wniosku przez jednego czy wielu pokrzywdzonych?,
czy istnieje możliwość wystąpienia z wnioskiem, o którym mowa w przepisie art. 59a k.k. przez podmiot, który wykonuje prawa pokrzywdzonego w przypadku jego śmierci?
Stosunek przepisu art. 59a k.k. do przepisu art. 66 k.k. („więcej za mniej”)?
przesłanki warunkowego umorzenia charakteryzują się wyższym poziomem dolegliwości dla oskarżonego a zdecydowanie przynoszą jemu mniej korzystne efekty niż instytucja umorzenia kompensacyjnego (chociażby brak przesłanki niskiej społecznej szkodliwości czynu, czy też nieokreślony stopień winy). Prognozuje się, że w wyniku tych okoliczności wykorzystanie instytucji warunkowego umorzenia postępowania może zostać znacznie ograniczone, co jednak należy oceniać negatywnie (warunkowe umorzenie postępowania jako środek probacyjny może motywować sprawcę, który podlega pewnym dolegliwościom – okresowi próby, obowiązkom - do przestrzegania porządku prawnego).
Podsumowanie – „bilans” zalet i wad umorzenia kompensacyjnego
wady zalety
zbyt szeroki zakres
przedmiotowy przepisu, uzależnienie umorzenia
postępowania, a w konsekwencji uwolnienie od odpowiedzialności karnej, od statusu finansowego oskarżonego,
potencjalną możliwość ograniczenia stosowania warunkowego umorzenia postępowania,
zagrożenie dla celów kary i postępowania karnego (z uwagi na tzw. „wygaszanie konfliktu”).
rozszerzenie zakresu realizacji koncepcji sprawiedliwości naprawczej, w tym prawa do rekompensaty pokrzywdzonego,
w znacznym stopniu wzmocnienie pozycji pokrzywdzonego,
racjonalizację procedury karnej: przyspieszenie postępowania i zmniejszenie jego koszów,
potencjalny szerszy zakres stosowania mediacji.