امامیه و مذهب اسماعیلیه

علی اکبرخانجانی استاد

٢

بسم اهللا الرحمن الرحیم

امامیه و مذهب اسماعیلیهعنوان کتاب :

علی اکبر خانجانی استادمؤلف :

ه.ش 1383تاریخ تألیف :

95تعداد صفحه:

٣

مطالب فھرست

٥..........................................................................................................مقدمھ ١٠.......................................................................................................مسلح یـ ظھور مرتاض١ ١١.................................................................................................امتیق و رسول عقل ـ رسول٢ ١٢........................................................................................ی: توحید معانر مھر و قھ یـ یگانگ٣ ١٤..................................................................................................استیو س صداقت یگانگیـ ٤ ١٥............................................................................................)تی(ثنو كیالكتیبر د آمدن ائقفـ ٥ ١٦...............................................................................................................و امامت ـ نبوت٦ ١٨...........................................................................................................نید ـ ظاھر و باطن٧ ٢٠..........................................................................................ھا در صدر اسالم تفرقھ نیـ نخست٨ ٢٣......................................................................................................ھیامام ۀجامع ینـ نخست٩ ٢٤..............................................................................................................یو سن عھیـ ش١٠ ٢٩...............................................................................امام بتی: سر غو حكومت امامت یـ جدائ١١ ٣٢..............................................................................................: ھیامام یھا فرقھ شیدایـ پ١٢ ٣٢................................................................................................................ـ مرجئھ الف ٣٣.........................................................................................................ھیو قدر ھیـ جبر ب ٣٦.........................................................................................................(ع) یعل ۀعیـ ش ج ٣٨...............................................................................................)عھیش ة(غال ھیغال ۀد ـ فرق ٤٤......................................................................................................یانقالب تشیعـ ظھور ١٣ ٤٩.......................................................................................................: ھیلیـ ظھور اسماع ١٤ ٥٠......................................................................................... ھیلیاسماع ۀدربار یتاریخ منابع ٥٢...........................................................................................................ھیلیاسماع تیماھ ٥٥........................................................................یعرفان و انقالب یانقالب عرفان انیبان نینخست ٥٧...............................................................................ھیلیسماعا انیداع نیاز نخست یاخچھیتار ٦٠..........................................................................................................قرامطھ شیدایـ پ ١٥ ٦٢.........................................................................................................انیفاطم ـ حكومت ١٦ ٦٥...................................................................................................: صباح حسن ـ نھضت ١٧ ٦٩..............................................................................................................انیفدائ ۀافسان ٧١...............................................................................................................الموت امتیق ٧٤..........................................................................................مغول از حملھ پس ھیلیـ اسماع ١٨ ٧٧..........................................................................................ھیلیو اسماع ھیصوف یھاـ فرقھ ١٩ ٨٠.........................................................................................زمیالیو ماتر ھیلیاسماع ـ عرفان ٢٠

٤

٨٤.....................................................................)یصباح ۀیلی(ظھور مجدد اسماع یانقالب ـ اسالم ٢١ ٨٧....................................................................................................و نژاد شجره یـ معما ٢٢ ٩١...................................................................................................یعرفان عشق ۀـ حماس ٢٣ ٩٣....................................................................................................................آخر كالم

٥

مقدمه

خیدر ت�ار یم�ذھب ۀو ص�دھا فرق� یام�ام و یاس�الم ۀدھھ�ا فرق� از می�ان فرق�ھ كی�از س�خن فق�ط» ھیلیاس�ماع«از سخن نیاز درخش�انتر یك�ی ك�ھ اس�ت یو مرام� و حكمت از مذھب . سخنستیو ن ھست كھ است یاز حق . سخنستین جھان ط�رح قابل ھم انھیعام مذھب كی عنوان ندارد و بھ ینشان چیھ نكیا یول د آوردهیرا پد یبشر و معرفت تیمعنو اوراق كی� بعن�وان م�ذھب نی�، اآم�ده نگ�ارش ب�ھ انی�اروپائ ر توس�طی�اخ ق�رن در ك�ھ یب�ا دھھ�ا كت�اب د و بلك�ھیآ ینم یو بررس نیپوس�ت ب�ھ مل�بس ین�ید معرف�ت تابن�اك اوراق نی�ا رود ك�ھیش�ود و م�یم یمعرف� جھ�ان و ملحد بھ ضالھ دا یشد مذھب ب�وده دهیش�انپو ین�ید را لب�اس و شقاوت یدیاشد پل كھ یمكتب مبتال گردد ھمچون خلق لعنت شود و تا ابد بھ یاوارونھابن�د. ی شیگ�را آن ب�ھ مب�ادا دوب�اره ش�ود ك�ھ یم� عرضھ انیجھان گردد و بھ یم كشف یاروپائ نیمحققۀ بواسط نكیو او اس�الم ق�تیحق كش�ف ب�ھ مب�ادرت چ�اك نھیس� شناسان عھیش و شناسان و اسالم مستشرقین نی؟ استین بیعج نیا ایآ

دارند!؟ یم مصون را از انحراف انیعیو ش نیمسلم كنند و یم تشیع و عرف�ان حكم�ت نیادی�بن یبن�د اس�تخوان رس�الھ نیدر چن�د ك�وربن یھ�انر چ�ون یقیص�د شناس�ان دگر اس�الم یاز طرف خیش� چ�ون یاس�الم م�تحك خوان�د و اكث�ر نواب�غ یم� ھیلیاز اس�ماع یخاص� داند و آن�را بط�ور یم ھیرا در امام یاسالم بھ راه نیكند و در ا یم منسوب فرقھ نیا مالصدرا را بھ ی، و حتیشابوری، عطار نیروم ینا، موالیسیبوعل ،اشراق باش�د ك�ھیم یاالع�اده خ�ارق ین�یب خ�وش یاز رو و بلك�ھ ستین یغرض یاز رو البتھ گردد كھید مبتال میشد یامبالغھاث�ر » یاس�الم ۀفلس�ف خیت�ار«ۀ بر ترجم� كھ یمفصل ۀدر مقدم یدكتر اسدهللا مبشر ی. آقا دارد ھیامام حكمت بھ نسبت و ب�ھ می�دار یم� معط�وف آن را ب�ھ من�دان نظر عالقھ كھ است نموده و مھم قیدق یاشارات قتیحق نیا بھ نوشتھ كوربن

.میپرداز ینم تكرار آنا ی�� میبگ��ذار اس��الم خیدر ت��ار وعرف��ان و حكم��ت و ھن��ر و ادب مان��دگار عل��م از س��تارگان یاریبس�� یب��ر رو اگ��ر انگش��ت

ان�د ب�وده ھیلیاس�ماع یدانید و مریاسات یا دارایاند و ھیلیاسماع یسوابق و و نسب اصل یا دارایاند و بوده ھیلیاسماع مكت�ب ب�ھ مرب�وط یگ ژهیو نیباشند. ا یم ھیلیاسماع ۀیاول وامدار متفكران اند كھ شھیاز اند یھا رگھ یدارا ا الاقلیو نی�ا ب�ود ك�ھ یبس�ا بھت�ر م� . چ�ھق�رار داش�ت پدرش ۀنخب دانیمر و شاگردان در رأس لیاسماع كھ است )(عصادق امام )(عب�اقر محم�د ام�ام میدر تع�ال ش�ھیر مكت�ب نی�ا . ھمانطور كھھیلید تا اسماعبنامن» ھیجعفر«ا ی و» ھیصادق«را انیجر

ۀشكافند«و یقرآن علوم یخود بان د كھیورز یم اصرار یقرآن معارف كردن یو بر علم داشت نام» ھیباقر« كھ داشت یعلم� و عل�م ھمانا اصالت شده معروف» ھیلیاسماع« بھ خیدر تار كھ یانیجر یگ ژهیو شد. بھر حال یم دهینام» علم د آم�دنی�پد ام�ر موج�ب نیباش�د. و ھم� یم�ینگر و واق�ع عقل براساس یقرآن اتیآ نیو تع لیر و تأویو تفس نید كردن ك�رد و ب�ا یم� یخودنم�ائ انیلیاعب�ر م�دار اس�م د ك�ھی�گرد اسالم یاجتماع ۀجنب در انھیجو و عدالت یانقالب یھا شھیاند

. ھموارهاست افتھی امروز ادامھ بھ تا شد كھ یانقالب ۀعیو ش اسالم ید و بانیرس ییشكوفا اوج بھ صباح حسن نھضت یعلم� انی�، جرد جھ�انی�جد خیم�ثال در ت�ار ھم�انطور ك�ھ اس�ت ب�وده ھم یاجتماع انقالبات موجب اتیمعنو كردن یعلم شد. یستیالیسوس انقالبات منجر بھ فلسفھ كردنر ی�و در ز اس�ت اس�الم در جھ�ان یم�ذھب یھ�ا فرق�ھ نیرت و متھم نیو مغمومتر نیاز مھجورتر یكی ھیلیاسماع امروزه س�وم ۀو آغ�از ھ�زار س�تمیب در ق�رن ھن�وز ھ�م ت�ا آنج�ا ك�ھ اس�ت شكس�تن در ح�ال ، كم�رشن�احق از اتھام�ات یبار كوھ

٦

مجب�ور رس�د ك�ھیم اوج ب�ھ آنگ�اه ھی�تق نیدھد. و ا یم حیرا ترج ھی، تقاست دهیعق یو آزاد یعصر آشكار ، كھیالدیم یاجب�ار یتیھ�و یب� ین�وع وان�د و ل�ذا ب�ھت ید و نمینما سیتقد و ھیحاضر خود در اروپا را توج شود وجود امامان یم

نی�و خ�ود را از ا كنن�دیخ�ود را انك�ار م ب�ودن ھیلیاس�ماع ید بكلیجد از نسل گروه گروه لیدل نیھمگردد و بھ یم مبتال نی�. و اتوان�د داش�تینم با امامت یتی سنخ نیكمتر وجھ چیھ بھ تیو اشراف ینینش كاخ رھانند چرا كھیم یروان تناقضاز پ�س ،ھیلیاس�ماع یب�را د. چ�را ك�ھی�آ انی�بم ص�باح از حسن سخن رسد كھ یم تحمل رقابلیغ یشدت بھ آنگاه تناقض نداش�تھ و عادالن�ھ و زاھدان�ھ و عارفانھ مؤمنانھ درخشش صباح حسن ھمچون ینید تیشخص چیھ صدر اسالم امامانو و ش��قاوت یدی��پل ۀاس��و ك��ھ یاروپ��ائ مستش��رقین از جان��ب یك��ی: ردی��گ یم�� د ق��راری��م��ورد ترد از دو جان��ب ك��ھ اس��تھس�تند در اروپا س�اكن كھ یآقاخان امامان یزندگان و سنت ینیع تیموجود گر از جانبیو د است شده یمعرف یآدمكش دع�وت یاز زن�دگ ین�وع نیچن� ز ب�ھیخود را ن روانیو علنا پ ساختھ امامت نیخود را ع یو اشراف یسیاوناس یو زندگ

كنند.یم ارائھ ھیلیاسماع ینید اتیح كل عنوان را بھ غرب یصنعت زمیو مدرن زمیبرالیل كنند ویمو یگو گمش�ده انیو نس� خ�ود دچ�ار فت�رت خیتار ، بارھا در طولحقھ سائر مذاھب روانیپ ھمچون انیعیو ش مسلمانان

ب�وده لی�دل ب�دان نی�ان�د. ادهیمبتال گرد یمیعظ یایھا و بالیشانیپر و بھ نموده را گم تیھدا یاند و رد پاگشتھ یتیھویب ك�ھ اس�ت ق�رن نیز چن�دی�ن ھیلیاس�ماعۀ فرق� ان�د. افت�ھیخود آش�كارا ن از مذھب یرا در فرد و معرفت مانیاز ا ینور كھ

غ�رب شود: طناب یم زند و ساقط یم یادهیپوس بھر طناب دست یتیھویب و یكیتار نیو در ا شده یظلمت نیدچار چن و.... طن��اب ب��ر ب��اد رفت��ھ یا گذش��تھ حس��رت ، طن��ابش��عر و ادب ، طن��ابو ف��ن دان��ش ، طن��ابتی��مل ، طن��ابزمیم��درن و

.یتھ انیم آبا و اجداد و نژاد و مراسم پرستش تی�خ�ود از ھ�ر معن�ا و ھو ك�ھ یزانیبم انسان ! زمیونیصھ مثل است آن انحطاط ۀنشان یادر ھر فرقھ یبروز نژادپرست

نام��ھ و نس��ب یشناس�� ش��جره ش�ود. جن��ونیم آب��ا و اج��داد و ن��ژاد و ش��جره پرس�تش ب��ھ ش��ود متوس��لیم یتھ�� یروح�ان .ھاست نشانھ نیاز ا یكید یجد ۀیلیدر اسماع یسینوق�ادر زن�ده یش�وائیو پ و اس�وه ام�ام داش�تن ب�دون یفرد و گروھ چی، ھمیكر قرآن بقول دھد كھیم نشان یبشر تیواقعو ینمائیس�� و س��تارگان و ب��وش جكس��ون ك��لیما . ام��روزه ن��احق باش��د و چ��ھب��ر حق یام��ام چ��ھ س��تین اتی��ح ۀادام�� ب��ھ

كنن�د. یم تیھ�دا جن�ون و جھ�ل یرا بس�و آن�ان ھس�تند ك�ھ ژهی�و یگروھھ�ائ یب�را ام�ام كی� ۀمثاب بھ كیھر زین یورزشباش�د. و یم م�رده دتر از امام�انیار ش�دیبس� زنده امامان نیاثر ا كھ ستین زنده یامام بدون چكسیھ كھ نستیا تیواقعو )(صاك�رم رس�ول بق�ول ان�د چ�را ك�ھبوده یدر ھ�ر عص�ر زن�ده یامام�ان یدارا ك�ھ بوده نیا ھیلیاسماعاز افتخارات یكیوارد م�انیقلم�رو ا و ھن�وز ب�ھ اس�ت حاض�ر نباش�د جاھ�ل و یح� یام�ام یدارا ك�ھ ی، انسان صدر اسالم ائمھ ۀد ھمیتأك

روانشی�پ و لید ب�ود و اس�ماعی�دا م�ورد تأكیدش شاگردانش انیدر م )(عصادق امام ۀبواسط یح امام . مسئلھاست نشدهرا در مح�ور یشناس�و امام نمودند و وجود ام�امخاص یمكتب نیتدو بھ مبادرت یاشھیاند نیبر مدار چن مدرسھ نیا در ھیلیاس�ماع ت�وانیم اظلح� نیام�د. و ب�دید نی�پد ھی�امام یھااز فرقھ كیچیحد در ھ نیا تا یدیقرار دادند و تأك ینید اتیح

ب�ر خیت�ار درطول ھیلیاسماع معارف و لذا كل دانست یعیو ش یاسالم یھافرقھ نیتر یامام یاعتقاد اصول لحاظ را بھھ�ا یراھ�گم را دچ�ار فرق�ھ نیا گاه حقد بریتأك نیباشد. و ا یم فرقھ نیا از افتخارات كھ گرفتھ شكل یشناس مدار امامباش�د. و یم� یوسواس� نیاز چن� برآم�ده ، یپرس�ت نام�ھ و نس�ب ب�ودن یبداند و فاطم را امام و ناكس تا ھر كس نموده

طلب استیر یادانیش كھیزدند در حال از امامت و دم كرده سوء استفاده یاری، بسھیلیاسماعیاعتقاد خصلت نیز از این ام�ام كنن�د و خ�ود را ب�ھ خ�ود اخت�راع یب�را نام�ھ نس�ب كی� ب�ود ك�ھ یك�اف ز فقطیخود ن امامت اثبات یانبودند. بر شیب

لی�دل نیھم� ند. ب�ھینما دانیمر جذب یبرا یرا دام ھیلیاز شعارھا و شعائر اسماع یمقدار سازند و متصل جعفر صادق

٧

اكن�ون . و ھ�ماس�ت ھا ب�ودهش�تر از س�ائر فرق�ھیب بمرات�ب نم�وده رخ ھیلیاسماع ۀدر فرق كھ یھا و انشعاباتتعداد تفرقھ یانامھبا نس�ب كیحضور دارند و ھر یدر بالد اسالم یو متخاصم متفاوت امامان با ھیلیاسماع بزرگ ۀفرق حدود پنج

محم�د ین�زار ۀ، فرق� ام�ام و ن�ھ چھ�ل یدارا یش�اھ م قاس� ین�زار ۀ: فرق� كنندیم و امامت تیحقان یخود دعو بیدر ج یمانیس�ل ۀو فرق� و دو ام�ام پنج�اه یدارا یداود ۀ، فرق� ام�ام و شش ستیب یدارا یبیط ۀ، فرق امام چھل یدارا یشاھو و افغانس��تان م��نیو ھندوس��تان در ھیلیاس��ماع ب��ھ منس��وب فرق��ھ نیچن��د، نی��ب��ر ا . و ع��الوه ام��ام و ن��ھ چھ��ل یدارا ك�ھ اس�ت چن�د ق�رن از آن�ان یباش�ند و برخ�یم جداگانھ یامامان یدارا و قا پراكندهیآفر و مصر و شمال و لبنان ھیسور شیب یدارا ھیلیاسماعبھ منسوب یھافرقھ نیا كل برند. و در مجموعیندارند و در انتظار ظھور بسر م یمشخص امام ھستند. امام ستیاز دو

خ�تم ص�ادق فرزن�د ام�ام لیاس�ماع را ب�ھ امام�ت ب�ود چ�را ك�ھ» یام�ام ھف�ت«ھمان�ا ھیلیاس�ماع ۀفرق یاصل تا قرنھا نام یمھ�د یرن�د و در انتظ�ار ظھ�ور جھ�انیگیق�رار م ب�تیدر قلمرو غ پس زان شد ویم محسوب ششم امام دانستند كھیم ھیعش�ر یموع�ود اثن� یمھ�د یعس�گرحسن بن محمد و ھمنام است لیپسر اسماع» محمد« نامش باشند كھیم وعودممس�تقر و را ام�ام )(عحس�ن ، ام�امھیلیاس�ماع ب�ود. از آنج�ا ك�ھ ش�ده اعالن امبراسالمیپ توسط اشھیو كن نام باشد كھیم

لی�ب�ود ت�ا تحو ش�ده نھ�اده» ع�ھیود« ب�ھ ین�زد و یم�دت یب�را امامت خوانند كھیم مستودع امام دانند و بلكھینم یاصل یم� محس�وب شش�م ام�ام ھ�م لیاس�ماع و پس�رش است پنجم امام صادق امام انیلیشود لذا در نزد اسماع )(عنیحس امام

ھیعشر یاثن در آغاز ھمچون ھیلیاسماع نیگردد. بنابرایم یتلق بیو غا ھفتم امام ھم محمد یعنی لیگردد و پسراسماع یب�اور نیتمام�ا ب�ر چن� ص�باح و اعتق�اد حس�ن نم�ود. س�نتیدتر میش�د یحت� لح�اظ نیبود و بد تیمھدو دا معتقد بھیشد

و یساز نھیزم عنوان خود را بھ ز نھضتیخود و ن یبرد و قالعھایبسر م ز در انتظار ظھور امامیاو ن و قرار داشت كرد.یم یتلق بیغا ظھور امام یبرا یامقدمھد ی�پد ھیلیاس�ماع بن�ام ك�ھ یئھاھا و فرق�ھسلس�لھ دانن�د و ل�ذایم یام�ام را ھفت لیو اص خالص ۀیلی، اسماعنیمحقق ۀھم

یس�ودا در فق�ط باش�د ك�ھ یم� صدر اسالم لیاص ۀیلیز اسماعا انحراف ۀمثاب نمود، بھ یرا معرف یامامان آمد و بالوقفھ ھا گ�زارشفرق�ھ نی�ا ۀپ�رد در پ�س ھم�واره امام�ت بر س�ر تص�احب نیخون یدعوا ھمانطور كھ است و سلطنت استیر

بن�ام ان�د ك�ھبوده انیعباس� فتخال ھا ذاتا از جنس سلسلھ نی. ااست دهیرس ثبت بھ پدر و پسر ھم قتل گاه كھ است شدهر پ�ا ی�ز را ھ�م عتیش�ر كردن�د و اص�ول مب�ادرت انیعیش قتل بھ ھا نمودند و گاهبر سر كار آمدند و ستم یو فاطم یعلو

شدند. ساقط یآنھا با رسوائ گذاشتند و جملھ مطلق�ا اھ�ل یعن�یمص�ر نب�ود در یف�اطم امام�ان رویاو پ ھد كھد یم نشان بوضوح صباح و عملكرد حسن و آداب سنت

ۀیلیاس�ماع كی� نبود بلكھ سلطنت او در یعن�ی دانس�ت ینم� را ام�ام هللا و اخالف�شب�ود و مستنص�ر ب�ا یام�ام ھف�ت واقع�ا ن�زار پس�ر یادالھ� یاختف�ا ۀمس�ئل . موع�ود ب�ود یمھ�د یعن�ی محمدنبود و در انتظار ظھور یامام نوزده خودش زمان نیچن� در الم�وت یندارد و ھرگز احد خیدر تار ینشان نیكمتر كھ است شھیر یب ۀافسان كی الموت ۀدر قلع امام بعنوان یخ�ود م� یو مقت�دا ام�ام ا نائ�بی� خ�ود او را ام�ام ، ش�خصص�باح حس�ن انیو ف�دائ روانی�پ دار نكرد و ھم�ھید را یكس

گ�زارش نیچند ینكرد. ول ظھور ھم الخرهانشد و ب دهید نبود و ھرگز ھم انیاز فرزند نزار در م یگز نامخواندند و ھر دند.یرس قتل بھ ھیدر اسكندر داشت امامت ۀیداع كھ یمستعل امر برادرش بھ نزار و فرزندش دھد كھیم نشان یخیتار نی��د ای��گز ینینش�� نك��رد و خان��ھ خ��ود را ادع��ا امبر ھرگ��ز مق��امی��پ از رحل��ت ، پ��س ب��ال من��ازع ام��ام )(عیعل�� ك��ھیحالدر

س�نت و نھ است جور بوده نیسالط سنت نی. اآنھاست یادعا برابطال دال یجعل امامان انیدر م یو پدركش یبرادركش م��رگش ھنگ��ام ب��ھ ق��رار ن��داد و یو وراثت�� نتس��لط، خ��ود یب��را ھ��م ص��باح نح��س خ��دا. ھم��انطور ك��ھ م��ردان و امام��ان

٨

نیباش�د. بن�ابرا یم� در الم�وت ام�ام تیموجود برعدم خود دال د كھیبرگز تیوصا د بھیام بزرگ یرھبر را بھ یشورائ ت�ا ھ�میماھ و تاس�و مبر خ�ارج یبكل� خیت�ار در ط�ول ھیلیاس�ماع یام�ام چن�د ده یھاسلس�لھ نی�از قلم�رو ا صباح حسن

یشناس و امام معرفت ۀو توسع عدالت یایو اح یبر اشد تقو حق مردان ۀھم او ھمچون یزندگان . سنتاست متفاوت .افتیشتر یب یقداست ھیلیاسماع امامان ۀاز ھم نحالینكرد و با ا یادعائ نیكمتر و خودش قرار داشت

از ام�ام ب�ود ك�ھ یاژهی�و و علوم بخاطر معارف در نظر او ھیلیاسماع تی بود و جذاب یعشر ی اثن كیعمال صباح حسنب�ود. افت�ھیاس�تمرار خیدر ت�ار عن�وان نیھم و تحت لیاسماع طرفداران در كانال و برخاستھ باقر و جعفر صادق محمد تی�مظلوم نبود. او معتقد بود ك�ھ كیزیمتاف ساختن یكیزیو ف عتیشر نمودن یو عقالن نید كردن یجز علم یزیچ آن و نم�ود و خ�ود دس�ت آم�اده ظھ�ور ام�ام یرا برا طیشرا یستیبا بلكھ ستین ظھور امام یبرا یكاف شرط قیو خال انیعیش

ك�ھ یاعھی، ش�دانس�ت یـ انقالب� یعلمۀ عیش یبان یرا براست صباح حسن یستیبا لحاظ نیشد. بد میامر عظ نیاندركار ااء ی�اح ص�باح حس�ن بواس�طھ ب�ود دوب�اره ش�ده و مس�خ گش�تھ یتھ� حرك�ت از محت�وا و یعباس� یبن فیتحر در دستگاه

در مص�ر ب�ھ یف�اطم نیس�الط و عملك�رد تی�با ماھ بود و لذا بسرعت ھیو باقر یجعفر اءگر مكتبیاح . او درواقعگشت .را جدا ساخت د و راھشیرس بست بن

معتق�د ب�ھ ك�ھ یانم�ود: دس�تھ میتقس� دس�تھ س�ھ ب�ھ توانی) را معھی(ش ھیامام یھافرقھ ۀھم تی ماھ لحاظ بھ یبطور كل ا ام�امی�ر را ی�پ ك�ھھستند » ریپ« یدارا نمود كھ ھیصوف یھافرقھ ۀھم شامل توانیرام دستھ نی و حاضرند. ا یح امامرا ھیلیب�ا او ھس�تند. اس�ماع كام�ل و ارادت دانن�د و در اطاع�تیم زم�ان ام�ام یتجل� ن�ھیا آئیو ا قطبیو امام ا نائبیو

رد ر را ن�دای�پ تی�معن�ا و ماھ د مطلقا آنیجد در قرون فرقھ نیحاضر ا امام شمرد ھر چند كھ دستھ نیاز ا یستیاسما با ر حال��تی��اخ یھادر دھ��ھ یحت�� ك��ھ اس��ت» نم��اد« كی��ندارن��د و اساس��ا یو ب��ھ یو ارادت�� م��انیمطلق��ا ا زی��ن روانشی��و پ .است داده از دست روانشیپ انیز در میرا ن نشینمادز ی�لند و نمتوس� ص�در اس�الم ماماناز ا یكی بھ دستھ نیاز ا یاند و ھر گروھمرده امامان معتقد بھ ھیاز امام دوم ۀدستاكث�ر یو حت� .... حس�ن و ام�ام نیحس� ، ام�ام ك�اظم یموس� ، ام�ام رض�ا امامبھ نیمتوسل یھائتیھ مقابر آنھا، مثل بھ

كی�ش�تر یب ،دارد ا مرش�د در آنج�ا حض�وری�ر ی�پ نام بھ كھ ھم یشوند و كسیم محسوب نوع نیعمال از ا ھا ھم خانقاه باشد. امر خود داشتھ و و اطاعت ارادت را تحت روانیبتواند پ كھ یكس نھ است یمتول

كنن�د. یم س�تید زی�ام نی�ا برند و بھیم بسر ھستند و در انتظار ظھورش بیغا رو امامی، پانیعیاز ش سوم ۀو اما دستد ی�دانن�د و تقل یم� زم�ان ام�ام نائب ۀمثاب را بھ مرجع نیباشند و ایم عھیش مراجع دیو تقل میتعل اكثرا تحت جماعت نیاندارن�د و نی�د ب�اطن ب�ھ یباشند ت�وجھیم عمدتا عوام ز كھین دستھ نیپندارند. ایم بیغا از امام اطاعت او را ھمان از

برن��د و از یو تض��اد بس��ر م�� گ��ر در تن��ازعید ۀدو دس��ت آن ب��ا و ل��ذا ھم��واره دھن��دیم یظ��واھر ش��رع را ب��ھ تی��اھم تم��ام ند.یجو یم یزاریب نید معرفت

یخ�ود ـ فراموش� حد تا س�ر ھیتق الك بھ كھ است قرن حدود ھفت ھیلیاسماع كھ د گفتیبا مقدمھ نیآخر ا كالم عنوان بھ معتق�د ك�وربن ی. ھ�انراس�ت نم�وده ھی�را تق یزیچ چھ كھ است رفتھ ادشیاصال كھ نموده ھیو آنقدر تق است فرو رفتھ

یاثن� فتص�و ان�اتیدر جر جیبت�در ، ص�باح حس�ن نھض�ت از اف�ول پ�س اشھی�تق در دوران ھیلیاس�ماع عرف�ان ك�ھ است ش�ود و تح�تیم دهی�نام ھیلیاس�ماع م�روزها ك�ھ آنچ�ھ ك�ھ علنا معتقد است قیطر نیبد شانید. ایگرد و جذب حل یعشر ك�ھ اس�ت یاھی�نظر نیت�ر برح�ق نی�. و ا ن�دارد یقیحق ۀیلیاسماع بھ یابد اصال ربطییم تیھو حاضرش امامانن عنوا یبن� د و اتھام�اتكن�یجدا م را از ناحق حق یبراست كھ است شده ابراز معاصر جھان خیدر تار ھیلیاسماع ۀفرق ۀدربار را ھ�م امامت حساب حال نید و در عیزدا یم مكتب نیا قتیحق را از دامن یبیو صل یو مغول یخوارزمشاھ و یعباس

٩

یخیت�ار تی�را از قلم�رو ھو بب�رد آن�ان ینام مدرن ۀیلیحاضر اسماع علنا از امامان كھآن كند و بدونیجدا م از سلطنتو در اس�ت دهینرس�ان یاری� فرق�ھ نیا حق بھ كوربن یھانر ھمچون یمحقق چیھ قیطر نید. بدینمایم حذف ھیلیاسماع .است ساختھ كیتفك را از جعل و اصل است نموده و اسالم تشیع جھان بھ بزرگ یخدمت واقعو اس��ت آم��ده نگ��ارش ب��ھ تی��و ھو ین��یدرد د یاز رو ك��ھ كی��آكادم قی��و تحق پ��ژوھش یاز رو مختص��ر ن��ھ ۀرس��ال نی��ا ھ��ر چن��د ك��ھ میباش�� ق��رار ن��داده را م��ورد اھان��ت یكس�� ك��ھ میدواری��ام زی��د. و نی��را بك��ار آ تی��ھو طالب��ان ك��ھ میدواری��ام

، دهیكش��ان یوی��دن ینھ��ادكا ب��ھ یحق�� عن��وان تح��ت را ك��ھ یئو اف��راد و گروھھ��ا اس��ت دردن��اك ح��البھر ق��تیحق یجس��تجو ن�د چ�را ك�ھیآیم ین�ید وح�دت ت�ا بخ�دمتیرن�د و نھایگیق�رار م ق�تیحق زخمھا در خدمت نوع نیسازد و ایدار م حھیجرحض�ور یعیش و خاصھ یاسالم یھافرقھ ۀھم در دل كھ است یاواحده حق دادن نشان رسالھ نیما در ا اھداف از یكی

در ذات ھیلیاس�ماع ۀفرق� ك�ھ میدھ� تا نش�ان میاكرده یباشند. ما سعیم اسالم ذات كھ است و امامت امام حق و آندارد اس�ت ش�ده عداوتھا موج�ب حد تفاوتھا را تا سر نیا كھ ندارند و آنچھ ھیعشر ی با اثن یتفاوت چیخود ھ یادیبن ۀو گوھر

دهیكف�ر كش�ان ت�ا بخ�دمتیو نھا س�اختھ پ�اره را تك�ھ یاسالم تام كھ است بوده خیتار در طول االندج یھاسوء استفاده یای�در اح یتالش� رس�الھ نی�. ااس�ت نم�وده یتھ� تی�و از ھو س�اختھ یلیاس�رائ یـ بن یونانی و علوم د تمدنیو مر است رد.یقرار گ عج زمان امام لمقبو میدواریام كھ است ھیامام تیھو

علی اکبر خانجانی

١٠

:مسلح یـ ظھور مرتاض١

یالھ� یای�از س�ائر انب را امبر اس�المی�پ ك�ھ باش�د یالھ� س�ائر م�ذاھب بھ نسبت یمحمد اسالم نیدر د تفاوت كی اگر فقط یانی�ب ب�ود و ب�ھ كی�و چر مس�لح یامبری�پ محم�د ك�ھ س�تا سازد آن مفھوم او را ینید یھایژگیز كند و لذا سائر ویمتما ۀبواس�ط فقط خودش بقول كھ یبود. كس خیتار كل انسان نیكتریو چر نیتر مرتاض جنگجو بود و بلكھ یصوف كیدگر یجنگ� و ت�دارك جن�گفك�ر ب�دون ھ�م یالحظ�ھ رس�التش س�ال س�ھ و ستیب و در كل بشر است یسرور ابنا فقرش اشد

عمرش لحظات نیآخر و در بستیم پھلو و شكم بھ سنگ اشیو گرسنگ ضعف و از فرط ستیز یكیچر نبود و تماما بود. یساسان یامپراطور بھ حملھ در تدارك) و (صمحم�د نی�و د اس�الم وانت�یم» یكیالكتی�د« نیام�روز اص�طالح متضاد و بھ تیو بغا دوگانھ یژگیو كی نیاز ھم اض�تیر و را تص�وفی�ز نمود. زیمتما یبشر و فرھنگ و معرفت و مذھب و تمدن خیتار را از كل انسان نیا تیشخص

بم�ذھ یخیت�ار رد مطلقا بنا بر عرفیگیدر برم از رسالتش قبل را در دوران امبر اسالمیپ اتیح كل و انزوا و زھد كھ قی�ب�ا خال و س�ازش و آرام�ش ص�لح نی، قراضتیزھد و ر . ھموارهاست نآ در تضاد با و بلكھ ستیسازگار ن با جنگ ب�ر ص�ورت یلیس� و چ�ون یكن� دش�منان خ�دمت یستیبا تا آنجا كھ است و رضا بوده میتا سر حد تسل دشمنان با و بلكھ

ب�ا ظھ�ور م�ذھب نی�. ا یرا ببوس� دش�منانت زنند و دست یلیس تا یآور شیپ تمنا بھرا با گر صورتید تو زنند طرفآم�د و عص�ر انی�پا ز ب�ھی�ن خیت�ار دور كام�ل كی�د و یبسر رس یخیتار لحاظ بود بھ رحمت مظھر كمال كھ حیمس ی سیع

ھ�ا گش�تند. امتیق ۀپ�ا كنن�دز بری�ن ش�د و امام�انش الزمانآخر نید ) ھم(صمحمد نیآغاز شد و لذا د امتیو ق الزمانآخرظھ��ور یع��یطب ۀج��ینت ق��تی) در حق(صمحم��دد و یانتھ��ا رس�� ب��ھ ك��افران ش��قاوت خداون��د در قب��ال یص��بر رحم��ان واق��عدرآورد انی�پا ون�د را ب�ھخدا ی) نمود صبر رحمان(عحیمس با لیاسرائ یبن كھ یامعاملھ او بود. آن ) و سرگذشت(عحیمس

ینص�ار از یبرخ� نی مؤمن دوستان نیبھتر كھ ذكر شده میكر در قرآن لیدل نیھم نمود. بھ حرا مسل امبرشیپ نیو آخر بود. یسویع رحمت تیاز غا ) برخاستھ(صمحمد ھستند. پسو ب�ا ك�افران آن�ان یج�ا فرم�ود و خ�ود ب�ھ یاری�كفار قبال آشكار در معجزات ۀرا بواسط امبرانشیپ ۀبا ھمیخداوند تقرو حانھخود مس�ل امر كرد كھ ) و مؤمنانش(صمحمد بھ یداد. ول نصرت را د و مؤمنانشیجنگ گران لھیو ح ستمگران یو بش�ر ین�یرا زم نشی�د لك� )(صمحم�د نیخداوند با د واقعنبرد با كفار ستمگر پردازند. در بھ یعاد یبشر ھمچون

و نیت�ر ین�ی، زم )(صمحم�د لح�اظ نی. ب�داس�ت اس�الم مخ�تص ی، ام�ر خ�دا در راه و قت�ال» جھ�اد« ۀنمود و لذا مس�ئل یباش�د و ق�انونیم دارا مس�لمانان یوی�دن اتی�ح یرا ب�را احك�ام نیز ك�املتری�او ن نی�و ل�ذا د اس�ت امبرانی�پ نیتر یخلق .است اسالم نید مختص نی. و ااست آخرالزمان و امتیق ۀھمانا واقع آسمان شدن ینی. زماست كاملاز اس�ماء » م�ؤمن« لیدل نیھم . بھیجسمان باشد نھیم یو روحان یباطن نصرت كی یالھ ، نصرت )(صمحمد نیدر د

ز.ین» امام«و خداوند است

١١

:امتیق و رسول عقل ـ رسول٢ او كن�د و راز دع�وتیم را دع�وت مردم�ان ، یك�یزیو ف ین�یع ۀزمعج� چیھ یب كھ نستی) ا(صمحمد نیگر دید یگژهیوی وی�و دن نی�د س�اختن ید: عقالن�ی�نمایم تعقل بھ دعوت كھ است ینیتنھا د . درواقعستیو شعور ن تیجز عقالن یزیچ یو علم� یو عرف�ان یتمام�ا عقالن� محم�د نی�د . پس فرش یبر رو عرش افتنیو كیزی متاف افتنی یكیزیو ف آخرت دنید

ۀخان�� عب��ور از اط��راف ھنگ��ام ب��ھ ت��ا م��دتھا كف��ار مك��ھ لی��دل نیھم�� ). و ب��ھ(صمحم��د نی��د ۀمعج��ز ك��ل نس��تیو ا اس��ت یشستش��و نیام��روز اص��طالح ب��ھ نش�ود و فع��ال و شعورش��ان ش�تند ت��ا عق��لگذایم خ��ود پنب��ھ ی)، در گوش��ھا(صمحم�دو یم��اد عق��ل ن��ھ یب��ود منتھ�� عق��ل رس��ول در واق��ع محم��د بمانن��د. پ��س یب��اق جاھ��ل نگردن��د و ھمچن��ان و طلس��م یمغ��زن�د و یبب نیع� خداون�د را درع�الم یاھد و نش�انھی�نما را درك و اس�رار نھ�ان جھ�ان فوقبتواند م�ا كھ یعقل ، بلكھیحساب

ك�ھ اس�ت» دی�توح« وق�وع ھم�ان نی�ش�ود و ا برداشتھ ا و آخرتیدن نیا بشناسد و لذا مرز بیرا در دن نید یعنیبفھمد. ب�ھ »واقع�ھ« وق�وع ھم�ان نی�. ااس�ت شده ز معروفین» وجود وحدت« مكتب بھ باشد كھیم یاسالم محور عرفان كل انی�ھ�ا را عنھان ك�ھ اس�ت د آم�دهی�پد یعطف� ۀنقط� یھس�ت ع�الم در ذات كھ معناست بدان نی. و ااست» امتیق« یمعناو )(صمحم�د تی�ماھ ك�ھ منظ�ر اس�ت نی�. از ااس�ت ش�ده انی�اسرار ع نیا كردن یفمعر ) رسول(صمحمدسازد و یم جھ�ان یكیزی اس�رار مت�اف س�اختن مفھ�وم و و م�أمور معل�وم است امتی ق ل را او رسویز است شده متفاوت یاو بكل نید

انی�ع زی�ن دوزخ ود ش�ویم آش�كار بھش�ت یبزود كھ است شدهر ذك میكر قرآن در كنند. ھمانطور كھیبروز م كھ است .است شده ۀب�ا واژ ام�تیق ۀواقع� میك�ر در قرآن یول است رفتھ سخن ندهیدر آ یاواقعھ بعنوان امتیق ۀدربار یآسمان كتب مۀدر ھ دهی�نام» ھی�آ« كی� از ق�رآن یھر س�خن نكھیز ای. و ناست وقوع در حال كھ یاواقعھ یعنی است دهیگرد انیب» الساعھ«

، س�ابقھ از ق�رآن قب�ل یآس�مان كت�ب در یزی�چ نی. و چن� یھس�ت از حض�ور خداون�د در جھ�ان نشانھ كی یعنی است شده را دورانی�ز شده ختم ر. نبوتینمود و الغ را درك» نیی النب خاتم«راز و حق توانیمعنا م نیاز ا . و فقطاست نداشتھ

ظھ�ور در نی�ا» ب�ود. رف�تن ب�ھ وممحك� را باط�لی�ز رف�ت آم�د و باط�ل ح�ق«: اس�ت ، آشكار ش�ده و حق شده ختم بتیغ س�تین ، اس�المر از آنیو غ ستین» امامت«جز یزیمعنا چ كی ھب اسالم نیشود و لذا دیم درك كھ است قلمرو امامت

نھم�ا نی�. و ااس�ت حض�ور خ�دا در جھ�ان یمعن�ا ب�ھ» ام�ام«نج�ا ی. در ااس�ت از اس�الم م�ا قب�ل در حد مذاھب یزیو چ ش�ده واض�ح معن�ا در ق�رآن نی�. و ااوس�ت ب�ر وج�ود متمرك�ز و متحص�ن یھست جھان كل كھ است» نیمب امام« یمعنا. بشر اس�ت كی حال نیو در ع ز از اسماء اوستین» امام« است ذكر شده یاز اسماء الھ» مؤمن« . ھمانطور كھاست ام��تیق انی�ب ھم��ان یاس�الم .عرفاناس�ت نداش��تھ س�ابقھ قب��ل و در م�ذاھب آم�ده ق��رآندر از خداون��د فق�ط یاس�مائ نیچن� .استنف�ر كی�در و فق�ط را فق�ط یتیشخص� نیچن� زد. ویر م�یو شمش� بستیم بر شكم سنگ كھ است یامبری پ رسالت نیو ا

ب��ود و ل��ذا او را و حكم��ت عل��م یای��در ك��ھ یبزرگ�� و م��غ كرام��ت ص��احب یص��وف كی��، میابی��یب��از م كھ��ن خیدگ��ر در ت��ار یعن��ی یائی��امبر آری��پ نینخس��ت د و آنی��جنگیم دس��تان رس��تم نب��رد چ��ون دانی��در م ح��ال نیدانس��تند و در ع��یم ج��ادوگر بود. زرتشت

١٢

: ید معانی: توح مھر و قھر یگانگیـ ٣

ت�ا ب�ود آنھ�م مھرب�ان شد فقطیم یمعرف مردم خود بھ یایوجود انب قیاز طر كھ، خداوند یمحمد از ظھور اسالم تا قبل زی�قھ�ر. و ن و ھ�م مظھ�ر مھ�ر اس�ت ھ�م محم�د یخ�دا یشد. ولیم یتلق طانیش بلكھ قھار بود خدا نبود . و آنكھیحدودن�دارد یتیغ�ا ز قھ�رشی�و ن گناھكار است و رككند مش د و محاسبھیرا محدود نما مھرش ندارد و ھر كھ یتیغا مھرش .یآن فقط و نھ انیپایو ب یو المتناھ ندهیفزا ینابود كی آنھم نابود سازد یتواند بكلیم حد كھ و تا آن قی�طر او از د و قھ�ر و غض�بیرس� یم� مردم�ان ب�ھ رسوالنش قی، مھر خدا از طر) ص( محمد نیاز د تا قبل در واقعقھ�ر خ�دا را مردم�ان ی. ول�و امث�الھم و جن�گ و م�رگ یو قحط� یم�اریب و و طوف�ان لیس مثل یعیطب یایو بال مصائبز از ی��بودن��د و ن وج��ودش افتن��د و ل��ذا منك��رییس��تمكار م ا س��ائر مردم��انی��و ع��تیاز طب دن��د بلك��ھیدیخ��دا نم ما ازیمس��تق

ب��دبخت یرا انس��انھائ امبرانی��دن��د و ل��ذا پیدینم قھ��ر وغض��ب را ق��ادر ب��ھ را آن��انی��د زنداش��تن یاواھم��ھ ھ��م رس��والنوج�ود خداون�د تمام�ا از یامبر آش�كار ش�د و گ�وئی�)، مھ�ر و قھ�ر خداون�د ھ�ر دو از پ(صمحم�د نیبا د یخواندند. ولیم نیارترو قھ� نیمھرب�انتر ب�ھ ) مب�دل(صمحم�د اش�د. و ل�ذ خ�تم ھ�م ش�د و نب�وت كام�ل نی�د و ل�ذا دیآشكار گرد امبرشیپ

مقص�ود ك�ھ اس�ت امام�ت مق�ام ھم�ان كم�ال نی�د. و ایرس كمال بھ باالخره و انسان شد كامل انسان واقعو در شد انسان .ر استیو شمش عشق یگانگی ھمان نی. ااوست نید یو بقا است محمد نید

رس�د یبنظ�ر م و گاه است داده اختصاص بخود یموضوع لحاظ را بھ قرآن اتیآ نیشتری، بو قومش )(عیموس داستان امبر خ�دا ب�ود ك�ھی�پ نیتر پرمعجزه یباشد، چرا؟ موسیم نید نیا یو عبرتھا یموس نید ۀدربار فقط از قرآن یمین كھو و ع��زت ش��تیمع لح��اظ داد و ب��ھ ق��رار یبھش��ت طیش��را كی�� در یمانآس�� معج��زات قی��را از طر ق��ومش یمتم��اد انیس��ال ش�دند و تح�ت پرست كافر و گوسالھ افراد قومش ۀبا ھمینمود تقر كھ یبتیغ با اندك عاقبت ید ولیرسان كمال بھ تیامن

و نعمات رحمت ھرگز از درب یبشر نفسھ ك معناست بدان نیدرآمدند. و ا یسامر یعنیاو دشمن نیآشكارتر یرھبر و نیت�ر یش�ق ب�ھ مب�دل یموس� ق�وم گردد ھمانطور ك�ھیرتر ممستمرا كافرتر و متكب نخواھد آورد و بلكھ مانی، ایویدنو نف�اق دند و اش�دیكش�ان فس�ق كف�ر و فس�اد و یرا بس�و مردم�ان ش�دند و ھم�واره نیزم� یبر رو قوم نیتر پرست ایدن ب�ھ ز مب�دلیپرداختند و ن یفروش نید ھا گشتند و بھیباز و حقھ فساد انواع یبنا نھادند و بان نیزم یرا بر رو یاكاریر

خ�دا و ق�وم فرزن�دان دانستند و خ�ود راینم را اصال انسان سائر اقوام حد كھ شدند تا آن یبشر اقوام نیتر پرست نژادو و جن��ون از جھ��ل یح��د نیش��ود. چن�� كن��د ت��ا بخش��وده آنھ��ا خ��دمت ب��ھ یس��تیبا تیبش��ر یم��ابق دادن��د ك��ھ لق��ب دهی��برگز ك�ھ یفرزن�دان ب�ود. ھم�انطور ك�ھ لیاس�رائیبن یبرا یموس و معجزات رحمات آنھمھ حاصل نید در لباس آنھم یتبھكار

كوك�ار و ین یش�وند و اكث�ر انس�انھایو فاس�د م ابلھ كافر و متكبر و یوما فرزندانند عمیآیببار م نیوالد در ناز و نعمتز از ی��ن یالھ�� یای��از انب یاریبس�� ان��د ك��ھبوده میت��ی و گ��اه افت��ھی پ��رورش یش��تیمع س��خت طیو خردمن��د در ش��را م��ؤمن

ھستند.مانیتی نھ�اد و از او اعت�رافیم یو را بر حلقوم رشیشمش افتییم دست كھ یفیبر ھر حر شیدر جنگھا ع یعل كھ میدانیمآوردن�د از اس�الم نگون�ھیا ك�ھ یرس�اند. و اكث�ر كس�انیم قت�ل را ب�ھ فشیح�ر نص�ورتیر ایو در غ گرفتیم نیشھادت بھ

و مھ�ر و و كرام�ات یجنگ� میو غن�ا یب�اف و فلس�فھ بح�ث قی�از طر ك�ھ یش�دند و اكث�ر كس�ان جا و مخل�صپابر یمؤمنان شدند. منافق آوردند عاقبت امبر، اسالمیپ عطوفت

١٣

فرزن�دان ن�وع نی�تر و قھارترن�د و ایجد آنان تیدارند بر ترب یم شتر دوستیرا ب فرزندانشان كھ ینیوالد كھ میدان یم نھند.یم حرمت دارند ویم دتر دوستیرا شد نشانیز والدین

ب�ر ش�ود و ع�الوه تی�گ�ردد و ترب ریپ�ذ تیمس�ئول یس�تیرس�د و ل�ذا با یم� یعقل� بل�وغ س�ن ب�ھ تی، بش�رور اسالمبا ظھرا تی، بشرامتش و امامان امبر اسالمیبكشد. پ یگھ از بچ و دست را گرددیكند و پذ ز دركیخداوند را ن ، نعماترحمت و معرف�ت ازمن�د عق�لین ، ھایھ�ا و خوش�رحمت رشیاند. پذكرده و فنا دعوت یو تباھ قھر و مرگ ھم ف و تعقل یبسوو تفك�ر و تعق�ل مس�تلزم ك�ھ و خودبخ�ود وج�ود دارد آنچ�ھ باش�دیم یوانی�ح طبع یو از رو یزیغر رشیرا پذیز ستین

پنداش�تھ عموم�ا ش�ر ك�ھ بش�ر اس�ت یاننفس� ع�تیطب خ�الف یتیھمانا امور و وضع است یفھمبیو غ ینیببیو غ قتعم ھم��ان نی��و ا اس��ت یریپ��ذ و فن��ا یفھم�� ھمان��ا م��رگ تعق��ل ق��رار دارد. ذات در مح��ور و كم��الش» ین��ابود«ش��ود و یم

ق�رار » یس�تین« او را مت�رادف اس�ت وج�ود خداون�د ش�ده ۀدرب�ار ك�ھ یفیتوص� و فی�تعر را طب�قیباشد زیم یخداشناس لی�ما آن د ب�ھی�نما فھ�م و س�و را سمت نیاگر ا یول است زانیگر از آن انسان قرار دارد كھ یخداوند در وجھ . ھددیم در آن ك�ھ اس�ت یو ال متن�اھ مطل�ق مھ�د مھ�ر باش�د ك�ھیم یس�تیو ن و فقر و قھر و مرگ ضعف دنیفھم شود و آنیم یبران�داز خ�ود ـ ۀو عارفان� یاری اخت و روش راه ھمان نی. و ا باشدیم ید بھشتیجاو اتیح و ھمان ستین یغش چیھ

افتنی�مھ�ر در قھ�ر، افتنی: د استیاضداد و توح وحدت ۀواقع ھمان نیھستند. ا اشاسوه ع یو عل ص محمد كھ است .یستیدر ن یھست

١٤

: استیو س صداقت یگانگیـ ٤ و یو اجتم�اع یاس�یس مش�كالت رف�ع قص�د ب�ھ و غ�ارتگر كش�ورمان كالن داران ھیاز سرما یكی یروز كھ است تیروا نی�ز ش�د. ای�ن ش�ود و اس�ما مس�لمان نمود تا مس�لمان رجوع تشیعبزرگوار از مراجع یكی بھ یاز ورشكستگ یریجلوگ ك��ھ و حاض��ر ش��ده خ��ورده را منافقان��ھ یمس��لمان نی��ا بی��چ��را فر ك��ھ ش��فترا برآ مرج��ع آن روانی��از پ یاریبس�� مس��ئلھامبر ی�تر از پمق�دس م�ن ن�ھ« ب�ود ك�ھ بزرگ�وار گفت�ھ مرج�ع نی�س�ازد. ا را مس�لمان یكن�د و و نیاو تلق� را ب�ھ نیشھادتد و ی�گرد و س�اقط ك�امال ورشكس�ت دار ب�زرگ ھیس�رما نیاز قضا ا» .است انیدتر از ابوسفیپل شانیا و نھ ھستم اسالم شد.» شیدرو« عاقبت

را امبر اس�المی�، پغ�رب م�درن و محقق�ان انرمفس� لی�دل نیھم� . ب�ھھموس�ت انگزارشی�بن ك�ھ است یمحمدراز كی نیا در یآور رتی�ح عل�م صاحب دانند كھیبشر م خیتار یاسیس ۀنابغ نیبزرگتر ، امبر)یپ (و نھ یمعمول یبشر كی بعنوان یم� ابط�ال ب�ھ یرو و م�درن یاجتم�اع عل�وم ۀی�كل كھ است یدر دوران نیو ا است بوده یشناس و جامعھ یشناس روان روند.و ھی�اول ؤمن�انو م یامبر و عل�ی�پ تی شخص یگه دیچیپ تیغا دھد كھیم نشان یآور رتیبطرز ح صدر اسالم خیتار كل

ی. م�اجرااس�تیو س یرن�د ن�ھ اس�ت ب�وده روانشی�او و پ یو س�ادگ اش�د ص�دق ، حاص�ل اس�الم نید یآسا نفوذ معجزه و از مقابل خود انداخت دوش یامبر را بر رویپ كلیابوبكر، علنا ھ سوء قصد كھ توطئھ امبر در آنیپ جان افتنی نجات بی��از عجا یك��ی، نگف��ت دروغ ھ��م كنن��دگان س��ؤال ب��رد و ب��ھ رونی��ب بودن��د ك��رده را محاص��ره اشخان��ھ ك��ھ یكس��ان نگ��اه، میك�ر ق�رآن بق�ول او ب�ود ت�ا آنج�ا ك�ھ یو راس�ت یگو س�اده ص�دق تی�امبر غای�پ اس�تی. ساس�ت یراست و صدق یجادوو استی: س میشویم یو رند صدق یمعنا یگانگی با نجا مواجھید. در ادنینامیم» خور بزرگ گول« كیاو را كافران ! صداقتآم�د. در فع�ل نم�ود و ب�ھ رخ و كمال تمام بھ یمحمد خدا بود در اسالم نیو مقصود د اساس كھ» صدق« گونھ نیو بد چیدر ھ یامر نیو چن است نشده د واقعیمورد تأك» صدق«شتر از یب ییمعنا چیھ ھیو امام ینبو ثیو احاد میكر قرآن ز ھم�انی�ابن�د و نی ینم�در یقش�ر محقق�ان ك�ھ اس�ت یراز و رم�ز ھم�ان نی�. و اس�تیح�د آش�كار ن نیتا ا یگرید مذھب .است بوده میعظ یو گمراھ انینس موجب نیمسلم ۀبواسط كارشنو ا فقدان كھ است یاصلو راز از س�اختھی�ن یا و ب�ب�ر م اس�تیس را از یاس�الم امام�ان ك�ھ اس�ت یراز ھم�ان نی�. ااس�ت یرند نی، بزرگترقصد .است بوده خیدر تار امشانیپ یزرویپ

١٥

: )تی(ثنو كیالكتیبر د آمدن ـ فائق٥ . اضداد است اشد مظھر وحدت یعنی است مذاھب نیتر گانھیز ی) و ننیتر ی(اضداد مذاھب نیتر یكیالكتی، داسالم نید یدی�توح س�رآغاز عق�ل ك�ھ اس�ت دهیرس� مقص�ودش خدا بھ نیرا دیباشد زیم نبوت بر ختم یگرید یمنطق لیز دلین نیا د.یمان قیو تصد را درك یگانگیو گانھیبتواند كھ یباشد و قلمرو معرفتیم

، ش�عور و اخ�الق یب�ان یعن�یر و ش�ر، ی�خ نیب كیو تفك صیتشخ یدانند و لذا بانی) می(دوگانگ تیثنو یرا بان زردتشت از ق�وم ك�ھ دانس�ت نی�د نینخس�ت یبراست توانیرا م زردتشت نید لیدل نیھم دو پا. بھ وانیح شدن انسان یبان یعنی ص محم�د نی�اض�داد، از د یگ�انگی یدر معن�ا ھ�م نی�د و كمال تیتا غاینمود. و نھا را ختم تیوانیو ح برخاست یائیآر

بھ�م ق�وم نی�در ا نی�و آخ�ر د ش�د و ل�ذا اول و عرف�ان و مھ�د امام�ت نشس�ت یائیآر قوم باز بر دل روحش كھ برخاست خوانده و منافقان كافران نیدتریرا شد اعراب كھ از قرآن یاھیآ لیر و تأویدر تفس امبر اسالمیپ ھمانطور كھ . رسدیم

نی�ا خدا بر ندارند خداوند ق�وم نیبا د از عداوت دست اعراب اگر د كھیفرما یكند و م یم یفارس سلمان بھ یرو است خواھد نمود. نید قیو مھد حقا و وارث ی) را وصمرد (سلمان

تی�غا را ب�ھ خیباش�د و ت�اریم امتشی�ق ۀبر پ�ا كنن�د ھم ص محمدو بشر است خیآغازگر تار ۀمثاب بھ زردتشت واقعدر یگ�انگی پ�رچم ھس�تند ك�ھ ام�تیق پ�رچم پ�ا دارن�دگان، برص محم�د نی�د و امام�ان . و مؤمن�ان آخرالزم�ان رساند بھ یم

در اروپا از عصر سقراط تالش نی. ااست بوده كمتح جھان و غم ھم نیر) بزرگتتی(ثنو كیالكتیبر د آمدن . فائقاست س�پرده یرا بفراموش� و اص�ل گش�تھ اس�تیو س و فن�ون مول�د دان�ش و دهیگرد منحرف اشیذات از ھدف جیبتدر تاكنون یو نھا اس�ت امبر آنی��پ نیآخ��ر ھگ��ل ك��ھ د آوردهی��را پد كی��تالكید اص��الت مكت�ب ك��ھ ش��ده یپرس��ت یدوگ��انگ مجب��ور ب��ھ ت��ا

منج�ر نیزم� در مش�رق ت�الش نیھستند. و اما ا ارسطو و افالطون زین امبر مشھورشیپ نینخست گردد كھیم محسوب ح��دتوھ قلم��رو ب�� ، انی��اروپائ باش��د. در واق��عیم خ��ودش نف��س ھی��ب��ر عل مینب��رد حك�� حاص��ل ش��د ك��ھ تص��وف كش��ف ب��ھ

نی�ا نیخ�ود را س�رزم ، نف�سشرق مانیحك یدند ولیرس و فنون علوم قرار دادند و بھ عتیطب اضداد را جھان دنیرسان نھ�اد ك�ھ یرو شیرا پ� یر و برت�رب� انی�م راه اسالم نید یدھند. ول انیر و شر پایخ نیب یابد جدال نبرد ساختند تا بھ

.یخود بخود اضتیدر ر شود و نھ یم ممكن امام بھ در ارادت ود كھب نفس معرفت آن» ص�فھ اص�حاب« ۀدر مدرس� مكت�ب نی�ا .است شده معروف میالمستق صراط بھ كھ است و عرفان عشق راه ھمان نیا كی� زی�ن و اس�تاد ك�املش لیالتحص� ف�ارغ نیتو آغاز بكار نمود و نخس� افتی یبود تجل امبر برپا شدهیپ ۀدر كنار خان كھو یم�ان در نھض�ت ش�د ك�ھیم محس�وب زردتش�ت و حكم�ت نی�د و حاص�ل تنھا وارث واقعدر بود كھ سلمان بنام یرانیا

انی�پا ب�ھ ص م�دمحرا در وج�ود نی�بود و آغ�از د بدر برده سالم جان عام قتل نیاز ا بود و سلمان شده عام قتل مزدكد و در ی��بازگردان رانی�ا ب��ھ را دوب�اره یدی�توح ش�د و عرف��ان كام�ل نی��د ۀك��رد و اس�و خ�ود كام�ل ر را دریس�� نی�ب�رد و ا

را یانقالب� و عرف�ان اف�تی یو مزدك یمانو حكمت را كمال ع یعل نمود و مكتب نیقر را با زردتشت ص محمد قتیحق د.یگرد تشیع یر بنایز سنگ نمود كھ یارزانگینب رانیدر ا

١٦

: و امامت ـ نبوت٦

م�ن ۀدو ش�ق بھ است نفس شدن دوگانھ عاملھمان یبخودآئ نیبشر شد. ا بنام یدو پائ مونیم بخود آمدن باعث مذھب، ن��ور و و اھ��ورامزدا منی، اھ��ر ر و ش��ری��خ، دی��د و نبای��، با ظ��اھر و ب��اطن ، و ذات ، ص��فات ، خ��ود و خ��دا و خ��ودم یب�ود ول� وان�اتیح س�ائر مث�ل یوانی�ح كی� اس�ت نب�وت ھمان كھ یبخودآئ نیاز ا بشر تا قبل . و.... باطلو ، حقظلمت

ب��ھ مب�دلد و ی�كوبیم ھ�مز دری�ن را وج��ودش یع�یطب نیق�وان یحت� ك�ھ ختھیو افس�ار گس�� صید و ح�ریار ش�دیبس� یوانی�ح خلقت بھ مالئك اعتراض موجب كھ مذكور است ھم میكر در قرآن تیوضع نیا ھمانطور كھ بود خونخوار شده یمونیمام�ر و ما را ھ�م یخود ساز ۀفیز را خلیمفسد و خونر موجود نیا یخواھ ی: چرا م شود كھ یخدا م ۀفیخل بعنوان آدم ! یائنمیم اشسجده بھ وان�ھید م�ونیم نی�در ا ناگ�اه ب�ھ ب�ود ك�ھ یروح� بش�ر آغ�از ش�د ھمچ�ون خیپدر ت�ار بعنوان آدم با حضرت كھ نبوت پسو تن�اقض و ب�ھ دو ت�ا گش�ت د و در ذات�شی�گرد تی�شد و ل�ذا دچ�ار ثنو شد و او را بخود آورد و از خود شرمنده دهیدم

آنچ�ھ شیدای�س�رآغاز پ و در بشر اس�ت ناطقھ سرآغاز نفس نیو ا گفتگو پرداخت بھ با خودش یعنیافتاد با خود جدال» رش�د« ك�ھ اس�ت یزی�چ العل�ل عل�ت نی�در تضاد افتاد و ا بشر با وجود خودش شود. در واقعیم دهینام» وجدان« كھ احس�اس شیدای�پ موج�ب نب�وت یعن�یباش�د. یم خودش بالدر ق انسان تیمسئول از احساس برخاستھ شود كھیم دهینام

در كھ است نید لاو موج نیدار شد. ا مسئلھ بخودش نسبت انسان یعنید. یگرد تشیموجود بھ نسبت انسان تیمسئولوج�ود و یس�از گان�ھیم�رو قل ك�ھ اس�ت امام�ت ھم�ان ش�د ك�ھ یعطف� ۀد و دچار نقط�یرس و كمال تیغابھ یمحمد نبوت و ارادت اطاع�ت در رابط�ھ ك�ھ اس�ت نف�س معرف�ت ۀواقع� ھم�ان نج�ات نی�. ااس�ت میعظ� تن�اقض نیاز ا شتنیخو نجات .(موحد) است شده گانھی انسان ھمان امام شود چراكھیم ممكن امام بھ نسبت ندارد. سابقھ قبل مذاھب ھرگز در كتب قرآن سخن نیا». اشدبیاز او (خدا) م ر و شر ھمھیخ بگو كھ«دگ�ر یم�ین ۀكنن�د باط�ل ق�رآن اتی�از آ یم�ین یعنی كتابھاست نیتریو اضداد نیتر یكیالكتید قرآن ، كتابیمنطق لحاظ بھم�ذكور ھ�م در خ�ود ق�رآن مس�ئلھ نی. ااست قتیحق نیانگر ایقا بیز دقین و منسوخ ناسخ اتی. آ رسند یبنظر م اتیاز آ ۀھم� كنن�د ك�ھ درك یس�تیبا معرف�ت اھ�ل مؤمن�ان یول� است تناقض یخدا تماما دارا اتیآ ند كھیگویم یاریبس كھ است نی�د و انسان بودن یجبر بوضوح قرآن اتیاز آ یاریبس باشند. بطور نمونھ یم یواحد قتیامر و حق یدارا اتیآ نیا

دانن�د و ل�ذا یار میاخت یرا دارا انسان شدت نیھم بھ وجود دارند كھ یاتیآ حال نیكنند و در عیم انیرا ب تیو امر ھدا ھا را در ص�در اس�المفرقھ نینخست كھ ھیو قدر ھیجبر و مكتب دھند. دو مذھبیم قرار خودش سرنوشت او را مسئول

را از روانشی�، پ و ام�ام امام�ت یول� . باش�ندیم اتی�از آ دو دس�تھ نی�ا كامال متضاد بھ شیدو گرا شدند حاصل جبمو و اس�الم در قرآن كھ . آنچھ دھد یم را نشان مھلك كیالكتیتضاد و د نیاز ا فرار رفتن رھاند و راهیم میعظ تناقض نیا

یانتھ�ا یب� كی�الكتیو د ج�دال نی�از ا ی: رھ�ائستیمذكور ن یرھائ نیجز ا یزیباشد چیم نجات و یرستگار بھ موسوممعن�ا نی) جز اتشیع( ھیامام و مذھب است مسئلھ نیاز ھم تیھدایمعنا یو بطور كل امام یو معنا و ارزش ! حقنفس .است قبل مذاھب ۀھودیتكرار ب نیر از ایو بغ ستین امامت ق جز ح یزیچ اسالم نیندارد و لذا د دگر یو حق . چرا ك�ھاست و امامت نبوت بھ مربوط اتیآ یذات از تفاوت برخاستھ یقرآن اتیدر آ تناقض تمعنا و عل كل یلحاظ بھ

دوگان�ھ یذات� یكن�د و دارا یم� عم�ل یدوگ�انگ ق�رار دارد و ھن�وز در قلم�رو نف�س ھی�و نب�رد ب�ر عل ی تقو بر ذات نبوت نی�و ا تف�اوت نی�توان�د اینمی اس�یو ق یبش�ر و لذا عقل است یاز دوگانگ و خروج شدن گانھیقلمرو امامت یول است

١٧

امامان ۀھم ھمانطور كھكند یو ارتداد م نیاز د الحاد و خروج بھ را محكوم روانشیو پ كند و لذا امام را درك دو حق یان�د. و از طرف�بوده یاجاھالن�ھاتھامات نیچن� ب�ھ محك�وم اس�الم خیموحد تار عارفان ۀز ھمیو ن انیعیش و صدر اسالم

در ھم�واره د ك�ھی�ك�افر و مفس�د گرد یول� عھیبظ�اھر ش� یھائفرق�ھ شیدای�پ موج�ب ھی�امام از مع�ارف دگر سوء استفاده .است كرده یدند، خودنمائیكشیم بر دوش تصوف ۀكباد گاه كھ ضالھ یھااز فرقھ یبرخ حق�وق ی. و شما ب�ا ادااست یتیغا راھم و اسالم است یتیرا غا یزیھر چ د كھی، بدانمؤمنان یا«: د یفرمایم ع یعل

لیو تب�د عط�ف نقط�ھ آن انیب نیتر واضح ع یعل سخن نیا. »دیكن خروج خدا ید و از آنجا برایبرس تشیغا بھ اسالمقلم�رو و ورود ب�ھ یدوگانگ از خروج در قلمرو اشد تقوا و آنگاه یدوگانگ تیغا بھ دنیرس یعنی است امامت بھ نبوتو یواقع� یمعن�ا ب�ھ موحد شدن مقام مانھ نی. و ا نفس تیوحدان باشد ویم قلمرو امامت ھمان كھ هللا است یال تقربرا بطور و شرع ینید احكام كھ است یو ذات یقلب نید ھمان نی. ا یاستدالل عا و عقلاد و حرف بھ نھ و است یوجود نی�. اام�ام یعن�یكن�د یم نی�د ینیع ۀسازد و او را اسویم ید جاراز وجود فرد موح یجھاد و جدال چیھ و بدون یعیطب

و جھ�اد ج�دال د وی�و ترد یاز دوگ�انگ یو خالص� اخ�الص مق�ام ھم�ان ك�ھ اس�ت در قرآن نیالمخلص هللا عباد مقام ھمان. است مؤمن كیوجود اركان ۀوجود و اتحاد ھم شدن كدستیو گانھیباشد و یم یو رستگار میفوز عظ و ھمان است نیچن� . ورضاس�ت و مقام است انیو آدم و لذا با عالم شتنیوجود با خو دنیرس صلح مقام و بھ شدن صالح ھمان نیا

و امام�ان یج�ز ب�را اتی�آ نی�ا لی�دارد و تأو لی�تأو از ب�ھی�ن ھستند ك�ھ در قرآن یاژهیو اتیاز آ یبرخ مخاطب یمؤمنان و وح�دت یدی�توح اتی�آ در واق�ع باش�د ك�ھیم یاتی�آ نیچن بھ مربوط یاسرار قرآنۀ م. ھستین او ممكن مخلص روانیپ

باشند.ینم آن درك قادر بھ د شدگانھستند و جز موح یوجودو تھاس�یدوگانگ انی�ب ك�ھ اس�ت عتیش�ر و ی تق�و یواد تھا و س�الكانر نبو یانگر سیب قرآن اتیاز آ یدگر برخ یانیب بھ

گان�ھیقلم�رو ب�ھ مرب�وط اتی�آ یق�رار دارن�د. ول� یاء الھ�ی�انب آن در رأس ك�ھ اس�ت الخل�ق ی ال الحق ر منیس بھ مربوط خ�ود ام�ام آن رأس در باشند كھیم الحق ی ال الخلق ر منیس یھایگ ژهیو و اسرارگونھ یمعنائ یدارا ، و امامت یساز

در و اب�وذر ك�ھ س�لمان تف�اوت دارن�د مث�ل و اعمال احساس و در ادراك یذات یتفاوتھا یدو واد نیا الكانقرار دارد. س اس��المخیدر تار ك��ھ اس��ت ق��تیر طری��و پ عتیش��ر ع��الم نیب�� تف�اوت ھم��ان نی��ش��د. ا خطرن��اك ینب��رد منج��ر ب��ھ یامرحل�ھ گش�تھ ق�تیطر سالكان بھ نسبت شرع یعلما از جانب ارتداد و قتل یفتوا وجبم و گاه داشتھ مستمر بھمراه یمنازعاتر و یاز س� دو مرحل�ھ بلك�ھ س�تین مكت�ب ، دو ن�وعنی�. ااست عمر در صدر اسالم و ع یعل نیب تفاوت ھمان نی. ااست .است یو معنو ینید سلوك

١٨

: نید ـ ظاھر و باطن٧ باش�د یش�ر م ھی�ر ب�ر علی�قلمرو نب�رد خ و است خلق یبسو از حق نزول ۀمرحل نامند كھیم نزول سرا قو تھار نبو یس حق�وق احق�اق یب�را یو تالش نید تظاھر بھ واقعو در است نیظاھر د نیا .د دار یجدل یذات شود كھیم دهیتقوا نام كھ

ا و یو ر اكراه انواع یطبعا دارا نیاز د مرحلھ نی. ااست شده انیھا بعتیشر حكاما بصورت باشد كھیم ینید و صفاتد ی�ز پدی�و ن اس�ت یو جزائ� یاس�یو س یو اقتص�اد یو حق�وق یم�دن و یو عرف� یاخالق� احك�ام ۀن�دد آوریو پد شركھاست

تم�دنھا و یو بق�ا. یوی� دن نیو د است نید یایدن ھمان نیادگر یانیب . بھ ھاو حكومت و فنون علوم تمدنھا و ۀآورند یو تب�اھ نگ�ردد اف�ول تی�ظ�واھر رعا نیھم� ك�ھ یزانیبم باشد ویم نید احكام و تظاھر بھ یسع زانیم ز بھیحكومتھا ن آورن�دگان یالھ� یای�، انبامبر اك�رمی�پ ولبق� ك�ھ اس�ت قلمرو احكام ھمان نید. اینما یم رخ یو خود ـ برانداز آغاز شده

رانند. یمکم ظواھر ح بھ ز فقطیھا نعتی. و شركمتح ھستند و نھ حكم است حق یسو بھ از خلق رجعت كھ یو عروج یصعود یا قوسو ام دارد ك�ھ یم�دن و ض�د یوی�دن ض�د یمائیس� تماما در واق�ع دو ق�وس نی�و ا اس�ت نی� د ام�تیسازد و قلم�رو قیرا آشكار م نید و اسرار طنبا كھ است امامت ۀواقع ھمان ھ�م ام�ام اس�ت شیخ�و عتیش�ر ۀاس�و ینب� ندارند. ھمانطور ك�ھ یتنازع چیواحدند و ذاتا ھ یامر ظاھر و باطن در حكم فق�ط ) ام�اماس�ت دم�وكرات یواقع� یمعنا بھ یعنی( است یمدا مردیشد ینب كھ زانیم . بھماناست شیخو قتیحق ۀاسو یدور یاز و و م��ردم رودی��ان��زوا م ین��دارد و ل��ذا طبع��ا بس��و یعم��وم مص��الح ۀدرب��ار یدتعھ�� چیو ھ�� بخداس��ت یرونمودن�د و یگرائ� و ف�رداش�د كب�ر و غ�رور ب�ھ ھمم�ت را ع ی، عل� ص امبر اك�رمی�پ از رحلت پس ند ھمانطور كھیجویمو خداس�ت بر ذات ، مماسیعل بود كھ فرموده ھم اكرم ز رسولی. و نخداست یائیكبر از كبر من ز فرمود كھین ع یعلس�تند و یخ�ود ن اعم�ال خ�ود مس�ئول كھ است قرآن در نیعبادهللا المخلص انیب ھمان نیزند. ایاز او سر نم یخطائ چیھجز كھ معناست نیھم بھ پروردگارند و اخالص ۀمظھر اراد آنان كھ معناست بدان نیو ا آنھاست اعمال اوند مسئولخد

یرا م��وال ع یعل�� لی��دل نیھم�� . ب��ھگش��تن گان��ھیو اس��ت ش��دن در ذات یفن��ا ھم��ان نی��و ا س��تین یوج��ود خ��دا در آن��ان نامند. یم دانموح م�ؤمن انسان كھ است نفس از معرفت یواضح انیب ھستند كھ یگرائ و باطن ھیباطن بھ ، معروفانیعیش لیدل نیھم بھ

یخیت�ار لح�اظ ب�ھ ھ�ر چن�د ك�ھ ھی�باطن پوش�د. اص�طالح یظواھر م از جھان و چشم سازدیخود م باطن ھج را تماما متو نف�س معرف�ت اھ�ل باشد كھیم یاناتیجر افراد و ۀھم حال معنا شامل لحاظ بھ ولی ستا شده» ھیلیاسماع« متوجھ فقط

یزی�د و چی�آینم ممك�ن یمعرفت� نیچن� اس�ت نور ب�اطن كھ زنده یبا امام رابطھ را جز دری دارند ز یح امام یعنیھستند تی�وال را تح�ت گ�رانید ك�ھ اس�ت ع�ارف م�ؤمن كی� ل�ی ك ن�ام ام�امنج�ا ی. در استین یانیو ھذ شاعرانھ یھایالبافیخ جز نیگرن�د. بن�ابراید یمؤمن�ان یای�، اولاز مؤمن�ان یبرخ� كھ ذكر شده ھم میكر در قرآن دھد ھمانطور كھ یم قرار یمعنو در حك�م امبر اكرمیمثال پ .است تیخاص انھم یكند و دارایم یرا تداع امامت دگر از ھمان یمرشد الفاظ ر ویپ یمعنا امام�ت مرات�ب سلس�لھ نی�ب�ود و ا ص�فھ یر س�ائر اعض�ای�پ ھ�م ب�ود و س�لمان ر س�لمانی�ز پین ع یبود و عل ع یعلر یپ

زم�ان ا ام�امی� كام�ل ام�ام ھم�ان لزوم�ا فق�ط یح� از ام�ام س�خن نیامبر، خداون�د ب�ود. بن�ابرای�پ خ�ود و رب . و ام�اماستباش��د و در یهللا م یر ال��یدر س� امام��ت و یص��عود یقوس� از نردب��ان یاپل��ھ ۀمثاب� ب��ھ ی عل��و ع�ارفم��ؤمن . ھ��ر س�تین

در یعمل� عرف�ان تی�واقع یمعنا ھمان نیا . باشدیتر میمبتد یمراد مؤمنان برتر است یمؤمن كید یمر خودش كھیحال زن�ده یام�ام یان�د داراس�ر نھاده پشت تیو تقوا را با موفق عتیقلمرو شر كھ یمسلمانان باشد كھیم یعلو ۀعیش مكتب

١٩

و یقلب� نیق�ی ب�ھ ش�رع گردند تا در احك�امیوارد م است نفس و معرفت عرفان ھمان كھ نید قلمرو باطن شوند و بھیمو ب�ا یو تماما وج�ود یروحان و یو قلب یفطر نشانید شوند بلكھ از و ساقطین یب شرع اماز احك نكھیا برسند نھ یعقل ك�ھ اس�ت بط�ن ھف�ت یدارا ق�رآن كھ است ز فرمودهین ص اكرم امبریشود. پ ا و شركھا زدودهیو ر گردد و اكراه شوق یمق�ام كھ است ذات یگانگید و یتوح مقام ھمان نی. و امانیا و نھ دینیكفر بب د در آنجا نھیبرس آنم ھفت بطن بھ چون .ھاستیدوگانگ یر و شر و ورایخ یسوفرا

٢٠

: ھا در صدر اسالمتفرقه نیـ نخست٨

و یادع�ائ و یو حداكثر ذھن یكالم نشانید ھنوز كھ یكسان نیب یعنینمود. رخ نیو مؤمن نیمسلم ن یب تفرقھ نینخست ع یعل� تی�وال تح�ت ب�ود ك�ھ نفوذ ك�رده و دلشان جان بود و بھ شده ی، قلبقرآن بقول نشانید كھ یبود و كسان یظاھر ك�ھ ر خ�میغ�د ۀب�ا واقع� فق�ط ول�ی وج�ود داش�ت ص امبری�پ آغاز رسالت از ھمان و تفرقھ تفاوت نیبودند. ا گرفتھ قرارب�ا و ع�داوت جن�گ نینم�ود. نخس�ت د و جنگھ�ا رخی�آش�كار گرد، ش�د دهیكش� یادعائ نیو مسلم یواقع نیمنمؤ نیب خط

نیاو و آخ�ر اتیح در ھمان با رسول عداوت نی. ااست قرار داده را رھبر مؤمنان ع یچرا عل كھ د آمدیپد خود رسول ماند. د و مسكوتیگرد یخنث سوء قصد آشكار شد كھ ۀتوطئ مار بود بصورتیب كھ شیزندگ امیا اوردهی�ن ھرگ�ز باطن�ا اس�الم ك�ھ انی�امو. و كف�ار نیمس�لم نیب� داد و ن�ھ رخ و اسالم نید در بطن و انشقاق شكاف نیا

نی�اص�ال در د چ�را ك�ھباش�ند تفرق�ھ بود ھرگز نتوانستند موجب مكرشان اشد ) و اسالمشانیشمار بودند (جز انگشت یبكل� عب�اس یبن� بدس�ت د و س�پسی�ز مخت�ار و امیدر ق بود و بعدھا ھم واضح مسلمانان ۀبر ھم عملكردشان نبودند و

آش�كار دش�منان ب�ھ یھا ربط�تفرق�ھ نی�ا برافتاد. پ�س نیزم یرو از نسلشان یحت یخیتار مسلم تیروا برافتادند و طبقرا فرق�ھ و س�ھ نم�ود و ھفت�اد رخ جیبت�در بود كھ نید سانی ـ ان یخیـ تار یعیطب تی در ماھ یاواقعھ بلكھ نداشت اسالم ھم��ان فرم��ان در بش��ر ب��ود و تح��ت نی��د ذات اتفاق��ا از نب��ود بلك��ھ و اس��الم نی��د ذات ھا ب��ر خ��الفتفرق��ھ نی��د آورد. ای��پد ك�ھ اك�رم از رس�ول تی�روا نی�د. ایظھ�ور رس�ان ۀعرص را بھ نید و درجات مراتب نمود و سلسلھ رخ نید یذات نیقوانو شرح موجب گردد كھیم مفھوم نگونھیبد» است رحمت من تام یعلما تفرقھ«ا یو » است رحمت من تام تفرقھ«

.است و امامت و اسالم مذھب ۀوسعت نیع و است بوده آن یباطن قیو حقا عتیشر بسطو تناقض�ات یعن�ی اس�ت ب�وده و امام�ت نب�وت نیب یو صور یمنطق تناقض ھمان نخست ۀدر مرحل و تفرقھ توسعھ نیا

ع�روجو س�قوط در حال ءیش كیبر حاكم نی. قوانیصعود قوس بھ ینزول قوس از نید یسیاز دگرد حاصل یابطالھا .است ھا بودهھا مھد تفرقھتفاوت نی. از مذكور استین در قرآن یو امر الھ روح و عروج نزول نی. ا متفاوتند یبكل

خ�دا بودن�د و ج�ز نی�د دو علن�ا دش�منان نی�. ا عباس یز بنیاند و نقلمداد نشده از اسالم یافرقھ بعنوان ھیام یھرگز بنو عم�دا ض�د ش�دند آگاھان�ھ ملحق دو سلسلھ نیا بھ اسالم عنوان تحت كھ ھم یاناتیجر ۀنداشتند و ھم یسودائ سلطنت

را از بط�ن و تفرق�ھ فرق�ھ یمعن�ا ك�ھ بھت�ر اس�ت نداش�تند. پ�س یخود باور یمسلمان ز بھین خودشان یبودند و حت نید ۀبواس�ط ك�ھ ھ�م یھائرا فرق�ھی�ز میننگ�ر» توطئ�ھ« و آنرا از چشم میقرار دھ مو فھ مورد توجھ یو اسالم ینید قیحقا ن�وع نی�ا ھ�م چكسیھ� نكردند و خود بخود نابود ش�دند و ید آمدند عمال عمریپد یا استعماری یداخل یحكومتھا ۀتوطئو یب�یو عم�دا قص�د خ�ود ـ فر خ�ود آگاھان�ھ نكھیا اال است ستھیننگر نید تی ن و بھ نید را از چشم یمصنوع یھافرقھھفت�اد او ب�ھ نی�د یبزود كھ شده نقل امبر اسالمیبپوشاند. از پ نید خود را لباس ینید ضد اعمال تا داشتھ یبیفر مردمھا فرق�ھ یبقم�ا ك�ھ س�تیمعنا ن بدان رسول سخن نی.ااست» تیھدا«در از آنان یكی فقط شود كھیم میتقس فرقھ و سھ

یب�اطن معرف�ت ب�ھ مرب�وط نم�ود ك�ھ را درك» تیھ�دا« یمعن�ا یس�تینج�ا بایھس�تند. در ا قیزن�د و ك�افر و م�ذھبال یبكل ر.ید و الغیآیم ممكن قلمرو امامت در كھ است یو عرفان یروحان و تكامل یجوھر باشد و حركتیم هللا! یر الی: ساست حق یبسو از خلق یر صعودیس ھمان نیا

قض�ات ۀگش�تند و بواس�ط نیاز د خروج ارتداد و بھ محكوم روانشانیو پ امامان ۀھم جیبتدر امبر اكرمیپ از رحلت پسو آش�كار در پنھ�ان اقع�ھو نی�ش�دند. ا قت�ل ب�ھ ز بودن�د محك�ومی�ن ق�رآن حافظ�ان امبر ویپ از اصحاب یبرخ كھ یعمتشر

٢١

نیحس امام خون شد. آنكھ ز آشكار اعالنین ع نیحس امام ۀنمود و دربار رخ انشانیعیش ما بھمراه امامان ۀھم ۀدربار شیز از اعضاین ملجم ابن كھ یبود. در شورائ طرفیظاھر ب و بھ متشرع یقاض كی د بلكھیزی شخص نمود نھ را مباح متش�رع تی�بغا یخیو ش� مع�روف از اص�حاب یاش�عر یش�د. ابوموس� قت�ل ب�ھ محكوم نیاز د خروج جرم بھ ع یبود عل داد. صیرا مرتد تشخ ع یعل بود كھنمودن�د یم ارت�داد و قت�ل ب�ھ را محك�وم مؤمنان بودند كھ قرآن دانشمند و حافظ ینیعز متشریاالحبار ن و كعب رهیابوھر

ساختند. ربذه ابانیدر ب یجیتدر مرگ بھ و ابوذر را محكومش�د س�پرده ع یعل� ب�ھ مؤمن�ان یرھبر شد و اسما و رسما ختم و رسالت ، نبوت ر خمیغد ۀبا واقع بود كھ نیا مسئلھ

یامبر دارای�پ چن�د نف�ر از اص�حاب یا براس�تیآ ولیشد. وانھاده یعل ود بھب آنان یامبر موالیپ كھ یكسان یرھبر یعنی و طالب�ان نید باطن اھل یبرا یعنی. نیمسلم بود و نھ مؤمنان یبرا ع یعل ؟ امامت او بودند بھ یو ارادت عشق چنان ش�تیو مع رف�اه یب�را ند و ن�ھخواس�ت یهللا م� یال� و تق�رب یمعن�و یتع�ال یرا ب�را و ش�رع نیو د اسالم بود كھ معرفت

ر و ی�خ صیتشخ و نیو ظاھر د عتیھنوز در شر یحت كھ یامت بر كھ دانست یم ع یعل . واستیس و استیشتر و ریب یش�د و ب�را نینش� د و خانھیباشد لذا خود را كنار كش تواند رھبر و امامینم د و شركھاستیو دچار ترد فتادهیشر جا ن

ھنگ�ام ب�ھ ی. او حت�س�اخت را پراكن�ده انشی�از اطراف یاریام�ر بس� نیھم� ننم�ود ك�ھ یج�دال ادع�ا و نیخود كمتر فتخال تحم�ل ت�اب ك�ھ بودند گفت كرده عتیبا او ب كھ یكسان ۀھم ، بھمحض یانزوا سال و پنج ستیاز ب ، پسخالفت رشیپذ

یب� بز ھم دماغ ) در نزد او از آبدعوا دارند (خالفت بر سرش ھمھ كھ یزیچ نیا كھ فتگ د، و سپسیمرا ندار عدالتام�ر كی�ن�دارد و و حكوم�ت خالف�ت ب�ھ یربط� چیھ� امام�ت داد ك�ھ را نش�ان ق�تیحق نی�خود ا . او با عملتر استارزش نینخس�ت نی�ان�د. و ادهیا برگزی�را ب�ر دن آخرت كھ است یواقع مؤمنان بھ و مختص یو عرفان یروحان یو رھبر یباطن

نیب� شیبا زن�دگ یعل كھ بود یسرخ خط ۀبواسط نینمود و ا رخ اسالم از بطن بود كھ در صدر اسالم تفرقھ و انشعاب نید نی�) و دسنت (اھل یسنت نی! د یرفانع نیو د یعرف نیكرد: د را جدا د و ظاھر و باطنیكش یویدن نیو د یخروا

د و اص�ال ح�قاافت�ینم اتف�اق یاتفرق�ھ چیب�ود ھ� ینم� ع ی! اگ�ر عل� یامتیق نیو د یوراثت نی! د الساعھ و بكر و قخال بص�ورت ود ك�ھرا ج�دا نم� شیھاو پوس�تھ آش�كار س�اخت را و مغ�زش را ش�كافت نی�د فرق ع ینمود. علینم رخ اسالمو اص��ال اس��الم امام��ت را ب��دونی��و ندارن��د ز نداش��تھ یرھ��ائ از آن ح��ال نیدر ع�� ول��یش��دند ج��دا ھا از مغ��ز اس��المفرق��ھ ش�دند و مص�داق خارج از اسالم واقعدر منكر شدند یرا بكل امامت كھ . و آنانھود استیو تیحیمس ھمچون یمسلمان

یاسم یاواقعھ ھود شدنی نی! و ا ھود شدندی كھ یمسلمانان : آناست رفتھ ذكرشان میكر در قرآن كھشدند یگروھ آن .است یتیو ماھ یعمل بلكھ ستین

ھرگز تا ھم سنت اھل یھافرقھ شد كھیم یتلق اسالم و اصل واضح یبقدر در صدر اسالم و امامت امام ۀمسئل تی اھمو یش�افع ام�ام نامن�د مث�لیم خ�ود را ام�ام انیش�وایرا منكر ش�وند و ل�ذا پ» امام« ۀواژ نیا اند الاقلامروز نتوانستھ بھ .و امثالھم حنبل امام

تض�اد یعن�ی میھس�ت یعرف�ان و امامت نبوت نیاز تضاد ب كامل ۀنمون كیشاھد میكر در قرآن یخضر و موس در داستان معج�زات و عظم�ت و آنھم�ھ كت�اب ص�احب امبر ب�زرگیپ كی كھ می). شاھدنید (باطن ) و حكمتنی(ظاھر د عتیشر نیب

ج�دال آنرا ن�دارد و ب�ا خض�ر ب�ھ و درك حملت ماند و تاب یبا خضر عاجز م در رابطھ نید كمتح منحصر بفرد در قبال و ف�رق تفرق�ھ خ�ود نش�ان نی�ش�ود. اید و از او ج�دا می�گو یم� تا خض�ر را ت�ركینھا ورود یم شیپ بھ تا سر حد جنگ

. اس�ت و حكمت حكم نی. ب و عرفان عرف نیب ) استصعود (امامت ) و قوس(نبوت نزول قوس نیب یمیو عظ نیادیبن

٢٢

ج�ز ظھ�ور یزی�ھا چتفرق�ھ ۀھم� . درواق�عع�تیو طب تی�واقع از ج�نس نھ و است و معرفت علم تماما از جنس فرق نیا .ستین نید و معرفت علم مراتب سلسلھ

چیز ھ�ی�ن س�ائر امام�ان ھم�انطور ك�ھ . با او دعوا داش�تند آنھا بودند كھ بلكھ نداشت یو جنگ جدال چیبا خلفا ھ ع یعلدند چ�را یرس�ان ش�ھادت را ب�ھ آن�ان ۀداشتند و ھم و زندان بیتعق تحترا جور مستمرا آنان یخلفا ولینداشتند یادعائ بود. و جاھالن ستمگران نیا ناحق یدعو ابطال موجب امامان تیموجود كھ

٢٣

: ۀیامام ۀجامع نیـ نخست٩ و ، را درك ص محم�د نی�د ۀو گ�وھر امام�ت ح�ق یكس� دانشی�از مر یش�مار و انگشت ع یجز عل كھ میشاھد حالبھربن�ا رس�ول ۀرا در كن�ار خان� ھی�امام كوچك نو تمد كمون نی، نخستیواقع مؤمنان نینخست نیا نكرد. او بھمراه قیتصد

نی�ا او در رأس ب�ود از جان�ب دهیاو رس� مق�ام ب�ھ ع یعل� بق�ول ك�ھ یفارس� س�لمان بود ك�ھ» صفھ اصحاب« نھاد و آنب�ر یتمام�ا مبتن� یا ب�ود، جامع�ھ كلم�ھ نیراست یمعنا بھ انھیصوف ۀجامع نینخست نی. اقرار گرفت یعرفان ۀیاول كمونبود یاشتراك و یستیواقعا كمون كمون كیز ین یاقتصاد لحاظ . بھنیدر د و اخالص یگرائ و باطن ، آخرتنفس معرفت

ك�ار خ�ودش یبرا چكسیھ كھ یكوچك ۀبود. جامع آموختھ و مزدك یمان در مكتب یفارس را سلمان نآ ۀیاول اصول كھ گش�تیم میتقس� یتس�او اف�راد ب�ھ نیشد و بیم سپرده جمع تماما بھ یاز كار ھر كس حاصل كرد و درآمد ینم یو زندگ

از دس�ترنج ب�ود و ھرگ�ز درآم�د حاص�ل مكت�ب نی�ا ز س�لطانی�ن ع یعل�. خ�ود داش�ت یبرم ازشین ۀانداز بھ یو ھر كس ھا و بردگ�انپ�ا برھن�ھ یس�تیو كمون خ�ود ـ گ�ردان ۀجامع� كی� یبراس�ت كوچ�كۀ جامع نیبرد. ا ینم اش خانھ خود را بھ

نیت�ر و عمل�ھ نیت�ر گرس�نھ و نیرت�ریقف ھم رھبرش بود كھ» ایپرولتار« یامروز زبان ھا و بھجل و آسمان شده آزاد م�ورد تھ�اجم ص امبر اك�رمی�پ ب�ا رحل�ت ) كھماركس ۀیاول كمون خالفبود (بر یاخرو كمون كی نیبود. ا خیتار انسان

یخ�انگ بازداش�ت تح�ت واق�عد و دری�گرد نینش� خان�ھ ھ�م و ت�ار و م�ار ش�د و رھب�رش قرار گرفت معرفت ی ب متشرعانو آم�دھا بودن�د. رف�ت دند و مراق�بیكش� یم� كیكش� اش خانھ روز در اطراف شبانھ از جاسوسان یو لشكر قرار گرفت

یعل�� ۀو خان�� بازگش��ت رانی��ا ب��ھ د س��اختند و س��لمانی��را تبع یرا كش��تند و برخ�� یعرف��انۀ جامع�� نی��ا یاز اعض��ا یبرخ�� یروز د س�اختند و او را ك�ھیشكافتند و شھ پھلو اش خانھ درب دم امبر را ھمیدختر پو تا ھمسرشیشد و نھا زندانش

را چرخاندن�د ت�ا عظم�تش اب�انیو خ دند و در كوچ�ھیبن�د كش� و رضا بھ میتسل كمال بود با فیصد جنگجو را حر تنھ كیو ش�ده پ�اره ھفاطم� یپھل�و ك�ھیا لحظ�ھ یداد و حت� انآن� را ب�ھ اج�ازه نی�ز ای�س�ازند. او ن پ�وچ مردم�ان و چشم در دل ف��وق یمع��ان یدارا عیوق��ا نی��كن��د. ا نینف��ر ت��ا مب��ادا ك��ھ گرف��ت را فاطم��ھ دھ��ان مھیب��ود سراس�� س��قط در ح��ال اشبچ��ھ اند.یخیتار است یمنف ؟ پاسخاست نموده بشر رخ خیتار در كل یاواقعھ نیچن ۀمشاب یا براستی! آ ماند و حوضش یعل نگونھیبد یباش�د. او براس�ت میو تس�ل مھر و قھر و انقالب كمال ۀاسو كھ یبود. انسان ننموده ھرگز رخ یانسان نیچن را مشابھیز

ب�ود و خداون�د گشتھ و محقق در وجود او ممكن و كمالش تمام بھ تیانسان یعنیبود. انسان زانی، م امبر اكرمیپ بقول توانس�تھ نف�س معرف�ت ۀرا بواس�طی�ب�ود ز كام�ل ب�ود. او انس�ان گرفت�ھ نام» ی مرتض«و لذا نموده یراض را از خودش

خدا سازد. را عرش اشنھیو س ابدیبود خدا را در خود ب

٢٤

: یو سن عهیـ ش١٠ مش�ھور یو س�ن عھیش� ن�ام ب�ھ خیدر ت�ار بع�دھا تفرق�ھ نینخس�ت نیا بود. بر سر چھ انشعاب نینخست شد كھ واضح پس یعن�ی ھ�م یاو ھستند و س�ن و عصمت و عظمت تمحب مجذوب كھ امام یچرا و چون یب دانیمر یعنی» عھیش«د. یگرد

انش�عاب ھم�ان نی�. ااس�ت مان�ده یب�ر ج�اتھ�ا یو روا ثی�احاد طبق امبر كھیپ و روش و راه و اطوار و اقوال مقلد آداب ق�رار گرفت�ھ یص�عود یدر م�دار قوس� كھ یكنند و كسان یم ستیز قرار دارند و ولینز یھنوز در قوس كھ است یكسان

یا پرستی، دناست نید در یگرائ و باطن یظاھر پرست نیب انشعاب ھمان نیند. اینما یهللا م یر الیس امام اند و بھمراه ینب� نیب� تف�اوت ھم�ان نی�! ا یگرائ و حكمت یگرائ ، حكمیپرست و معرفت یپرست عتی، شرینید یپرست و آخرت ینید

.است یالھ میو حك. ستیانكار ن ابلق كنند چرا كھیم قیتصد را ر خمیغد ۀو واقع امامت بھ مربوط اتیو روا ثیز اصوال احادین سنت اھل ، ك�افر ام�ام یب�« ھمچون ینبو ثی. احاداست اسالم و تكامل نیتكو یاساس ركن ، دوھجرت ۀواقع ر بھمراهیغد ۀواقع م�رده تی�جاھل م�رگ باش�د ب�ھ نك�رده قیو تص�د خ�ود را درك زم�ان ام�ام ك�ھ یكس«و » ، نماز نداردامام یب«و » است ام�ر اس�ت نی�در ا تفاوت . فقطاست امروز انكار نشده آغاز تا بھ از سنت اھل یاكثر علما ۀاصوال بواسط» .و... است س�نت اھل یاكثرعلما ز توسطیاو ن یو ظھور جھان تیو مھدو امام بتیغ ۀمسئل ی. حت ستیچ امام یژگیو و طیشرا كھ س�نت ش�دند. اھ�ل ام�ام یب� ۀی�ھا، امامی. و ل�ذا س�ن س�تیك ام�ام ك�ھ اس�ت نی�ب�ر س�ر ا مس�ئلھ ول�ی. است دهیگرد قیتصدو ب�ا صدراس�الم در ھم�ان مس�ئلھ نی�واح�د نم�ود. ا یام�ررا ) (حكوم�ت یاس�الم و خالفت امامت خیتار در طول جیبتدر س�نت ، اھ�ل ب�ود ش�ده ش�ود، ش�روعیم محس�وب یماس�ال پارلمان نینخست كھ» فھیسق یشورا« ۀامبر و واقعیپ رحلت

ۀفرق� چھ�ار یب�ان مش�ھور ك�ھ چھار امام د كھینما یخود را بپرورد و معرف خاص امامان تالش نمود كھ در صدر اسالم اشیخیت��ار ۀدر تجرب� ول��ی. یحنف� و ام��ام مال�ك ، ام��ام حنب�ل ، ام�ام یش��افع : ام�ام ان��د جمل�ھ ھس��تند از آن تس�نن اھ�ل خود را كھ یحكومتھا رھبران سنت شدند و اھل ساقط سنت نزد اھل خود در امامت ز از قوتین چھار امام نیا جیبتدر

نی�از ا یك�یرو یعموما خود را پ خلفا نیا را گشتند چرا كھیپذ و امامت امام یداشتند عمال بر جا خالفت یدعو عموماجعف�ر ام�ام از ش�اگردان میمس�تقریا غی�و میمس�تق ش�ان ھم�ھ ك�ھ اربع�ھ امام�ان نینمودند. ایم یمعرف چھارگانھ امامان نمودند.یفتوا صادر م دستگاه نیا یفقھ مسائل یكردند و برایكار م عباس یبن یخلفا علنا در خدمت بودند ع صادق

.است د آمدهیپد صادق امام از مكتب ز در اصولشین سنت اھل فقھ یحت ، ا خواس�تنی�دن در خ�دمت را فق�ط نی�و د نید ساختن یویو با دن حقبر ۀائم امامت با انكار مقام كھ بود یعیطب حالھرب

ام�ام یخ�ود س�ازد و ب�را را ام�ام نیت�ا س�الطید ت�ا نھای�نما لی�م یویدن یمراكز قدرتھا یسو بھ ینید نیچن ناخواه خواه امام�ان یو ادعا شود. حت� تیرعا یحدود تا یحكومت دستگاه از جانب یظواھر شرع بود كھ یكاف نیسالط نیا ساختن یدارا اص�طالح نمودن�د و ب�ھ یص�دور فت�وا م� ب�ھ مب�ادرت یعباس� یبن� یخلف�ا فرمان ز آشكارا تحتین سنت اھل ۀاربع

.است بوده امامانشان مقام برتر از سنت خلفا در نزد اھل نیا مقام شود كھیم درك شدند. لذا بوضوحیم اجتھادو ع ی، عل�چھ�ار فرق�ھ نی�ا یاكث�ر علم�ا برس�د ھم�انطور ك�ھ خالف�ت ب�ھ ك�ھ اس�ت آن س�نت اھ�ل امام كی و حداكثر مقام

دانند. یواحد و برابر م یو حق مقام یارارا د ابوبكر و عمر و عثمانما یمس�تق ك�ھ اس�ت ام�ام ومعن�ا و مق�ام تی�ماھ ۀدرب�ار عھیو ش� س�نت اھ�ل یو ذات� یاص�ل تف�اوت ك�ھ گف�ت ت�وان یم پس

ام�ر الش�عاع تحت امام و مقام ارزش سنت در نزد اھل یعنیشود. یم اسالمو نیاز د دو فرقھ نیا یذات درك بھ مربوط

٢٥

از ام�ر مس�تقل یحق� یخ�ود دارا یبخود انیعیش امام كھیحالرد دریگیم نشئت یشرع و از حكومت است شرع حكومت نی�و د یوی�دن نی� د را در تف�اوت یاسالم نینخست ۀدو فرق نیا تفاوت توانیم نكتھ نیباشد. از ھمیم یاسیس تیحاكم

.دانست یروخاز ی�و ن ام�ام را در ب�اطن ح�ق ك�ھ ین�یشود و دیم تا اقتدارگرایكند و نھا یجستجو م یویدن یرا در قدرتھا حق كھ ینید

انش��عاب نی��خوان��د. و ایم امتح��ان ۀو بوت�� یا را ك��ال قلم��رو ب��ازی��دن اتی��دان��د و حیم و ل��ذا در آخ��رت مؤمن��ان در ب��اطن ۀخان� درب در پش�ت فھیس�ق یش�ورا ب�ود ك�ھ نگرفت�ھ ص�ورت و دف�ن نم�ود و ھن�وز كف�ن امبر رخی�پ رحل�ت ب�ا بالفاصلھامبر ی�پ غس�ل امبر مش�غولی�پ ۀخان� در داخ�ل یعل بود كھ یدر حال نیا . و نمود اعالن را فھیصدا درآمد و خل بھ رسول و اس�الم نی�د را از قلم�رو ب�ود. آنھ�ا علن�ا ام�ام انش�عاب ھم�ان نی�ب�ود و ا مان�ده یشورا ب�اق نیاز ا خارج در یبود. عل یو اعض�ا انی�ھمان�ا بان تفرق�ھ نی�ا یو اراد ینیو آغ�ازگرع یعمل� مس�بب واق�عدر . پ�س بودن�د نھ�اده رونی�ب خودشان كی� ك�ھ داش�ت ق�رار آن و در رأس پ�رده پ�سدر » پ�در خوان�ده« كی� ھمچ�ون عوف حمنعبدالر بودند كھ فھیسق یشورا

دانس�تیم ش�ود چ�ون ف�ھیخل خ�ودش كھ خواست ینم بود و ھرگز ھم بنام یشد و رباخوار یم محسوب بانكدار بزرگ ب�ود. درواق�عن ك�اره نی�د و او ای�را بنما عتیاشد شر تظاھر بھ كھ مجبور است فھیرا خلیندارد ز بحالش یسود چیھ كھ ك�افران ام�ام ھ�م و پ�ول مؤمن�انم ام�ام م�ن : ك�رد ك�ھ اع�الن ز بالفاص�لھی�ن ع ی. عل� بود» پول«ھمانا فھیسق اھل مام ا

.است. اس�ت یعمل� تی�و ماھ و روش و راه رس�م دو بلكھ ستین و عنوان دو اسم فقط یو سن عھیش كھ است واضح نیبنابرا عھیش� ولیبود یسن كی و نسب اصل لحاظ اسما بھ یروم ی؟! مثال موال عھیش انیبسا سن و چھ یسن انیعیبسا ش چھ» البالغ�ھ نھ�ج« ۀگ�رد آورن�د یرض� دیباشد. س د آمدهیپد ر جھانیاخ ۀدر ھزار كھ د استیار بعیتر از او بس خالص یا .حشر و نشر داشت عباس یبن یبا خلفا پدرش بھمراه ولیبود نیآتش ۀعیش كی

دهی�و خوان�ا نگرد روش�ن یھن�وز براس�ت ت�اكنون كھ است اسالم خیتار یمعماھا نیاز مھمتر یكی یو سن عھیش یماجرا .است ب�ھ ك�ھ س�نت اھ�ل یھااز فرق�ھ ید و برخدانن یم بر حق یخلفا د را ھمیزیو ھیمعاو یحت سنت اھل یھااز فرقھ یبرخ

در یواقع� ۀدی�پد كی� یس�ن انیعیو ش� عھیش� انیس�ن ۀدیھستند. پد» یاللھ یعل« ی افراط رو مذھبیاند پ دهیگرائ تصوفھرگ�ز ج�دا ت�اكنون باش�د ك�ھیم یو اس�الم ین�ید در قلم�رو معرف�ت میعظ� یت�یاھم یدارا یبراس�ت ك�ھ اس�ت اسالم خیتار

یمس�تق حنب�ل و ام�ام یم�الك مخصوص�ا ام�ام س�نت اھ�ل ۀاربع� امام�ان نك�ھیاص�ال ا . واس�ت قرار نگرفت�ھ قیمورد تحق ما بن�ام یاز عرف�ا یاریبس� نك�ھیز ای�و ن .اس�ت ار مھمیبس یتأمل دارد و قابل یشگفت بس یبودند جا صادق امام شاگردان

یش�ابوریو عطار ن یروم ی، موال یرازیش ی، سعد یعرب ابن ھمچون اندبرخاستھ سنت اھل انیاز م ھیو امام یعلو . ولیهللا نعمت و شاه

و س�نت اھ�ل امام�ان یحت� یا براس�تی�آ میب�دان یامبر در زن�دگی�پ را مقل�د س�نت س�نت ، اھ�ل فی�تعر اگر قرار باش�د طب�ق د ك�ردهی�امبر تقلی�از پ را ك�ھ یتنھ�ا ام�ر س�نت اھل اند؟ رھبران ستھیامبر زیپ ھمچون یحد ادعا تا چھ نیو اریپ یخلفاز ی�را و ن دنشیپوش� لب�اس ۀویش� و احتم�اال ی عب�اد خش�ك از آداب یا و پ�اره است نیمسلم یو رھبر استیھمانا ر اند

از س�نت یع�اد د مردم�انی�ان�د. و ام�ا تقل غمب�ر ب�ودهیپ ش�اه یجملگ� س�نت اھ�ل رانرھب� واق�ع. در تعدد ھمس�ران مسئلھ .و بس بوده از عبادات نینماد یاپاره امبر فقطیپ

ید نكردن�د ھمان�ا س�ودای�تقل را ك�ھ یام�ر ان�د و اتفاق�ا تنھ�ابوده و مؤمنانش�ان امبر ھمان�ا امام�انی�پ س�نت یواقع مقلدان بود. یمتیبھر ق نیمسلم یو رھبر استیر

٢٦

یخلف�ا نینخس�ت ك�ھ و امث�الھم عثم�ان ابوبكر و عم�ر و چون یكسان وجود دارد كھ صدھا گزارش یخیتار اتیروا طبق خاس�تند ویبرم و مخالف�ت مجادل�ھ امبر ب�ھی�ب�ا پ یش�وند مس�تمرا در ھ�ر ام�ر یم محسوب مذھب نیا یو بان سنت اھل و س�لمان یعل� چ�ون یامبر كسانیپی و چرا چون یب دانیبود. و تنھا مر و محزون خستھ آنان از دست امبر ھموارهیپ

انی�داع ش�ود و ن�ھیم یواقع انیعیش حال مشمول ز فقطین سنت اھل مذھب كیكالس فیتعر و عمار و ابوذر بودند. پس نب�وده نیب�ر مس�لم اس�تیو ر خالف�ت یج�ز س�ودا یزی�امبر چی�پ از س�نت یرویدر پ انیداع نیا ی. منظور ذاتسنت اھل یاریبس� ! ھم�انطور ك�ھ غمب�ر ش�اهی! پیغمب�ریـ پ شاه از نوع امبر بلكھیپ ۀویبش نھ ی! منتھ یامبریپ یدعو یعنی استبودن�د. ـ ش�اه امام یجملگ كھ یفاطم یخلفا اند ھمچون نداشتھ یـ شاھ جز امام یمنظور امامت ۀز دربارین انیعیاز ش ب�ھ س�نگ یگرس�نگ كردن�د و از ف�رط یرھب�ر ع یو عل� ص امبریپ ھمچون شاھان و امام غمبر شاھانیپ نیاز ا كیكدامب�ود. عم�ر در ش�انیمعمول یزن�دگ یل�گ ۀكلب� ھمان شان یفرمانروائ كردند و كاخ یھا كار معملھ چون بستند ویم شكم حكوم�ت یگل� ۀخان� كی�در را ك�ھی�د زی�نما خل�ع رانی�ا یاس�تاندار را از س�لمان بار قص�د نم�ود ك�ھ نیچند خالفتش زمان !؟ بردیرا م یاسالم سلطنت یو آبرو بافت یم لیكرد و زنبیم

یك�یاس�ما ھرچن�د ك�ھ گر نداش�تیك�دیب�ا یتف�اوت چیھ� انی�و عثمان انیفوو ص انیو فاطم ھیام یو بن عباس یبن خالفت یگ�رید و ھی�قدر ۀفلس�ف معتق�د ب�ھ یكیبود و یعشر یاثن ۀعیش یگریو د یلیاسماعۀ عیش یكیو یحنبل یكیو یشافع

نبودن�د یمحم�د مس�لمان یبراس�ت بود كھ نیا و آن بودند یكیباطنا و عمال نھا ھمھیا ولیبود یصوف یكی و آن رجئھم . معرف�ت اھ�ل بودن�د و ن�ھ عتیشر اھل ، نھھیظاھر بودند و نھ ھیباطن ، نھع یعل مكتب دیمر بودند و نھ مقلد رسول نھواح�د خواھ�د ام�تیو تا ق احد استو یامر دو نیرسد و ا یم آن باطن كند بھ یرویپ نیاز ظاھر د جدا و صادقانھ آنكھ

ۀان�داز ب�ھ ول�ینب�ود انی�در م یگ�ر ام�امید ب�ود ك�ھ لی�دل نبودن�د ب�دان كش امام انیو عثمان انیصفو المثل یبود. اگر ف .قتیطر و چھ عتیشر اھل كشتند چھ یرا م مؤمنان یكافد آوردن�د و ی�پد یرا ھمانھ�ائ یو كالم� یاس�م یج�دالھا نی. ااست عھیز شین یواقع یو سن است یسن ھمان یواقع ۀعیش

نمودند كھ اشاعھ مردم انیدر م ب�ھ ھ�ا عام�لیافكن تفرق�ھ نی�نداش�تند. ا م�ذھب ب�ھ و بلك�ھ اس�الم ب�ھ یق�تعل نیكمتر قلبا . است بوده دنیرس حكومت

یباش�د از و داش�تھ ق�تیحق ب�ھ یل�یم باش�د و لی�ما یم�رد حق� ب�ھ یاگر كس كھ نستیدگر ا یو روان یتجرب ۀو اما مسئلد یتقل مرجع بھ نسبت و بخل كبر و انكار و عداوت ۀنشان نیدور بزرگتر راه د ازیكند. تقل یم اطاعت كند بلكھید نمیتقل

یحت� اس�ت تی�معن�ا و ماھ نیھم� یز دارای�ن د از كت�ابی�. تقل ین�ید و عالم عارف كیا یو امام امبر باشد چھیپ چھ است از رس�ول یرویپ بھ دعوت بلكھ نكرده از كتاب یرویپ بھ دعوت را ، مؤمنانرا ھرگز قرآنیباشد ز ، قرآنكتاب اگر آن یان�دوزو ثروت اس�تیر یدر س�ودا ك�ھ یكس�ان ۀز ھم�ی�ن . در ص�در اس�الماس�ت نموده مخلص مؤمنان امر و یایو اول

ۀاس�و ع یعل� ك�ھیحالزدن�د دریامبر می�پ از س�نت یروی�پ از و دم س�اختند یا) حرب�ھ(عیعل را در مقابل» كتاب«بودند تی�رھبان بھ انآن نیتر یجد اند كھ جرگھ نیز در ھمیزنند ن یبا خدا م میمستق از ارتباط دم بود. و آنانكھ یمحمد سنت نیا ۀیاول یھااز اسوه یكی یاشعر یابوموس ندارد كھ و نفاق و غرور و جنونید جز پروار شدن یعاقبت رسند كھ یم

.امر است ل�یو اس�ت نید ۀو توسع ، تماما رحمتص امبر اكرمیپ بقول ھم یبراست یو اعتقاد یفكر لحاظ بھ یو سن عھیش ۀتفرق یاسیـ س یندارد و تماما اقتصاد یو معرفت یاعتقاد یمطلقا منشأئ است انیجر در استیو ر استیدر بازار س كھ آنچھ یو س��ن عھی. ش��اس��ت اپرس��تانیدن و كف��ار و منافق��ان نیو نب��رد ب�� اس��ت خ��دا خ��ارج نی��و د اس��الم ۀباش��د و از دائ��ریم

ۀ بواس�ط آنھم است انیقلمرو ب بھ صرفا مربوط گر ندارند و اختالفشانیكدی با یعداوت چیند و ھبرادر یبراست یاعتقاد

٢٧

ب�ا یج�دال نیو كمت�ر واح�د ب�وده یب�ر ام�ر عھیو ش� یس�ن عارف�ان ۀھم� رود ھم�انطور ك�ھ یم� نیاز ب� و م�ذاكره معرفت .است بوده و ناممكن عبث یكار اكثر عارفان بودن عھیا شی یسن صیتشخ لیدل نیھم بھ اند و درست گر نداشتھیكدی

یار و م�أمنی�و اس�وه ع یاز او جز عل� پس كردندید میاو تقل و روش از راه یداشتند و براست امبر را دوستیپ كھآنان دانی�مر ۀخ�ود س�اختند. ھم� یرا م�وال ع یعل� یاز و بود پ�س شانیامبر، موالیپ كھ شدند. آنان ع یعل ۀعیافتند و شین یعل� پ�س نی�ز میم�وال م�ن را ھ�ر ك�ھ ك�ھ علنا گفت ر خمیغد ۀدر واقع ھم . و رسول بودند رسول عاشقان یروز یعل

جن�گ كی�ش�د یمعرف� یو س�ن عھیش نیب جنگ بصورت كھ یپرست و امام یامبر پرستیپ نیب . و لذا جنگاوست یموال یعل� ینف� ب�ھ یپرستسنت عنوان تحت ھر دو بود. آنانكھ و امام رسول ھیعلنا بر عل یبود و جنگ تیواقع واقعا خالفپرداختن�د رسول سنت ینف بھ یپرست امام عنوان تحت آنانكھ داشتند و را پنھان خود با رسول عداوت واقعپرداختند در

دن�د یجنگ یم� ق�درت بر سر تص�احب بودند كھ منافقان نمودند و ھر دو جماعت یرا مخف ع یخود با عل عداوت عواقدرو عب�اس یو بن� ھی�ام یسر در آخ�ور بن� ھر دو جماعت نیا شد كھ معلوم ھم خدا بودند و در عمل نید و ھر دو دشمن

دارند. یھودی خواران نزول نیب� ۀپ�رد پ�س جن�گ یرون�یب بازت�اب د آمد درواق�عیپد یـ سن عھیش نیدروغ عنوان تحت كھ یاز جنگ لھمرح نینخستو ھی�ام یبن� نینب�رد ب� بازت�اب جن�گ نی�ا زور. ف�از دوم زر و ص�احبان ص�احبان نیب� جنگ یعنیبود انیو عمر انیامو تیف�دا م�ن یھانام�ھ یعل� یبرا كرد ویم دفاع یعل امبر بظاھر از خالفتیپ ز رحلتا پس كھ ھیام یبن . بود عباسیبن

لب�اس ب�ود ب�ھ پرداخت�ھ یعل� از آل دف�اع ب�ھ دروغ ب�ھ ك�ھ اف�تی عب�اسیبن خود را در مقاب�ل چون بناگاه نوشتیم شوم تك�رار ش�ده اس�الم خیت�ار مك�ررا در یماجراھ�ائ نیچن� مش�ابھ قلم�داد ش�د س�نت اھ�ل یامبر برآمد و حامیپ از سنت دفاع ب�ھ س�لطنت ب�ھ دنیرس� یبودن�د ب�را س�نت اھ�ل یص�وف كی� یل�یاردب نیالد یصف خیش از نوادگان كھ انی. مثال صفواست عھیروز ش� كی� یط� ر دریشمش�زور را ب�ھ ج�انیآذربا م�ذھب یس�ن خواندن�د و م�ردم» یعل� آس�تان سگ« خود را ناگاه

كردند. سیو تقد ھیتوج مذھب یسن انیخود را با عثمان یو زرگر انھیاقتدارگرا نمودند و جنگ یم� ق�درت ب�ھ مردم نیب . از اختالفاسالم با تیگر ضدیو د یاقتدار یكی است داشتھ دو ھدف یو سن عھیش نیب جنگ و محم�د ۀرابط� ھم�ان را ك�ھ اس�الم یمرك�ز ۀانداختن�د ت�ا ھس�تیم ز اخ�تالفی�ن یوعل محمد نیب لحا نیدند و در عیرس حكوم�ت ك�ھ مینیبیم� م�ثال ام�روزه . را اس�الم كردند و ھم را دو شقھ مردم . آنھا ھم كنند و نابود سازند بود شقھ یعل و رس�� اس��ت یاس��ما س��ن س��عود در عربس��تان آل یعلن��ا نف�� در اص��ول یگ��ر یو وھ��اب یگ��ر یس��ن ك��ھیحال. در یوھ��اب ماك�ا را یخ�ود ب�ا آمر رواب�ط ) و ھ�میگ�ر یس�ن ۀآورن�د (بواس�طیاد خ�ود می�انق را تح�ت مردم ھم نگونھیبد گرند. آنھایكدی

).یگر یوھاب كنند (بواسطھیم تیتقو ش�ده قی�تزر مسلمانان ، بھ و اسالم نید از قلمرو خارج كھ است ی، امر یـ سن عھیش عداوت كھ است واضح نیبنابرا اھ�ل ش�ود و آنك�ھیم ھی�امام یعن�ید ی�گرایم یب�اطن و معرف�ت عق�ل كن�د ب�ھ یروی�پ رس�ول از س�نت ص�ادقانھ . آنكھاست

یم�ثال م�وال ھم�انطور ك�ھ . كن�دیم قیو تص�د را درك یمحم�د عتیش�ر تی�حقان گ�ام ب�ھ باش�د گ�ام و تعق�ل نف�س معرفتش�د و ت�ا یاستثنائ ۀیامام كی بھ مبدل ناگاه بھ یزیتبر شمس دار بایبود و در د سنت اھل ار متشرعیبس عالم كی یروم .رفت شیپ بھ یھالل یعل مذھب حد سر

ب��ر ب�ود ك�ھ یامپراط�وران نیب� جن�گ بلك��ھ نب�ود تیحیو مس� اس�الم نیب� جن�گ ھ��م یبیص�ل ب�ھ موس�وم یخیت�ار یجنگھ�ا راندند. یم حكم یحیو مس یاسالم ینھایسرزمھس�تند. یك�ی م�ذاھب ۀھم� . مؤمن�اناس�ت ك�رده یمعرف� یحیمس مؤمنان انیرا در م مؤمنان دوستان نیبھتر میكر قرآن ھودیو اسالم نیب یجنگ ھم لیو اسرائ اعراب نیب . جنگاست ینیر دیو غ كاذب یجنگ ھود ھمیو مسلمان نیب جنگ

٢٨

ب�ود، مس�لمانان داده لیتش�ك عارفان�ھۀ جامع� كی� میدر اورش�ل كھ یھودی بوبر عارف نیمارت روانیپ ۀعمد . بخشستیندر یروم� یم�وال دانی�مر انیبود. از م لیاسرائ حكومت شمدر چ یخار آخر عمر تا بھ عارف نیبودند و وجود ا عرب میكر قرآن ھمانطور كھ . د آوردندیپد یآور رتیح شیاو نما ۀجناز عییبودند و در تش ھود و ارامنھی یریكث ۀز عدیتبر

یع�داوت چیواحدن�د و ھ� یب�ر ام�ر م�ذاھب ۀھم� لذا مؤمن�ان واحدند و یبر امر یالھ یایانب ۀھم است بارھا متذكر شده لی�تحم آن�ان و ب�ر است شده قیتزر نیمؤمن ۀبر جامع گران و سلطھ ا پرستانیكفار و دن ۀجامع عداوتھا از نیندارند. ا

.است دهیگرد

٢٩

: امام بتی: سر غ و حكومت امامت یـ جدائ١١ در مس�ئلھ نی�. ااس�ت ام�ام ا حكوم�تی� میحك� حكومت بھ موسوم كھ است مرد حق حكومت ھمان حق د حكومتیترد یب قب�ل چھ�ارم در قرن خیبار در تار نینخست یبرا ھینظر نی. ااست بوده بزرگ مانیحك مورد بحث یالھ حكمت خیتار كل نی�. اون�انیدر و افالطون نیالئوتزو در چ : دیردگ نییتب جھان و غرب در شرق بزرگ میدو حك توسط حیالد مسیاز م

حك�م و ع�دالت تو محب� معرف�ت بر اس�اس كھ است مانیا حكی میحك حكومت و آن واحد است یذات یدارا ھیھر دو نظر م�ردان تیحاكم نینابراباشد. بیم افالطون یجمھور ۀینظر نیالئوتزو ع ۀیدر نظر یدائوئ ۀا جامعی رانند. حكومت یم

تمدن در زمیكمون ۀفاضل ۀنی. مداست د آمدهیپد امام حكومت عنوان ز تحتین دراسالم كھ بشر است یذات آرمان كی حق درس�ت دارد و ین�ید یو ذات� اس�ت متف�اوت یھاو واژه منطق یدارا فقط كھ است آرمان از ھمان یدگر انیز بین مدرن م�ذھب اھل بر دل آن یر مذھبیغ نیعناو رغمینمود و عل رخ جوامع نیتر یمذھب در یستیكمون انقالبات لیدل نیھم بھ

كردن�د. دفاع وستند و از آنیپ انقالبات نیا ر قرار داد و بھیتأث را تحت جھان یمذھب از رھبران یاریبس یو حت نشست .افتی انیعیش انیرا در م تیمقبول نیدتریز شدین اسالم و در جھان

یحكومتھ�ا نیچن� ھرگ�ز ب�ھ میل�ذا حك� اس�ت نی�د را در تض�اد ب�ا ذاتی�د زی�د آی�زور پد توان�د ب�ھ ینم� میحك� حكومت ولی تأس�ف یز ج�ای�او ن تأسف نیا كھ است ابراز كرده تأسف ز با كمالین افالطون امر را نیدھد و ا یدر نم تن یكتاتورید

پ�نج و حكوم�ت نخواھن�د داش�ت را میحك� حكوم�ت لتحم� نرس�ند ت�اب و ع�دالت از معرفت یادرجھ بھ را تا مردمیز داردو آش�كار س�ازد انی�را ب�ر جھان حج�ت نی�ت�ا ا رفتیرا پذ حكومت نیا یو عل امر است نیآشكار بر ھم یحجت یعل ۀسال

و ظ�الم جاھ�ل یب�ر مردم� .ش�ناخت یرا م� را م�ردمی�ز دانس�ت یم� نیق�ی را ب�ھ حكوم�ت نی�ا شكس�ت شیش�اپیپ زی�خود ن و ع�دل یریپذ راند. معرفت حكم با محبت توانینم القلب یقس یراند. بر مردم حكم و عدالت معرفت ۀبواسط توانینم یریپذ و محبت یریپذ خان�ھ ما ب�ھیمس�تق امبری�پ ب�ا م�رگ ع ی. و لذا علاست یو خداپرست یریپذ نیاز د ی شعباتتماما

ش�دند و مش�كوك یعل� نبودن�د ب�ھ یمعرفت� یھنوز دارا كھ یبود. و لذا مؤمنان فھیخل نییتع محل مسجد كھ بھ و نھ رفتب�ر دن�دان بودن�د یعل� خالف�ت نوب�ت دنید رس�ی�ام ھنوز بھ كھ یبق. و ما انتكاریخ یا حت ی خواندند و بسا او را بزدل چھ

اس��تیج��ز ر یس��ودائ ع یعل�� در امام��ت ك��ھ ز آش��كار ش��دی��ن آن��ان تی��د و ماھیرس�� یعل�� خالف��ت جگ��ر گذاش��تند ت��ا نوب��ت .است از مؤمنان دستھ نیانگر ایر بیو زب طلحھ ۀنداشتند. اسطور

یعن�ی اس�ت ب�وده از حكوم�ت امام�ت یجداس�از ھمان�ا ص�در اس�الم امام�ان ۀواحد ھم� سنت كھ گفت توان یم یلحاظ بھ یمعن�ا ب�ھ ش�د ك�ھ انی�ب» معتزل�ھ« عن�وان تح�ت یم�دت یبرا واقعھ نی. او حكومت استیو س استیاز ر نید یجداسازو معن�ا در واقع�ھ نی�. امعاص�ر اس�ت در تم�دن» زمیس�كوالر« ۀبا واژ بود و مترادف از حكومت یریگ و گوشھ اعتزال اس�تیو زر و س سھیزور و دس ندارد بھ حق امام معنا بود كھ بدان بلكھ نبود و حكومت امامت ی جدائ انگر حق یب اصل رد ك�ھیپ�ذ یرا م� حكوم�ت یوقت� دازد. ام�امبپ�ر منازع�ھ ام�ر ب�ھ نی�جور بر س�ر ا كند و با حكام حكومت مردم ھا بریباز اس�ت ام�ام ۀف�یباش�د وظ نیرا دارا باشند. و اگ�ر چن� تیاكثر فرا خوانند و حكومت یاو را بسو و معرفت مانیبا ا مردم یم ع�تیب یب�ا و ك�ھانآن دانس�تیھ�ر چن�د م رفتیپذ یعل ھمانطور كھ ردیرا بپذ حكومت كھ نی�از س�ر د ھن� كنن�د عموم�ا

د مس�تمر ق�رار گرفت�ھی�در تھد و ناموسش�ان ج�ان و م�ال ك�ھ اس�ت عثم�ان و خالف�ت ھی�ام یبن� ستم از فرط بلكھ یخواھ .رفتیرا پذ كرد و حكومت حجت اتمام با آنان یعل نحالیآمدند و با ا یعل یبسو یاز سر ناچار یعنی. است

٣٠

. اس�ت یراس�المیو غ ین�یر دی�اعتقاد غ كی گر جدا باشدیكدیاز یستیبا و حكومت نید نكھی، ا یدتیعق لحاظ بھ نیبنابرا كامال یامر نیكنند و د حفظ ز در دلشانیخود را ن نیتوانند د یكنند میكار م جور یبا حكومتھا كھ یكسان نكھیز ایو ن

یای�انب نی�د یذات� . آرماناست بكارانھیفر و نیكامال ضد د یندارد، امر یعواق اتیا و حیدن بھ یو ربط است یخصوصدارد و حض�ور ین�ید اتی�ح ۀدر ج�وھر یذات� آرم�ان نی�گ�ردد ا ین�یو د مان�ھیحك یادهیپد حكومت كھ است بوده آن یالھدر نی�د یمقص�ود نھ�ائ ۀمثاب� ب�ھ ام�ام یجھ�ان حكوم�ت انآرم� لی�دل نیھم تواند بود. بھ یناكجا آباد نم بھ مربوط یامرو كن�د یمعرف� ام�ام را ھم�ان ف�ھیدھد و خل جلوه ینید حكمت نیرا ع آمد تا حكومت دیپد یانیدگر جر ی. از طرفاستیدن

آغاز ش�د فھیسق یبا شورا انیجر نیكند. ا حل را در حكومت كفر و ارتداد بداند و حكمت را ھمان از حكومت یچیسرپخ�ود را ج�دا آغ�از خ�ط از ھم�ان یرد. و عل�ی�اقت�دارگرا گ یو مص�لحتھا اس�تیس خدمتھ را تماما ب نید خواست یم كھ

ھی��ام یبن� ك��ھش�د چرا كام��ل جعف��ر ص�ادق د و ب��ا ام�امی�ز مس�تمرا ب��ارزتر گردی��ن س��ائر ائم�ھ در س�نت یج��دائ نی�ا ك�رد و ضد یھا نھضت شد و سردمداران منقرض یاس�الم حكوم�ت گرفتند ك�ھ میتصم یخراسان ابومسلم آن رأس و در یمواو اس�ت نداده رخ نیمسلم د در نفسیجد یاتفاق چیھ د كھیدیرا میز رفتینپذ امام ولیدھند جعفر صادق امام لیرا تحو

كب�ار دگ�ر یرا ع یعل� حكوم�ت خواس�ت ی. او نم� یم�انیا دان�د و ن�ھیم یاس�یعنصر س كی را فقط امام ھم خود ابومسلمس��رباز زد و عم��ال نداش��ت یگ��رید ھتوج�� قاب��ل یم��دع چیب��ود و ھ�� مس��لم یام��ر ك��ھ خالف��ت رشیپ��ذ تك��رار كن��د و ل��ذا از

در یگ�وئ شدند كھ و مشكوك نیبدب صادق امام بھ متزلزل كبار دگر مؤمنانیز ینجا نید. در ایرس عباس یبن بھ حكومت ع�تیب ھ�م زدن�د و او را در خف�ا ع یعل� را ب�ھ یتھمت� نیچن مشابھ دارد ھمانطور كھ یزد و بند عباس یبا بن پرده پس یجیت�در مراتب سلسلھ ھمان نینمودند. ا مبادرت یعل قتل بھ شد كھ بروز خوارج موجب تھمت نیخواندند و ا ھیمعاوب�ود یپرس�ت ای�دن ھم�ان نی�د. ایكشان بتیغ یو بسو را تنھاتر ساخت روز امام روز بھ كھ بود استیاز ر امامت یجدائ ام�ام یبراس�ت ك�ھ ت�ا آنج�ا رف�ت ع ص�ادق از جعف�ر پ�س امام�ان ۀندیفزا یشد. تنھائیجدا م یپرست از خدا گام بھ گام كھاندازن�د زن�دان را بھ آشكارا امامان افتند كھیرا شھامت نیا ھم عباس یبن یو خلفا افتیینم یخالص مؤمن چیگر ھید

فرو كامل بتیغ ز بھین دوازدھم د شدند و امامیشھ بودند و در زندان یعلنا زندان ھمھ ع بعد از صادق امام شش و لذا .نداشت وجود ھم خالص مؤمن كی یگر حت ید رایز رفتز ی�ن ام�روزه یحت� ینم�ود. وقت� رخ جیبت�در ین�یزم یتیواقع باشد بر اساس یآسمان از آنكھ شیو ب شیپ امام بتیراز غ

حكوم�ت ب�ھ دنیرس� یراب� یرا گ�وئی�دارن�د (ز امام�ت ، ح�سع نیو حس ع یعل بھ فقط انیعیاز ش یاریبس كھ مینیب یم مجھ�ول ھمان نی. امیكنیم بھتر درك را امام بتیغ لیدل است شده كسانیبا یتقر اند؟!) و بود و نبود سائر ائمھدهیجنگ ك�ھ ی. وقت�اس�ت نموده كسیو ب بیرا غا امام كھ است حق نیا بودن وارونھ واقعو در است امامت یو معنا حق بودن

آنھا نیرا ب یمیعظ یگانگیب بوضوح میقرار دھ مورد دقت دوازدھم با امام را در رابطھ اربعھ نواب یھانامھ گفتگو و با ھم�ان او را. او در رابطھ شدن بیغا لیو دل میابی یرا م امام یكسیو ب یتنھائ تیز غایو ن میكنمی درك و امامشان قیو تص�د درك را امام نفر حق كی الاقل كھ یكرد. وقتینم رابطھ قطع با آنان نھوگر بود مجھول و بیغا ھم چھار نفر

و اس�ت خدا در جھان بودن نھان یویدن صورت امام بتی. غستین بی، غا باشد امام افتھیرا قلبا باشد و مقامش كرده ھمانطور كھ . یجسمان نھ است یمانیـ ا یتماما معرفت یامر امام بودن بی. حاضر و غااست حدوا یاھر دو واقعھ نیا بیغا و كافران جاھالن ۀھم خداوند از چشم ولی ستیاز اسماء خدا ن» بیغا«و از اسماء خداست» حاضر و ظاھر«

.است ك�ھ یكس�ان ۀرا ھم�یز رفت بتیغ یبسو نمود پشت آن و بھ گرفت فاصلھ یویدن یقدرتھا یاز كانونھا كھ یزانیبم امام شدند. وسیكردند و از او مأ او پشت ز بھیبودند ن امام بر اطراف و حكومت استید ریام بھ

٣١

و یشناس� و ام�ام امام�ت نس�تی. اس�تین در وج�ود ام�ام یالھ� ذات قیو تص�د ج�ز درك یزی�چ ام�ام مقام قیو تصد درك م�ؤمن ت�ن زدهیصد و س�یحدود س كھ آنگاه كھ است آمده ھیامام اتیدر روا لیدل نیھم . بھھیامام و مذھب یواقع تشیع حض�ور ب�ھ یقلب مانیو ا یعقالن درك یعنی یشناس كند. امام یظھور م د آمد امامیپد نیزم یبر رو شناس و امام كامل

ع یعل� ھم�انطور ك�ھ ستیو جز در وجود او موجود ن ستین پرستش قابل خدا جز در وجود امام نكھی. و ا خدا در امامت�ا ام�ام نیشود. بنابراینم دهیپرست من و خدا جز در وجود اوست عرش امنھیو س خداست یكرس من تن د كھیفرمایم باشد. یظاھر نفر در ارتباط اگر با ھزاران یحت است بیانشود غ قیو تصد درك نگونھیا

از یارید آم�د. بس�ی�پد و رجع�ت ب�تیو غ تیمھ�دو ۀش�یاند ص�در اس�الم امام�ان ۀھم ۀبا درباریتقر لیدل نیھم بھ درستو ك�اظم یموس� و ام�ام ص�ادق مو ام�ا نیحس� ام�ام در انتظار رجع�ت یاریبس ھستند و ع یعل در انتظار رجعت انیعیشھا در انتظ�ار فرق�ھ نی�اۀ ھم� نك�ھیا . و جال�باس�ت ب�وده ھی�امام یھافرق�ھ یمنش�أ اص�ل مس�ئلھ نی�باش�ند و ا یم گرانید

تحكوم� یھن�وز در س�ودا واق�عدانند و در یم امام یجھان حكومت را ھمان رجعت نیا ستند بلكھیخود ن یبخود رجعتاص�ال نباش�د و بھت�ر ك�ھ ھم�ان نباش�د یجھ�ان حكوم�ت یدارا ك�ھ یامام معتقدند كھ واقعدر یعنی. امام امامت امامند نھ

ب�تیغ ۀعرص� ۀتا ابد پرستند یاشھیباور و اند نید چنیترد یب ؟!! برباد نرود روانشیاو و پ یشود تا آبرو یتلق بیغا باشد.یم سلطنت بدون خود امامت و دشمن است ظھور امام شمند واقعو در است ام�ام عن�وان كن�د ب�ھ حكوم�ت یچھارص�باح ك�رد و توانس�ت امام�ت یادع�ا ك�ھ یھ�ر دج�ال خیت�ار در ط�ول لیدل نیھم بھ

ب�تیغ یخواھ�د ح�امیاو نم یجھان تجز سلطن یزیرا چ ظھور امام كھ یا شھیاند آن واقع. درقرار گرفت یبرخ مقبول آس�مان در دور دس�تھا و پش�ت یخ�دائ ، ك�افران یخ�دا میك�ر در ق�رآن . ھم�انطور ك�ھب�تیغ نی�ا و علت است امام یابدد ی�تبع نآسما بام پشت خواھند و او را بھ ینم ینیزم اتیخدا را در ح ستند بلكھین منكر وجود خدا شود و آنانیم یتلق كی� تش�یع ن�وع نی�ا واق�عدارد و در مص�داق ھ�م ام�ام ۀام�ر درب�ار نی�ابن�د. اییم پرس�تش او را قاب�ل نگونھیكنند و ا یم

م�ذھب ھم�ان بی�غا و ام�ام آس�مان یخ�دا . پرس�تشكفر است ھمان یخداپرست نوع آن ھمانطور كھ است كافرانھ تشیع كف�ر پنھ�ان ب�ھ یالق�اب نھ�ا ھم�ھیا .عھیو ش� یو س�ن اس�الم ش�ود و گ�اه یم� دهی�نام تی�ھودیو تیحیمس� هگا كھ كفر است

! ، كفر منافقانھاست دارد و بلك�ھ پ�اس او را در جھ�ان مطل�ق توان�د فق�ریم خواھ�د چگون�ھیم را ش�اه موع�ودش یو ناج یو مھد امام آنكھ

را چگونھیز اصوال و ذاتا كافر است ینگرش نیو چن كس نی! چن دینما قیتصد و را درك امامت حق واقعبپرستد و در نی؟ چن� كن�د و بپرس�تد درك یھست را در جھان اشیماد تیموجود كند و عدم پروردگار را درك یفنا تواند عرش یم

یش�اھ حی(مس� یغمب�ر ش�اھیو پ یـ شاھ امام ۀشی. انداست محض یتپرس بت و یاپرستیو دن زمیالیماتر ھمان یاعتقاداگ�ر ظھ�ور یو ن�اج است یناج بتیغ تخود عل یاشھیاند نیو چن است كافرانھ یاشھیتا اندیو....) ماھ یشاھ یمھد و

ن�انیخواھ�د س�تاند و ا را از آن�ان دادش ك�ھد و بلینخواھ�د رس� یا شھیاند نیچن داد صاحبان برسد بھ داد ھر كھ كند بھ شوند. یم ھالك یبا ظھور ناج ھستند كھیھمانھائ

٣٢

: هیامام یھافرقه شیدایـ پ١٢

ـ مرجئه الف

ل�تب�ا رح ، بالفاص�لھ ع یعل� خالف�ت از ح�ق دف�اع یل�وا تح�ت ك�ھ یمنش� و دج�ال ھو واقعا ض�ال یاسیس ۀفرق نینخست ۀفلس�ف بع�دھا تح�ت ب�ود ك�ھ عمرع�اص و مش�اورت ھی�معاو یرھب�ر ب�ھ ھی�ام یبن� ۀپ�رد پ�س یایماف د آمد دریامبر، پدیپ ح�ق ۀدرب�ار ك�ھ ش�د یتلق� یگرائ� ب�اطن ید و ن�وعی�گرد یـ عرف�ان یمنطق� اص�طالح ب�ھ یدئولوژی�ا كی یدارا» رجئھم «

یاس�یس ۀرخن� كیعمال شد كھ یم یفمعر یعل ۀعیاز ش یا شعبھ وضوح بود و بھ از آشداغتر ۀ، كاسع یعل خالفت یام�و ۀعیش� ت�وان یرا م� عھیش� نوع نینمود. ا یم یجاسوس انیامو دستگاه یبرا روز شبانھ بود كھ انیعیش در بطن

د.ینامآورد و دانی�م را بھ انشیلشكر دھد كھ او اجازه كرد تا بھیتمنا م یو از و نوشت یم نامھ یعل یتا مدتھا برا ھیمعاو آم�ده البالغ�ھدر نھج نام�ھ نی�چن�د ت�ا از ا بگذران�د. پاس�خ غی�ت ان�د از دم ك�رده بص�را غ یعل خالفت را كھ یكسان ۀھم »....یگفت دروغ باز ھم انیپسر ابوسف یا«د یفرمایاز آنھا م یكیدر ع یعلكھ است از من�افع یال�ھیاز ھ�ر قب شیرا ب�ی�ز نبودن�د یب�ود راض� ك�املش ۀاس�و ع یعل� كھ محمد نید یكمتر از نابود بھ انیامو

و در اتح�ادش ر اس�تی�نظ یب خیدر تار بود كھ صفت طانیش ۀنابغ كی یبراست ھیبودند. معاو شده خود ساقط ۀتبھكاران كی� یب�ود ب�ان برخ�وردار گش�تھ آن�ان ب�ود و از مع�ارف زده پرس�ھ یعل و محافل انیعیش انیدر م یتمد كھ عاصعمر با

و یقلب� م�انیمعتق�د ب�ود ا بود ك�ھ نظام نیا یطانیش یدئولوژیا» مرجئھ« بود و مكتب شده یو دجال یطانیش كامل نظامتماما مؤمن كی و اعمال است درست كند چھھر خدا را بپرستد و در عمل دلشدر یستیبا و انسان ستیكاف یباطن تین

. ش�ود داده» رج�وع«خداون�د ب�ھ یس�تیبا م�ؤمن كی� اعم�ال ۀھم� یعن�یباش�د. یم� آن و خدا مسئول خداست بھ مربوط از سخنان یبرخ بھ یطانیش مكتب نیا یو عرفان یر فلسفیو تفس ھیتوج ی. برااست» رجوع« نیاز ا برخاستھ مرجئھ

یك��ار بن��دگان ظ��واھر اعم��ال كن��د و ب��ھ یم�� خداون��د نظ��ر ب��ر قل��وب«م��ثال جس��تند ك��ھیم توس��ل ع یامبر و خ��ود عل��ی��پ شما را پاك یایدن و ا خداوند اعمالد تیكن خود را پاك قلوب«ا یو » است اتین بھ اعمال ارزش« نكھیا ایو » ندارد....

ش��ود و ھ��ر یا ممب��ر اعم��الش ب��ھ نس��بت یتیمس��ئول از ھ��ر م��انیا ۀكنن��د یو دع��و م��ؤمن انس��ان كی�� بی��ترت نیب��د» كن��د. دوش ب��ھ یگرائ�� و ب��اطن عرف��ان ۀكب��اد ك��ھ یس��یابل ۀفلس��ف نی��ا ینھ��ائ دئولوگی��گ��ردد. ا یم�� سیو تق��د ھی��توج یتبھك��ار

آورد از یم كم و ھر كجا كھ جستیم توسل زین ع یامبر و علیپ از سخنان یبرخ بھ بود كھ عاصعمر كشد شخصیمۀ بخوان�د ھم� نم�از ش�ب دو ركع�ت ك�ھھ�ر « نك�ھینم�ود م�ثال ا یم� عھیش�ا م�ردم انیم كرد و دریم اختراع ثیحد خودش، آش�كارا مرجئ�ھ ۀفلس�ف درواق�ع . »ك�ن یخ�واھ و ھ�ر چ�ھ نماز بخ�وان« شعار كھ نیا ایو »شودیم دهیآمرز گناھانش

ب�ھ یگون�اگون نیعن�او تح�ت اس�الم خیت�ار در ط�ول فلس�فھ نی�ب�ود. ا تشیعو خود اسالم ۀبواسط تشیعو با اسالم جنگ ، اھ�ل ح�ال ،اھ�ل یگرائ ، دلیھالل ی، عل یعل از حق ، دفاع ھی، باطن تصوف عنوان تحت است داده خود ادامھ تیفعال زمیالیستانس�یاگز یبش�ر و حت� ، حق�وقزمیاوم�ان ،ی، براب�ریآزاد نیوعن�ا تح�ت مكت�ب ز ھم�انین و.... و امرزوه عشق ك�ار ب�ھ ان�ھیگرا یپ�یھ یھ�ا یناس�خودش مض�حك و مكات�ب پرس�تانھ و ابت�ذال دوستانھ وجود بشر و وحدت یبازار یھا

و را عرف��ان یگ�� و مس��خره یگ��ر یزن��د و پ��وچ یم�� ید و جھ��انر متعھ�ی�� غ از عش��ق ج��ا دم دھ��د و ھم��ھ یم�� خ�ود ادام��ھ

٣٣

اكپ� دل�ش یس�تیبا : انساندھد كھ یجا شعار م خواند و ھمھ یم در عاطفھ یرا برابر یگر ینامد و روسپ یم یبرابر ! ستین مھم یبقاشد و ماب

و و جن�ون و جھ�ل ظلم�ت مھد اشد از مانیو ا و عرفان عشق جھان تابان د و ماهیخورش ھمچون ع یو عل ص محمدو م�انیز اش�د ای�ن یالھ� گوھر مخ�زن نیا رامونیسر برآوردند. در پ نداشت سابقھ در جھان رشینظ كھ اعراب شقاوت

، ھی�و معاو س�لمان : دی�و اش�د مك�ر آش�كار گرد ، اش�د ص�دق و جف�ا ش�قاوت و ص�فا و اش�د محبت نمود، اشد خر یدیپل یدی�مظھر اش�د مك�ر و پل بعنوان بود كھ یافلسفھ و..... و مرجئھ و قطامھ ، فاطمھ ملجم ، عمار و ابنابوذر و مروان

فرق�ھ نیا د. ھر چند كھیگرد خیدگر در تار ۀضال ۀدھھا فرق ۀننمود و كارخا و صفا رخ صدق اشد در مقابل عم�ر اس�ما یھاو فرق�ھ تای�و حكا در الف�اظ آن�ان یفك�ر خ�ط ولیشد بركنده نیزم یاز رو یبكل ھیام یرا بنینكرد ز یطوالن چندان

و امام�ت عرف�ان در لب�اس ك�ھ اس�ت یاض�الھ یھافرقھ ۀمھد ھم مرجئھ ۀ. فرقافتی تر ادامھ دهیچیپ یصور بھ یگرید دا الزمیرا ش��د ھی��امام یھافرق��ھ ش��ناخت باش��د ك��ھیم ب��زرگ تی��بغا یت��یاھم یدارا فرق��ھ نی��ا نمودن��د و ل��ذا ش��ناخت رخ ع یعل یرھبر بھ» صفھ اصحاب« مكتب در مقابل یدجال بیو و رقیآلترنات كی »مرجئھ« كھ د گفتیبا د. در واقعیآیم نا دجالیع مرجئھ بود. مكتب شده ساختھ یمسجد النب در مقابل مسجد ضرار كھ بود ھمچون یفارس سلمان تادیاس و

ا ی�«و ب�ا دھ�د یم� خ�ود ادام�ھ اتی�ح ب�ھ یشیدرو ۀضال یھااز سلسلھ یدر برخ امروز تا بھ یحت بود كھ یعلو عرفان یائی�ر تیو رھبان یگرائد زھ سازد. ھمانطور كھ یم مباح و بلكھ را بر خود حالل یھر حرام گفتن» ھو حق«و» یعلباش�د. یم آن یھااز اس�وه یك�ی یاش�عر یابوموس� ب�ود ك�ھ یمحم�د عتیشر دجال نمود كھ رخ صدر اسالم در ھمان ھم

نی�ا روانی�داد. پ صیتش�خ یو دج�ال یجعل� را از مش�ابھات یعل�و ن�اب عرفان توان ینم» مرجئھ« قیدق شناخت بدون یم� را مرتك�ب یو فج�ور ھ�ر فس�ق خواندند و مفتخران�ھیم مخلصی دند خود را مؤمنانینوشیم شراب كھیحالدر فرقھ

یتبھك�ار ك�ھ اس�ت مكتب نیمشھور ا یھااز اسوه یكیز ین ھیمعاو د بنیزیبودند. یشعر و شاعر یحام دا یشدند و شد .است او منسوب ز بھین یشعر وانیشعر و د و عنترباز بود و عاشق شھیپ عاشق

. ب��ود و ل��ذا قلم�رو ظھ��ور دجالھاس��ت یدی�توح ن��اب و مع��ارف یخ��دا و قلم�رو ظھ��ور اس��رار الھ� نی��د ، كم�المحم��د نی�د یز م�ی�ن یبگ�وئیغ یگ�وئ عب�دهللا ب�ود ك�ھ بن�ام یا بچ�ھ آش�كار ش�د ك�ھ اكرم رسول اتیح دوران در ھمان دجال نینخست

ی م� ع یعل� و مكت�ب یاسالم عرفان یشگیھم ز دجالین بود. مرجئھ ز حفظیرا ن و قرآن داشت یغمبریپ ینمود و دعو باشد.از ھی�ام یبن� ۀاس�تفاد باشد. ھرچن�د ك�ھ یم زین» ھیجبر« و مكتب» یالھ تیمش« ۀنندك ھیتوج یلحاظ بھ مرجئھ ۀفلسف از پ�س ب�ود. ھم�انطور ك�ھ یدی�و پل تی�س�وء ن یو از رو یو اقت�دار یاس�یك�امال سۀ اس�تفاد كی� یبطور علن فلسفھ نیا

ھی�و معاو اس�ت ار متأس�فیبس� یعلاز قت�ل ك�رد ك�ھ اع�الن دستگاه لسوفیر و فیوز بعنوان عاص، عمرع یعل شھادت ام�ر تحق�ق نی�خدا بر ا ۀاراد ولیكند او حكومت خالفت تحت كھ خواستھ یم و داده یعل را بھ خالفت حق ز ھموارهین !؟ میھست یالھ تیمش میو تسل میریپذ یرا م تیمسئول نیناچار ا برسد و ما ھم ھیمعاو بھ خالفت كھ افتی

هیو قدر هیـ جبر ب

و در اط�راف در ص�در اس�الم یفلس�ف مباح�ث نیت�ر یو مح�ور نیتر یاز جنجال یكیا قضا و قدر یار و یجبر و اخت بحث نی�. ااس�ت دهیرس� ثب�ت ب�ھ یفلس�ف منازع�ات نی�از ا یت�وجھ قاب�ل بخ�ش بود ك�ھ یعلو و عرفان صفھ اصحاب ماتیتعل

ب�ود. نش�ده یز و مح�وری�انگ ج�دال ح�د نی�ھرگ�ز ت�ا ا ولیدارد كھن بس یا شھیر فلسفھ خیو تار حكمت در كل مسئلھ

٣٤

بودن�د ص�فھ مكتب النیالتحص فارغ نیو نخست یفارس و سلمان ع یعل خود مسئلھ نیا كیمحور تحر رسد كھ یبنظر م یم� و بس�ط ش�رح راز را نی�ا ش�انیو ا گش�ت یب�از م� ع یخ�ود عل� تا بھینھا انیاز علو یدر ھر جمع مباحث نیو لذا ا فرمود. یقرآن اتیاز آ یاریبس آنكھ یكی: بود دو جھت بھ مسئلھ نیا تیاھم ار ب�ود ی�از جب�ر و اخت یعلن یمیانگر مفاھیب علنا دو نی�ا». كن�د یم ا گمراهیو تیرا ھدا یكس كھ خداست«ا یو » آورد مانیتواند ا ینم خداوند اذن یب یقلب چیھ« مثلو ل�ذا نی�را در د یتیمس�ئول ن�وع ھ�ر ك�ھ قرار داشت یالھ تیا مشیاز جبر یواضح یبر مدار معنا یاریبس اتیو آ ھیآ

یرا دارا انس��ان بوض�وح گ�ر وج�ود داش�تند ك�ھید یاتی�آ ب��لمقا . و در نقط�ھ نم�ود یم� س�لب از انس�ان یوی�دن در عم�ل یمعن�ائ دوزخ و بھش�ت نمودن�د و ب�ھ یم� ا و آخ�رتی�دن و سرنوش�ت اعمال كامل لذا او را مسئول دند وینام یار میاختخداون�د از ط�رف یاھظالمان� م�ورد لط�ف بھش�ت اھ�ل نص�ورتیر ای�و در غ ار بش�ر اس�تیاخت معلول دادند كھیم حقبر

آمدند. یم حساب خداوند بھ از جانب یاظالمانھ ز مورد غضبین دوزخ اھل شدند ھمانطور كھ یم محسوب یش�ود و ھ�ر تالش� یم� یجھ�اد نفس�ان و نی�د كف�ر و ابط�ال عمال منج�ر ب�ھ یالھ مطلق تیجبر و مش اعتقاد بھ نیبنابرا

ب�ر یگریاغی�و انی�طغ گش�تند و ب�ھ یم� دگر دچار اف�راط ینوع بھ ھم مطلق اریاخت اھل انطور كھگردد. ھم یم ھودهیب یھ�ر دو نھا یو ق�درگرائ یشدند. لذا جبرگرائ یمبتال م نید و احكام و امام رسول امر ھیعل ش�ود یم� یكف�ر منتھ� ب�ھ ت�ادر یھ�ر تالش� ش�ود پ�س مجب�ور ف�رض را اگر انس�انیرسد. ز یم واحد یا جھینت بظاھر متضاد بھ ھیبا دو توج یمنتھو ام�ر نی�د احك�ام از اطاع�ت ز ب�از ھ�می�ش�ود ن و اگر مخت�ار ف�رض است ھودهیب عمل و اصالح سرنوشت رییو تغ نیدرا انس�ان یوج�ود تی�واقع ھم�واره م�ھز س�ائر ائی�و ن ع یعل� لیدل نیھم گردد. بھ یم یتلق و ناحق ھودهیب نید یایاول گ�ردد و یم� نی�از د أسی� منج�ر ب�ھ ھی�را جبرینمودند. ز یم فیار توصیجبر و اخت یو در ورا دو وضع نیا نیب یامر یب� س�د و آنھ�مر یواح�د م� یا ج�ھینت بھ طیو تفر افراط نیشود و ا یم نیاز د یازین یب منجر بھ ) ھمھیاری(اخت ھیقدر نك��ھیا یك��ی: دانس��ت دو مكت��ب نی��ا ھی��ب��روز و توج العل��ل عل��ت ت��وانیم را بظ��اھر متض��اد در ق��رآن ۀی��آ . دواس��ت ین��ید» شود. یم گمراه ای تیبخواھد خود ھدا كھھر« گر آنكھیو د.» كند یم ا گمراهی تیرا بخواھد ھدا ھركھکھ خداست«

جھ�اد و ب�ھ دع�وت یاب�د. از طرف�ی یزن�د و معن�ا م� یم دور ھیدو آ نیاز ا یكی یتماما بر مدار معنا قرآن اتیآ یبقو ما در م��ا . البت�ھ مح��ض یو ص�بر و رض�ا میتس��ل ب�ھ دگ�ر دع��وت یوج��ود دارد و از طرف� و اناب�ھ و توب��ھ و اص�الح ت�الشتق�وا و ۀ: مرحل�اس�ت م�ذاھب روانی�پ و نی�از د دو مرحل�ھ ب�ھ مربوط اتیآ از دو دستھ نیا كھ میكرد اشاره قبل فصول ۀ: مرحل�� تحق�ق ۀو مرحل� یدع�و ۀ: مرحل�� ھ�اھ�ا و معرفتامامت ۀمرحل� ھا وعتینبوتھ�ا و ش��ر ل�ۀ: مرح تق�رب ۀمرحل�دو نی��ا نیب�� ھم��واره طلب��ان فرص��تو اپرس��تانیو دن نیو مش��رك مذب��ذبان ول��ی. آوردن م��انیا ۀمرحل�� و آوردن اس��الم ابط�ال ب�ھ نی�خ�ود د ۀو بواسط ندینما را باطل نید یبكل و تضاد افكندند تا ، نفاقاتیاز آ دو دستھ نیو ا نیاز د مرحلھ

و نف�اق نیب�روز چن� نینخس�ت مرجئ�ھ ن�د. مكت�بینما سیو تق�د ھی�توج نی�د مع�ارف ۀبواسط بپردازند و كفر خود را نیدو یطیھ�ر ش�را ب�ھ بس�تھ یعن�ی. خیم� ب�ھ یگ�ریزد و دی�م نعل بھ یكی بود كھ نید از معرفت و سوء استفاده یباز حقھ بھ ا متوسلیو است یالھ تیو مش یآسمان یقضا ھمان یگوئ شد كھ یم جبر بھ ا متوسلی كافرانھ اعمال ھیتوج یبرا

در ھ�ر یك�اف ۀان�داز ب�ھ ھی�و قدر ھی�جبر از ھ�ر دو مكت�ب یفلس�ف ھی�توج لح�اظ ب�ھ مرجئھ واقعد. دریگردی) ماریقدر(اخت یب��یترك را بص��ورت» نیاالم��ر نیام��ر ب��« ۀك��رد و مس��ئل ینم�� خ��ود را روش��ن فی��و ھرگ��ز تكل جس��ت یم�� بھ��ره یزم��ان

ص�فھ و اص�حاب ع یعل� از جان�ب معن�ا ك�ھ نی�ا ك�ھیحالنم�ود در یر م�یار تفس�ی�جب�ر و اخت از طلبان�ھ و فرصت منافقانھ قاب�ل و مؤمن�ان ام�ام نیب� در ارادت فق�ط ك�ھ بود یدیو توح یسوئفرا نبود بلكھ یو اختالط یالتقاط یزیشد چ یابراز م یفلس��ف تن��اقض نی��ا را ك��ل ی��باش��د ز و فھ��م ح��ل ھ��ا قاب��لیافدر قلم��رو حر ك��ھ نب��ود یا دهی��نم��ود و پد یم�� و حص��ول درك

٣٥

اس�ت شیخ�و سرنوش�ت تیھ�دا قادر بھ یخود ھر كس ا باالخرهیآ نكھیبود و ا» خدا«و » خود« نیتضاد ب از برخاستھ ود را ش�ناختخ� ھ�ر ك�ھ«: ب�ود ك�ھ نیا صفھ مكتب ۀسرلوح لیدل نیھم . بھخداست ۀاراد تماما تحت» خود« نیا ایو

عرف�ان قل�ب ك�ھ ش�عار نی�ا نیبن�ابرا» .س�تین یخودشناس� ) ق�ادر ب�ھ(ام�ام وج�ود رب ب�دون چكسیھ� و خ�دا را ش�ناختش�ود و یخ�ود و خ�دا م نیتض�اد ب� ر) منج�ر ب�ھی�(پ ماما بدون یو خودشناس ستین ممكن وجود امام بدون است یاسالمباش�د. یم� كف�ر و آن واح�د اس�ت در عم�ل اشج�ھینت گ�ردد ك�ھ یم� یار منتھ�ی�جب�ر و اخت طیتف�رو از اف�راط یك�ی لذا بھ شد.یم یتلق كافر بودن ھمان امام ی، بنیراست انیعیش یو ادعا ع یامبر و علیپ كالم طبق لیدل نیھم بھ درست

بظاھر خ�ود را از ھ�ر ، دھد یقرار م امامش فرمان را تحت اش یو ھست اتیو ح اراده و كل است رو امامیپ عھیش كیش�ود و یوارد م روح یقلم�رو آزاد ب�ھ ب�اطن ب�ھ ول�ی اس�ت مجب�ور س�اختھ ام�ر ام�ام و بھ نموده خلع یار و انتخابیاخت ھم�ان را ام�امی�ش�ود زی م� رھ�ا یتم�اعاج یو جبرھا ارانجب ز از اسارتین یاجتماع اتیكند و در ح یم درك ار رایاخت

فرم�ان تح�ت كھ یكس كھیحالدارد. در یم خود او دوست یبرا و او را اوست و سعادت نجات یو دلسوز و حام دوست اقضو متن� مذب�ذب ۀر ارادیاس� ب�اطن د و ب�ھی�نما یبظ�اھر آزاد م� اس�ت و انتخ�اب اراده یدارا خ�ودش و از س�تین امام یم� و جب�اران زمان�ھ یجبرھ�ا میكن�د و ل�ذا خ�ود را تس�ل یم خود جان نفس تناقض نیا و در اسارت است شیخو یگو

را از ن�دازد و خ�ودیر خ�ود بی�غ گ�ردن خود را ب�ھ تیخود و مسئول گردد و بتواند سرنوشت رھا تناقض نیسازد تا از ا .كفر است ھمان نیو اد یخود مبرا نما اعمال تیمسئولباش�د یواح�د م� ۀواقع كی ظاھر و باطن ار بصورتیجبر و اخت چگونھ نمود كھ درك توان یمختصر م حیتوض نیبا ھم

از ف�را رف�تن ار موج�بی�جبر و اخت منطق یگانگی . دركو بالعكس ار استیاخت باطن بھ است بظاھر جبر كھ آنچھ یعنی شیو تفكر ب بحث كردند كھ اعالن ینمودند و حت را ختم بحث نیا بسرعت ارانشیو یشود. عل یم جانكاه ناقضت نیا

ۀمناقش� نی�ا ب�ھ ھمچن�ان طلب�ان و فرص�ت مذب�ذبان ول�یش�ود یكف�ر م� و یگمراھ� ار موج�بی�جب�ر و اخت ۀدربار نیاز ا ق�رآن دھن�د ك�ھ نش�ان رن�د ویگ س�خره را ب�ھ نی�د آوردند ت�ا ك�ل ید میھا پد و وسوسھھا زدند و تفرقھ یم دامن یكالم خودم�ان یایدن بسراغ كھ و بھتر است است و ناممكن سخت یامر ھم نیو د ستیخدا ن و لذا كالم است تناقض یدارا نی�د یدی�توح تی�شد ت�ا در حقان یو داغتر م ار داغیاخت جبر و بحث ھمواره یامو در دستگاه كھاست . معروفمیبرو

ب��ر محف��ل یام��و دس��تگاه از منافق��ان یك��ی یروز ك��ھ اس��ت تی��ن��د. رواید وارد نمای��و ترد ، خدش��ھ یعل�� و مكت��ب محم��دفرمودن�د ش�انیا ب�ھ اس�خدر پ ھم ی. عل ا مختاری مجبور است ا انسانیآ د كھیپرس ع یوارد شد و از عل صفھ اصحاب

شكن بود. و دندان حقو بر كامال عارفانھ یپاسخ نی! و ا دارد انسان آن بھ یبستگ: كھنم�ود. یز رس�وا م�ی�را ن آن�ان ع یوجود عل شد كھ ینیع یھائفرقھ یدارا یدر قلمرو عملكرد اجتماع جیبتدر بحث نیا

ع یعل� جن�اح ب�ھ آنكھ یبرا طلب فرصت ید گروھیرسوا گرد انیشد و امو یعلن ع یبا عل ھیمعاو جنگ كھ مثال آنگاهو ع�تیب ب�زور از م�ردم جب�ار خواندن�د ك�ھ ھ�ر دو را ھی�و معاو یار) ش�دند و عل�ی�(اخت ھی�قدر ۀفلسف بھ وندند متوسلینپ

كنن�د و ب�ھ عتیروز متحد شوند و بیپ تا با جناحیرند تا نھایگ ند كنارهخواست یم كھ طلبان تیعاف نیطلبند. ا یم اطاعت» معتزل�ھ« ۀفرق� ب�ھ ت�ا مع�روفینھا گرفتن�د و شیپ� ش�دند و اعت�زال» ھیقدر« ۀفلسف بھ برسند متوسل و ثروت استیر

امتح�ان ھنگ�ام كردن�د ب�ھیم یمعرف� انی�امو و مخ�الف یعل� ۀعیش� بظ�اھر خ�ود را كھ و منافق مذبذب گروه نیگشتند. او یو آزاد و ص��فا زدن��د و از ص��لح یزیو خ��ونر ی برادركش�� از كراھ��ت ش��دند و دم متوس��ل» ھی��قدر«ۀ فلس��ف ب��ھ یعمل�� لی�م انی�خواندن�د و غ�ذا را ب�ا امو یم� ع یعل� نماز را با معروف بقول ھمانھا بودند كھ نانیا ! كردند یم دفاع یبرابر طلبان�ھ تی�عاف یگ�ر یو ص�وف تی�و رھبان یشخص� یزھ�دگرائ ب�ھ جیبت�در معتزل�ھ نی�ت�ر از ا یفلس�ف ۀنمودن�د. ش�عب یم

در خف�ا ھم�ان ش�انیزندگ ۀویش� ول�ی یعل�و . سخنانش�انز داش�تی�ن یحش�ر و نش�ر خالف�ت د و در خفا ب�ا دس�تگاهیگرائ

٣٦

كرد و خود تا خروجیو نھا پرداخت ینظام و تدارك حزب لیتشك خفا بھ در مكتب نیتر ا انھیعام ۀشعب ولیبود. یامو خ�وارج ن�ام ب�ھ گ�روه نیا . ردیگ د و خود در دستیبربا ھیو معاو ع یاز عل را نمود تا خالفت یمعرف نیمسلم یرا ناج قاتل شد و باالخره یم محسوب نیآتش ۀعیش كی یروز كھ بود تجماع نیز از ھمین یمراد ملجم ابن شدند كھ معروف

ق�رار گرفتن�د یطیدر ش�را ن�انیا واق�ع) ب�ود. در(معتزل�ھ ھی�قدر یو انقالب یانفعال دو صورت نیا واقعد. دریگرد ع یعل بص�ورت یك�یزدند اناالحق دند و خود كوسكر خروج كنند و لذا از اسالم یزندگ عھیش عنوان گر نتوانستند تحتید كھ

ھی�توج كی� فق�ط ھی�قدر ۀام�ر بودن�د و فلس�ف كی� دو، ظ�اھر و ب�اطن نی�. ایگریانقالب بصورت ھم یگریو د یگر یصوف ف�ھیحن م�دمحو یاش�عر یابوموس� چون یكسان نفاق نیا ۀانیصوف یھااسوه نیبود. مشھورتر مردم بیفر یبرا یكالم

ض�الھ ۀفرق كیز ین نیخواندند. ا یم زدند و در خفا خود را امام یم امام تیاز حقان بظاھر دم بودند كھ یبصر و حسن اتشی�ح ب�ھ یمتف�اوت نیو عن�او اش�كال ز دری�امروز ن و تا بھ داشت بصورت ھیو امام یگر عھیش ماسك بود كھ یگرید

.دھد یم ادامھ

ی (ع)عل ۀعیـ ش ج اض�داد وح�دت ۀاس�و یبراس�ت ك�ھ ع یعل� بیف�راز و نش� آور و پر رتیح یزندگان مراحل وجود و كل كھ نستیا تیواقع

ھ�ا در وج�ود او جم�ع فلس�فھ ۀھم یھا. گوئ فرقھ نیا شیدایپ یبرا یاھ بھان ایشد و ھیامام یھا بروز فرقھ أبود منش دگ�رش یھاش�د و جنب�ھ یافرق�ھ یو بان را برگرفت بروزات نیاز ا یكی ید و ھر كسیگرد و محقق یمتجل اتشیح و در

.ا سھو انگاشتیا منكر شد و یرا امبر ج�دا نش�د و از محض�رشیروز از پ شبانھ یسالگ ستیآورد تا حدود ب مانیا ص محمد بھ كھ یسالگ از ده ع یعل یعن�ی اف�تی نشی�د ۀكرد و اسو یخود معرف یوح امبر او را مخزنیپ آنجا كھا شد ت یوح ۀالیپ نمود و ھم معرفت سبك

ـ یك��یك��امال چر یزن��دگ كی�� نم��ود و امبر حراس��تی��پ گ��ارد از ج��ان یب��اد كی�� ھمچ��ون ح��ال نیدر ع�� م��دت نی��در ا . ام��ام توان�د ش�عبھ یم� كند ك�ھ یم یرا تداع كامل و مذھب مكتب كی خود یبخود ع یعل اتیح از مرحلھ نی. اداشت عارفانھ

د ی�م�راد و مرۀ رابط� یقلمرو اص�ل كھ است كرده مدار عمل نیا بر تشیعاز یاشعبھ شود و ھمواره قلمداد تشیعاز یاش�د و خ�ارج ھی�تق ۀاز مرحل� اس�الم بع�د ك�ھ بھ یسالگستیاز حدود ب. صفھ اھل مكتب یعنیباشد یم یاسالم در عرفان یف�یحر چیھ� ك�ھ اس�ت یجنگ� س�ردار ب�ال من�ازع كی� ش�ود و آنیم ك�امال متف�اوت یتیھ�ویدارا ید علیآغاز گرد ھجرت

یم� و خ�ون خ�اك ب�ھ را اء و دزدانیشقو ا ستمگران و كافران كھ است دستان نا رستمیع ع یعل مرحلھ نیندارد. در ا گ�روه دھ�د و گ�روه یم� آدمخ�وار نج�ات اش�راف را از اسارت ر و بردگانیفق مردمان سازد و یامر خدا م میكشد و تسل

ك�رده یائخودنم� خیت�ار در ط�ول ك�ھ است تشیعاز یگرید و مسلك ما و مكتبیس كیز ین نیآورند. ا یم یرو اسالم بھ باشد. یم تشیع نوع نینماد ا نیتر برجستھ یاریو ع یپھلوان مكتب كھ است

و س�كوت س�ال و پ�نج س�تیش�ود. ب یم� آش�كار ع یاز عل� ین�یب شیپ� رقاب�لیغ یبكل� یتیھو بناگاه اكرم رسول با رحلترا یو خ�وار و خف�ت و فق�ر و محن�ت یگ�ر یو مالمت یریپذ لمو ظ یجوئ بال و ینینش و خانھ خوردن دل صبر و خون

را . زن�ش ز نك�ردنی�ن یاعتراض� نیو كمت�ر خ�ود ننم�ودن از خود و خاندان یدفاع نیو كمتر دنیخود خر جان و بر تن اشوار خان��ھی��در و دكنن��د و ب��ر یم كش��ند و مس��خرهیبن��د م ب��ھ اب��انیو خ را در كوچ��ھ كش��ند و خ��ودشیم اشدر خان��ھ نیس�رزم در قیك�افر زن�د كی�ب�ا یگ�وئ كنن�د ك�ھ یرفت�ار م� چن�ان د. با او و خاندانشیگو ینم چیھ مالند و اویم كثافات

و یو رس�وائ و اف�الس فق�ر و فالك�ت تی�غا را ب�ھ یعل� رند ت�ا خان�دانیگ یرا از او م فاطمھی پدر راثی. تنھا مگانھیب

٣٧

و انی�امو از جان�ب د و ن�ھری�گ یم� امبر ص�ورتی�كب�ار پ اص�حاب از جانب نھا ھمھی. و ا آبرو كنند یبكشانند و ب یائگد یعل� خالف�ت از ح�ق دفاع بھ ھیمعاو كھ حد است تا آن رسول ارانی اصطالح بھ انتیو خ تیجنا نیا . ینصار ھود وی خواند. یباز م و حقھ كذاب زند و او را یاو م ۀنیرد بر س دستز ین یزد و علیخ یم براز یس�تیباش�د با داش�تھ یا رابط�ھ ب�ا او ك�ھ یو ھ�ر كس� اس�ت یخ�انگ یزن�دان كی�عم�ال س�ال و پنج ستیب نیدر ا یعل

كن�د و یزن�د و نخلس�تانھا بن�ا م� یم� را ش�خم نیكن�د، زم� یم� یعملگ� روز را از سحر تا ش�ام تمام ی. و بگذرد جانش نوش�تن مش�غول ص�بح ندارند. و شبھا ت�ا در خانھ نان و فرزندانش زن كھیحالكند در یم سازد و وقف یم یقناتھا جار

كو ت�ار عمل�ھ مرت�اض كی� ع یعل� دوران نی�باش�د. در ا یم�»یعل قرآن«ا یو » یعل كتاب« بھ موسوم كھ است یكتاب .است تیو علو تشیعاز كامل مكتب كیخود نیا .است سندهینو كیا و یدن

گ�ردد و دوب�اره یم� اس�الم جھ�ان ۀف�یخل رس�د و یم� خالف�ت مق�ام ب�ھ لشیم� رغمی�و عل بناگ�اه یا مقدم�ھ چیھ یو اما ب ن�كیا ك�ھ آش�كار اس�الم ! ب�ا دش�منان نیو ن�اكث نیمارق و نی: قاسط جنگد یم ھست كشد و با ھر كھ یم امین ر ازیشمش

انیعیت�ا ب�ا ش�یر، و نھای�و زب طلح�ھ و ش�ھیعا یرھب�ر ب�ھ كب�ار رس�ول )، ب�ا اص�حابانی�ن�د (امویآ یم� بحس�اب مسلمانو ب�ر دهینرس� مرادش�ان ب�ھ ن�كیب�ا او بودن�د و ا كنن�دگان ع�تیب نینخست بودند و كرده دعوت خالفت او را بھ كھ خودش

د یز ش�ھی�عم�ار ن یعن�ی قشیص�د ارانیاز ماندهیباق نیجنگھا تنھا و آخر نی. در ابا خوارج یعنیبودند دهیشور او ھیعلاز رب�ذه یبود ابوذر در صحرا ا رفتھیاز دن رانیدر ا . سلمان حوضش ماند و یم ع یعل فقط یبراست نكیشود و ا یم

یب�اق یكس� ج�ز خ�ودش یعل� ۀعیاز ش� ن�كیبود. ا شده مسموم عمرعاص اشتر بدست بود و مالك سپرده جان یگرسنگ یاعظم بخش كھ است بتیو غ مطلق یقلمرو تنھائ كھ است ھیو امام یعل از مكتب صورت نیز آخرین نیبود. ا نمانده

یعل� ك�ھ نجاس�تین�دارد. درا یانی�پا كھ یو گوئ است بتیغ ۀفلسف دھد كھ یقرار م اش ھفلسف پوشش را تحت تشیعاز بخواھ�د ن�دارد ك�ھ یگر مؤمنیرا دیبرسد ز قتل بھ یستیبا ایمحو گردد و حیمس صعود كند و چون آسمان بھ یستیا بای

.است او در جھان یوجود تیاز وضع یواضح انیب ، خوردن ضربت ھنگام بھ معروفش سخن باشد. آن امام نیمس�لم شعور و معرف�ت از چشم ساخت انیو ع یخود را آشكار و معرف امامت و درجات وجوه ۀھم كھ یزانیبم یعل دچ�ار ابط�ال یعل امامت در ظھور حق انیعیش ۀو ناخالصان كاذب تصورات كھ یزانیشد. بم بیو غا پنھان انشیعیو ش د.یگرد واقع بتیشد و غ غرق اش یدر تنھائ ع ید علیگرد ھ�م انیعیش� نیرا بركن�د آخ�ر حكوم�ت نی�ا ادی�بن یھائ خود با اتخاذ روش و حكومت خالفت نیدر ح ع یعل كھ یزانیبم

از آب ب�رخالف و بلك�ھ گان�ھیك�امال دگ�ر و ب یموج�ود متصور بودند آنان كھ یامام آن ید كردند و گوئیترد اش درباره را ب�ھ تنھ�ا آن�ان ب�ود. ن�ھ ك�رده ان�تیخ باورش�ان ذات ب�ھ بلك�ھ ش�انیآرمانھا تنھ�ا ب�ھ ن�ھ ع یعل� ك�ھ یب�ود. گ�وئ درآمده

ك�اخ یمخف� یاز دربھ�ا یگ�رید از پ�س یك�ی ب�ود ك�ھ نی�ب�ود. ا س�اختھ رت�ر ھ�میفق ب�ود بلك�ھ دهینرس�ان و ث�روت اس�تیر انی�جر ب�ود ك�ھ نگون�ھی. و انداش�ت یازی�ن آنان گر بھید ھیمعاو رایبود ز ر شدهید یلیخ ولیشدند وارد معاملھ ھیمعاو یھ�افیو ط یگ�ریو انقالب یگ�ر یش�یدرو یكل� دو ص�ورت ب�ھ كھ افتی انیجر خید آمد و در تاریپد» عھیضد ش ۀعیش« كرد. ید خودنمائینام ھم یعیش یگر یالتقاط آنرا توان یم دو كھ نیا نینابیب

و چھ�ار مرحل�ھ ب�ر اس�اس میبگ�ذر دارند كھ امروز ادامھ آمدند و تا بھ دیپد عھیش عنوان تحت كھ یاضالھ یھااز فرقھ ر ویت�أث تح�ت د آمدن�د ك�ھی�پد عھیش� و م�ؤمن ح�قبر ۀر فرق�چھ�ا رف�ت ش�رحشھ ك� بدانگون�ھ یعل از امامت یچھار تجل و دارن�د و مراح�ل اتص�ال ع یعلتی�وال ب�ھ یگون�اگون طیدر ش�را باش�ند ك�ھیم ع یعل� یاز زن�دگ چھ�ار مرحل�ھ برداشت یترن�د س�خن ح�قا بری�تر عھیش� كیك�دام ك�ھ ب�اره نی�در ا و س�خن كنن�د یم قیو تصد و تجربھ او را درك امامت درجاتاز یك�ی توانینم . ھمانطور كھمیشمر را باطل یو ما بق حقرا بر یكی میبخواھ نكھیا رسد بھ تا چھ است قتیحق خالف

٣٨

ل�یوش�مرد. ا ن�اقصی�و را ن�احق یو ما بق حقبر را ع یعل و ظھور امامت و تكامل نیو تكو یزندگ ۀچھارگان مراحل تی�غانی. اس�تیجار ھمچن�ان ام�روزه ك�ھ اس�ت كامل بتیتا سر حد غ محض یتنھائ ھمانا امامت یعیطب تیغا بھر حالرا ام�ام ك�ھ اس�ت ام�ام ۀدربار آنان بر جھالت را دالیباشد ز حقو بر مثبت چندان یتواند امر ینم انیعیش یبرا امامت . ش�ود یآش�كار م� یو یاز ب�را كند امام قیو تصد را درك امام حق را ھر كھیز دارد یم نگھ بتیغ در حجاب ھمچنان

كند. خود تأمل بودن عھیش در یستیباشد با دار نكردهیو د درك یاز تجل یادرجھ را بھ امامش كھ یاعھیش

)عهیش غالة( هیغال د ـ فرقه شیو ب�را ك�رده غل�و و اف�راط ام�ام مق�ام ۀدرب�ار ك�ھ اس�ت ش�ده گفتھ انیعیاز ش یگروھ و بھ ستا» غلو«از » ھیغال«

یھ�الل یعل� ھمان�ا م�ذھب یعیش� م�ذھب نی�ا ۀجنب� نیت�ر یو علن� نیك�املتر قائلن�د ك�ھ خ�دا ب�ودن تا سر ح�د تیالوھ مقام ب�ھ ھمچن�ان رانی�ا ازغ�رب یدر من�اطق ام�روزه تا بھ فرقھ نیا دانند كھ یم خود هللا و كاست كم یرا ب یعل كھ باشدیم اند. شعبھ نیخود چند باشند كھ یم» حق اھل« بھ معروف دھند و گاه یم خود ادامھ یاعتقاد اتیح» یقدس� ثی�احاد« باشد كھ یم ع ید علخو و اكرم رسول بھ منسوب یثیاحاد فرقھ نیا یخیتار منابع نیاز مھمتر یكی ش�ده تی�روا ع یعل� از زب�ان ك�ھ ثی�احاد نی�ا از ی. برخ� ش�ود یم محسوب شھیاند نیا ۀیتغذ منبع نیتر لیاز اص یكی

و نیزم� لقو خ�ا ظ�اھر و ب�اطن و آخ�ر و اول م�نم«، »اس�ت دار ك�ردهی�دار كند خداوند را دیمرا د ھر كھ«عبارتند از: خداون�د اس�ت یكرس� م�ن بدن«، »و.... قیخال ۀكنند و شفاعت جھنم و بھشت ۀكنند میو تقس جنبندگان و رزاق آسمانامبر ی�پ ب�ھ ع یعل ۀدربار كھ ثیاز احاد یو اما برخ» .ستین یدنیپرست و خدا جز در وجود من اوست عرشام نھیو س، ع یعل�«، »است من یوح مخزن ع یعل«: عبارتند از گردد یم ع یعل تیبر الوھ دال شود كھ یم هداد نسبت اكرما ی یقدس ثیحد بھ موسوم كھ ثیاز احاد یو اما برخ». زند یسر نم یخطائ چیھ ع یعل از«، »خداست بر ذات مماس در مع�راجش ك�ھ فرم�وده امبر اس�المی�پ ك�ھ نكت�ھ نی�. مثال ااست گشتھ ع یعل تیبر الوھ یز سندین است معراج ثیحد

نس�بت محم�د یا« ك�ھ او فرم�وده بھ محمد خداوند در معراج نكھیا ای. و است كرده دارید ع یعل خداوند را در صورت تی�الوھ ت�ا مق�ام ش�ده ب�رده مع�راج قصد ب�ھ نیا بھ فقط ص محمد نكھیز ایو ن». است یعل بھ من نسبت مثل من تو بھت�و را ب�ھ ع یعل� ت�ا مق�ام ام آورده مع�راج مق�ام ت�و را ب�ھ لی�دل نی�ا ب�ھ فقط محمد یا«: كند قیو تصد را درك ع یعل

مع�راج ثی�احاد و خاص�ھ ثی�احاد نی�ا كن�د. در مجم�وع یم� ةص�لو ع یخداوند بر عل كھ ثیحد نیز ایو ن» .كنم یمعرفبرت�ر از خ�ود یدر مق�ام را ع ی، عل� خداون�د و ز برت�ر اس�تی�پروردگ�ار ن از مق�ام یحت� ع یعل� مقام رسد كھ یبنظر م

اس�ت با حق یعل«: شود یمعنا م نیبر ا ز دالین ع یعل ۀدربار امبر اكرمیپ سخن نی. ااوست ۀد ارادیو مر قرار داده »كند. یم تیز او را تبعین د حقیبھر سو گرا یو عل است یعل با و حق و محب��ت رحم��ت اش�د خداون��د از ك�ھ اس��ت ق�تیحق نی��ب�ر ا دال یھ��الل یعل� انیعیدر ن�زد ش�� ثی��احاد نی�ا ۀمجموع�� البت�ھ

ب�ر انس�ان خالف�ت مق�ام ھم�ان نی�و ا است دهیاو بخش بھ خود را و مقام ساختھ و مراد خود را محبوب یا، بندهخودش ك�ھ اس�ت عش�ق م�ذھب ھم�ان نی�باش�د و ا یم� ح�قك�امال بر یو امر بوده خدا از انسان مقصود خلقت كھ خداست یجا

كی� باش�د ك�ھید می�اد و مرم�ر ارادت لاو اص�ل ۀدر زم�ر ھیص�وف در اكثر سالس�ل شود كھیم یتلق یعیش عرفان ۀگوھر سالس�ل ۀھم� بی�ترت نیاو در انتظ�ار لق�اء هللا باش�د. ب�د بدان�د و در جم�ال ع یعل یتجل خود را ھمان مراد یستید بایمر

.دانست ھیو غال یھالل یعل یستیرا با ھیصوف

٣٩

كھ باور است نیبر ا یعنی است تناسخ ینوع و حلول معتقد بھ ناخواه خواه مذھب نیا شود كھیم جا استنباط نیتا ھمق�رار دارد و ام�ام ۀف�یب�ر مس�ند خل یعیش� ع�ارف نیچن� واق�عكن�د و در یم� حل�ول یو ع�ارف خالص ۀعیدر ھر ش ع یعل

را ام�ام یجھ�ان ب�تیقلم�رو غ یع�ارف نیو چن� است امام جمال ۀنیو آئ اوست حقبر نائب نباشد الاقل زمان اماگرخود ام كند. یم جبران تیو ھدا نجات طالبان یبرا ب��ھ منس��وب یدانن��د و حت�� یم�� یجعل�� م��ذكور را ثی��احاد ن��وع نی��ا عھیش�� یو حت�� س��نت اھ��ل یاز علم��ا یاریبس�� ح��البھر

دگ�ر یكف�ر بكش�انند. برخ� را ب�ھ اس�الم ك�ھ تھخواس یاند و م را داشتھ انیعیش قصد انحراف كنند كھ یم یامو دستگاه بودن�د قص�د داش�تند ك�ھ دهی�گرو اس�الم ب�ھ ك�ھ یھ�ود و نص�اریاز یبرخ� خوانن�د ك�ھ یم�» اتیلیاس�رائ«را ثی�احاد نی�ا سازند. دار و بدنام را لكھ و امامت اسالم نگونھیبد مث�ل ب�زرگ از عارف�ان یاریبس� یحت� و و امام�ان ع یعل� تی�الوھ ب�ھ یاعتق�اد نیچن� ك�ھ نس�تیا یواقع ۀمسئل حالبھر

نی�وج�ود دارد و ا انیعیو ش� از مس�لمانان یاریو ب�اور بس� در قل�وب ح�الج و منصور ید بسطامیزیو با یزیتبر شمس ندارد. ھم ثیاحاد نوع نیباور ا بھ یربط یقلب و باور ارادت ب�ھ مب�دل یزی�تبر ب�ا ش�مس در رابطھ ناگاه بود بھ مذھب یاصال سن كھ یروم یموال مثل یبزرگ ۀو عالم ھیو فق عالم انی�امو توس�ط ثیحد جعل بھ ا مربوطیو انھیعام خرافھ كیرا صرفا یباورنیچن توانینم نیشد. بنابرا یھالل یعل كی مطلق�ا مح�ال یام�ر چن�د ك�ھھر ثی�احاد ن�وع نی�ا یا نادرس�تی� یدرس�ت . اثباتدانست عباس یھود و بنی سازان ثیحد و

ب�ھ اعتق�اد موس�وم ن�وع نی�ا ۀش�یر ول�ی است نموده و منقرض خستھ خیتار را در طول» ثیحد علم«و لذا است بودهوج�ود اعتق�اد ب�دون ن�وع نی. ااست دار با خدا در جھانید بھ اناز انسیو ن انسان دل و آن ستیدگر یدر جایگر ھیغال

نی��ا یا نادرس��تی�� یدرس��ت اثب��ات . پ��ساس��ت دا وج��ود داش��تھیش��د زی��و ھن��دو ن یحیمس�� در جھ��ان یثیاح��اد نیچن�� داش��تن حاض�ر ك�ھ ق�رن اعتق�اد در نی�. ااس�ت نك�رده كن�د ھم�انطور ك�ھ ینم� ا را ح�لمعنا و معم� نیاز ا یمشكلن یكمتر ثیاحاد

ب�ھ و مب�دل افتھی رونق مذاھب ۀدر ھم یھر دوران از شیب است اتیو ماد یتكنولوژ ۀمطلق ۀو سلط و فن عصر دانشرد ی�گ یم� و اوج دتر ش�دهیمستمرا شد كھ است یاز ذاتین كی ندارد بلكھ ثیاحاد نیا بھ یشود و ربط یم یجھان یمذھب

یم� ان�االحق كن�د و ك�وسیم یخ�دائ یدع�و دجال كیھر روز از جھان یادر ھر منطقھ امروزه لیدل نیھم بھ و درست یم� لیتشك یا آورد و فرقھ یم را بر گرد خود جمع یاریخواند و بس یم زمان یبودا و یو مھد حیزند و خود را مس

توانند بود.ینم آن نباشند علت یاز ذاتیاعتقاد و ن نیچن اگر معلول ثیاداح نیا دھد. بھر حال عھیش� یگ�ر ھی�غال ۀی�منش�أ اول ك�ھ اس�ت شده گزارش گر در صدر اسالمید ۀافسان كی، یثیو حد یخبر ۀبر جنب عالوه ب�ھ باش�د ك�ھیم» عب�دهللا س�با« بن�ام و نش�ان امن� یآور و ب� رتی�و ح موھ�وم یتیشخص� ۀافسان و آن است دهیگرد یتلق دانی�و از مر م�نی یاز اھ�ال یم�رد» عب�دهللا س�با« شود ك�ھ یم تیروا افسانھ نیا . طبقاست ز معروفین»سنان ابن« زده یم ع یعل تیاز الوھ و بازار و مساجد دم در كوچھ كھ بوده ع یعل نیآتش ت�ا اس�ت خوان�ده یخدا م� و او را علنا ف�را خوان�ده یدع�و نی�از ا توبھ ز عبدهللا را بھین ع یاند و عل كرده و از او سؤال برده تیشكا ینزد عل بھ مردم نكھیا

بالفاص�لھ ول�ی ج�دا ك�رده ب�دن ر ازیرا با شمش� سرش ز در حضور ھمگانین یو عل دهیاصرار ورز شیاو بر ادعا ولی . و ب�ھاست عذر او را خواستھ ع یعل و آنگاه است تكرار شده بار سھ عمل نیو ا است بازگشتھ تنش یرو بھ سرش اند. ر خواندهیفرزند شمش یعنی» سنانابن«او را لیدل نیھم

م�ردم ب�االخره د ك�ھی�گو یاز آنھ�ا م� یك�ی و اس�ت شده نقل یمتفاوت یھا وهیش و بھ گوناگون یمذكور از زبانھا ۀافسان سوزاندند. عبدهللا را در آتش

٤٠

اب�راز یو جملگ� دهینرس� یقت�یحق چیھ� ب�ھ و عب�دهللا س�با یگر ھیمنشأ غال ۀدربار غرب مدرن شناسان عھیو ش نیمحقق یم� پ�ردازان و قص�ھ اوھ�ام ۀو س�اخت یجعل� ك�امال یرا موج�ود یھ�الل یعل� یبان تیشخص نیا یاند و برخ كرده رتیح

نیكتریو در نزد ع یعل زمان در كھ یو اساس یزیانگ مجادلھ نیا بھ تیشخص كند كھ یباور نم میسل عقل ولی . دانند یاص�ال وج�ود خ�ارج ردهد آوی�پد خیدر ت�ار مس�ائل نھم�ھیو ا داش�تھ او ب�ھ یا افس�انھ یم�انیا نیو چن� س�تھیز یحد او م زھا.ید چینگو خیتار یزكیتا نباشد چ معروف بقول . باشد نداشتھ

را عق�ال خ�ط نیز ھمیو نظر ما ن است كینزد اریبس تیواقع بھ سنان ابن یواقع تیھو ۀدربار یخیتار قیاز تحق خط كی زده یم� یغ�اتیتبل نیچن� بھ دست یعل ۀسال و پنج ستیب سكوت راندر دو سنان ابن رسد كھ یكند. بنظر م یم قیتصد او ب�وده و ط�رد و لع�ن ینف� مش�غول یغ�یتبل یمن�ابر و بلن�دگوھا ۀو ھم نداشتھ در جامعھ یسخنگوئ چیھ یعل كھ استب�ود یعل� یرون�یار بی�! اب�وذر بوذر و عم�ار: ا بودند او در تماس با كھ ار داشتیدو فقط ع یعل دوران نی. در ااست من�ع ھی�ام یخلفا و بن یرویرا از پ نمود و مردمان یم را ابالغ ع یعل امامت كشور حق بھ شھر و كشور شھر بھ كھ. و ام�ا م�رد رد وی�بم یت�ا از گرس�نگ د ش�دی�تبع رب�ذه یص�حرا ب�ھ ب�االخره نك�ھیخواند ت�ا ا یفرا م شورش كرد و بھیم

و خان�ھ نیب�ود و ھمنش� ینینش� خان�ھ س�ال و پنج ستیب در مدت یعل ار غاری، د اسالمیشھ نیاسر نخستیعمار فرزند و فھیخل مزدوران برسد توسط و فرزندانش الیع آمد تا بھ یم رونیب اش از خانھ او بود و ھر بار كھ ۀسفر زاد و ھم

یبن� وغی� یھنوز ج�ا كھ یازاده و برده . بردهنداشت در بدن یسالم خورد و استخوان یم كتك ر حد مرگتا س انیامو زی�ن یفارس� از س�لمان یو حت� اس�ت ص�در اس�الم خیت�ار تیشخص نیتر یا مرد افسانھ نیآشكار بود. ا گردنش بھ ھیاما ی�» عب�دهللا س�با« مجھ�ول عنوان تحت كھ» اسری عمار بن« نام تحت نھ افسانھ نی. ااست افتھیتر یا افسانھ یمائیس .است گشتھ او منسوب بھ یگر ھیو غال یاللھ یعل مذھب كھ است افتھی شھرت» سنان ابن«

یو ع�ام در ع�الم نھیس� بھ نھیروز سام و تا بھ شده نقل عھیش خیدر تار یآور رتیح یداستانھا» عبدهللا سبا« ۀدربارو حق اھل یھا فرقھ انیمداستانھا در نیباشد. ا ینم نیو مورخ نیمحقق بھ مربوط فقط یاستمرار دارد و امر انیعیش

یكج�ا چیدر ھ� ول�یكنن�د. یم� نق�ل شیبرا كما داستان نیز این یو عام یام انیعی. شاست نزلم یوح ھمچون ھیصوف صدر اسالم و معقول و مكتوب نمدو خیتار و در كج�ا و چگون�ھ یو ك� عبدهللا س�با از كج�ا آم�ده كھ ستین معلوم مطلقا

عھیش� یواقع� خیو در ت�ار ك�رده و چ�ھ ب�وده چھ انیعیو سائر ش ع یبا عل اش و رابطھ وستھیپ یعل و بھ شده مسلمان یبودن�د و كج�ا م� ك�ھ و فرزن�دانش الی�و ع اھ�ل و كجاس�ت و قب�رش ش�ده ا كش�تھی�و و در كج�ا م�رده داشتھ ینقش چھ .اس�ت داش�تھ انیعیش� انی�درم یتیم�أمور چ�ھ پ�س بوده كینزد یعل حد بھ نیا و اگر تا است بوده چھ ستند و شغلشیز

.است ستھیز یم جن ھمچون انسان نیا كھ یگوئو او ك�امال واض�ح و نس�ب و اص�ل یزن�دگ ك�ھ اس�ت اس�ر ب�ودهیعم�ار بلك�ھ او عبدهللا سبا نب�وده نام كھ نستیا تیواقع

و خلف�ا ب�ر عم�ار ھی�ام یبن� مس�تعار از جان�ب ن�ام كی�» عب�دهللا س�با« دھد كھ یم نشان قاتی. تحقاست یو واقع مكتوب ۀص�حاب مرد ھم�ان نیا كھ ندانند د مردماننارد یروا م اش درباره كھ یا و آزار و شكنجھ تیاذ تا با آنھمھ است بوده

باش�د. یم� نینخس�ت ش�مار مؤمن�ان و از انگش�ت اس�ت اس�الم دیش�ھ نیاسر نخس�تیخدا و فرزند رسول و عاشق بزرگ تیشخص� كی�باش�د. اب�وذر دهی) را نش�ن(ع یعل� ن�ام باشد ھم�انطور ك�ھ دهیشنعمار را ن نام كھ نبود یمسلمان چیرا ھیز ھ�م او را در ن�زد رس�ول و اعتب�ار و ع�زت ش�ناختند یم� و رس�م اسم او را بھ بود و ھمھ یاسیـ س یو اجتماع یرونیب نیھم� ب�ھ كنن�د و درس�ت س�تین او را سر بھ دند كھقادر نبو یآسان نیا بھ ھیام یو بن نیراشد یدانستند و لذا خلفا یم د.یھا گردیو رسوائ عثمان خالفت سقوط موجب د ابوذر بسرعتیتبع لیدل

٤١

، او یعل� یان�زوا س�ال و پ�نج س�تیب از ب�ود و پ�س یعل� ۀاسرار خان و محرم یو اندرون ژهیو تیشخص كیعمار ولیكنن�د و كردند تا بتوانند او را سركوب لیرا تبد نامش یحت انیامو كھ حد بود تا آن شده پردهس انینس و بھ یز منزوین .است شكنجھ خواند و لذا مستوجب یرا خدا م ع یعل كنند كھ یفمعر یخارج كی بعنوان مردمان بھعم�ار تی�بودن�د عم�ال ھو خ�ود س�اختھ ۀملعب� و او را كرده را مصادره عثمان خالفت دستگاه تمام كھ ھیام یبن حالبھر

و س�ر ) س�ریمن�ی( یخ�ارج كی�ب�ا كنند كھ یمعرف اعراب بھ را خائن ع یعل ھم او را نابود كنند و كردند تا ھم را جعل كند. یكار م نیمسلم منافع ھیبر عل دارد و» س�با« ن�ام نیھم� ز ب�ھی�ن از اج�دادش یك�یو ) ب�ودهم�نیس�با ( نیعم�ار از س�رزم كھ است شده ز معلومیحد ن نیتا ھماز آغ�از اس�الم خی. ت�اراس�ت رفت�ھ ز ذك�رشی�ن در ق�رآن باش�د ك�ھ یس�با م�ۀ ملك نیسرزم ھمان منی. است شده خوانده

اس�ت ك�رده یمعرف منی یاھال را از مخلص انیعیثر شو اك دهیرسان ثبت بھ منی انیعیرا در ش یمنحصر بفرد یگ ژهیوداد میخ�واھ شتر نشانیرا ب یگ ژهیو نیا یبعد . در فصولاست بوده انیعیش یبرا نیسرزم نیتر منی، ا منیو اصوال

.است دهیرس انجام بھ نیسرزم نیا در ایو برخاستھ نیسرزم نیاز ا ھیامام نھضت نیتر یانقالب چگونھ كھ ن�ام ز ھمچ�ونی�ن یع�ائاد نیچن� كھ گفت دیقدر با نیھم ع یعل تیالوھ بر مقام (عمار) دال سنان ابن یعادر اد بھرحال

را. ع یلع سازند و ھم او را نابود و بدنام شد تا ھم داده او نسبت بھ انیامو و از جانب است نیو دروغ یعمار، جعل یش�ك نیام�ر كمت�ر نی�خواند. در ا ینم را خدا امامش ھم یصادق مؤمن چیداند و ھ یخود را خدا نم یعاقل انسان چیھ مق�ام ك�ردن و ل�وث س�اختن و مس�خره ر نم�ودنی�تحق بلك�ھ س�تیاو ن مق�ام تنھا باال ب�ردن نھ را خدا دانستن . امامستین

و ترفن�د رندان�ھ كی�ق�ا یدق یالھ� یای�اء و اولیانب . خدا ساختنمنشأ كفر بشر است ر دانستنیرا حق بودن نسانا . اوست ش�تنیو كف�ر و فس�اد خو یعمل� یب� ھی�و توج از آنھاس�ت اطاع�ت ع�دم ھیو توج نیآنھا و انكار د مقام ینف یبرا یسیابل

.استخ�ود رس�وا خوانن�د و چ�ون یم� وان�ھید و را ابل�ھ آن�ان ك�ھ اس�ت خ�دا آن یای�اء و اولی�نبا در قبال انكار كافران نینخست

ین�یزم ری�و غ یب�یغ یو موج�ودات را خدا و پس�ر خ�دا و فرش�تھ آخر آنان نامند و دست یرا جادوگر م آنان شدند آنگاهو بش��ر ین�یزم موج�ودات را اگ�ر آنھ�ای�. زآنھاس�ت نی�داز انك�ار اطاع��ت در جھ�ت اتھام�ات نی�ا ۀكنن�د. ھم� یم� یمعرف�

نی�د یو الگ�و را آنھ�ا اس�وهی�برس�د ز آن�ان یو روح�ان یمعن�و مق�ام كند تا بھ تالش تا انسان ستین یازیگر نینباشند د م�ن مق�ام د ت�ا ب�ھی�نك اطاع�ت از م�ن فرم�ود ك�ھ یم� ع ی. عل� ش�وند یم� محسوب ینیجھاد د ھستند و مقصود و آرمان

آنھ�ا گ�ردد. اطاع�ت انكار و كفر و ع�دم ھیتوج باشد و یافتنین كردند تا دست یرا خدا م ع یعل یستیبا یم د. پسیبرس .انیعیش از جانب و نھ است د آمدهیپد ھیام یبن ادعا از جانب نیا كھ است واضح پس

اتفاق�ا تواند بود و بلك�ھ ینم یعل بودن خدا یمعنا از نظر ما مطلقا بھ رفت ذكرش مقالھ نیدر آغاز ا كھ یثیو اما احادز ی�كن�د. و ن یا میمھ و چرا از امام چون یب اطاعت یرا برا یو كاف الزم لیسازد و دل یم را واضح امامت معنا و حق

ح�د دارد ت�ا آن یتیمحبوب و و عزت اجر و مقام چھ در نزد پروردگارش ع یعل چون مخلص مؤمن كی كھ دھدیم نشانر از خ�دا ی�، غخ�دا ب�ودن ۀف�یخدا س�ازد. خل نكھیا سازد و نھ یم فھینشاند و خل یم شتنیخو ی، او را بر جا خداوند كھ

.است ر از خدا بودنیغ خدا بودن . محبوباست بودن ھم��ان تی�. الوھس�تین تیخ�دائ ھم�انتیالوھ مق�ام ك�ھ اس�ت باش�د آن یت�ذكر م�� قاب�ل یلغ�و لح�اظ ب�ھ ك�ھ یا و ام�ا نكت�ھ

ذات «یمعن�ا بھ كھ شده» الھو« بھ مبدل» ال« ۀمعرف با حرف كھ است پروردگار یبیغ ذات نام» ھو«. است تیالھو لی�دل نیھم� ب�ھ و درس�ت پروردگ�ار اس�ت ۀگان�ی مظھ�ر ذات د. ام�امی�نما یم خر در وجود امام كھ است ، »شده یمعرفو و ك�رم لط�ف مقام پروردگار ھمان ۀگانی . و ذاتستین و پرستش قیو تصد درك قابل خدا جز در وجود امام یگانگی

٤٢

. اس�ت م�ردم ب�ھ عش�ق ۀاس�و ھم�ان درواق�ع و ام�ام دیآ یدر م فعل بھ در وجود امام كھ اوست انیپا یب و عشق محبت تمام�ا مراح�ل یشناس� و ل�ذا ام�ام ش�ناخت ت�وان یاو نم� عش�ق درك ۀرا ج�ز بواس�ط امام كھ است لیدل نیھم بھ درست .است واحد شده یامر و معرفت ، عشقیاسالم و لذا در عرفان است یشناس عشق

نیباش�د ھم�یم توج�ھ قاب�ل امام�ت دش�منان اتھام�ات یدر ورا یعیش� یگ�ر ھی�غال ۀمعض�ل ۀدرب�ار كھ یگرید ۀو اما نكت جم�ال ب�ھ نس�بت مؤمن�ان نیا یكیزیمتاف مشاھدات حاصل كھ است حق و مردان امامان بھ نسبت منانؤم یعرفان عشق

یروح�ان یاساس�ا قوتھ�ائ البت�ھ ابن�د ك�ھی یم� الع�اده ف�وق یآثار و ق�درتھائ جود امامدر و باشد كھ یم امام یالھ كمال و م�ؤمن كی�س�ازد. یز میانسانھا متما یبقاو را از ما كھ است امام وجود كرامت ھمان نی. ا یجسمان یمعجزات نھ است ب�ھ دارد ك�ھ یروح�ان و یمعن�و یھ�ائیبرخوردار ام�ام یوج�ود رامتك نیبرد از ا یبسر م با امام كینزد یادر رابطھ كھ در منط�ق فشیو توص و لذا شرح ستین یز جسمانین قدرت نیا بخشد كھ یم یعیطب و ماوراء گونھیخدا یز قدرتیاو نش��ود. یمیب��ر ج��ادوگر حم��لآورد و ید م��ی��پد ش��ود و خراف��ات یم�� واق��ع خ��الف یھ��ائ برداش��ت موج��ب ك��افران یم��اد در قلم��رو ارادت ھم��واره یفیتوص�� نیچن�� باش��د. یم�� ج��نس نی��خ��ود دارن��د از ا امام��ان ب��ھ نس��بت انیعیش�� ك��ھ یفیتوص�� كام�ل ۀاس�و كی یزیتبر شمس ۀدربار یروم یموال وصف كھ است شده گزارش ریپ بھ نسبت دانیمر از جانب یعرفان

گنج�د و ل�ذا ینم� غل�و و اغ�راق ۀمس�ئل و در چھارچوب است یروحان تیواقع كی مسئلھ نیا ، نی. بنابرااست یجھان و داد. ارائھ متفاوت یقضاوت نمود و كیكامال تفك یستیدو امر را با نیا درك تی�الوھ او را در مق�ام بود ك�ھ یروم یموال فقط ولیدار كردند ید یریرا افراد كث یزیتبر مثال شمس كھ میدان یم

از امام��ان ك��ھ یاالع��اده خ��ارق و ص��فات تی��الوھ دارد. مق��ام ز مص��داقی��ن صدراس��الم امام��ان ۀدرب��ار مس��ئلھ نی��نم�ود. ا واض�ح نی. بن�ابراباص�حاۀ ھم� و ن�ھ اس�ت بوده امام بھ كیار نزدیبس دانیاز مر یبرخ از جانب فقط است شده گزارش ب�زرگ یكرام�ات ش�انیب�ود از وج�ود ا ار غ�ار ام�امی� س�ال و پ�نج س�تیح�دود ب اس�ر ك�ھی عم�ار ب�ن چ�ون یكس� ك�ھ استدھا ی�ترد د وینما بیو ترغ قیتشو ع یعل امامت مقام ۀرا دربار دھد و آنان گزارش انیعیش سائر كند و آنرا بھ افتیدر

ام�ام یخ�انگ ارانی�از ك�ھ م�ونیم و اب�ن ابوالخط�اب ۀدرب�ار یوض�ع نیس�ازد. چن� یرا خنث� انیامو و اتھامات دیرا بزدا جعفرص�ادق عص�ر ام�ام را در ط�ابالخابو لی�دل نیھم� و بھ است شده ز گزارشیبودند ن جعفر صادق باقر و امام محمد

ع یدر عص�ر عل� یگ�ر ھی�غال ۀس�ر دس�ت ) را ھ�مس�نان م�ثال عم�ار (اب�ن ور ك�ھان�د ھم�انط دهی�نام یگر ھیغال ۀسر دست یدادن�د و ب�را یم� نس�بت را بخودش�ان نیرالم�ؤمنیام ، لق�بعب�اس یبن� ید و خلف�ای�زیو ھیمعاو كھیحالدر . اند خوانده

خ�ود را در امام�ان یواقع� كرام�ات ھ�م انیعیش� كھ است یعیكردند طب یم عھیشا و كرامات معجزات مردم انیخود در م یتھمت� یگ�ر ھی�و غال» عھیش� غ�الة« عنوان كھ است واضح . پس رسوا شود دجاالن تی كنند تا ماھ مطرح مردم انیم

یعباس� و یام�و یخلف�اھمان�ا یا حرف�ھ و ك�ذابان یواقع� یھ�ا ھیغال واقع. دراست انیعیش بھ امامت دشمنان از جانب ش�دند و ش�بانھ یم قائل یھال یخود صفات یبرا بودند و جنون و جھل یفساد و تبھكار ۀاسو كھ حال نیدر ع بودند كھ ك�ھ یساختند. القاب یخود م و معجزات و كرامات كشف ۀاشاع مسئول مردم انیم خود را در از مزدوران یروز گروھ

یگ�ر ھی�غال ۀنش�ان نیش�د بزرگت�ر یم� یمنتھ�» هللا«پس�وند ب�ھ یجملگ� شدند كھ یم خود قائل یبرا عباس یبن یخلفا .آنھاست

خ�ود را وق�ف یزن�دگ س�تند و تم�امیز یم در فقر كامل كھ مونیم و ابن ابوذر و عمار و ابوالخطاب چون یاصوال كسان امام�ان یب�را نك�ھیش�د. از ا یم� بش�انینص یزی�چ چ�ھ یگ�ر ھی�غال شدند از بابت دیشھ یملگكردند و ج یاعتقاد خود م

را اتھام�ات نی�توان�د اینم ھرگ�ز میس�ل عق�ل نی؟ بن�ابرا دندیرس� یم� یو ثروت� اس�تیر چ�ھ ش�وند ب�ھ قائ�ل تی�الوھ مقامج�ور و فس�اد و یخلف�ا از جان�ب یا و توطئھ ناحق تھمت كی عھیش غالةو یگر ھیغال عنوان كھ د گفتیبا رد. پسیبپذ

٤٣

م�انیا فق�ط ش�انیزندگ كھ مخلص انیعیش نیا بھ یجادوگر . اتھاماست بوده انیعیو ش امامان بھ نسبت تیو جنا جنون ھم كنون تا بھ كھ است و امامت مانیا میحر بھ كفر و نفاق از جانب یخیتار و تھمت توطئھ كیبود و جھاد و فقرشان

نی�ا ب�ھ رود ك�ھ یح�د م� ت�ا آن اتھام�ات نی�زنن�د. ا یم� دام�ن نآ ب�ھ ھ�م یاروپائ ا مغرضیو ابلھ نیدارد و محقق ادامھ ب�ر اش�تراك را دال ن�انآ یج�وئ ع�دالت . دھن�د یم� نس�بت را یو فج�ور و ھ�ر فس�ق ب�ا مح�ارم یزن�ا تھم�ت پاك انیعیش

و و خواھران با مادران یعباس یو بن یامو یاز خلفا یاریبس كھیحالدر . سازند را متھم نید كنند تا كل یم یزناشوئ خیت�ار در ط�ول جیبت�در تھم�ت نی�دادن�د. ا یم� مخل�ص انیعیش را بھ نسبت نیكردند ا یخود زنا م یھا عمھ و دختران ب�ھ م�زدور نس�بت و موب�دان یدرب�ار ساس�ان از جان�ب یاتھام�ات نیچن� مشابھ د ھمانطور كھیگرد یانقالب انیعیش ھج متو را لب�اس ع�ام قت�ل نی�ا كنند و عام را قتل عدالت انیشد تا بتوانند حام عھیشا مردم انیدر م روانشانیپ و و مزدك یمان

ۀدارد. ھم� خیدر ت�ار یط�والن ۀس�ابق كی� ع�دالت عاش�قان ۀدرب�ار یاتھام�ات نیچن� تیفر بپوشانند. ماھبا الحاد و ك جنگ یو الحاد بودن�د. حت� یجادوگر بھ شدند متھم عام سا قتلیكل یامپراطور ۀوسطا بواسط قرون تیحیمس در كھ یمؤمنانو الح�اد ش�دند و در یج�ادوگر ب�ھ برونو م�تھم و ژوردانو ژاندارك چون یعارف ز مؤمنانید اروپا نیعصر جد خیدر تار ص�ورت من�وال نیز ب�رھمین الملك نظام و خواجھ یسلجوق دستور ملكشاه بھ انیلیاسماع عام گشتند. قتل سوزانده آتشاز دف��اع عن��وان بودن��د تح��ت نیو مس��لم انی��رانیا و ن��اموس آش��كار م��ال ر غ��ارتگرانی��و وز ش��اه نی��ا ك��ھیحال. درگرف��ت

بس�وزانند و را در آت�ش كودكانش�ان یو الح�اد س�اختند ت�ا بتوانن�د حت� با مح�ارم یزنا بھ متھم را ھیلی، اسماع »اسالم« ك�ودك ك�ھب�ود یاتھ�ام نیچن� یب�ر مبن�ا ھم�انطور ك�ھ را كش�ت كودك�ان ت�وان یم� ش�رع حك�م ك�دام طب�ق نبود ك�ھ معلوم كربال كشتند. ز دریرا ن نیحس امام ۀرخواریش

ول�یگ�ردد. یم� واض�ح دشمنانش�ان تیماھ از در سراسر جھان پرست عدالت مؤمنان ۀو ھم انیعیو ش امامان تیحقاند یی�و تأ م�ورد پ�ژوھش »دوس�تان«و » نظ�ر یب�« نیمحقق� اص�طالح از ب�ھ یبرخ� از جانب ناحق اتھامات نیا كھ آنگاهو یام�و ۀث�یخب ۀاز ش�جر یس�تیزبایرا ن د نم�ود و آن�انی�ترد آن�ان ینظ�ر یو ب� یدوست تیدر ماھ یستیشود با یم واقع .دانست یعباس

٤٤

: یانقالب تشیعـ ظھور ١٣

یب�را یج�ائ چینم�ود و ھ� كی�تفك بوض�وح را و باط�ل بود و ح�ق و اسالم نید امتیق ۀمثاب بھ ع یعل ۀسال پنج حكومت ام�ام انی�حام فق�ط یواقع� مؤمن�ان ك�رد ك�ھ نم�ود و عم�ال ثاب�ت شیرا پ�اال اس�الم و نگذاش�ت یب�اق و نفاق و شرك یباز

داد ك�ھ و نش�ان دیرس� تی�غا ب�ھ ینیحس� یدر كربال میعظ شیپاال نی. ا شوند یم محسوب ینید ادانی ش یبقو ما بودند رھا كردن كاره مھیبا ن نیحس نبود. و امام یتیو انسان و انصاف نید را یبقكردند ما خروج امام بھمراه ھك یجز كسان م�اما ب�دون كعب�ھ ۀخان و است سیابل تماما لباس امام حق بدون یو عباد یشرع احكام كل داد كھ نشان زین حج مراسمرا ام�ام ك�ھ یو كس�» كافر است ھمان امام یب« یبراست كرد كھ ثابت شھیھم یكبار و برایكربال ۀ. واقعاست بت ۀخان

ام�ام لی�دل نیھم� ن�دارد. ب�ھ تی�از آدم ینش�ان نیو كمت�ر اس�ت و س�تم یدی�و پل شقاوت یحام ناخواه كند خواه یانكار مخارجن�د. جرگ�ھ نی�ا از یبقو م�ا اس�ت تیآدمۀ در جرگ با اوست ھركھ یعنیشد. یفمعر » آدم وارث« نعنوا بھ نیحسرا نیحس� ام�ام ۀرخواریش� ك�ودك یبس�و ر ان�داختنی�دستور ت كھیحالشد. عمرسعد و شمر در اثبات ضوحبو قتیحق نیا

عتر سر امامیسر چھقضا گردد و لذا ھر مبادا نماز داشتند كھ لیھر تعجظ صلوة ۀاقام ید ساختند برایدادند و او را شھ ام�ام یب�« شد كھ محقق اكرم رسول سخن بود كھ واقعھ نیدر ا كنند. و فقط صلوة ۀاقام راحت الیدند تا با خیبر را ھم

باش�د نداش�تھ حق امام ولی كند تیقا رعایرا دق عتیشر احكام كل ھر كھ« كھ رسول سخن نیز ایو ن». ستین صلوةرا اص�ول نیتر یو ابتدائ ستیخدا ن نید تیرعا قادر بھ چكسیھ امام بدون د كھیگرد مسلم واقعو در». كافر است باز ھم

نھد. یر پا میز عمل در را ھم ینید یف��رد و گروھ�� چیآش��كار ش��د و ھ�� و كف��ر نی��د نیب�� ب��ود خ��ط آن لمكم�� ال ك��ھك��رب ۀت��ا ب��ا واقع��یو نھا ع یعل�� در حكوم��ت یم� انی�ھ�ا ع نھ�ان میك�ر ق�رآن بق�ول ك�ھ اس�ت اسالم امتیق یمعنا ھمان نیدارد و ا خود را پنھان تیماھ كھ نتوانست مجب�ور ب�ھ یو گروھ� نمود و ھ�ر ف�رد یفمعر انشیحام خود را بھمراه كامل یمایس و ستم شقاوت واقعھ نیگردد. در ا

ش�د. و ل�ذا مؤمن�ان دهی�ر دری�و تزو نف�اق یھ�اپرده ۀھم� درآم�د و فعل بھ مانیكفر و ا نید و تضاد بیگرد یعلن یانتخاب افت�اد ك�ھ اس�الم دش�منان نیانتری�و عر نیتر یشق بدست را خالفتیشدند ز ھیتق نبودند مجبور بھ شیب یتیاقل كھ یواقع ح�زب كی� ب�ھ مب�دل تش�یع پ�س نی�نداش�تند. ز مؤمن�ان ب�ھ نس�بت یاغماض� چیھ� یب�را یلیدل چیھ یرسوائ گر از فرطید

ز ی�ن د و امامانیگرد ینید یبقا تنازع اول اصل بھ لمبد ھید و تقیآغاز گرد اش ینیزم ریز اتیح شد و یكیو چر یمخف شدند. یم شكنجھ ز علنا ترور وین نظر قرار گرفتند و مؤمنان و تحت یعلنا زندان

ن��رود ت��ا دارشی��د ب��ھ یم��ؤمن چیھ�� و دس��تور داد ت��ا ق��رار گرف��ت مطل��ق یك��ربال در تنھ��ائ ۀمان��دیباق نیس��جاد آخ��ر ام��ام نرسد. قتل نگردد و بھ یشناسائ

یعم�وم یروز ع�زا س�ھ خ�ودش م�ونیم م�رگ یك�رد و ب�را یم� یو زن�ا و عنت�ر ب�از یگس�ارید علن�ا در ش�ھر میزیو از ھم�ھ انی�امو الی�د و خیرس� ینم� گ�وش ب�ھ انی�امو ھیعلبر یصدائ چیگر ھیبا دیتقر عرب نمود. در جھان یم اعالن

ب�ا یتقر اع�راب ك�ھ بودند چرا كرده آور فراموش رتیح یانگاشتند و بطرز دهیرا ناد انیرانیا بود. آنان شده سو آسودهگ�ر ید را ك�ھی�اند زش�ده نیز چن�ی�ن انی�رانیا پنداش�تند ك�ھ یم انیبسا امو بود و چھ برگشتھ تیجاھل ۀدور بھ بطور كامل

و یفارس� س�لمان میتع�ال آن�ان ول�ی. اس�ت ش�ده كامال قطع خارج با جھان امام ۀزد و رابطیخ یبرنم از امامشان یصدائ

٤٥

ب�ود توانس�تھ رانی�ا در غ�رب حك�ومتش در دوران دادن�د. س�لمان ینم� یكردن�د و بھ�ائ ینم درك رانیاو را در ا دانیمر را متحد سازد. بپرورد و آنان و ناب عارف انیعیكند و ش منتقل انیرانیا را بھ اسالم روحبارھ�ا نیراش�د یب�ود و خلف�ا ع یاص�رار عل� و اراده بھ فقط رانیاستاندار ا بعنوان یفارس سلمان صابانت كھ میدان یم

د نم�ود. ی�او را تھد یر شد و حتیچند بار با عمر درگ مسئلھ نیبر سر ا فقط ع یعل كنند و را خلع قصد كردند تا سلمان آورد ت�ا ح�ق یاج�را م� ك�امال ب�ھ امبر رای�پ ب�ود و ك�الم انی�رانیا ب�ھ دشی�ام تم�ام ع یعل� كرد ك�ھ درك توان ینجا میارد نیب�ر بس�تر خ�ون فقط یعلو معارف یبود. و بذرھا شده وسیمأ كامال را از اعرابیسازد ز منتقل انیرانیا را بھ نشید

را ی�نم�ود ز رانی�اخ�ود را غرب ز مقر حكوم�تین سلمان د كھنبو ھودهیداد. و ب یم و جوانھ نشست یم بار بھ انیمزدكو دهی�كوچ رانی�ا غ�رب ین�واح ب�ھ انی�مزدك ع�ام از قت�ل پ�س آن�ان تی�ب�ود و اكثر تار و مار شده انیمزدك مأمن نیآخر

ستند.یز یدر كوھھا م یاغی بصورت یعص�ر ساس�ان رانی�در ا و مزدك یمان نھضت تیمعنا و ماھ بھ یاندك كھ است ، الزمار مھمیبس ۀمسئل نیا درك یبرا

و یم�انو بودن�د. حكم�ت زردتش�ت ۀش�د مس�خ نی�د امام�ان در حك�م و مزدك یمان كھ د گفتیبا ساده زبان . بھمیباز گرد ب�اطن حكم�ت ھم�ان ق�تیدر حق یم�انو م�تحك دارد. شباھت ینیحس و نھضت یعلو حكمت بھ تینھا یب یمزدك انقالب

ج�دا ش�د و از آن دهیتبھكار پوس ار و موبدانجب حاكمان در دست نید نیا عتیشر ۀپوست كھ بود و آنگاه زردتشت نیددر قلم�رو د را ی�نم�ود و توح ش�ر دع�وت ر وی�خ یس�وفرا ب�ھ د ك�ھی�ا گردی�آش�كار و گو یم�ان زبان بھ اش یباطن قتیحق طالب�ان گ�وش ب�ھ ون�انیت�ا نیاز چ� شین�دا د آورد ك�ھیرا پد مانھیحك حكومت نینخست یو لذا بنا رفت ا نشانھیدن اتیحو نیآگوس�ت س�ن چ�ون یبزرگ� ۀفالس�ف د آورد ك�ھیپد یاجتماع و عدالت و فلسفھ در مذھب یعطف د و نقطھیرس قتیحق

.دا متأثر ساختیشد انھیم را در جھان اشراق خیو ش یعرب ا و ابنرا در اروپ نیفلوط یم��انو از حكم��ت را تمام��ا برخاس��تھ یانقالب��ۀ فلس��ف یس��تید و ل��ذا بای��آفر انق��الب ب��ود ك��ھ یحكمت�� نینخس��ت یم��ان حكم��ت .دانستخ�ود را در خط�ر یدرب�ار بق�ا من�افق موب�دان یول�ر ق�رار دھ�د یت�أث را تح�ت یساس�ان ش�اھان توانس�ت یحت یمان حكمتنمودن�د. را مب�اح یمان خون انداختند و باالخره وحشت و بھ كرده را محاصره یساسان افتند و لذا متحدا شاھانی یحتم دانی�ا م�دتھا در مرا ت� ردن�د و جس�دشک ز مص�لوبی�را ن یكردن�د. م�ان حیھود ب�ا مس�ی انیمال بود كھ یكار ھمان نیو ا

یدی�توح خ�رد و م�ذھب جھ�ان د و ك�لیرس یروزیپ بھ یمان حكمت ولینمودند. عبرت ۀیآ مردمان نگاه شھر در مقابل در وطن یالھ یو حكمتھا یدیتوح مذاھب ۀھم مثلو رشد نمود رانیا یمرزھا از د و در خارجیرا در نورد حكمت و د.یگرد عام شد و قتل سركوب شیخو

یرا از ن��ابود منیبودن��د اھ��ر توانس��تھ نك��ھیا ۀش��كران س��اختند و ب��ھ یمخف�� ر خ��اكی��دن��د و خونھ��ا را در زیدارھ��ا را برچزر و زور ش�وم افكندند و مثل�ث قیخال ۀاھورا مزدا بر گرد را بنام اسارت وغی ھا برپا ساختند و دوباره برھانند جشن

دادن�د و یھ�ا م�زهیجا انیسر مانو یشھر برا شھر بھ ھمچنان ولیبستند بھم بود دوباره گسستھ از ھم را كھر یو تزورا ب�ر كنن�د یم�انو» الح�اد« ۀشیكردند تا ر كباب جوش آب را در كودك كردند و ھزاران ینم ترحم ھم كودكان بھ یحت

یم�ان ب�ود ك�ھ نی�ا بزرگت�ر از آن ی. گن�اھاس�ت یان�دوز الفساد ھمانا مالو ام گناه نیگتربزر معتقد بود كھ یمان چرا كھ نی. و ب�دو حكم�ت و احس�اس ھوش و بودند از عقل عبارت بود كھ قرار داده ینور مزدا را بر چھار ركنااھور عرش یوھ�ایرا د و موب�دان دهیكش� انیساس�ان یـ خ�دائ ش�اه س�تگاهب�ر د بطالن بود و خط ساختھ را باطل یپرست آتش بیترتكب�ار دگ�ر از وج�ود یبع�د نس�ل چن�د ب�ود ك�ھ بن�ا ش�ده فق�ر و عرف�ان ۀیبر دو پا یمان نیبود. د كرده یمعرف ظلمت یحام

٤٦

كی� ب�ھ را مب�دل یم�ان بود حكم�ت توانستھ درآمد كھ فعل بھ مسلحانھ و یاجتماع انقالب كی آشكار شد و بصورت مزدك بود. ینید زمیالیسوس كی د و آنینما یاسیـ س یاقتصاد كامل یدئولوژیا

و ب�ار ش�اه نی�شدند. ا عام قتل انیمانو و یتر از مان انھیشق ز دو صد چندانین انیو مزدك مزدك میدان یم ھمانطور كھباش�د و یاھورامزدا م و لذا ضد است و ناموس مال اشتراك مزدك مذھب كردند كھ غیبلت رانیدر سراسر ا موبد بزرگ

رد. البت�ھی�گ ید ق�رار م�ی�ناھ یخ�دا رسد و م�ورد لط�ف یم یزدیفر ا را بكشد بھ یمزدك كی و ھر كھ است محض الحادش��كار روز ب��ھ ش��د ت��ا ش��بانھ یم�� پخ��ش م��ردم نیب�� اناب��یخ و در كوچ��ھ زر ب��ود ك��ھ یھاس��ھیك انیخ��دا منظ��ور از لط��ف

یحت� نمان�د و زن�ده یب�ود كس� یمزدك� كی� ك�ھ یاز كامال نابود ش�د و در ھ�ر خان�ھین امیق نیا حالبپردازند. بھر انیمزدكھ�ا س�وزاندند و و در ك�ورهدن�د یبر حلق�وم را دند و كودكانش�انیكش آتش را بھ شانیھا را سوزاندند و خانھ احشامشان

بماند. مشتعل ھمچنان ستم آتش كردند تا معبد درست شانیاز استخوانھا رانی�ا غ�رب كوھستان و خود را بھ ختیگر یسوار بر اسب مزدك زن» خرمھ« كھ قرار گرفت خداوند بر آن ۀاراد ولی مس��تعار ن��ام م��زدك نی��د پ��س داد و زان را اش��اعھ ش��وھرش نی��دو س��تیز كی��چر كی�� د و ت��ا آخ��ر عم��ر ھمچ��ونیرس��ان

ۀی�تق كی� نی�بمان�د. ا یب�اق م�زدك نیآئ� ب�ود ت�ا مص�لحت كی� ر نامییتغ نیبود. ا» ینید خرم« و آن خود گرفت بھ یگریدش�دند ع�ام قت�ل یعباس� یخلف�ا ر دگر توسطكبایز ین نانید نمود. خرم رسم محتوا و یرا فدا اسم بود كھ یخیتار بزرگ ب�وس د و دس�تی�گرائ س�نت اھ�ل ب�ھ یدرب�ار ساس�ان زردتش�ت ول�یساختند. مصلوب مزدك را ھمچون نید خرم و بابك شد. انیعباسخ�ود و ج�ان گف�ت ركار خ�ود را ت�ی�و د خاندان شھیھم یبود برا یو اشراف بزرگ ۀزاد موبد كیخود كھ یفارس سلمان ش�د ك�ھ یبا م�رد مواجھ د و بناگاهیرس عربستان نمود تا بھ اشاعھ نیھند و چ را در و مزدك یمان نیداد و آئ را نجات

عب�دهللا ب�ن محم�دم�رد نی�ب�ود. ا یم�ان ھیش�ب و حكمتش یمزدك كی ھمچون شیبود و زندگ بزرگ زردتشت ھمان یگوئتر و ك�املتر یع�ال ب�س یمكتب� نی�ا نم�ود ك�ھ درك جیو بت�در اف�تی م�زدك یرا تجل� ع یو عل� یمان یرا تجل محمد بود. او یدی�و مر یش�اگرد ب�ود ب�ھ ب�زرگ یو ص�وف عالمھ كیخود كھ یاسالھ ستیاز دو شیرمرد بیپ كی بیترت نیو بد است او روزبھ یرانیا د (نامینام» سلمان«او را ص محمد و ستیز شان خر عمر در خانھآ سر سپرد و تا بھ یو عل محمد

.است از من و سلمان از سلمانم من كھ ز گفتیكرد و ن یمعرف تیب بود) و علنا او را از اھلب�ار ب�ھ تش�یعنم�ود و یبذرافش�ان رانی�ا انی�مزدك نیخون برد و بر دشت رانیا را بھ یعل و عرفان محمد نید و سلمان رساند. یم را بھم خیتار انیآغاز و پا كھ امبر خداستیپ نیو آخر نیاول اتصال آمد كھ ز تكرار ش�د ب�ا ھم�انین انیعیش ۀدربار مزدك و یمان با نھضت یزردتشت و موبدان یساسان طرز برخورد شاھان ھمان

.اتھامات از قت�ل م�زدك زن خرمھ ز مثلیدرآمد ن او ازدواج كرد و بھ یرا خواستگار نیحس امام كھ مزدگرد سو ینو دختر شھربابرون�د. ام�ام یاری� نم�ود ت�ا ب�ھ جیرا بس� د و آن�انیرس�ان انی�رانیا را بھ امام امیو پ بازگشت رانیا و بھ افتی نجات عام و ابومس�لم بی مخت�ار و مص� را برافكندن�د. نھض�ت ھی�ام یاد بن�ی�دند و بنیرس� بھر حال ولیدند یر رسید یاندك آنان ولی

نمودن�د. را قص�اص تك�ارانیجنا ۀش�دند و ھم� حج�از و ع�راق وارد یگ�ریاز د پس یكیكوچكتر و دھھا گروه یخراسان ع�رب جماع�ت انتكارانید و خیرس حكومت بھ ھیام یاز بن یثقف وسفی بن حجاج چون یآشام و خونید از آن قبل ولی فرص�ت ۀنم�ود و ھم� ع�ام بودن�د قت�ل وخت�ھد فری�زی را بھ و در خفا امام كرده عتیب نیحس با امام را كھ كوفھ اھل یعنی

یخرم�ا ج�ز مش�ت یفروش� ام�ام ند و از باب�تگذرا غیت ز از دمیرا ن و خوارج معتزلھ و ھیو قدر ھیو جبر مرجئھ طلبان

٤٧

برافتادن�د و انی�رانیا بدس�ت ھی�ام یبن� خود ولینشد. بشانیشتر نصیب یزیبودند چ كرده افتیاد دریز از ابن كھ یخشك شد. منقرض عباس یبن یعنی بشانیرق بعدا بدست ھمھ نسلشان یبقما

لی�تحو امامان بھ را برانداختند تا خالفت را ھیام یبن بود كھ انیرانیا یعیش نھضت نیربزرگت مختار و ابومسلم نھضتش�دند یب�ا ام�ر مواج�ھ رتی�ح ب�ا كم�ال یران�یا انیعیش ولینمود. ز رخیسجاد ن د پسر امامیز نھضت نیب نیدھند. در ا

ھ�ا س��كوت نھض�ت نی�ا در قب�ال نداش�تند و ل�ذا خالف�ت ب��ھ یل�یلق�ا ممط عھیش� امام�ان نك�ھیا نكردن�د و آن ھرگ�ز درك ك�ھ ابومس��لم بدس��ت رانی��ا انیعیش�� یروزی��پ ینھ��ائ ۀ. مرحل��قیتص��د كردن��د و ن��ھ یھ��ا را نف�� نھض��ت نی��ا ن��ھ یعن��یدن��د یگز

نیبر مسلم حكومت رشیپذ از ماما ولی نداشت یگریمنظور د صادق امام جز خالفت و ابومسلم گرفت انجام یخراسان عب�اس یبن� را ب�ھ ق�درت د و عن�انیكش�ان عب�اس یبن� یو بس�و نم�ود غض�ب و بلكھ را دچار بھت سرباز زد و ابومسلم

اول ۀف�یخل دانس�تند. ابومس�لم یام�ر را م� نی�ا عب�اس یب�ود و بن� از سر اكراه یخدمت ولیدرآمد خدمتشان د و بھیبخش امر او ب�ھ او و بھ در كاخ نكھیشد تا ا و وسوسھ دیمنصور دچار ترد یعنی دوم فھیخل ۀدربار ولیكرد را تحمل یعباس ب�زرگ یرتھ�ایھ�ا و ح از عب�رت واقع�ھ نی�ب�ود. ا فھیخل ھمانیم ارادت و عرض یبوس دست یبرا كھیحالد دریرس قتلو ق�رار گرف�ت م�ورد بح�ث قب�ل فص�ول در رفتیرا نپ�ذ چرا خالف�ت صادق امام نكھیباشد. ا یم عھیش خیاز تار دوره نیابط�رز ز ب�ود ك�ھی�ن یاس�یس�وداگر س كی�باشد یعیش مؤمن كی از آنكھ شیب ابومسلم . بھرحالستین تكرار آن بھ یازین

س�پرد. ابومس�لم عب�اس یبن� ب�ھ ھیام یرا از بن قدرت عنان ولید یرس قدرت بھ ھیام یبن افول طیدر شرا یآسائ معجزهد در ی�ترد ك�رد و ب�دون ینم� ا دركی�دن و حكوم�ت جز در خالف�ت را و امامت امام حق بود كھ انیعیاز ش دستھ آن ۀاسو

.نرفت ر بار آنیز امام كھ داشت ناحق یتوقعات صادق امام بھ آن یواگذار ی، بن�یران�یا و وزرا و س�رداران انی�رانیا ب�ود و ب�دون عب�اس یبن� اعتم�اد ب�ھ یران�یا انیعیش یخیتار یخطا نیبزرگتر انیعیاز ش� یاف�راد و گروھھ�ائ ۀھم� ھ�م عب�اس ی. و بن�نداش�ت رانی�ا خ�اك را مخصوص�ا ب�ر خالفت ۀادام امكان عباس

كشتند و خاندانش�ان یدگر از پس یكیبودند آنھا شده شیدایپ و اصال عامل نموده آنان بھ یبزرگ خدمات را كھ یرانیا را برانداختند.

در جیبت�در انیعیش� نی. اوار است امعم ز ویانگ آور و عبرت رتیار حیبس یارابطھ رانیا انیعیو ش عباس یبن ۀرابط ب�ھ عب�اس یبن� یامر خلفا شدند و بھ عھیش ضد جیدادند و بتدر خود را از دست یعیش تی ماھ عباس یبن یخلفا خدمتداد رخ لمل�كا نظ�ام خواج�ھ وزارت و انیدر عص�ر س�لجوق ان�تیخ نی�ا و اوج كمال پرداختند كھ یواقع انیعیش عام قتل د.یتوأما گرد انیسلجوق و عباس یبن انقراض تا موجبینھا كھاز آن�ان بودن�د و تف�اوت نبرده از امامت یبوئ واقعدانستند در ینم جز خالفت یزیرا چ یعل حق گرا كھ خالفت انیعیشد ب�و یو اقت�دار یتض�اد طبق�ات كیز ین ھیام یبا بن . تضادشان آنان ینید تیماھ بود و نھ قدرت در كانون فقط سنت اھل حكوم�ت خواس�ت یرا نم�ی�نم�ود ز اب�ا ابومسلم رشیاز پذ صادق امام لیدل نیھم بھ . درست یو معرفت ینید یتضاد نھ یم� ابومس�لم واق�عنم�ود. در یم� تی�كفا عب�رت اھ�ل یبود و برا كرده را ادا حقش ع یعل . حكومت تكرار شود ع یعل

تنھا. بود و امام لیدل نیھم بھ ا نبود و درستیبا دن نید ۀمعامل اھل ند و امامك معاملھ با امام خواستاز دند چ�را ك�ھینكش� یو عباس� یام�و یخلف�ا دند ازیكش� ا پرس�تی�دن انیعیش� از دس�ت امامان كھ یجور و جفائ یبراست نبودند. و اسالم نید بود و مطلقا اھل آشكار آنان تینبود و ماھ یتوقع آنان درآم�د و بعن�وان عب�اس یبن� تی�تبع ب�ھ ك�رد و در عم�ل اس�تفاده حربھ كی بعنوان از امام فقط او اقتدارگر یاسیس ۀعیش

جیكرد و بت�دریم عمل رانیدر ا آنان ۀسلط تحت و شاھان یعباس یخلفا خدمت در مؤمن انیعیش انیدر م یجاسوسانب�ود و خالف�ت اھ�ل ھم�ان در عم�ل س�نت اھل میداد نشان ھمانطور كھ د چرا كھیگرائ سنت اھل ز بھین یاعتقاد اظلح بھ

٤٨

ب�ود ك��ھ نگون�ھیدن�د. بدیگرو م�ذھب نی�ا ز ب�ھی�ن یساس�ان انیك�رد. زردتش�ت ینم� جس�تجو را ج�ز در حكوم�ت اس�الم نی�درفتن�د. و یك�یو چر ین�یرزمیز یزن�دگ یش�دند و مس�تمرا بس�و ھی�تق مجب�ور ب�ھ ھم نایعیش انیدر م یحت مؤمن انیعیش

، نیحس� خ�ون و انتق�ام یعل� خالف�ت از ح�ق دف�اع عنوان تحت عباس یبن درآمدند. چرا كھ یمخف سازمان كی بصورت یزم�ان در ان�دك ول�یآمدن�د بر سر كار نیمسلم یاجن كردند. و ھمچون یمعرف عھیخود را ش واقعفتند و دریفر را مردم

گرفتن�د یش�یز پی�ن ھی�از معاو یبك�اریز ربودند و در فرین انیامو را از سبقت یگو مؤمنان یو سركوب و خفقان در ستمپ�روار را آن�ان ، نیمس�لم آوردند و از غارت خود جمع یرا بر دربارھار مزدو یاز فقھا و فضال یمیعظ گروه چرا كھ

ۀاس�و نیبزرگت�ر گش�تند ك�ھ خ�ود مرتك�ب مل�ت و نی�د بھ را نسبت انتیخ نیشتریب یرانیا یعلما انیم نینمودند و در او یس��لجوق ش��اھان ب��ھ ب��زرگش ب��ود ب��ا خ��دمات توانس��تھ ب��ود ك��ھ المل��ك نظ��ام خواج��ھ چ��ون یكس�� ب��زرگ ان��تیخ نی��ا

و دانشمند و ھیفق كیخود كھ شتر بود. اویب ھم و شاه فھیخل از ثروت یحت برسد كھ یاافسانھ یثروت بھ یعباسیخلفا م�دارس ك�ھ ھی�نظام م�دارس سیو ب�ا تأس� قرار داده پوشش را تحت سنت اھل یاز فقھا یبود لشكر استمدار بزرگیسو ف�ھیاز خل مح�ض اطاعت را ھم یو مسلمان نیكرد و د یم یفالحاد معر نیا عر یگر عھیبود ش سنت اھل فقھ سیتدر اتھ�ام و ب�ھ گش�ت یم� مب�اح ش�د و خ�ونش یم� دهی�نام نمود ملحد یم یانتقاد فھیا خلی شاه بھ و ھر كھ دانست یم شاه

شد. یم منقرض خاندانش د و بلكھیرس یم قتل بھ یوجھ نیتر یشق بھ یگر یاشتراكك�ربال ۀو ب�ا واقع� رفت بتیقلمرو غ بھ جیبتدر ، امامتص امبر اكرمیپ اصال با رحلت و بلكھ ع یعل با شھادت یبراست

یوب�ا را تم�اسی�د زی�گرد یكیزیو مت�اف یب�یموجود غ كی انیعیش یبرا ماما پس د و زانیرس یعطف نقطھ بھ بتیغ نیا یزن�دگان یام�ر او بودن�د دارا تح�ت داش�تند و تم�اس با ھزار ترفند با ام�ام كھ یانیعیبود و ش یستیو ن با مرگ مترادف

كی��از میگ��وئیم س��خن یانقالب�� تش��یعاز یوقت�� نیس��تند. بن��ابرایز یم�� یجعل�� یتھ��ایبودن��د و اكث��را ب��ا ھو مح��ض یك��یچرتا بر خ�ود ینھا كھ خوارج گروه مثل یو بازار یاسیس یگریاز انقالب نھ میگوئ یم سخن ینیرزمیز نھضت و تیموجود

ھمچ�ون یامھ�ائیبرس�ند. ق اس�تیر بودن�د ب�ھ او نتوانس�تھ از باب�ت او شدند چ�را ك�ھ دند و منكر امامتیشور ھم ع یعلو رف�ت و ش�قاوت یس�تمگر یبس�و بود و لذا بس�رعت خوارج یگریانقالب از جنس شیكماب زین مختار و ابومسلم امیق

. بر افتاد

٤٩

: هیلیـ ظھور اسماع ١٤

ت�ا ب�ھ یاس�یـ س یاجتماع اتیح و ھم یاعتقاد لحاظ بھ ھم كھ میرس یم تشیعاز شعبھ نیتر بیاز عج یكی نجا بھیدر ا را ش�ناس و اس�الم خو م�ور و صدھا محقق شده محسوب جھان و بلكھ اسالم خیتار یاھامعم نیاز بزرگتر یكیامروز ق�وم را ھمچ�ون ھیلیاس�ماع ۀو فرق� آورده دی�پد و ص�دھا افس�انھ است دهینرسان ینیقی یقتیحق و ھنوز بھ ر ساختھی متح یخیت�ار تی�و ماھ تیھو ۀدربار معاصر ھم ۀیلیخود اسماع حد كھ تا آن نموده یجن گروه كی بھ مبدل و مأجوج أجوجی

اند. شده رانیخود حت�ر یش�تر و علن�یب یخ�ود حش�ر و نش�ر انیعیافتن�د ت�ا ب�ا ش�ی یآزاد یان�دك عھیش� امامان ھیام یآخر عمر بن یدر سالھا ام�ام بینص� یآزاد نی�ا تی�غا د ك�ھی�گرد ع ادقو جعف�ر ص� ع ب�اقر محم�د ب�ا امام�ت مواج�ھ دوره نی�ا باش�ند ك�ھ داشتھ رس�ول را از جان�ب »قب�ر ثیح�د«ش�د و اك�رم منبر و قبر رس�ول نیاو ب بزرگ ۀمدرس شیدایپ موجب كھ دیگرد صادق ب�ود ك�ھ معرف�ت منظ�ور ب�اغ ق�رار دارد ك�ھ بھشت یباغھا از یباغ منبر و قبر من نیب بود كھ فرموده د كھیبخش تحققنم�ود یم� یرائیو مجان�ا پ�ذ رفتیپ�ذ یم بود و صدھا شاگرد را از سراسر جھان شده صادق امام یكالسھا لیتشك محل ص�ادق . ام�اماس�ت د آم�دهی�پد ص�ادق ام�ام ۀمدرس د ازیتقل ر بھیاخ در قرون یعیش ۀیعلم یھاحوزه داد كھ یم میو تعل و انف�اق ةزك�و نی�از ا ی، بخش�نی�ب�ر ا رس�اند و ع�الوه یم میامر عظ نیا مصرف بھ را انیعیش ةاز زكو یمیعظ بخش بضاعت یب نیمسلمالی م كمك ز بھیكالسھا و ن ۀتوسع را بھ از آن و سود حاصل گرفت یم كار تجارت را بھ انیعیش

عص�ر در توانست كھ دانست امام نیثروتمندتر توان یرا م صادق امام زین یمال ۀباز جن لحاظ نیداد. بد یم اختصاص یگزارش� برس�اند. طب�ق جھ�ان نق�اط اص�اق ب�ھ را یاس�الم بخشد. و عرفان یو سازمان سر و سامان انیعیش بھ خودش ۀن�یھز بودن�د ك�ھ دائ�م لیتحص� و م�اوراء النھ�ر مش�غول و ھند ت�ا اروپ�ا نیاز چ عالم یشاگردان شانیدر نزد ا، یخیتار پرداختند. یم ز امامین را شانیزندگ ب�ھ ) مع�روفی(و احتم�اال ھن�د یخ�ارج الناز محص� یبرخ� خ�ود از جان�ب مدرسھ ۀاز ادار یا در مرحلھ ع صادق امام ۀق�یدر طر ام�ام ب�ود ك�ھ نگون�ھی. ااست آورده بدست اضتیر قیرا از طر و علوم معارف آنھمھ یگوئ شد كھ» یجوك«

نی�د ت�ا ایپوش� یزرنگ�ار م� و یو اطلس� نیرنگ� ید نظر ك�رد و عباھ�ائیتجد دنشیپوش لباس خود و خاصھ یظاھر زندگ یمعم�ائ البت�ھ ك�ھ اس�ت بوده قصاد امام یزندگ یاھامعم از یكیامروز تا بھ معضلھ نیكند. ا را اصالح یفكر انحراف

باشد. مرض شانیدر دلھا كھ یكسان یبرا اال ستین دهیچیپ مطلق�ھ قدرت تا بھ سر كار آمد كھ عباسینابود شد و بن باالخره ھیام یبن بود كھ صادق امام در عصر امامت كھ میگفت و معرف�ت عل�م كس�ب ابن�د و از محض�رشی یش�تریب ۀرابط� آم�د ت�ا ب�ا امامش�ان دی�پد انیعیش یبرا میعظ یمجال دنیرسآخ��ر س��ال باش��د و ح��دود ده داش��تھ ب��ا م��ردم ینس��بتا علن�� یا رابط��ھ توانس��ت ام��ام س��ال س��تیح��دود ب بھرح��ال . ن��دینما

یا الع�اده خ�ارق مج�ال نید ساختند. چنیا شھر امام و باالخره گرفت اوج شدند و خفقان یخانگ زندان هدوبار عمرشانب�ا كف�ار جن�گ اساس�ا مش�غول ك�ھ اك�رم رس�ول اتی�ح در دوران آنھ�م ع یعل بود اال امدهید نیپد از امامان كیچیھ یبرا

یفارس� س�لمان را ب�ھ ص�فھ اص�حاب یرھب�ر لی�دل نیھم� و ب�ھ شمار ب�ود و انگشت ار اندكید بسیمر میتعل بود و مجال تیماھ بود نھ عصرش یاسیس ۀژیو طیبخاطر شرا نامند فقط یم األئمھ خیرا ش صادق اگر امام بود. پس نموده محول

یم� ع یعل� نیع� یھس�تند و جملگ� یواح�د عل�م و حق یدارا ائمھ ۀھم ع صادق خود امام را بقولی. ز خود امام ۀژیو

٥٠

الف�رق خیش�« ب�ھ مب�دل األئم�ھ خیباش�ند. و ل�ذا ش� یم� نی�و د واحد در عل�م یمقام یواحد و دارا یوجود اشند و ھمھب بود. شانیا تیو ترب میتعل از بركات نیا ز شد كھین» عھیش انحط�اط ب�ھ یرو ھی�ام یرا بن�ی�ب�ود ز آغ�از ش�ده ع باقر محمد از اواخر عمر امام جیبتدر و عرفان نید میو تعل سیتدر

نیب�ود. بن�ابرا ش�ده ام�ام بینص� ب�ود ك�ھ دوران نی�ا طیاز ش�را برخاس�تھ زی�) نعل�م ۀ(ش�كافند العلومب�اقر . عن�وانداشت آن�ان نیمھمت�راز یك�ی برخاستند كھ ع باقر از محضر امام یو عرفان یقرآن در علوم ژهیو و شاگردان دانیمر نینخست نیو ت��دف ع س��جاد ام�ام ارانی��اس��د از یبن� از ق��وم ب��ود ك�ھ ابوالخط��اب ب�ھ مع��روف الخط�اب یاب�� ب��ن مق�الص بن��ام یكس�

درب�اره او مش�ابھ یھاو افس�انھ اس�ر) داش�تی(عم�ار س�نان اب�ن ھیار شبیبس یتیاو شخص . اجساد كربال بودند كنندگان دانی�ز از مری�ن ص�ادق در عص�ر ام�ام ابوالخط�اب .است بوده امامان یبرا تیالوھ مقام معتقد بھ یگوئ كھ د آمدیپد اش ب�ن یس�یع كوف�ھ یوال� و بدس�ت یعباس ۀفیامر خل بھ ارانشیاز ھفتاد تن بھمراه بود كھ اسرار امام زاد و محرم خانھ د مردم�انی�د در مع�رض كوف�ھ دانی�م ش�د و ت�ا م�دتھا در مص�لوب دند و ابوالخط�ابش عام ، در مسجد شھر قتل یموس شود. مردمان شد تا عبرت داشتھ نگھ

:هیلیاسماع ۀدربار یخیتار منابع و و م�زدك س�نان اب�ن او را ھمچ�ون اس�ت ھیلیاسماع مذھب یبان یگوئ كھ ابوالخطاب ۀدربار یخیو اخبار تار منابع كلقصد كافر خواند كھ یم جادوگر خطرناك كی منصور حالج و او را ھمچون كند یم یمعرف دتریھزار بار پل و بلكھ یمان

در یخیت�ار من�ابع ۀب�ا ھم�یتقر .است نبوده انیعیو ش نیمسلم یجز نابود یزیچ و رسالتش را داشتھ مسلمانان ساختناز درب�ار خیت�وار نی�ا نیباش�ند. معتبرت�ر یم� یس�ن ھ�م م�ذھب لح�اظ و ب�ھ یعباس� یو بن� یو س�لجوق ولی، مغ�ب�اره نیا

كھ سنت اھل یو فقھا است افتھی تكامل ولیو مغ یسلجوق یدر كاخھا و د شدهیتول یعباس بگوش حلقھ مزدوران علنا آن�ان نیمش�ھورتر نھادن�د ك�ھ ھمھ�ر ص�ح بودن�د ب�ر آن نیمس�لم و ن�اموس و جان تكار و غارتگر مالیجنا یدولتھا نیا

و دس�ت س�الجقھ ری�وز ل�یو ا ك�ھ اس�ت واض�ح تش�انیماھ هللا ھستند ك�ھ فضل نیدالدیو رش ینیجو و الملك نظام خواجھ یاسالم را بر ملل مغول خونخواران ۀطریو سبودند مغوالن یعلنا وزرا و حكما یمو سو یمبود و دو انیعباس بوس

نی�اگ�ر ا ش�ود. بركن�ده انیعیت�ا ش�ر ش� اس�ت ش�ده یتلق� نیو مس�لم اس�الم بخاطر نج�ات ھمھ البتھ دند كھیبخش استحكام ان�د پ�س داده بتنس� ابوالخط�اب امث�ال ب�ھ ك�ش ام�ام و اع�راب و مغ�والن مزدور تركان یھا را علما یھا و فحاشتھمت ام�ر ب�ھ خیاز ت�ار یاعظم بخش چرا كھ ساخت را وارونھ خیتوار نیا ھا كل ابوالخطاب یواقع تیماھ فھم یبرا یستیبا

تكارتر و ك��افرتر بودن��د یجناك��ھ ی. و اتفاق��ا ش��اھاناس��ت قیحق��ا ۀوارون�� و ل��ذا نع��ل اس��ت آم��ده نگ��ارش ج��ور ب��ھ ش��اھان دھن�د و دش�منان جل�وه خ�دا و خل�ق ب�ھ خ�ود را در خ�دمت اتی�جنا خود داشتند ت�ا خیتار شدن نوشتھ دتر بھیشد اقیاشت

م�ونیو م ابوالخط�اب تی�ماھ ب�ھ اخب�ار مرب�وط ۀھم� اس�ت نیاگ�ر چن� كنن�د. پ�س یف�معر خ�دا و خل�ق دش�من خود را ھم معنا نمود. كامال وارونھ یستیرا با و عراق شام و منیو رانیدر ا نارانشایو عبدهللا القداح و پسرش القداح ۀ، بواس�طخیت�ار قی�را از طر آن�ان تی�حقان میاگ�ر نت�وان ك�ھ اس�ت آن ح�ق م�ردان تی�ماھ ۀدگر دربار یجائ ھمھ تیواقع

خ�دا را ش�كر ك�ھ د كھیفرما یدر كربال م ع نیحس . اماممیكن یم درك دشمنانشانۀ حتما بواسط مینمائ درك دوستانشان

٥١

اند و ھم�ھ بوده یعباس ی، خلفامخلص انیعیش اگر دشمنان نیمردمانند. بنابرا نیتر یو شق نیتر ما از احمق دشمنان .است انیعیش نیا تیحقان بر یو كاف الزم لیاند دل د كردهیرا شھ شان

یب�اور ان�دك ك�ھ یمیس�ل ؟ ھ�ر عق�لستیچ اعتقاد و ادعا كی یدرست اصوال محك كھ نستیگر اید ر مھمایبس و اما نكتھ من�افع ب�اور از آن ص�احب یح�د تا چھ كھ است باور آن كی تیحقان زانیم كند كھ یم باشد درك داشتھ و آخرت نید بھ ین�ید ف�وق . م�الكس�تین و ث�روت اس�تیر یكن�د و در س�ودا یم پشت یماد یامراكز قدرتھ گذرد و بھ یخود م یویدن

.است امر نبوده نیجز ا یزیچ زیخدا ن یایاء و اولیانب ۀھم تیحقان را ك�ھ ارانشی�و ج�ور، ابوالخط�اب یحكومتھ�ا ب�ھ وابس�تھ ۀعیو ش خالفت بھ وابستھ سنت اھل یخیتار منابع ۀاگر ھم یم� ط�رد و لع�ن ب�ھ ، پرداختن�د ھی�امام و عرف�ان ع�دالت ۀش�یاند ۀاش�اع كردن�د و ب�ھ ف�دا صادق امام یخود را برا جان

ب�ود امام�ت نص یز دارایو ن پدرش معاون و امام شاگردان ۀبنخ را كھ صادق پسر امام لیاعاسم حد كھ پردازند تا آن از جان�ب یكنن�د و حت� یرا نف� م�ونیم و اب�ن ابوالخط�اب یعن�ی دانشی�بتوانن�د مر كنند تا یزنا مو یشرابخوار بھ متھم یم� نامن�د پ�س یم� را ملع�ون ارانشی� و دھن�د و ابوالخط�اب یم� لیاس�ماع پس�رش ب�ھ یصفت طانی ش نسبت صادق امام و ، ھمدس�تو عاش�ق مخل�ص انیعیش� نی�ا ع�ام قت�ل ۀدرب�ار یاس�عب ۀف�یخل و ص�ادق ام�ام د ك�ھیرس جھینت نیا بھ توان

؟ستینطور نیا ای!؟ آ اندبوده ھمداستان اس�ت كرده تیترب یملعون دانیمر نیچن كھ اند نداشتھ صادق امام جز لعن یتا ھدفینھا اتیروا نیا كھ مینیبیم نیبنابراو ان�د ك�رده یم� را ح�الل با مح�ارم یزنا مردمان انیاند و در م بوده یا حرفھ آدمكشان جادوگر و زناكار و یجملگ كھ

را؟! یجنس اشتراكو در پ��در ق��رار داش��ت ۀنخب�� دانی��مر و ش��اگردان ب��ود و در رأس امام��ت ن��ص یپ��در دارا از جان��ب لیاس��ماع یاز طرف��و ملع��ون طانیش�� كی�� ناگ��اه و ب��ھ نداش��ت ك��م از پ��درش چیھ�� یالھ�� حكم��ت و و عرف��ان ق��رآن لی��و تأو یعلم�� مكاش��فات عب�اس یبن� یس�الخ و ب�ھ دهی�گرد لع�ن ارانشی� ۀھم� بھم�راه پ�درش و توس�ط اس�ت درآم�ده زناك�ار از آب و شرابخواره

و ب�وده كامال مش�كوك یمرگ كھ ا رفتیاز دن بناگاه ، عام قتل نیاز ا قبل لیاسماع !؟ البتھ شوند عام تا قتل شده لیتحو گرفت�ھ ص�ورت ش�ان ۀدرب�ار یامحكم�ھ یحت� آنك�ھ یش�دند ب� ع�ام علنا قتل ارانشی یول است بوده او تیمسموم احتمال باشد.را ھیلیاس�ماع شیدایپ ۀمذكور دربار خیتوار نیا ھم ھیعشر ی ار معتبر اثنیبس از منابع یبرخ شود كھ گفتھ است ممكن

و ش�رافت و ع�دالت م�انیا زانیم ا از بابتی. آاست یبابت از چھ منابع نیاعتبار ا شود كھ دهید پرسی. بااست د كردهییتأ یطوس� نیرالدینص� ھ، خواج�یآر ؟ یوی�دن و احتماال س�واد و دان�ش مراكز قدرت بھ اتصال زانیا می است یخداپرست و

ا ی�آ یول� اس�ت نھ�اده یب�ر ج�ا یاز خ�ود آث�ار عل�وم ۀی�در كل ك�ھ اس�ت ش�ده محس�وب ھیعش�ر یاثن� طراز اول یاز علما ھالكوخ�ان دس�تگاه العم�ر او در م�ادام و مش�اورت وزارت ب�ھ ؟ فق�ط اس�ت ز ب�ودهی�ن و ع�ادل خداپرست و مؤمن یمرد خ�ون یامھ�انمودند و حم عام را قتل نیشدند و مسلم مسلط یو بالد اسالم رانیا نیسرزم بر كل مغوالن بود كھ مغول را گ�ردن یش�ابورین گرفتن�د و عط�ار یگ برده را بھ مسلمان ساختند و زنان خرابات بھ شھرھا را مبدل انداختند و براه

ع یعل� در م�دح س�پرد چ�را ك�ھ ج�ان شیف�ردا خ�ورد ك�ھ ان�ھیر آنق�در تازینص در حضور خواجھ یرازیش یزدند و سعد خواج��ھ ۀبواس��ط ك��ھ د مغ��والنی��عقا شیتفت�� دس��تگاه ز از وحش��تی��ن یرازیش�� ح��افظ ك��رد. و یو نم��د غل��ی��با ك��ھ چن��ان ۀعیش� كی� كام�ل ۀاس�و یرد. او براستك و نابود ختیر آثار خود را در چاه ۀبود ھم شده یدھ سامان یطوس نیرالدینص دو نی�امبر. ای�پ س�نت دش�من یعن�یب�ود یض�د س�ن یس�ن كی� كام�ل ۀاس�و المل�ك نظ�ام خواجھ بود ھمانطور كھ عھیش ضد

ور خ�ود را در كش و مغول ترك ھابل خونخوار و گانگانیبود ب ھیعشر یاثن ۀعیش یگریو د یبظاھر سن یكی كھ خواجھ

٥٢

و مغ�ول ش�اھان گش�تند ك�ھ یدو امپراط�ور فراماس�ون ب�ھ مبدل آن بابت دند و ازیرسان مطلقھ حكومت بھ یو بالد اسالم و مس�لمانان منف�ور م�ردم رانی�آدمخ�وار در كش�ور ا گانگ�انیب نی�ا بودن�د. از آنج�ا ك�ھ آنان در دست یا ملعبھ سالجقھ

ك�ھ ین�د. وقت�ینما باش�ند ت�ا حكوم�ت آن�ان ۀاراد كنن�د و تح�ت اعتم�اد خ�ائن یھ�ا خواج�ھ نی�ا ب�ھ بودند مجبور بودند ك�ھ ش�د ك�ھ معل�وم دی�گرد واض�ح مغول بود در دستگاه ھیعشر ی اثن ۀعیش ر كھینص بود و خواجھ یسن كھ ینیجو یھمدستام�ر ب�ھ ك�ھ ینی. جواست بر مردم سلطھ یبرا پرستان ایودن طلبان استیاتحاد ر بلكھ ستین یو سن عھیبر سر ش سخن

را ی�د زیرس� ع�راق حكوم�ت ب�ھ نمود س�پس معروفش خیتار نگارش بھ ر مبادرتینص خواجھ نظارت و تحت ھالكوخان» ھیلیاس��ماع« عن��وان تح��ت اندور در آن را ك��ھ مخل��ص انیعیس��ازد و ش�� را وارون��ھ تی��واقع ب��ود ك��ھ توانس��تھ یبخ��وبكن�د و یمعرف� و زناك�ار و ش�رابخواره ملح�د و دزد و آدمك�ش یش�دند مردم�ان عام ھالكو قتل كردند و بدست یم تیفعال

سازد. و مسلمانان انیرانیا یرا ناج مغول شاھان

: هیلیاسماع تیماھ

از امام�ت ن�ص یدارا، یجملگ ھیلیاسماع و یو سن ھیعشر ی اثن ۀعیشاخبار طبق ع صادق امام پسر بزرگ لیاسماعو ا رف�تی�از دن یس�الگ چھ�ل در س�ن یم�اریو ب كس�الت نیكمتر یب بناگاه كھ پدر باشد یپدر بود و قرار بود وص جانب نی��ا ۀ. در ھم��اس��ت نش��ده گ��زارش یام��ام چیھ�� ۀھرگ��ز درب��ار ك��ھ س��اخت و ح��زن یش��انیدچ��ار پر را چن��ان ص��ادق ام��ام عیتش�یب�ود در ر نم�ودهی�را متح م�ردم ۀھم� ك�ھ یو بط�رز كن�ان و نالھ ختھیو دستار گس مھیسراس صادق ، اماماتیروادار و ی�درا پس�رش بگذارند تا او بتواند صورت نیرا بر زم داد تا تابوتیو مكررا دستور م افتی حضور پسرش ۀجناز مص�ائب در قب�ال یدار ش�تنیص�بر و خو ۀاس�و ك�ھ ام�ام كی� ۀدرب�ار فرزن�د آنھ�م پ�در ب�ھ از عشق یحد نیكند. چن لمس یم امام گر آنكھیرساند و د یم لیاسماع ۀژیو تیشخص را بھ امام عشق زانیم نكھیا یكیدارد واضح یدو معنا است

را پ�وچ پ�درش ۀبواس�ط لیاس�ماع نینف�ر و و لع�ن یو زن�ا ك�ار یشرابخوار ۀدربار عباس یبن غاتیتبل ۀتا ھم خواستو م��ونیم و اب��ن (ابوالخط��اب ارانشی��و لیاس��ماع ب��ود ك��ھ ك��رده عھیش��ا ج��ا در ھم��ھ عب��اس یبن�� غ��اتیرا تبلی��س��ازد. ز

.است نموده آنھا را لعن ھم صادق امھستند و ام و شرابخواره صفت طانیش ) كافر وگرانید مان�ده یبج�ا خیدر ت�ار یاریاس�ناد بس� او و كرام�ت ز كش�فی�و ن یعلم� بالغ�ت و قدرت لیاسماع ینائثاست نبوغ ۀدرباراز ارانشی� ب�ھ را یج�ادوگر نی�ا ان�د ك�ھ نم�وده لیاسماع یبر جادوگر دال امر را نیا عھیش و دشمنان منكران كھ استخ�دا و امبرانی�پ ۀھم� آورد ك�ھیم� ادی� ز مك�ررا ب�ھی�ن میك�ر . قرآناست بوده آموختھ ھم مونیم و ابن ابوالخطاب جملھ یخیت��ار س�نت از ھم�ان م�ورد ھ�م نی��ش�دند. و ا یم� یو ج�ادوگر طلس�م ب��ھ م�تھم كف�ار و س�تمگران از جان�ب نیمخلص� ح�د ك�ھ رد ت�ا آنیپ�ذ ینم� را یج�ادوگر عن�وان تح�ت یزی�چ یمیس�ل عق�ل چیھ� چ�را ك�ھ خداس�ت یایو اول اءیانب منكران

كنند. یجانباز آن یبرا سازد تا مجذوب یو روان یقلب لحاظ را بھ بتواند مردمان ك�ھ یاروپ�ائ ا مغ�رضی� ابلھ نیاز محقق یاریبس یدعو نیا، نی. بنابرااست نكرده یجانباز بازان شعبده یبرا چكسیھ

یم� یورزن�د و س�ع یاصرار م� یاسالم و عارفان امامان یبر جادوگر مغرضانھ ھنوز ھم یو تكنولوژ در عصر دانش اسالم بھ تنسب آنان ۀكافران عداوت بر ھا را جادوگر بخوانند دال صباح و حسن و حالج مونیم و ابن ابوالخطاب كنند باشد. یم تشیعو

٥٣

شیب� یك�ودك ك�اظم یموس� ام�ام و آنگ�اه ا رفتیبعد از دن سال ز حدود سھین صادق امام ا رفتیاز دن لیاسماع كھ آنگاهدچ�ار انیعیش� بود كھ یعیطب نیبزرگتر بود. بنابرا ع یموس امام شیاز عمو سال حدود ده لیپسر اسماع محمدنبود و بزرگتر ب�ود را كھ محمد پسرشا خالء سازند و لذ نیا و جبران تداوم را ھمچنان لیشوند و اسماع خالء امامت بحران قرار دھند. یوص روانی�پ چ�را ك�ھ اس�ت ر ب�ودهیناپ�ذ اجتن�اب مص�لحت كی�نباش�د ھ�م ص�ادق ام�ام یوص� ۀدرب�ار امر اگر س�وء تف�اھم نیا

ع�ام از قت�ل بودند و پ�س جا پراكنده در ھمھ بودند كھ عارف انیعیاز ش یریكث ، تعداد شود قرار بود امام كھ لیعاسما و عرف�ان امام�ت غی�تبل و ب�ھ شده پراكنده رانیو ا و شام منیختند و در یاز حجاز گر ارانشیاز و ھفتاد تن ابوالخطاب پرداختند. یلیاسماعد آمد و در یپد جیبتدر یھجر و چھارم سوم از قرن یعشر ی اثن ۀعیاز ش متفاوت یافرقھ بعنوان» ھیلیاسماع« وانعنوج�ود ش�د ك�ھ یم� ، گفت�ھع جعف�ر ص�ادق باقر و خاص�ھ محمد امام از مكتب برخاستھ یانقالب عرفان روانیپ بھ قتیحق ۀمس�ئل . آنك�ھدانس�ت یم� م�انیا را اس�اس ب�ود و ام�ام ق�رار داده ین�ید ۀش�یو مح�ور اند سرا اس�ا یشناس� ام�ام و امام خالفب�ر ر ذات�شد» یچن�د ام�ام« ۀب�ود. معض�ل انیعباس� دس�تگاه د نم�ودیرا تش�د یو موس لیاسماع و وارثت تیوصا انیعیش� نیوج�ود دارد. بن�ابرا ام�ام كی� فق�ط در ھ�ر دوران چرا كھ است ھیامام و تشیع مذھب ت�ك یا در ھ�ر دوره ذات�ا ین�یر دی�غ یھیو ت�وج یاقت�دار ۀبھان كیو یاسیس ۀدیپد كیاساسا یامام و دوازده یامام ھفت . اختالف ھستند یامام یاندازد و متالش� یسمت كند و بھ شقھرا انیعیتا ش است شده زده دامن ھی امام دشمنان ۀبواسط كھ است یر امامیو غ یدر س�ودا ك�ھ اف�تی ادام�ھ یكس�ان ۀبع�دھا بواس�ط ھیعش�ر یو اثن� ھیلیاس�ماع نیب� ع�داوت حد تا سر اختالف نید. اینما

بودند. امامت عنوان تحت سلطنت و مع�ارف التیو ت�أو م�اتیاب�د و تعلی ارتب�اط انشیعیب�ا ش� توانس�ت ب�ود ك�ھ یآشكار امام نیآخر صادق امام از آنجا كھ

پ�رچم امام�ت دس�تگاه افتگ�انی میتعل� نیخرآ عنوان بھ دانیمر نیبپرورد لذا ھم كامل یدانیدھد و مر را اشاعھ یدیتوح لی�دل نیھم� نب�ود و ب�ھ ھیعش�ر یاثن� و ھیلیاس�ماع نیب� یو تنازع تفاوت چیدند و ھیكش دوش را تا قرنھا بھ مذھب نیا خیت�ار در ط�ول ھی�امام از بزرگ�ان یاریو بس� اس�ت ش�ده لیگر تبدیكدی بھ و عنوان اسم لحاظ بھ ھمواره دو مذھب نیاو ھیلیان�د. اس�ماع ش�ده مع�روف ھیعشر یاثن بھ دگرش میو ن دهیرس ثبت بھ ھیلیاسماع عنوان تحت شانیزندگ از یمین بستھ ھیامام مانیو عملكرد ا بازتاب در روش فقط و تفاوت است بوده ھیو امام یگر عھیش ۀسك یدو رو ھیعشر یاثن و گ�اه ب�وده تص�وف در ذك�ر و و غرق یو خاموش كامل ۀیدر تق . گاهاست افتھی متفاوت یبروزات، گوناگون طیشرا بھ باش�د چ�را ك�ھ یگ�ریھمان�ا انقالب عھیش ۀیلیاسماع یمایس نیتر محسوس رسد كھ ی. بنظر ماست افتھی یانقالب یمائیسآغ�از ش�د ك�اظم یموس� ام�ام از زم�ان انفع�ال نی�و ا است افتھی یانفعال یتیذاتا ھو بتیغ اعتقاد بھ لیدل بھ ھیعشر یاثنس�پرد و ھرگ�ز ج�ان مخ�وف یھار ش�كنجھی�در ز و ھمانج�ا س�تیز یعباس� یبن� ینھادر زندا آغاز امامتش از ھمان كھ چش�م بودن�د و عم�ال از نگون�ھیھم شیبكم�ا ھ�م ھیعش�ر یاثن� ۀائم� یبقو ما افتین پرورش شانیا امامت تحت یا عھیش نگ�ردد و ل�ذا ب�ھ یو ن�ابود انیدچ�ار نس� ب�تیغ دوران نی�تالش نمود تا در ا ھیلیاسماع ۀیعبودند. ش بیخود غا روانیپ ان�ھیو مخف یك�یچر یھ�ائ وهیش� ب�ھ مردم�ان انی�مرا در شیو آرمانھا ھیامام معارف د تایگرد متوسل یانقالب یھائوهیش

نشوند. عباس یبن خفقان مید بخشد تا تسلیام انیعیش بخشد و بھ دارد و توسعھ نگھ زنده : ظ�اھر و ب�اطن اس�ت یمحم�د اس�الم یدو رو ۀمثاب� ب�ھ ھیعش�ر یو اثن� ھیلیاس�ماع كھ گفت د بتوانیدگر شا یلحاظ بھ ! نید

٥٤

دهیكش� یو عمل� یعلم� معرف�ت و بح�ث دانی�م بھ جعفر صادق امام در مكتب و فقط فقط قرآن لیتأو ۀمسئل كھ میدان یم ھیلیاس�ماع منحص�ر بف�رد م�ذھب اس�اس ھمان قرآن لیبود. تأو آغاز شده ع باقر محمد واخر عمر اماماز ا البتھ شد كھرا ی�. زاس�ت س�اختھ مردم انیدر م یعیش عرفان نیو مھد نخست نموده ز معروفین» ھیباطن« را بھ مذھب نیا كھ است و ھرگ�ز مج�ال حض�ور داش�ت ائم�ھ دانی�مر از خ�واص یش�مار انگش�ت انیمدر فقط عھیش عرفان صادق از امام تا قبل ھم�ان نی�و ا دانس�ت ھی�امام عرفان ساختن ی عموم رسالت را صاحب ھیلیاسماع توان یم واقع. درافتین شدن یعموم عارف�ان ھم�واره ھمانطور ك�ھ ساخت عروفجادوگر م را بعنوان القداح مونیو م ابوالخطاب چون یكسان بود كھ یامر

بردند. عوام انیم را بھ ھیامام عرفان دو تن نیاند. ا بوده یلقب نیچن بھ متھم بزرگب�ر یعیش� ۀی�علم م�دارس و اس�اس خوان�د ینم�» یجعف�ر م�ذھب«خ�ود را ھیعش�ر ی اثن� ۀعیامروز ش نیا مگر تا ھمیآ یعش�ر یاثن� ۀعیش� فق�ھ ا مگر ك�ل ی؟ آ دینام یامام آنرا شش توان یا میآ ؟ پس ستین جعفر صادق امام یفقھ ماتیتعل

؟ ندارند اساس نیدر ا یحضور نیكمتر امامان یبقچرا ما ؟ پس ستین صادق امام ماتیتعل بر مدار ھ�م ھیلید آمدن�د و اس�ماعیپد صادق امام مكتب شرع یظاھر امو احك یفقھ بر معارف یكت اساسا م ھیعشر ی اثن واقعدر

م�ذھب دو نی�ا یس�تیبا واق�عان�د. در نم�وده یش�ترید بی�تأك جنب�ھ نی�ھس�تند و ب�ر ا مع�ارف نیا یو باطن یعرفان صورتھس�تند اتیاض�یاز ر دو شعبھ كھ و ھندسھ حساب ھمچون یلیتحص ۀدو رشت مثل دانست یاسالم صرا دو تخص یعیش

ھس�تند و ام�ام یجعف�ر از م�ذھب دو ش�عبھ ھیعش�ر یو اثن� ھیلیاس�ماع واق�ع. دراف�تیتوانند ینم گر وجودیكدی و بدون ند آورد ت�ا آی�پد انیعیرا ب�ا ش� ارتب�اط نیت�ر عیوس� و نیدتریشد افتی نمود امكان رخ كھ یا ژهیو طیبخاطر شرا صادق ص�ادق ب�ود. ام�ام نگش�تھ ھ�م ع یعل� بینص یحت یتیموقع نیداد و چن د پرورشیمر حدود چھار ھزار شاگرد و حد كھنم�ود ائم�ھ انی�در م عمر را نیتر یطوالن بود ھم عباس یو بن ھیام یبن نیخالء ب كھ دورانش یاسیس طیشرا ۀبواسط یھا فرقھ نیشتریاگر ب نیتر بود. بنابرا یگر طوالنید امامان ۀاز ھم بود كھ سال و پنج یحدود س امامتش تمد و ھم ام�ام از مكت�ب ك�ھ یعیش� مكات�ب ھا وتعداد فرقھ نیاز محقق ی. برخاست شدند كامال مفھوم در عصر او بنا نھاده یعیش

انی�در م تی�و ترب میتعل� یعم�ر ط�والن ۀمثال بواس�ط اند. ھمانطور كھ برشمرده كصد نوعیبرخاستند را تا حدود صادق تی�و ترب میتعل� مج�ال ك�ھ یمحضر ھ�ر ام�ام گر بودند. ازیكدی اكثر ضد د آمد كھیپد یفلسف دھھا مكتب سقراط شاگردان اساس�ا فق�ط یمجالھ�ائ نیودن�د. و چن�ب یو عرف�ان یفلس�ف یجملگ� نم�ود ك�ھ رخ ضیض�د و نق� مكتب نیچند افتیشاگرد نیھم� . ب�ھرانی�رض�ا در ا ز ام�امی�ن و صادق امام بود و سپس یعل امام آن نینخست د كھیگرد از امامان تن سھ بینصز ی��ن المدر اس� یو عرف��ان یفلس�ف مكات��ب ۀھس��تند و ھم� ام�ام س��ھ نی�از محض��ر ا برخاس�تھ یعیش�� یھ�ا فرق��ھ ۀھم� لی�دل

و یفارس سلمان بھ لمتوس و خاكسار را كھ حق اھل ۀفرق توان یا مثال میباشند. آ یم امام سھ نیا از یكی بھ منسوب یام�ام باش�ند ھش�ت یرض�ا م� ام�ام ب�ھ لمتوس� ك�ھ را یھ�الل نعم�ت ۀفرق� ت�وان یا م�ی�آ ؟ دینام یامام ھستند تك ع یعل ؟دینام

نی�خوان�د. ا یام�ام و ش�ش یام�ام ھفت توان ینم ھم ھیعشر ی و اثن ھیلیاسماع ۀرا در دو شعب یجعفر مذھب نیبنابرا ذاتا كاذب اختالفات .است و منافقانھ انھیو ماجراجو یاسیو س یكالم و صرفا

ھ�یچ تردی�دی نیس�ت زی�را خ�ود اس�ماعیل قب�ل از پسر اسماعیل عقال واضح است و ج�ای محمدچند کھ ابطال امامت ھررسیدن بھ مقام امامت از دنیا رفت لذا جانشینی پسرش منتفی است و خود امام زم�ان یعن�ی ام�ام ص�ادق (ع) در زم�ان حی�اتش م��ی توانس��ت ک��ھ جانش��ین خ��ود را برگزین��د ک��ھ برگزی�د و آن ام��ام موس��ی ک��اظم (ع) ب��ود . آی��ا اگ��ر ولیعھ��د ی��ک

اس��ت ی��ا طرف��داران آن ولیعھ��د خ��ود س��لطان ی��رد ح��ق تعی��ین ولیعھ��د بع��دی ب��ر عھ��دۀی��ات پ��درش بمس��لطان در زم��ان ح؟ کسی کھ بھ سلطنت نرسیده است طبعا فرزندش ھم وصی او نخواھد بود . این منطق بسیار واض�حی اس�ت ک�ھ متوفی

٥٥

س�اده و مب�رھن را معن�ا و ح�ق را امام می دانند از آن طفره م�ی رون�د و ای�ن محمداسماعیلیان کھ پسر اسماعیل یعنی عص�ر خ�ود یعن�ی ام�ام اعیل ب�ا ف�وت ایش�ان ، از ام�ام زن�دۀکتمان می کنند . درواقع برخ�ی از پی�روان و ش�اگردان اس�م

د نمودند و از نزد خودشان پسر اسماعیل را بھ وصایت برگزیدن�د . و ای�ن س�رآغاز انح�راف عقی�دتی و کف�ر صادق تمر کھ بتدریج بصورت اعمال و باورھای افراطی خودنمائی نمود و تا بھ امروز از اص�ول دی�ن اسماعیلیان در تاریخ است

برخاستھ از ی�ک امامت موسی کاظم کار نسبت بھ امام صادق دربارۀشنیز ساقط گردید . و اما علت این انکار و کفر آ . و سی ع از مادری غیر قریشی ب�ودموعربی است زیرا اسماعیل از مادری قریشی بود ولی امام نژاد پرستی جاھالنۀ

امام�ان م�ا غیر عرب ی�ا قریش�ی بودن�د ک�ھ بواس�طۀامامان ما کنیزکانی ھ بعد از حضرت فاطمھ ع مادر ھمۀمی دانیم ک آزاد شده بودند از جملھ مادر امام دوازدھم .

ی :عرفان و انقالب یانقالب عرفان انیبان نینخست از دو برخاس�تھ باش�د ك�ھ یم توأمان یانفعال و عرفان یانقالب عرفان ۀو او خود اسو است ع یعل یاسالم عرفان یبان عرف�ان ۀاس�و آخ�ر عم�رش س�ال و پ�نج اول س�ال و سھ ستیباشد. او در ب یم یـ اجتماع یاسیس كامال متفاوت طیشرا .است عرفان نوع نیتر یانفعال مطلق ۀاسو مرشع انھیم سال و پنج ستیباشد و در ب یم یانقالب ، عرف�انع نیحس در مورد امام كھیحالدرد باش یم یانفعال ، عرفانع یمجتب حسن امامت دوران طیبر شرا مسلط وجھ نی�در ا عھیش� امام�ان ۀھم� پ�س نی�و ز اس�ت یانفع�ال مح�ض عرفان كی ۀاسو ع سجاد امام اتیح د. كلینما یم یانقالب

و یانقالب� ۀویدو ش� ب�ھ اس�الم خیت�ار در ط�ول و ھم صدر اسالم امامان اتیح در دوران ھم انیعیش یستند. ولیقلمرو ز گرفتند. بھره گوناگون طیدر شرا عھیش امامان از ھر دو سنت یعنیاند كرده عمل یانفعالباش�د یب�روز م� دو صورت و فقط ستین انیعیش و در امام یامر ذات كیمطلقا و انفعال انقالب ۀمسئل كھ میكن د دركیبا لی�دل نیھم� و ب�ھ اوس�ت انق�الب اوج ام�ام مح�ض و س�كوت بس�ا انفع�ال و چ�ھ اس�ت یرونیب طیشرا بھ تماما مربوط كھ

ۀو ل�ذا ھم� ب�وده و مراقب�ت ش�كنجھ و زن�دان تح�ت و فع�ال ناطق از امامت شتریب دو صد چندان و منفعل صامت امامت ام�ام ش�ش گش�تند ك�ھ لدتر را متحم�یش�د بمرات�ب ید ش�دند و رنجھ�ائیش�ھ جور حكام ز بدستین و منفعل صامت امامان اند. نمونھ نیاز ا عھیش آخر، و روش و راه یدئولوژی�ا و فلس�فھ و ص�احب كام�ل مكت�ب كی� بعن�وان یقالب�ان تش�یع یزب�انھ و ب� یانقالب عرفان یول

و صادق امام آن یفلسف یبان شك بدون كھ است گشتھ معروف ھیلیاسماع بھ كھ است تشیعاز یاشعبھ بھ تماما متعلقو الق��داح م��ونیو م ابوالخط��اب زی��ن آن یاس��یـ س یجتم��اعو ا یاجرائ�� یو ب��ان لیاس��ماع پس��رش آن یكیدئولوژی��ا یب��ان

آزاد ش�ده جعف�ر ص�ادق ب�اقر و محم�د ام�ام ۀبواس�ط بودن�د ك�ھ یبردگ�ان و یاز م�وال باشند كھ یم عبدهللا القداح پسرشبودن�د میحك� زادگ�ان ب�رده و نگ�ا ب�رده نی�ا ص�ادق ام�ام مكت�ب یانقالب� عرف�ان یو اجتم�اع یاجرائ� یب�ان واق�عبودند. در ع یامبر و عل�ی�پ ۀبواس�ط آزاد ش�ده یبردگ�ان یجملگ� عمار كھ و مقداد و ثمیو م لیو كم و بالل یفارس سلمان ھمچون انی�از م ھم�واره و عرف�ان یالھ� حكم�ت ك�ھ یدادند. گوئ عصر خود اشاعھ را در سراسر جھان یعلو عرفان بودند كھ

ك�ھ یبودن�د و گ�وئ زادگ�ان و ب�رده ب�رده ھ�م نیو فل�وط و س�قراط میحك� لقم�ان د ھمانطور ك�ھینما یم رخ مؤمن ردگانبن��د. یگز یبرم�� مؤمن��انش نیفتریض��ع انی��خ��ود را از م یو خلف��ا نیمخلص�� خداون��د ھس��تند ك��ھ ق��رآن ك��الم نی��ا مص��داق

ش�دند. یم� گش�تند زاده یم� ش�دند و آزاد یم دهیخر كھ یزكھائیكن ادگانند و از بطنز زیز كنین اكثر امامان ھمانطور كھ

٥٦

راز نی��و ا ش��ده زاده یز روم��ی��كن كی�� ز از بط��نی��ن دوازدھ��م ب��ود و ام��ام زاده زی��كن كی�� ك��اظم یموس�� ام��ام ھم��انطور ك��ھ اند. بوده خیتار در یدیتوح و عرفان یالھ شد حكمتمھد ظھور و ر مؤمن زكانیو كن بردگان نیباشد. ا یم یمیعظ ین��وع ك��ھ س�تی) ن+ انق��الب (عرف��ان متض�اد ۀدو واژ قی��از تلف د س�خنی��آ یم�� انی�م ب��ھ یانقالب�� از عرف�ان س��خن یوقت�

در ذات�ش . عرف�اناس�ت انعرف� ذات�ا ض�د باشد ك�ھ یاقتدارگرا م عرفان درواقع گردد كھ یتلق یـ حكومت یاسیس عرفانار یبس� یذھن� نی�ذات�ا از د باش�د ك�ھ یم� ی قلب� نی�د ھم�ان عرف�ان چ�را ك�ھ اس�ت» یقلب�«را یز است یخود انقالب یبخود

فی�تعر دارد و طب�ق میعظ� یتف�اوت» مس�لم«از باشد كھ یم یقرآن یمعنا بھ مؤمن ھمان عارف واقع. دراست متفاوت گش��تھ یو وج��ود یو خ��ون یو قلب�� دهی��دوان ش��ھیر در وج��ودش نی��د ك��ھ اس��ت یكس�� منؤ، م�� ق��رآن و یادع��ائ و ص��رفا زن�ده ام�ام یدارا ك�ھ اس�ت یمس�لمان ھم�ان ، م�ؤمنع اطھ�ار امبر و ائم�ھیاز پ ثیصدھا حد . و اما طبقستین یتظاھر

س��ازد و یرا عقالن�� نشی��برس��د و د و معرف��ت عل��م ب��ھ نی��در د جیكن��د و بت��در یدگاو زن�� تی��و ترب ارادت باش��د و تح��ت اھل و مكتب» ھیمیتعل« ھیلیاسماع از القاب یكی لیدل نیھم بخشد. بھ نی كند و تع ینیرا ع یبیو غ یكیزیمتاف یباورھا

و یعلم�� مكت��ب ھس��تند و آن تی��معن��ا و ماھ كی�� یدارا الق��اب نی��اۀ ھم��». ھی��لیتأو«و » ھی��باطن«ز ی��و ن اس��ت» نیتع��« میعظ� ۀواقع� نیا رأس در مونیم و ابن د و ابوالخطابیگرد محقق صادق امام در مكتب كھ است مذھب ساختن یعقالن

در واق�ع نمودن�د. پ�س یم� جیرا ت�رو مع�ارف نیبودند و ا انیعیش انیم، درپسر امام لیاسماع ندگانیقرار داشتند و نما یم� غی�تبل انیعیش� عام�ھ انی�را در م ام�ام یقرآن� التیبودن�د و ت�أو یا و ت�وده یاجتم�اع یانقالب عرفان یبان دو تن نیا

یمعن�ا ب�ھ : نم�از باش�ند یم� لی�قب نی�د از ای�گرد الحادش�ان كفر و بھ گشتن سند متھم كھ التیتأو نیاز ا ینمودند. برخاز ش�دن ھمان�ا پ�اك و طھ�ارت باشد. وضوع یم لقاءهللا و معراج ۀواقع ھمان كھ است امام در و فنا شدن اتحاد با امامھمان�ا یق�یحق ۀ. روزاس�ت ام�ام ، بدن عرش .است امام ۀخان ھمان باشد. قبلھ یم مذھب یتھ انیم ا و آدابیظواھر دن مع�روف . ام�ر ب�ھاوس�ت مق�ام و درك دار ب�ا ام�امی�د یمعن�ا بھ . حجاست امام با بودن رزق و ھم سفره و ھم ینیھمنشھس�تند » ھی�امام« م�ذھب یواقع یبان دو تن نیا كھ میكن یم درك بیترت نیو..... بد است از امام اطاعت بھ امر ھمانآورد ید م�ی�را پد و تص�وف یاسالم بستر عرفان كل حال نیو درع است و نگرش مذھب نیا صمخت» ھیامام« و لفظ الق�داح م�ونیوم از ابوالخط�اب قب�ل معارف نیباشد. ا یم امام نائب ۀمثاب بھ د كھینما یم رخ »ریپ«بر مدار وجود كھ

ق�رن كی�حدود نكیا یبود ول شده داده میتعل انیعیش انیو عمار در م لیو كم یفارس سلمان چون خالص دانیمر توسطب�ود گشتھ سپرده انینس بھ یامو دستگاه فاتیو تحر غاتیز تبلیو ن مرور زمان ۀو بواسط گشتھ یسپر از آغاز اسالم

و ژهیو ماتیتعل ۀبود و بواسط شده ممكن ھیام یبن با انقراض كھ یشترینسبتا ب یآزاد یكبار دگر و در فضای نكیو اد آورد ی�پد را ین�یـ د یـ اعتق�اد یفكر انقالب كیو افتی نینو یو اوج بود رونق اش یبان لیاسماع كھ یتر قیدق انیب

.نداشت سابقھ ھرگز كرد كھ یم انیرا ع و امامت و اسالم نیاز د یدیكامال جد یو معنا و ھفت�اد ت�ن ھس�تند. و ابوالخط�اب ین�یشعور د و در معرفت یانقالب یاجتماع یبان القداح مونیو م ابوالخطاب نیبنابرا

را ارانشی�او و یس�تیبا ق�تی! در حق یعرف�ان : انق�الب ش�وند یم� محس�وب انقالب نیا دانیشھ نینخست از شاگردانش اسالم در جھان بزرگ انیسائر صوف و ةالقضا نیو ع حالج چون یتھائیمولد شخص خواند كھ یعرفان انیفدائ نینخست

گشتند. یم مرد بزرگ نیا ونی وجود تماما مد وحدتۀ و فلسف بودند. مذھب مردم انیدر م وجود امام انفو معر رانمفس نانیا

از ك�ھ اس�ت و مھج�ور مان�ده ام�روز مظل�وم نك�رد و ت�ا ب�ھ دف�اع یاز و چكسیھ د وش مصلوب ع حیمس چون باشد كھ و عرف��ان یعرف��ان انق��الب پ��در یس��تیرا با . ابوالخط��اب مس��كوت ھ��م دوس��تان و از جان��ب ب��اران تھم��ت دش��منان جان��برا ی�. زاس�ت ونیمد وجودش بھ عرفان كل كھ دانست معرفت و مذھب خیتار در كل بلكھ اسالم تنھا در جھان نھ یانقالب

٥٧

ان�د ب�رده مردم�ان انی�م و ب�ھ نم�وده ن�ور را درك نی�ا ك�ھ یكس�ان یول� ان�د. ب�وده عرفانن�د ھم�واره دیخورش� ك�ھ امام�ان م�ردم را ب�ھ ق�تین�ور حق ان�د و ك�رده بش�ر جب�ران انی�را در م ام�ام ب�تیخ�الء مرگب�ار غ نانیند. اشمار انگشت ھمواره ك�ھ است اسالم در جھان جعفر صادق امام باشد ھمانا عرفان یم آن یبان ابوالخطاب كھ ھیلیاسماع اند. مذھب دهیرسان

ز ی�و ن ق�رآن لی�و تأو و معرف�ت آور از دان�ش رتی�ح یا ابغ�ھنخ�ود ب�ود ك�ھ آن دئولوگی�س�خنگو و ا لیاس�ماع پسرش ك�ھ موع�ود اس�ت یمھد ھمان د آورد كھیپد تصور را نیا اش یو ناگھان زودرس بود و با مرگ میعظ یكرامات حبصا ھف�تم ق�رار ب�ود ام�ام كھ گرفت نام» ھیلیاسماع« شد كھ یمذھب تصور بعدھا اساس نیو لذا ا است دهیآغاز گرد بتشیغ

كند. یم یفمعر مكتب نیا یرا بان ابوالخطاب است ھیلیاثر اسماع نینخست كھ» الكتاب ام«باشد.

: هیلیاسماع انیداع نیاز نخست یاخچهیتار

خ�ود نی�ا كھ است ضیضد و نق یھا افسانھ در تماما غرق یلیاسماع و عرفان نیآئ انیو داع غانمبل نینخست یزندگان در ط�ول پرس�تان ب�ر م�دار وج�ود ح�ق فق�ط یھ�ائ افس�انھ نیچن� باشد چ�را ك�ھ یم آنان یوجود تو كرام بر عظمت دالم�زدور و نیخم�ور اغراض جبار و حاكمان و عداوت مردم ۀعام . جھل اء و تبھكارانیاشق و نھ است د آمدهیپد خیتار

اء و ی�اء و اولی�انب ۀھم� ح�ال ش�امل مس�ئلھ نی�. اھاس�ت افسانھ نیا دیو تشد توسعھ د مجموعا عاملیجد نیمحقق بالھت یا افس�انھ خیت�ار نی�پس�ند از ا و عق�ل كوت�اه یا ھذك�ر ش�م نجا ب�ھیما در ا ی. ولستین ھم بیو عج بوده جھان یعرفاد در ی��آ را خ�وش یعقالن�� و انص�اف یاس��الم وج�دان را ك��ھ یریس� خ��ط یخیت�ار تناقض��ات یو از ھ��زار ت�و میپ�رداز یم�

یو عرف�ان یعیو ش� یلیگر اسماعید یھا تیو شخص حوادث تیمعنا و ماھ میبتوان پس تا زان میدھ ید قرار مید مقابل .مینمائ یزدائ ، ظلمت عھیش خیاز تار بخش نیاز ا یو تا حدود میكن یریگیرا پ كن�د و طب�ق یم� میترس� یرا بط�ور كل� ھیلیاس�ماعۀ ش�یاند یو الفب�ا اس�ت ن�ام یب مؤلف نیچند یدارا كھ یكتاب نینخست باش�د ك�ھ یم�» الص�فا اخ�وان« ۀرس�ال ش�ده فیت�أل ع و جعفر صادق ع باقر محمد امامت در مكتب نیاكثر محقق نیتخم

اص�طالح و ب�ھ ھی�انیب ین�وع ك�ھ باش�د ش�ده فیت�أل دو ام�ام نی�ا مكت�ب ۀنخب� از ش�اگردان یتع�داد رس�د توس�ط یبنظر م خیر در تارینظ یب یو شاھكار است و دانش نیدر د عیو بد درخشان یاثر یبراست باشد كھ یم» فستیمان« نیامروز و وح��دت اس�ت دوس�تانھ و بش�ر طلبان�ھ دا ع��دالتیش�د یروح� یدارا ح�ال نیدر ع� گ�ردد ك��ھ یم� محس�وب بش�ر ۀش�یاند

ۀجامع� یو گ�وئ اس�ت و ساده یام حال نیو در ع و عالمانھ قیار عمیبس یمنطق یرا منظور دارد و دارا یبشر ۀجامعو ت�ر مان�ھیحك قت�ر ویدق یبس� یمحت�و لح�اظ ب�ھ رس�الھ نیكند. ا یم آماده امام یجھان حكومت ظھور و یرا برا یبشر رس��الھ نی��از ا یقولھ��ائ . نق��لبش��ر اس��ت حق��وقۀ ی��انیو ب س��تیكمون فس��تیو مان افالط��ون یت��ر از جمھ��ور نان��ھیب واق��ع :نظر ماست ۀكنند قیتصد ۀو پرس�تند زمان�ھ ب�ر و خردمند و آگ�اه رتیس كین یاستاد دا كردنیپ صالح اعمال از جملھ د كھیباش آگاه برادران یا«باشد و علم ادب مند بھ و عالقھ دل اھل د با جوانانیندھد.... كار شما با نشان یتعصب یمذھب چیھ بھ باشد كھ یم حق اش دارن�د و درب�اره یم� را محت�رم یالھ� یای�انب دارند و احك�ام مانیا آخرت جھان ھستند و بھ قتیحق یدر جستجو كھ یبا ھ�ر م�ذھب یكنند. ھر فرد یرا رد م یدر ھر مذھب توزانھ نھیك بدورند و مسائل زهیو ست ند و از جدالكن یم قیتحقو از اس�ت كیو ن قرار دھد مؤمن آمرزش و تیرا مورد حما نیو مجرم كند و محرومان یھمدرد نیسائر بھ نسبت كھ

یس��تیرا رد كنن��د و نبا یكت��اب دھن��د و ھ��ر ن��وع نش��ان خص��ومت یعلم�� رھ��ھ ب�� نس��بت یس��تیم��ا نبا .... ب��رادرانماس��ت

٥٨

رد و ی�گ یم� در ب�ر را مردم�ان ۀھ�ا و ھم� نیآئ� ۀد م�ا ھم�ی�را عقای�ن�د زیرد نما تعص�ب را بھ گرانید مذاھب كوركورانھ .» شود یھا م دانش تمام شامل

ك�ار ، م�الكو ملل مذاھب ۀھم روانیپ با اش در مدرسھ صادق امام ۀابطر كھ است كامال مفھوم لھرسا نیا یاز محتواو ھی�را تغذ اش گان�ھیب ش�اگردان ۀھم� انشیعیش� و انف�اق ةاز زكو حاصل و درآمد با بودجھ را امامیز است قرار گرفتھ

و یھن�د از ش�اگردان یاریبس� لی�دل نیھم� ب�ھ و دانس�ت یرا برابر م ، ھمگانمعرفت كرد و در قلمرو كسب یم تیحما نی��در ا ك�ھ یگش�تند. ارزش�� امام��ت ب�ھ آوردن�د و از مؤمن��ان اس��الم بودن�د یر اس��المی�غ از م��ذاھب ك�ھ یران��یو ا یون�انی

یم� ص�ادق ام�ام كت�باز م یا آموزه نیو ا ھاست نیو آئ برتر از مذاھب یدر مقام است د آمدهیپد معرفت یبرا رسالھ دهی�گرد یعیش و معارف علوم یر بنایز و سنگ است ا شدهیتبلور و گوم و كمال تمام بھ ھیلیاسماع در مذھب باشد كھ

را یو راز ینا و ف�ارابیس� و اب�ن یعرب� و اب�ن یس�ھرورد چ�ون یو ن�وابغ اس�ت گرفتھ در بر را ھم یسن جھان كل كھباش�ند یم صادق امام الصفا و شاگردان اخوان مكتب ھستند و وامدار اصول یاسالم مذاھب ۀھم بھ متعلق كھ ردهپرو باختند. راه نیز بر ایخود را ن نمودند و جان جیكشور ترو كشور بھ شھر و او را كتبا و شفاھا شھر بھ معارف كھ دو در آث�ار مراج�ع نی�. اغ�ار اوس�ت ارانی� از ق�داحال م�ونیم اس�ت ھی�امام د عرفانیشھ نینخست كھ از ابوالخطاب پس محمد معتبر امام انیو راو ثاناز محد ، ینیو كل شھر آشوب و ابن یطوس خیو ش یحل عالمھ مثل یعشر یاثن لیاص

دو نی�ا ب�ھ منس�وب ثی�احاد از یار مھم�یبس� شوند و بخ�ش یم خوانده یعشر یو اثن شده یمعرف جعفر صادق باقر و و دوازده یام�ام دعوا بر س�ر ھف�ت نمود كھ درك توان یم نكتھ نیشود. از ھم یم تیروا دو محدث نیا قیاز طر امام آن�ان یوج�ود تی�و ب�ا واقع اس�ت و خص�مانھ و ابلھان�ھ مھم�ل یام�ر یح�د ت�ا چ�ھ ار غ�ار امام�انی� دو نی�ا بودن یامام .است یر اسالمی، غ مناقشات نیا ندارد و ذات یربط نیكمتر ب�ھ اس�ت یمك� ع�رب كی�دگ�ر یت�یروا و ب�ھ اھواز اس�ت اھل یرانیا كی یتیروا بھ كھ قداحال مونی، ماز ابوالخطاب پس ب�ود ك�ھ یانقالب� عرف�ان نی�ا غی�س�فر و تبل در ح�ال ص�ادق ام�ام ش�ھادت از پس عمرش داد و در تمام ادامھ نھضت نیا

د.یگرد مسموم مأمون در كاخ ع رضا بعد امام ید شد و اندكیشھ ر شكنجھیافتاد و در ز مأمون زندان بھ باالخره ص�احب پزش�ك كی�و دانشمند بزرگ كیز ین و ماما كانیو از نزد ھیفق كیرا قداح مونی، مسنت اھل یحت نیمورخ ۀھم

آرم�انش وق�ف ان�ھیو مخف یك�یچر یزن�دگ كی�را ب�ا عم�رش تم�ام ان�د ك�ھ ش�گو دانس�تھیپ و ز منجمی(جادو؟) و ن كرامت ۀھم� ح�د ك�ھ ند ت�ا آیبرت�ر از پ�در رس� سب� یمق�ام پ�در ب�ھ میتعل� تح�ت ك�ھ داش�ت عبدهللا ن�ام كھ داشت ینمود. او پسر

ك�ل خوانند كھ یآور م رتیجادوگر ح كیاو معترفند و او را و ھوش یبعد چند نبوغ ز بھیو مزدور ن مغرض نیخمور نم��ود یم�� س��كونت ب��ود و در ھ��ر ج��ا ك��ھ و برنام��ھ ط��رح یدارا انی��جھان ك��ل یو ب��را ر نظ��ر داش��تی��را ز اس��الم جھ��ان

نم�ود ت�ا یم� اع�زام یسراسر ب�الد اس�الم كرد و بھ یم خود رسالت انیرا داع و آنان افتی ید میو مر مخلص یروانیپ یب�را یستیرا با طیشرا باور بود كھ نیدا بر ایشد یسازند. و آماده ظھور امام یرا برا ند و مردمینما مسلك نیا غیتبل

و خ�ود ـ معرف�ت اص�الت مكت�ب یب�ان یس�تیبا . او راستین مردمان یساز اهجز آگ یزیچ و آن ساخت آماده ظھور امام و اص�ول داش�ت قیدق یو آگاھ علم بزرگ یھا و حكمت حقھ مذاھب ۀھم قیحقا . او بر اسرار ودانست یعرفان یآگاھد ی�پد مخلص دانیمر یلذا از ھر مذھب نمود و یم كسانیو ھماھنگ ھیامام ر و معارفیتفاس را تحت كھن مذاھب ۀحق

یك�ی یالھ� م�ذاھب ۀھم� ق�تیحق داد ك�ھی�م شد. او نشان یز مین یو نصار ھودیو انیو مانو انیزردتشت شامل آورد كھ یرا م� الع�اده قخار ینبوغ نینمود و ا یم ھیو توج فیتعر امامت یو معنا را بر مدار وجود امام یگانگی نیو ا استاو یو مغ�ول یعباس� دس�تگاه نیم�ورخ یع�ااد فب�رخال ب�ود. و ص�ادق ام�ام م�اتیتعل بخش تكامل روح حاصل د كھیطلب

٥٩

از یاریبس� ش�د ھم�انطور ك�ھ یم� یحك�ومت یحتم�ا دارا داش�ت ك�ھ یروان�یب�ا پ گرنھنكرد و و امامت نبوت یھرگز ادعا دند.یرس كالن یھا و ثروت سلطنت بعدھا بھ ھیامام از معارف تفادهبا اس ادانیش

نم�ود و او خ�اص دانی�و مر انی�از داع یك�ی یر یرا در حوال دانیز نیحس بن محمد بنام یكس رانیدر ا مونیعبدهللا م عب�دهللا داد ت�ا ص�رف ب�ھ ھنگفت یبود مبلغ كالن یراثیم صاحب كھ دانی. زساخت رانیدر ا رسالت نیا را مأمور ابالغ

در س�اده زب�ان را ب�ھ ھی�امام عرف�ان نم�ود و وق�ف راه نیز تماما در ایخود را ن ثروت یمابق د و سپسینما رسالت نیا رانی�در ا نھض�ت نی�. اخ�ود س�اخت مج�ذوب را س�تم و تح�ت منؤم� و زحم�تكش مردم�ان داد و خاص�ھ اش�اعھ انیرانیا ز اس�اسی�و ن نم�ود اهیس� یو عباس� و مغ�ول ت�رك ش�اھان روزگ�ار را ب�ر د ك�ھی�گرد ص�باح حس�ن نھضت شیدایپ ۀنیزم

ب�ود ب�ھ یفارس� از سلمان را كھ رانیا غرب عرفان د كھیگرد رانیا یمركز در مناطق یعیش تصوف یھا رگھ نینخست .ساخت متصل بود بھم د آمدهیرضا پد امام دانیاز مر كھ انریا شرق عرفان

دادن�د و در سراس�ر پ�رورش ب�زرگ یانی�داع زی�ق�ا نیآفر و مص�ر و ش�مال و شام منیعبدهللا در و پسرش قداح مونیم دیافتادن�د و ش�ھ یعباس� یبن� یھازندان بھ باالخره از آنان یاریشدند و بس مشغول معارف نیا ۀاشاع بكار اسالم جھان

از عرف��ان خ�اص یاخ�ود ش��عبھ ب�ود ك��ھ نیبح��ر یاز اھ�ال» ق�رمط حم��دان« بن�ام یمش�ھور كس�� انی��داع ش�دند. از جمل�ھ) ب�ود و در عص�ر خ�ود او (ق�رمط از ن�ام برخاس�تھ د ك�ھی�گرد قرامط�ھ حكوم�ت ۀن�ید آورد و زمیپد نیرا در بحر یانقالب ب�وده نیمحقق� ۀھم� قی�امروز مورد تحق شود و تا بھ یم محسوب ینید حكومت نیتر عادالنھ خیتار در كل بلكھ خود وواقع��ا و نظ��ام حكوم��ت نینخس��ت عن��وان و ب��ھ اس��ت دهی��گرد ھ��ا افس��انھ شیدای��پ و موج��ب اس��ت دهی��رتھ��ا آفریو ح اس��ت باشد. یم یاجتماع علوم یعلما یمورد بررس خیدر تار ینید یجمھور و یستیالیسوس تمحب�� حاص��ل اتش��انیح بودن��د و ك��ل ش��دگان و از آزاد عھیش�� امام��ان یدو از م��وال ھ��ر دانی��ز و خان��دان ق��رمط حم��دان گش�تھ یعرف�ان یداری�ب كی�دچار مونیو عبدهللا م ابوالخطاب یعرفان انقالب و یانقالب عرفان ۀبود و لذا بواسط امامان . ساختند یجھان آرمان نیا خود را وقف یزندگ و كل ع ك�اظم یموس� امام�ت طرف�داران ب�ھ نس�بت یو تن�ازع اخ�تالف نیكمتر یخود مطلقا دارا ینیتكو در مراحل ھیلیاسماع

و ب�ھ گش�تھ ھی�امام ۀھم یسپر بال یلحاظ د و بھبو گشتھ ژهیو یرسالت صاحب اش ژهیو تیبخاطر موقع فقط نبود بلكھ انی، ف��دائ ھیلیاس��ماع نینخس��ت انی��داع ۀب��ود. ھم�� دهیرا بخش�� عب��اس یبن�� غی��ر تی��از ز مان��دن زن��ده مج��ال انیعیش�� س��ائر

یمب�الغ انی�داع نی�ا یریدس�تگ یب�را عب�اس یبن� ید ش�دند. خلف�ایش�ھ نھاابودند و اكثرا در زن�د تشیعو امامت مخلص درآمدند. عباسیبن شدند و بخدمت وسوسھ مذبذب انیعیاز ش یاریبس دادند كھ یم زهیجا ینجوم

یم� محسوب یجعفر عرفان انیبان یلیاسماع انیداع نیبودند ا یدم مح مانیا انی، بان صدر اسالم یشھدا ھمانطور كھ شوند.

٦٠

: طهقرام شیدایـ پ ١٥

ھیلیاس�ماع ھم�ان بود. قرامط�ھ صادق امام دانیخود از مر كھ است قداح مونیم دانیاز مر قرمط حمدان از نام قرامطھ شیبكم�ا یو اعتق�ادات بودن�د و اگ�ر اص�ول ش�ده نیخ�ود در بح�ر یآرمان حكومت نینخست لیتشك بھ موفق بودند كھ یاب�ود یو حك�ومت یو اجتم�اع یاجرائ� ۀجنب� لید آوردن�د ب�دلیپد ھیاول انیلیاز اسماع متفاوت تر و گاه فتھای د و تكاملیجدتر را یعمل یھا كرد و روش یم نیو تدو نییرا تب یستیالیو سوس یجمھور ۀآورد و جامع یم عمل را بھ یتئور كھ یادیبن یدارا بود كھ خیدر تار یستیالیسوس ونالیانترناس نینخست یو براستنمود یجستجو م یجھان ۀتوسع كی یبرا بود. یـ عرفان ینیدو و ش�ام م�نی ب�ھ جیب�ود بت�در د آم�دهی�پد یدتی�و عق یاقتص�اد حق�وق یآح�اد و تس�او یبرابر بر اساس كھ حكومت نیا

د ی�پد یھ�ائیو تعاون اص�ناف جامع�ھ نی�د. در ایگرد یمحل یحكومتھا یدارا كرد و تیسرا بزرگ از خراسان یھائ بخش یاری�و ھم یاجتماع طبقات یو برابر یشرع و آداب مذاھب ی. آزاداست داده رخ ر در جھانیاخ در قرون فقط آمد كھ

و زن�ان وهی�ب ب�ھ یمس�تمر ر و پرداخ�تھمس� ز انتخابیو ن یاقتصاد حقوق در كسب زنان یو آزاد یشورائ و حكومت بن�ا ب�ھ آنھ�م د آمد ك�ھیپد بعد در اروپا حدود ھزار سال بود كھ حكومت نیا یھایگ ژهیو از جملھ مانیتی و بازنشستگان

و قرامط��ھ . نق��شاس��ت ش��ده ممك��ن د از قرامط��ھی��و تقل یلیاس��ماع من��ابع مطالع��ات براس��اس یخیت��ار از من��ابع یاریبس��د یبا كھ آنگونھ امروز تا بھ كھ ساز بوده و سرنوشت میعظ ی، نقش یوسط اروپا از قرون در خروج یلیاسماع اتیادب

را یس�ونفراما التیھ�ا و تش�ك جن�بش شیدای�پ فق�ط انی�. اروپائاس�ت نش�ده اعت�راف یاروپ�ائ نیخو مور نیمحقق توسط ھیلیاس�ماع خیارت و متون ۀترجم یحد تا چھ ھا منكرند كھ. آن دانند و بس یم و قرامطھ ھیلیاسماع ر فرھنگیتأث تحت

یجمھور یھاشھیو اند رنسانس شیدایسا و پیكل یامپراطور و یوسط قرون در سقوط یاروپائ یزبانھا بھ و قرامطھ یثروتھ��ا ك��ھ اس��ت جھ��ان در یحك��ومت نینخس��ت . قرامط��ھاس��ت ا نم��ودهف��یا یاساس�� یاروپ��ا نقش�� یس��تیالیسوس و خ��واه .ساخت یرا مل یعمومنف��وذ را حاص��ل قرامط��ھ نمودن��د ك��ھ ف��راوان یتالش�� و مغ��ول و س��الجقھ عب��اس یبن�� ب��ھ وابس��تھ م��ذھب ینس�� نیخم��ور در عص�ر ك�ھ ین�احق اتھام�ات ان�د. و ل�ذا ھم�ان اد ك�ردهی� قس�م اس�الم ین�ابود یب�را كنن�د ك�ھ یف�معر اس�الم در انیمزدك خواندن�د چ�را ك�ھ یجنس� را طرفدار اشتراك نمودند و آنان را نثار قرامطھ شد دو صد چندانش انیمزدك بینص یساسان بود. نیسالط ینابود ، كوس یعموم یثروتھا اشتراك

گن�اه ی، ن�وعم�ذھب ن�ام ۀدرب�ار كردن سئوال ، خراسان از مناطق یو برخ و شام منیو نیدر بحر قرامطھ در حكومتدر م�ردم ۀز ھم�ی�ن یر قرمطیو غ یلیر اسماعیغ احانیو س نیاز مورخ یاریبس گزارش شد. طبق یم محسوب و جرم

درآمد خود را ب�ھ زور، اضافھ و مأمور و پاسبان كردند و بدون یكار م ستند و ھمھیز یم یآرمان یاقتصاد عدالت كی نش�ان مس�ئلھ نی�ك�رد. ا ینم� ینفر گدا زن�دگ كی یحت نیشود. در بحر میفقرا تقس انیدادند تا در م یم یحكومت یشوراو یآرم�ان حكوم�ت نیچن كھ بود شده مردم ۀعام نفس تیترب موجب ھیلیاسماع انیداع ماتیتعل یحد چھ تا دھد كھ یم

بود. دهیر گردیپذ امكان یبھشت شبھد ی�پد ین�ید و معرفت مانیا یبر مبنا بود كھ نیمستضعف حكومت یبراست نیمورخ متنوع گزارش طبق قرامطھ حكومتاز یاعض�اء جملگ� نی�ش�تند و اندا م�ردم ۀب�ا عام� یفرق� چیھ� رف�اه لح�اظ ز ب�ھی�ن یش�ورائ حكوم�ت یبود و اعضا آمده بودند. و مؤمن میحك انیداع

٦١

ب�ود در ك�ار ك�رده ف�ھیخل در خ�دمت ھ�م یم�دت یب�ود و ب�را منص�ف یو م�رد س�نت اھ�ل ط�راز اول یاز علم�ا كھ یغزالد و ی�و ترد اطی�ب�ا احت ب�اب نی�ج�ا در ا و در ھم�ھ اس�ت ن�داده ھیلیاس�ماع و قرامطھ بھ یناروائ یھا ھرگز نسبت آثارش

نیاز محقق� یاریبس� .د كن� یم� ھی�دارد و تق شیگ�را شیك� نی�ا باطن�ا ب�ھ ك�ھ داس�تیپ و بوض�وح است گفتھ سخن رتیحو یر طوس�ینص� در آث�ار خواج�ھ كنن�د ھم�انطور ك�ھ یم� یریگیپ یرا در آثار غزال یلیاسماع معارف یپارد د غربیجد .سنت اھل بزرگ یاز علما یاریبسو ھیلیاس�ماع نینخس�ت یھاش�ھیاروپ�ا اند م�درن شناس�ان اس�الم نیتر قیاز صد دو تن ونینیماس یو لوئ كوربن یھانر

و مع��ارف نی��ا نق��ش كنن��د ك��ھ یم�� ان��د و ثاب��ت داده بع��د نش��ان ق��رون اول ط��راز یو علم��ا عارف��ان ۀرا در ھم�� قرامط��ھد ی�با ك�ھ اس�ت آور و مكت�وم رتیح ی، نقشو غرب ر اسالمیاخ ۀھزار خیتار بر كل ھیلیاسماع انیو داع قرامطھ كومتح

شود. و اعتراف كشف ح�رام عب�اس یب�ر بن� را بودند و آرامش عباس یبن جور و خاصھ نیسالط یكیدئولوژیو ا هخورد قسم دشمنان قرامطھ

یبن�ۀ رحمان�یو ب نیخ�ون یھایس�ركوب ۀبواس�ط قرامطھ كھ ، آنگاهعباس یبن بھ وابستھ نیمورخ اعتراف قكردند و طبو عب�اس یبن� ام�ر در انحط�اط نیو ھم� گشتھ یتھ یكل بھ یعباس خالفت ۀشدند خزان منقرض انیفاطم انتیو خ عباس

خ�ود س�راغ یب�را ت�ر از قرامط�ھ سرسخت یدشمن عباس یبن معنا بود كھ بدان نیفا نمود. و ایا مھم نقش آن انقراض بھ عباس یبن پس شد و زان ورشكست و ساخت قرامطھ ینابود رفصرا نیمسلم ۀشد غارت المال تیب و كل نداشت

نھاد. افول بھ یرو مبتال شد و سالجقھ نیسالط یگ وزهیدر ینم��ود و ب��را مقاوم��ت ق��رن كی��ح��دود تب��ود بم��د ھیلیاس��ماع م��اتیتعل یاس��یـ س یاجتم��اع یروزی��پ یتجل�� ھك�� قرامط��ھچش�اند و تیب�ود ب�ر بش�ر ھی�امام معرف�ت محصول را كھ یمردم حكومت و یو برادر یو آزاد عدالت بار طعم نینخست نی��. در ااس��ت مس��اوات و یو آزاد و انص��اف و عق��ل وج��دان تی��حاكم ھم��ان تش��یع و مكت��ب محم��د نی��د ك��رد ك��ھ ثاب��ت

یھ�ا تی�را و اقل یآزاد طع�م دند و بردگ�انیرا چش� م�ردان ب�ا یبراب�ر فس�اد طع�م ب�دون بار زنان نینخست یبرا حكومت محب�ت و و انص�اف و عق�ل نی�د ردن�د ك�ھك ثاب�ت را. قرامط�ھ تی�و امن رف�اه را و فق�راء طع�م دهی�ابراز عق طعم ھم ینید

زمیالیو سوس� یدموكراس� یانگزار عمل�ی�بن . قرامط�ھ ان�د یگ�انگی نی�ا ۀاس�و عھیش� و امام�ان واحد است یامر یجملگ باشند. یبشر م خیدر تار یدتیعق زمیبرالیو ل یاسالم

٦٢

: انیفاطم ـ حكومت ١٦

تمام�ا ب�ھ خالف�ت نی�ا د ك�ھیآ یبرم نیمصر چن در یفاطم خالفت شیدایپ ۀدربار یخیتار متناقض گزارشات ۀاز مجموع یغ�یتبل ۀن�یزم بھ مربوط واحد ھم امر در آن نی. ا بوجود آمد خود مختار قرامطھ یحكومتھا و یلیاسماع انیداع ھمت

و یعیعب��دهللا الش��ابو بن��ام یلیاس��ماع ۀقرامط� انی��از داع ت��ن . دو یاس��یو س ینظ��ام تی�حما ش��ود و ھ��م یم�� یو اعتق�اداز یخ�ود مخت�ار حكومت یبرقرار یرا برا نھیبودند زم ھیامام معارف میتعل مشغول قایآفر در شمال یتمد كھ برادرش نیاس��تمرار چن�� در جھ��ت منطق��ھ آن م��ؤمن انیعیگرفتن��د از ش�� میافتن��د و تص��می ق��ا مناس��بیآفر در ش��مال قرامط��ھ ن��وعدادن�د و در ش�ھر آور نج�ات رتی�ح یمھارت ابرد ب یبسر م در زندان را كھ یهللا المھد دیعب ند. آنانیجو بھره یحكومت

ك�ھش�د یم� محس�وب شام یلیاسماع انیز بظاھر از داعیدهللا نیدند. عبیرسان حكومت ) بھ(مراكش مركز مغرب روانیقآزاد ش�د قرامطھ ۀبود تا بواسط افتاده اسارت بھو ر شدهیدستگ باالخره بود و یمتوار عباس یبن جاسوسان از ترس یا نام�ھ ك�رد و ش�جره امام�ت و تیمھ�دو یع�او اد در س�ر داش�ت یگ�رید یدهللا س�ودای�عب ی. ول� دیرس� حكومت و بھو قص��د اس�ت ظھ�ور ك�رده نم�ود ك�ھ یف�معر بی�غا و ام�ام ص�ادق جعف�ر ب�ن لیاس�ماع اند و خ�ود را از نوادگ�ی�د ت�داركدند ت�ا ب�ا یبخش� او س�امان دول�ت دند و ب�ھینكش او دست تیاز حما باز ھم قرامطھ حال نیدارد. با ا یجھان عدل حكومت

نمود لیم عباس یبن مشابھ یسلطنت یبسو بسرعت دهللایعب یبراندازند. ول یرا بكل عباس ی، بن منطقھ آن اتحاد مردمر یدس�تگ دو ب�رادر را نیا ناجوانمردانھ افتیض كیو لذا در ساخت و مظنون خود بدگمان را بھ عبدهللا و برادرشو ابو

دو ب�رادر نی�استوار ك�رد و ا یا نھناجوانمردا بس انتیخود را بر خ یجھان عدل حكومت ۀید و پایرسان قتل نمود و بھ ام�ام او ن�ھ دانس�تند ك�ھ یدو ب�رادر م� نی�را ایبودند نابود كرد تا رسوا نشود ز او باخبر شده ینید از مقاصد ضد را كھو اف�تی خ�ود ، دش�منعب�اس یاز بن� شیار ب�یرا بس د آمد و قرامطھیپد انیفاطم بیترت نی. بد موعود یمھد و نھ است

نمود و عمال ب�ا قرامطھ ینابود رفصرا شیقوا براندازد تمام را عباس یبن نكھیا یبرآمد و بجا آنان یدر صدد نابود شد. ھمداستان قرامطھ عام و قتل یدر سركوب عباس ید و با بنیگرد متحد عباس یبن

خود را در مصر حكومت مقر جیقا بتدریآفر شمال از فتح كردند پس یگشائ افتند و كشوری توسعھ بسرعت كھ انیفاطم رقاب�ت و ب�ھ یعباس� یبن� یو خلف�ا رانی�ا ش�اھان كردن�د و ھمچ�ون حكوم�ت س�ال و شص�ت س�تیبنا نھادن�د و جمع�ا دو

ت��ا یدند و نھایرس�ان قت��ل را ب�ھ یب��یرق بن��ا نمودن�د و ھ�ر یا افس�انھ یا كاخھ��ا س�اختند و عش��رتكده یاروپ�ائ امپراط�ورانكب�ار دگ�ر یج�ور را ش�اھان ۀھم� تد و س�ن ی�آش�كار گرد یف�اطم نیس�الط انی�در م یو پ�در كش� یكش� و پس�ر یبرادر كش

خواندند. یمھ فاطم داشتند و خود را از اعقاب امامت یدعو شاھان نیا ۀجمل كھ تفاوت نیا تكرار نمود بافقھ�ا و وزراء و ۀھم� ید آمدن�د ول�ی�پد یعیش� و مع�ارف یعل� ع�دل حكوم�ت یای�و اح عب�اس ینبرد با بن یابر انیفاطم

من��افق یھودھ��ای یو برخ�� عب��اس یبن�� یخلف��ا یف��رار و وابس��تگان س��نت از اھ��ل حكومتش��ان ش��رع یو علم��ا س��رداران بود. یعلو و عدالت یجعفر یعیش نشد فقھ ھرگز مشاھده حكومت نیدر ا كھ یزیچ بودند و تنھا

و یم�الك ھی�فق كی� داش�ت یرھب�ر تح�ت را یقضائ یقوا نمود و كل را وزارت یفاطم یاز خلفا چند تن كھ نعمان یقاض ت�اكنون الزھ�ر ب�ود ك�ھا ۀمدرس� انیفاطم ۀیعلم ۀحوز نی. مھمترنداشت ھیامام فقھ بھ یتعلق نیبود و كمتر مذھب یسن

نی�ا معنا بود كھ بدان نیبودند و ا سنت اھل آن نیمدرس ۀبود و ھم عباس یبن فقھ جیو ترو میتعل هاگیدارد و پا ادامھ س�نت اھ�ل یفقھ�ا محت�اج ینداش�تند و در ھ�ر ام�ر ھی�امام اجتھاد و فقھ ۀدربار یعلم نیكمتر زمان امامان اصطالح بھ

٦٣

از امام�ت نك�ھیا كردن�د. خالص�ھی م� اس�تفاده یھ�ود و نص�اری نیاز مش�اور یحكومت از موارد مھم یاریو در بس بودند بود. عثمان یعنی نیراشد مسو ۀفیخل ھیار شبیخلفا بس نیا تیماھ كرد. یم یخودنمائ» امام« ۀواژ خلفا فقط نیا

یب�را عباس یبن و مرو آراستند و ھمچون و رم بغداد و آندلس سبك خود را بھ تختیپا قاھره شھر فقط یفاطم یخلفا نی��ا رفص��را نیمس��لم الم��ال تی��از ب ید آوردن��د و بخش��ی��پد یو فلس��ف یعلم�� یھ��ا و مجادل��ھ مراك��ز بح��ث م��ردم بی��فر نیاز س�الط یبرخ� ق�رار ندھ�د. البت�ھ را م�ورد س�ئوال مام�انا نی�ا یو فقھ� یعلم� ضعف ینمودند تا كس یعلم شاتینما یدرب�ار خ�ود بخش�ند ول� ب�ھ یعیش� ین�د و نم�ادد آوری�پد ھ�م یعیش یمراكز كردند كھ تالش یرسوائ نیا از فرط یفاطم كی�دادن�د و ب�ا را از دس�ت انیعیش� یت�ا اعتم�اد عم�ومیش�د و نھا خالفت و انحطاط یرسوائ موجب تالش مذبوحانھ نیا

نی�ش�د و عم�ال ب�ا ا خوان�ده یعباس� یبن� یخلف�ا بنام خطبھ از پا درآمدند و دوباره یوبیا نیالد صالح ار سادهیبس ۀجملب�ود امر ن�یی�تغ كی� ا فق�طیگو یسن بھ یعیاسما ش یامپراطور كی لینداد و تبد رخ محسوس یرییتغ چیھ بزرگ یكودتا .و بس یعن��ی انتك��ار بودن��د توانس��تند در ش��امیخ خالف��ت نی��ا انی��بان واق��عدر ك��ھ ، قرامط��ھ انی��فاطم نیخ��ون یع��داوتھا ۀھم�� ب��ا

ع�دالت د آورند كھیپد سنان نیالد راشد یرھبر بھ یخود مختار قرامط حكومت سال ستیحدود ب یمصر برا یگیھمساو م�ؤمن انی�ز از داعی�ن س�نان نیالد راشد . آورد ارمغان را بھ منیو نیبحر حكومت ھیار شبیبس یگو فرھن یآزاد و

یم�رد ص�باح حس�ن داش�تند. او ھمچ�ون میعظ� یم�انیو ا او ارادت ب�ھ شام بود و مردم كرامات و صاحب عارف یمرد او ش�بانھ دارالحكوم�ت درب بن�ا نك�رد و یو ھرگ�ز ك�اخ س�تیز یم� ران�ھیفق یعیش د از امامانیتقل زاھد بود و بھ تیبغا

امام�ان ھیار شبیبس و حكومت یزندگان ۀویش لحاظ بھ نكھیبود. با ا گشوده مردمان ۀعام یبرا یپاسبان چیھ روز بدون آور ب�ود ك�ھ رتی�ح یانیف�دائ یدارا ص�باح حس�ن ز چ�ونینكرد. او ن یادعائ چیھ یفاطم شاھان برخالف یبود ول عھیش

یاز پا درآورد و ھراس� المقدس تیاروپا را در ب از شاھان یكی و د وارد ساختیشد اروپا ضربات یبیصل انیبر سپاھاز ن��زد خ��ود نم��ود. او فیدا تض��عیز ش��دی��در بغ��داد را ن عب��اس یبن�� یخلف��ا ۀی��د آورد و روحی��پد انیبیص��ل در دل میعظ��

و رف�اه و عدالت در صلح را غرق د آورد و مردمیپد یبھشت یزندگان كی یتمد یبرا شام مردم ینمود و برا یاجتھاد م مھل�ك یاھ ربض� د ویبخش� الع�اده خ�ارق یو عزت� تیثیز حین زنان نمود و بھ را محقق قرامطھ یو اكثر آرمانھا ساخت

نیال�د . خ�ود راش�د حرمس�را نب�ود داش�تن ق�ادر ب�ھ مرد عرب چیو تا مدتھا ھ وارد ساخت اعراب یرد ساالرم ۀگرد برۀ عام� نم�ود و چ�ون یم� نیت�أم قی�طر نی�را از ا اش خ�انواده ك�رد و رزق یم� یبافندگ یفارس د از سلمانیتقل بھ سنان یرا آش�كار م� آن�ان ب�ودن ام�ام ن�ا تی�ماھ ب�ود و آن�ان یگیو در ھمس�ا یطمفا یخلفا در چشم یو خار ستیز یم مردم قلم�رو س�لطنت بھ�ر ح�ال چ�را ك�ھ دانس�ت یم� عب�اس یبن� یرا خلف�ا یاصل فتاد و دشمنیدر ن ھرگز با آنان یول ساخترا انیعیش� داشتند مجبور بودند ك�ھ كھ یعائاد ۀبواسط انیبود و فاطم شده انیعیش یبرا یار مناسبیبس مأمن انیفاطم دھند. خود ادامھ یبقا دارند تا بھ منیا

كنن�د یف�معر یو ھن�ر و براب�ر و فرھنگ یو آزاد دانش یرا حام انیاند تا فاطم كرده تالش یاروپائ نیخاز مور یبرخ فرھن�گ وارد ك�ردن عم�دتا مش�غول انی�فاطم ك�ھیحالان�د در ودهنم� یاس�الم و مع�ارف اس�الم جھ�ان بھ یبزرگ خدمت كھ

و حكوم�تۀ ویش� لح�اظ ب�ھ . آن�ان اروپ�ا ب�ھ یاس�الم صدور معارف بودند و نھ اسالم جھان بھ یونانی ۀو فلسف یاروپائ یرونق� ق�رار س�اختند و تج�ارتروپ�ا برب�ا ا یا ار حس�نھیبس� و ل�ذا رواب�ط بودن�د د آن�انو مقل انیاروپائ یحام ، فرھنگ یفقھ� لح�اظ دھن�د. و ب�ھ خ�ود را توس�عھ یت�ا كاخھ�ا س�اخت یر میسراز یفاطم خزائن ار بھیبس یآمددر كھ افتی كالن

یعن�ی انیفاطم اوج ۀبود. در دور یمالك و خاصھ سنت اھل بود فقھ طمسل آنان و حكومت انیفاطم بر كل كھ یتنھا فقھ نی�ز ب�ود. در ای�انگ ار دلیبس� انی�اروپائ یب�ود و ب�را ش�ده یش�ھر ك�امال اروپ�ائ كی� ق�اھره هللا ش�ھرمستنصر ب�ا خالفت

٦٤

ك�ھ یب�ود و تنھ�ا ام�ر یروم� تیاش�راف و آداب یاروپ�ائ یبا اروپ�ا و معم�ار تجارت افتی توسعھ كھ یتنھا امور خالفت غی�رش�د و تبل امكان�ات نیكمت�ر دانس�ت یم� عھیش امام خود را حكومت كھ یبود. سلطنت ھیامام د فرھنگننمو ھرگز رخ نداشتند. تیدر حاكم یقدرت نیكردند و كمتر یم یزندگ تیاقل كی ھمچون انیعیبود و ش شده قائل انیعیش یرا برا

فتن�د یرا فر انیعیسر كار آمدند و اكثر ش� كربال بر ۀواقع و انتقام یعل از حق دفاع عنوان تحت عباس یبن ھمانطور كھ خ��ون یت��ا حك��ومتینمودن��د و نھا یمعرف�� ھیلیاس��ماع را ض��د ھیعش��ر ی و اثن�� د آوردن��دی��پد میعظ�� یانش��قاق ھی��امام نیو ب��

كردن�د و بق�درت س�وء اس�تفاده انیعیاز انتظار ش� تیومھد عنوان تحت ھم انیآمدند فاطم در از آب ھیام یبن آشامتر از قت�ل ب�ھ دند ھمچ�ونیرس�ان قت�ل ف�ا كردن�د ب�ھیا كنن�ده نی�یتع ینقش� آنان دنیرس در بقدرت را كھ یانیعیش ۀدند و ھمیرس . عباس یبن كاخ در یخراسان ابومسلم دنیرسان نی�ا ت�وان یبس�ا م� و چ�ھ دگر اس�ت ی، امرجھان خیتار نیسالط ۀھم ھمچون یامپراطور كی بعنوان انیاز فاطم سخن خ�ود و م�زدوران خ�ود و خان�دان مص�رف را بھ المال تیب كل د كھینام دوست مردم عادلتر و شاھان را بمراتب شاھان ۀواس�ط ھا كردن�د و ب�ھیجانفش�ان آن�ان یز ب�رای�ن تكاندن�د و ل�ذا م�ردم یم� را در نزد مردم حكومت ۀسفر دند و تھینرساننمودن�د فز تص�ر ی�كبار بغداد را نی یكنند و حت مقاومت عباس یبن یخلفا توانستند در مقابل انیفاطم امر بود كھ نیھم

نینخس�ت یدادن�د و ب�را ش�انن میعظ� یاروپا مقاومتھائ یبیصل انیسپاھ ز در مقابلیماندند و ن یباق آن در یمدت یو برا .یفاطم یخلفا بود و نھ یوبیا نیالد صالح از ھمت البتھ نمودند كھ را تصرف المقدس تیب یتمد یبار برا

نیس��الط نیت�ر ب�رالیو ل نیت��ر دم�وكرات از یك�یاكث�را یف��اطم ی، خلف�ایائپ�ارو نیو از منظ��ر محقق� نیام�روز زب�ان ب�ھ نداشتند. یدتیعق تعصب چیھ یگوئ شوند كھ یم محسوب اسالم انجھ

ام�ام و حكوم�ت نھض�ت را ھم�ان انی�فاطم ۀسلسل كھ است آن درست یخیتار و انصاف ینیو د یعقل ثیبنظر ما از ح ابومس��لم نھض��ت از ج��نس یزی��. چ مخل��ص انیعیش�� یا حت��ی�� امام��ان حكوم��ت و ن��ھ میاقت��دارگرا ب��دان انی��و علو زادگ��انب�ود یعیش عارف مخلص مؤمنان حكومت یبراست قرامطھ حكومت ی. ول و امثالھم نید خرم و مختار و بابك یخراسان

زعل�لا یك�ی انی�فاطم ب�ھ اعتمادش�ان بودن�د ك�ھ و پھل�وان و س�اده نیب� خ�وش یمردم�ان نداش�تند و ھ�م امامت یعااد كھ خطا را تكرار نكرد. و آن گرفت عبرت صباح حسن ی. ول دیآنھا گرد انقراض

٦٥

: صباح حسن ـ نھضت ١٧

و یس�لجوق ترك�ان یھ�ا ر چكم�ھیدر ز انیعیش و خاصھ انیرانیو ا مسلمانان كھ اسالم خیاز تار اهیس تیبغا یدر دوران ضیتع�و و ھ�ر روز مجب�ور ب�ھ نداش�ت تیامن یالحظھ و ناموسشان و مال كندند و جان یم جان عباس یبن یخلفا غیت

شیو ع� بپ�ا خاس�ت ص محم�د نی�ب�ر د و ع�ارف امام�ت خ�دا و عاش�ق از م�ردان یبمانن�د م�رد شدند تا زنده یم مذھب نی�. ا داد دنیكش� نفس امكان مردم د و بھیكشان كتھال ۀورط بھ زد و آنھا را ھم را بر خدا و خلق دشمنان نیا نیخون

. نبود یر یاز اھال صباح حسن جز یمرد كس یمختص�ر ۀنام�یزندگ ب�ود و طب�ق یعش�ر یاثن� ۀعیرو ش�یداند. او پ یم قم یاو را اصال از اھال یخیتار از منابع یبرخو یون�انی ۀفلس�ف تح�ت را ك�ھ یلیاس�ماع ۀعیاز ش� شاخھ زار بود و آنیب یونانی ـ یفلسف تشیع، از مانده یاز او باق كھرا ش�عبھ نی�ك�رد و علن�ا ا یم� رد نی�د ب�ود را بعن�وان د آمدهیپد یو فاطم عباس یبن و مغرض مار گونھیب یگ زده علمو ین�ید ع�الم كی�و ھینظام ۀمدرس ۀكرد لیتحص صباح نحس خود . ھر چند كھ یمذھب مانیا خواند و نھ یم» فلسفھ«

نی�د ك�ردن یا مدرس�ھ و از دانس�ت یج�دا م� را از مدرس�ھ م�انیو ا و امام�ت نی�د حس�اب یبود ول نخبھ بیو طب ممنج ند.دیشیاند یم نیچن بزرگ عارفانۀ ھم خواند ھمانطور كھ یم یزار بود و آنرا خطر و آفتیب ك�رده ب�ود مھ�اجرت انی�علو عتجم� ك�انون ك�ھ كوف�ھ ب�ھ پ�در و ج�دش بود ك�ھ یرانیا یاز خاندان صباح حسن یتیروا بھ

ت�ا ینھا خواندن�د ك�ھ یم� س�نت و خود را اھل نموده ھیخود را تق بودن عھیش یتمد یبرا عباس یبن خفقان بودند و تحت دوران در آن لی�دو دل ب�ھ یعشر یاثن مذھب ی. ول نمودند انیع خود را یگر عھی، ش خود وطن بھ و رجعت با ھجرت یاثن� ب�ھ ب�از نس�بت ھحق� یخلف�ا نی�ا ۀدو گان� اس�تیو س عب�اس یبن� مك�ر دس�تگاه یك�یب�ود. گش�تھ میعظ یدچار رخوت

یتنھ�ائ ھب� را كی�كن�د و ھ�ر میتقس� یعش�ر یو اثن� یلیاس�ماع متن�ازع دو ش�قھ را بھ عھیش ھانج بود تا بتواند ھیعشررا آن�ان مخل�ص انیعیس�اختند و ش� مس�موم یگ�رید از پس یكیرا یعشر یاثن امامان یاز طرف نابود كند ھمانطور كھوانمود كردن�د نیچن عباس یكردند. بن یم عام را قتل یلیاسماع انیعیتر ش یعلن یبطور دگر یترور نمودند و از طرف

یخیت�ار یب�از حق�ھ نیاز آش�كارتر یك�ی ع رض�ا امام ی اجبار یتعھدیوال استیھستند. س ھیعشر یاثن ۀعیش انیحام كھ نی��ا . ب��ا دیكش��ان ب��ا خالف��ت یھمك��ار ب��ھ یو حت�� ف�تیرا فر ھیعش��ر یاثن�� انیعیاز ش�� یم��یعظ بخ��ش ب��ود ك��ھ عب��اس یبن�بودند ھیمھد امام را كھ انیرانیا توانست مأمون و پسرش ھارون خالفت در دوران خاصھ عباس ی، بنالنھیرذ استیس، كردن�د خ�دمت آن�ان ر و مش�اور و س�ردار ب�ھیوز بعنوان را كھ یكسان ۀھم درعمل یسازند. ول شیخو بند و امتیبفر یب�اور خ�وش . باش�د یم� عیفج�ا نی�ا نیاز مش�ھورتر یكی یبرمك خاندان یدند. تراژدیرسان قتل بھ یرگیاز د پس یكی

داد. كشتن تا خود او را بھینھا بود كھ میمكرعظ نیا ز حاصلین انیعباس بھ یخراسان ابومسلم یقم�ر یھج�ر و شص�ت س�تیدو س�ال در دوازدھ�م ام�امب�ا ب�ود ك�ھ ی كب�ر ب�تیغ ۀمسئل انیعیش گر رخوتید علت یول

قرار داد. منفعل یو در انتظار ساخت امام یب یتام بھ را مبدل ھیعشر ی آغاز شد و اثن را درك فاجع�ھ نی�ا حش�ر و نش�ر داش�ت آن یو علم�ا عھیش طبقات ۀو با ھم را گشتھ یبالد اسالم ۀھم كھ صباح حسن نیت�ر نیو خ�ون نیخوان�د و مظل�ومتر ھیلیخ�ود را اس�ماع ب�ود ك�ھ نیا آن آور زد و رتیح بس یترفند بھ ود و دستنم

ی اثن� یرا ب�ا علم�ا اش پ�رده پ�س آخ�ر رواب�ط تا بھ حال نیو در ع خود ساخت ۀالعاد خارق را مھد نھضت عھیش بخشا ی�و ماست مخالف ھیعشر ی اثن د كھیمبادا پندار برادران یا : گفت الموتۀ در قلع یا . او در خطبھ كرد حفظ ھیعشر

یاز اثن�� یاریبس�� و متأس��فانھ م��ا را دو ت��ا ك��رده عب��اس یو بن�� میھس��ت یك��ی. م��ا میھس��ت ھیعش��ر یاثن�� م��ا مخ��الف نك��ھیا

٦٦

ھج�متو یپنداش�تند و ب�اور نمودن�د. آنھ�ا ب�زود یرضا را واقع� امام یتعھدیالوشدند و عباس یبن ۀچیز بازیھا نیعشر خود خواھند شد. اشتباه یبن�� ۀو توطئ�� ب�ودن و ك��اذب یعش��ر ی اثن� و یلیاس��ماع ۀفاجع� ھی��امام خیت��ار در ك�ل ص��باح حس��ن چ�ون چكسید ھ��یش�ا

، یگ�ر عھیدو ش� نی�از ا كی�ھ�ر ھ�ا و انحراف�ات ر آفتاو ب نیبود. ھمچن نكردهک را در مھلك انشقاق نیا بودن عباس، ھیعش��ر یاثن�� یگ��ر یقش��ر و ھیلیاس��ماع یگ�� زده فلس��فھ یعن��یك��رد، یم�� آن��را درك و عل��ل داش��ت الع��اده خ��ارق یعلم�� یھ�ائ ز فتن�ھی�، و ن ھیعش�ر ی اثن� ۀطلبان� تیعاف انتظار و انفعال و ھیلیاسماع ۀشیموجود در اند یاقتدارگرا یگریانقالب یگرائ� اف�راط ین�وع یبس�و را ھیلیاس�ماع بود كھ كرده تیسرا یگر عھیدو ش نیاز ا كی ھر بھ عباس یبن قیاز طر كھ .رانھیذپ و صبر ستم یرتیغ یب ینوع یرا بسو ھیعشر ینمود و اثن ید میتھد یدتیعق

شده یھائ مھد تفرقھ صادق آور امام رتیحۀ مدرس و خاصھ عھیش امامان مكتب كرد كھ یم درك بوضوح صباح حسن ص��ادق ام��ام از مكت��ب د ك��ھی��د یرا. او م�� عھیش�� یو ن��ابود خط��ر ھالك��ت ھ��م آورد و یبب��ار م�� و وس��عت رحم��ت ھ��م ك��ھ

س�پارد: فق�ھ یم� انینس� را ب�ھ امام�تو اسالم اصل ا آنجا كھرود ت یخود م راه بھ كیھر كھ نموده رخ یھائ صتخص د ی�د یاو م� و.... ی، زھ�د اس�المیاسالم ، عرفانیاسالم ۀ، فلسفیاسالم ، حكومتیاسالم ، نجومیاسالم ، طبیاسالماز یبص�ر ، حس�نرفت محض فقھ یاز پ یمالك ، امامرفت تصوف یاز پ صادق محضر امام در ید بسطامیزیبا مثال كھ چ��ون یو ج��امع كام��ل دانی��و.... و ام��ا مر رف��ت یمیو ش�� ط��ب یاز پ�� انی��ح ب��ن ، ج��ابررف��ت یا مدرس��ھ عرف��ان یپ��

نی�د اص�ل ھ�ا را بخ�دمت صتخص� آن ۀھم� ح�ال نید رفتن�د و در ع�یو توح یشناس امام یاز پ مونیم و ابن ابوالخطابو یعلم� و نبوغ معارف و كل رفت كامل راه نیھم ز بھین صباح . حسن پرداختند خلق تیو ھدا یداریب ردند و بھآودررا یجھ�ان طیش�را انیعیش� یس�تیبا نم�ود و معتق�د ب�ود ك�ھ جیبس� خل�ق نج�ات و خود را بر محور امامت یاسیو س ینیدج�ور در یخلف�ا انجام�د و بخ�دمت یم� ین�ید انحطاط ا زود بھیر ید طلبانھ تیصبر عافسازند و فراھم ظھور امام یبرا ۀاش�اع عن�وان و تحت داده بیرا فر انیعیش و خاصھ نیمسلم ، كلسالجقھ و عباس یبن چگونھ د كھید ید. او میآ یم

ھ�ا ب�ھ تفرق�ھ نی�و از ا س�اختھ ضیض�د و نق� یھ�ائ فرق�ھ ب�ھ لرا مب�د نید شعبات نیا ۀ، ھم و فقھ ھنر و فلسفھ و علمخوانن�د و یم� م�ذھب یرا ملح�د و اش�تراك یپردازند و ھ�ر مخ�الف یم امان یب یھایخود و غارتگر یاستمرار حكومتھا

و نم�وده عی�اند و تطمگرفتھ علما و فقھا را بخدمت ۀھم دو سلطنت نیا چگونھ د كھید یكنند. او م یم را مباح خونش اند. وستھیپ سنت نیھم ز بھین انیفاطم نكھیا دردناكتر برند. و از ھمھ یبكار م مردم منافع ھیعلبر

یك�ی ن�كیا ش�دند و یم� محسوب نیو د علمۀ او بودند و دو نابغ یدبستان ارانیاز امیعمر خ میو حك الملك نظام خواجھ یس�لجوق از ملكش�اه ك�ھ یكالن� یب�ا مس�تمر یگ�ریو د گشتھ یعباس آشام خون یخلفا و دستبوس سالجقھ تركان ریوزت�ا ح�دود عم�رش اول ۀم�یدر ن ص�باح . حس�ناس�ت شیخ�و ۀعارفان� شیع� و مشغول دهیگز تیعاف كند كنج یم افتیدر

تیج�ور را ھ�دا ش�اھان نی�ا ت�وان یم� یو قرآن� ین�یو د یعلم� ۀو مباحث اكرهمذ قیطر از بود كھ پنداشتھ یسالگ پنجاهدر درب�ار المل�ك نظ�ام ب�ا خواج�ھ ۀو مش�اور در م�ذاكره تل�خ تیبغا یھا از تجربھ پس یبردارند ول از ستم كرد تا دست

مستنص�ر ف�ھیدر عص�ر خل انی�فاطم در حكوم�ت اش حض�ور دو س�الھ و مكاتبھ قیاز طر یعباس یبن یو خلفا یسلجوقز در ی�را خ�ود او ن مس�ئلھ نی�. ا خ�ود ب�رود راه د ب�ھی�س�تند و او باین تیھ�دا قاب�ل ش�اھان د ك�ھیرس� ج�ھینت نی�ا باهللا بھ یای�اح تی�او مأمور و ب�ھ داده او نش�ان را ب�ھ تیھدا خداوند راه كھ افزوده و سپس كرده اعتراف» باب ھفت« ۀرسال رس�الت و یالھ� ۀی�ھد كی� ت�وان یاو م� ینائثاس�ت و نب�وغ یو نفوذ معنو یروحان قدرت . دراست دهیبخش و عدالت نیدمغ�ز خواندن�د ك�ھ یم� ج�ادوگر ب�زرگ كی�و او را داش�ت یم� وا اعت�راف را ب�ھ دش�منانش یحت� نم�ود ك�ھ را درك یبیغ سازد. یم شیخو آرمان یدھد و فدائ یرا شستشو م خود روانیپ

٦٧

او بابت نیاو معترفند و در ا یطلب عدالت و العاده خارق یزگاریزھد و پرھ ز بھین یو مغول مذھب یسن نیمورخ یحت زد و در گ�ردن كوچ�ك یرا بخ�اطر خط�ائ خ�ودش خ�ورد و پس�ران یم� ماس�ت و نان یعمر خوانند كھ یم وانھید كیرا كی�ز ی�و خ�ود ن س�تیز یم� امام�ان ۀویش� ب�ود و ب�ھ یمحم�د عتیش�ر ۀ، اس�و ب�ودن و ع�ارف یو ب�اطن یلیاس�ماع نیع

. و نگ�ردد محق�ق نبود ك�ھ یامر چیشد و ھ یم ناء اطاعتثاست دونب نبرد بود و فرمانش دانیآور در م رتیح پھلوان .است شده اعتراف ھمواره دشمنانش ز از جانبین دشمنانش او در قبال یشیو آزاد اند یوانمردج حال نیدر ع

از منك�ر و بح�ث یو نھ� مع�روف امر ب�ھ بودند افتاده مھلكھ بھ كھ یبا دشمنان لحظھ نیخود تا آخر انیفدائ قیاو از طراز س�الھا نش�ود. او پ�س آن�ان قت�ل سازد تا مجب�ور ب�ھ روند منصرف یم كھ یرا از راھ نمود تا آنان یم ینیو د یعلم

ز ی�خ�ود ن رحمی�ب دش�منان او را ص�ادر نم�ود. ب�ا س�ائر دس�تور قت�ل ب�االخره المل�ك نظام با خواجھ یكتب ۀمباحث و مذاكره نمود. ینم مثل بھ و ھرگز مقابلھ بست یرا بكار م وهیش نیھمن�د دنمو یم� ارت�زاق یسیر دوك قیاز طر ، مردمان نیرتریفق مثل و بلكھ مردم ۀعام ھمچون صباح حسن ختراند ۀھم نیرت�ریفق ص�باح ، حس�نالم�وت ع�ۀش�د. در قل یاو م� نھض�ت بود و خ�رج صباح در نزد حسن كھ یكالن ۀاز بودج و نھ

، ین�یو د یعلم� اس�تدالل ب�ا یول� قدرت بود با كمال د نمودهیرا تھد یو كھ یسلجوق شاه ۀنام بھ در پاسخ افراد بود. او زناك�ار و دزد و دائ�م یجملگ یعباس یبن یخلفا آورد كھ یم ادشی كند و بھ یاز منكر م یو نھ معروف را امر بھ شاه

ۀو اس�و امبری�پ ن�دگانیخلف�ا را نما نی�ا المل�ك نظ�ام خواج�ھ ین�عیاو پن�اه ر اس�المی�و وز شاه كھاست الخمرند و چگونھ ؟ستیچ یدر مسلمان و خواجھ شاه ا مالكینامند. آ یرا ملحد م ارانشیاو و یند ولخوا یم انتید

مص�ر ش�د ت�ا ید نم�ود راھ�ی�ام قط�ع را عم�ال آزم�ود و از آن�ان و س�الجقھ عب�اس یبن دستگاه از آنكھ پس صباح حسندا یب�ود ش�د دهیرا شن حسن ۀآواز كند. مستنصر باهللا كھ داشتند روشن امامت یدعو كھ یفاطم یخود را با خلفا فیتكلاو بناگ�اه یول� داش�ت نگ�اه ژهیو یمشاور در نزد خود بعنوان اسرار نمود و حدود دو سال د و محرمیرا گردیپذ را یو

. است شده یتلق حسن از كرامات یكیز ین فھیخل مخوف زندان از حسن را داد. نجات افكند و دستور قتلش زندان را بھ الم�وت ۀبر قلع� كھ داشت سال آورد. حدود شصت عمل خود را بھ ۀو برنام بازگشت رانیا و بھ ختیگر آسا او معجزه

ھی�علآش�كار بر یموض�ع چیھرگ�ز ھ� ی. ول�خود پرداخ�ت روانیپ یفرماندھ جا بھدر آن سال و پنج یوارد شد و حدود سو س�الجقھ بتوان�د از لھینوسینمود تا بد یخود معرف یآنھا و آنھا را حام یخود را حام بلكھ اتخاذ نكرد و یفاطم یخلفا یاو بكل� و نھض�ت نی�د و راه یمش� خ�ط ك�ھ دانس�تند یم� او بوض�وح ارانی� ۀھم� یرد. ول�ی�بگ یزھ�ر چش�م عباس یبن و یلیاس�ماع انی�داع ك�ھ یم�انیو ا دان�د. او در بس�تر معرف�ت یم� یب�قال یامام�ان را انی�و او فاطم اس�ت انی�فاطم یجدا

افت�ھی قی�عم ی) نف�وذ(مازن�دران لمس�تانید ۀو منطق� انری�بودن�د و مخصوص�ا در مرك�ز ا د آوردهی�پد رانیدر ا یقرامط جیآور نم�ود. و بت�در رتی�ح یعم�ر س�الجقھ حكوم�ت در یحك�ومت خود را ب�ر پ�ا نم�ود و ھمچ�ون یكیچر بود، حكومت

خ�ود را خ�اص دانی�مر و انیو ف�دائ و فرمان�دھان انی�و داع د س�اختی�جد ینمود و قالعھائ را فتح رانیا یقالعھا ۀھم یحكومتھ�ا را بص�ورت یكوچك مناطق كھ قرامطھ برخالف صباح حسن . حكومتساخت منیھا مستقر و ا قلعھ نیدر ا

یروح� ھمچ�ون نیزم� رانی�و ا یب�الد اس�الم بود و بر كل و شبانھ یمخف یكردند، حكومت یم اداره یخود مختار و علن و خواج�ھ قرار داشت و ترك یو عرب رانیجور ا حكامۀ سر ھم یباال یر غضبیم و چون داشت یروائ و فرمان احاطھ حم�ل گ�ارد یب�اد را با خود بعنوان رانیا ارتش ۀو نخب دهیورز یھزار سپاھ مسجد سھ بھ رفتن یبرا یحت الملك نظام م�نیخ�ود در بغ�داد ا یدر كاخھ�ا یحت� یعباس� یبن� یزد. خلف�ای�را بر ، خ�ونش حس�ن انیاز ف�دائ یك�ینمود تا مب�ادا یم

م�زدور ش�رع ر و اس�تاندار و ح�اكمی�و وز و ش�اھزاده ف�ھیخل نیبر چند ، عالوهالموت در حسن حكومت ینبودند. در ط بودن�د پ�س مش�غول ن�اموس م�ردم و و جان مال بغارت ز كھین یسلجوق مزدور خلفا و شاه دند صدھا تنیرس قتل بھ كھ

٦٨

یانقالب� یمھاااع�د نی�ا ز از جمل�ھین یفرنگ شاه كیو یفاطم ۀفیخل كی . ، ترور شدندیو شفاھ یكتب یحجتھائ اتماماز ت�ا ب�ھ ك�ھ اس�ت یا مس�ئلھ دانند یم یرانیا ۀیلیا اسماعی ینزار ۀیلیانگزار اسماعیرا بن صباح حسن نكھیا بودند. و اما

و ام�ام یف�اطم یرا ب�ا خلف�ا حس�ن دھ�د ك�ھ یم� نش�ان ق�اتیتحق نی�ا و مجم�وع ب�وده خدھھ�ا م�ور قی�مورد تحق امروزه بود. امام بتیغ و معتقد بھ مؤمن یعشر یاثن كیآخر عمر نبود و او تا بھ یكار یدربار یھایباز

ن�زار پس�ر ام�ام كنن�د ك�ھ ان�د ت�ا ثاب�ت كردهی اریبس ر تالشیاخ یھادر سده یآقا خان امامان و خاصھ ینزار ۀیلیاسماعچ�را ن�د ك�ھیگو ینم� و من�ابع انیعم�د نی�از ا كی�چیھ ی. ول�اس�ت ب�وده پنھان الموت ۀاو، در قلع ۀا نویمستصر باهللا و

یرھب�ر تح�ت نم�ود ك�ھ یرف�ش�ورا مع كی� م�رگش ھنگ�ام ننم�ود و ب�ھ یف�را ظ�اھر و معر ام�ام نیا صباح حسن باالخره چ�ھ در الم�وت زاده ا ام�امی� ام�ام نی�ا س�اختن یاز مخف� . اصال منظ�ور، قرار گرفت بود یرانیا یداع كی د كھیام بزرگ یھ�اامعم نی�ا ۀھم� پاس�خ . دن�د و چ�را ھرگ�ز ظھ�ور نك�ردیند الموت از ساكنان یرا احد یامام نیو چرا چن است بوده

كی�� ص��باح و اص��وال حس��ن ب��ود اوردهی��ن الم��وت از مص��ر ب��ھ را حس��ن یاص��ال ام��ام نك��ھیا و آن اس��ت واض��ح یس��اختگاز یجملگ� دا ش�دند ك�ھی�پ در الم�وت یكس�ان ناگ�اه ب�ھ ص�باح از حس�ن بع�د ح�دود دو نس�ل ینب�ود. ول� یفاطم ۀیلیاسماع بی�غا ام�ام و ھم�ان جعف�ر ص�ادق ام�ام كردن�د و خ�ود را از اعق�اب امام�ت یادع�ابودن�د و یران�یا دی�ام بزرگ فرزندان

د ی�و فس�اد گرد یو پدركش� یو آدمكش� انحطاط مركز رانیدر ا ھیلیاسماع یقالعھا بود كھ دوره نینمودند و از ا یفمعر خ��ود را ب��ھ انیف��دائ ح��د ك��ھ نم��ود ت��ا آن فرام��وش خ��ود را ۀی��اول د و اص��ولی��گرد س��لطنت ب��ھ لش��د و مب��د لیو ذات��ا تب��د گماشتند. سائر حكام یاسیس یھا یو آدمكش یمزدور آنھ�ا علن�ا ب�ھ از امام�ان یك�یآور شدند و رتیح ییھا فساد دچار جنون از فرط جیبتدر الموت در ینزار امامان نیآخر

یعن�ی آب�اء و اج�داد ۀامضاء كرد و ھم یدوست مانیپ نمود و با سالجقھ یدوست عباس ید و با بنیگرائ سنت اھل مذھب خ�ود توب�ھ امام�ت فرس�تاد و از یاس�الم ب�الد ۀھم� را بھ نامھ لعنت نیكرد و ا را لعنت از خود در الموت ما قبل اماماننم�ود و پ�در خ�ود را لع�ن د ك�ھی�گرد نیجانش یدارا هشد دوبار» مسلمان نو حسن« بھ معروف (!) كھ امام نی. ا نمود ص��باح حس��ن و نھض��ت ج��ور آغ�از ش��د ش��اھان ۀھم�� ك�اخ ز ھمچ��ونی��ن الم��وت در یكش�� و پس�ر یكش�� پ��در بی��ترت نیب�د

ۀد. و فاجعیو فساد و جور گرائ و سلطنت انحطاط بھ كذابشان روانیپ ۀ، بواسطع یعل و امامت یمحمد نبوت ھمچون ز تكرار شد.ین در الموت انیاد خیتار یشگیھم بدس�ت تا ب�االخره پرداخت یاشیع بھ یمدت او شد و در كاخ مغول خان ھالكو میتسل در الموت ینزار كذاب امام نیآخر و دس�ت یچاپلوس� داش�ت ن�ام خورش�اه ك�ھ ك�ذاب ام�ام نیآخ�ر نید. ایرس قتل بھ ، از قبل ور بازماندهیغ انیاز فدائ یكی

كرد. از خود دفع نمود و او را زاریو ب ز منزجر ساختیرا ن خان ھالكو د كھیرسان یرا بحد مغول یامرا یبوس هھمس�ر ملكش�ا خ�اتون (ترك�ان ملك�ھ كیو ر اعظمیو دو وز فھیو دو خل ، دو شاهیو امر و تحت صباح حسن در زمان یو نف�وذ ق�درت نیدند. چن�یرس� قتل بھ شانیارشد در كاخھا یاز امرا تن مزدور و صدھا شرع ) و دھھا حاكمیسلجوق و ل�ذا ت�ا ب�ھ اس�ت تك�رار نش�ده و بع�دھا ھ�م نداشتھ یا بشر سابقھ خیتار جنگجو و مرتاض در كل یصوف كی از جانب

د.یافزا یم نیو مورخ محققان رتیح و مستمرا بھ است آمده در انیخدا ۀافسان نھمچو صباح حسن تیامروز شخص زب�ان نم�ود ت�ا آث�ار خ�ود را ب�ھ س�فارش عھیش� یو علم�ا ارانی� ۀھم� ب�ھ ب�ود ك�ھ یم�ؤمن مس�لمان نینخست صباح حسن را ب�ھ و امامت محمد نیدھند و د نجات نید ضد عرابا را از اسارت تشیع و اسالم نید قیطر نیسند و بدیبنو یفارس

نقط�ھ آغ�از ش�د ك�ھ یفارس� زبان بھ یو عرفان یو علم یآثار فقھ كھ بعد است بھ دوران نیاز ا . فقط كنند منتقل رانیا خ�ارق یب�یطب ص�باح . حس�ناس�ت دهی�رھان اع�راب از چن�گ را رانی�و ا اس�ت ش�ده محس�وب اسالم خیتار در كل یعطفرا در مارستانیب نیتر بیبود و عج افتھیاز نزد خود بلكھ در مدرسھ را نھ علم نیا بود كھ نابغھ یشناس اهیو گ العاده

٦٩

افتن�د و ی یفا م�آور ش� رتی�ح یھ�ائ وهیش� ب�ھ الع�الج یامراض� ھا بنا نمود ك�ھدگر از قلعھ یو برخ در الموت خیتار كل یھ�ا داروھ�ائ قلع�ھ نی�در ا نی�ب�ر ا ش�دند. ع�الوه یمارس�تانھا مجان�ا م�داوا م�یب نی�در ا یاز ھر مذھب مردم طبقات ۀھم صاو خ��و گش��ت یم�� ارس��ال ت��ا ھن��د و اروپ��ا یو حت�� یسراس��ر ب��الد اس��الم ش��د و ب��ھ ید م��ی��تول اھ��انیگ قی��از طر ژهی�و

آنھ�ا را بدانن�د و ۀم�وارد اس�تفاد) (دارو فروش�ان نیت�ا حشاش� ھا كتبا وجود داشت یبند بستھ ز بھمراهیآنھا ن یداروئ .یتجار یكار بود و نھ یعموم خدمت كی نیا كنند و ھیتوص مردم بھ

: انیفدائ ۀافسان

ش�د ك�ھ زده دام�ن یاروپ�ائ نیمت�أخر زی�و ن یو عباس� یمغول نیخمور از یبرخ طتوس كھ و ابلھانھ مغرضانھ متوھ نیا

ز ی�را ن دانشی�و مر ك�رده كس�ب شیحش� مخ�در و مص�رف م�واد قی�از طر را یروح میعظ قدرت نیا صباح حسن یگوئ از واض�ح یكی است نموده یم تن نیو روئ یا افسانھ یقھرمانان بھ و مبدل داده یم یمغز یشستشو شیحشۀ بواسط

مص�رف ك�ھ اس�ت ش�ده ثاب�ت و تجرب�ھ قی�تحق ب�ھ ام�روزه الاق�ل چرا كھ است نیمورخ نیا ۀھم یذات حماقت لیدل نیتر ت�ن نیو روئ� و پھل�وان قھرم�ان را هكنن�د تنھا مص�رف ھستند نھ شیاز حش مشتق كھ گردان روان یداروھا و شیحش دھا و ھ�راسی�ھ�ا و ترد وس�واس ش�ود و مول�د ان�واع یم� ش�جاعت و ش�عور و اراده انحالل اتفاقا موجب لكھكند ب ینم باشد. یم آن كنندگان مصرف ۀھم یھایگ ژهیاز و یكی یو چاپلوس یگ وزهیو در یو بزدل ز استیآم جنون یھائ ص�باح حس�ن در دوران یلیاس�ماع گ�رد دوره و دارو فروش�ان اروس�ازاند ۀان�یعام نیاز عناو یكی كھ» نیحشاش« نام

ھ�ر دارو و ب�ھ یران�یا در فرھن�گ شیحش� ك�ھیحالدر دهی�گرد ابلھان�ھ اتھ�ام نی�ا ب�ھ زدن دام�ن یب�را یلغو یابود بھانھمخصوص�ا در ھن�وز ھ�م ش�د. و ام�روزه یم� گفت�ھ و دارو فروش�ان داروس�ازان ب�ھ ھم شد و حشاش یم اطالق ینمسك رنج�ور ك�ھ یآدمھ�ا دارد و م�ثال ب�ھ روزم�ره یك�اربرد م�ذكور در م�ردم یمعن�ا ب�ھ واژه نی�ا و س�منان مازندران استان

شود. یم گفتھ یشیحش كنند یم مستمرا دارو مصرف م�انیا شانیزندگ كل بودند كھ شده تیترب یحدود ھفتاد ھزار فدائ، صباح از خود حسن نقل بھ یو حت یتیروا و اما بھ

ح��وزه یھ��ا و مخصوص��ا طلب��ھ از جوان��ان یاریب��ود. بس�� د آم��دهی��پد ص��باح حس��ن یرھب��ر تح��ت ب��ود ك��ھ و اعتقادش��ان یھ��ا قلع��ھ ش��دند و ب��ھ یم�� داوطل��ب ش��دن یف��دائ یبودن��د ب��را ص��باح حس��ن یمخف�� انی��داع میتع��ال تح��ت ك��ھ ھی��علمیھا

یم� ك�رد ارس�ال یم عرضھ داوطلبان نیا بھ را یو كوماندوئ ینظام و ینیو د یعلم ۀژیو تیو ترب میتعل كھ مخصوصھ�ا را اض�تیر افتن�د و ان�واعی یم� تی�و ترب میروز تعل� و ش�بانھ ) بط�ور فش�رده(از دو ت�ا چھ�ار س�ال شدند و چند س�ال

نش�ده گزارش یجوانان نیچن مشابھ یبشر خیتار كل در گشتند كھ یم تن نیروئ یانسانھائ بھ دند و مبدلیخر یم جانب .است م�دارج یرا برا از نخبگان یتعداد داشت وجود صباح حسن ۀصدگان یقالعھا ۀبا در ھمیتقر كھ یفدائ میمراكز تعل نیا

از یك��یب��ود. مطل��ق انیف��دائ تی��ترب مح��ل ك��ھ ش��دند یم�� فرس��تاده خ��اصۀ دو قلع�� یك��ی ك��رد و ب��ھ یم�� یف��ر مع یتریع��ال یداع� كی� یفرمان�دھ تح�ت ب�ود ك�ھ در خراسان شھر طبس یكیدر نزد طبس ۀ، قلع مطلق یفدائ تیمراكز ترب نیمھمتر

بود. صباح حسن ھیار شبیبس یتیشخص یبود و دارا یھستانرزاد ق یش آور بنام رتیح نھض�ت ب�ھ مرب�وط یھ�ا افس�انھ ز از جمل�ھی�ن طبس ۀدر قلع مطلق انی) فدائنمودن (اختھ ساختن النسل مقطوع داستان داشتھ تیواقع داستان نیاگر ا ی. ولاست نگشتھ محقق آن یا نادرستی یدرست تاكنون یباشد و براست یم صباح حسن

٧٠

ب��ر ص��باح حس��ن یروح��ان ق��درت زی��دارد و ن دالل��ت جوان��ان نی��ا اخ��الص زانی��و م و قداس��ت عظم��ت باش��د اتفاق��ا ب��ر مسئلھ نیا باشد ھمانطور كھ ی) نمی(استشھاد یانتحار اتیاز عمل شتریب یز امرین یو شرع ینید لحاظ . بھدانشیمر

اطاع�ت یان�دك د فق�طیخود نما نفس كشتن امر بھ مؤمنانش اگر خداوند بھ كھ است ذكر شده بوضوح ھم میكر در قرآن ش�تنیدر خو یجنس� ش�ھوت خ�ود و كش�تن نمودن النسل مقطوع مترادف تواند یمعنا م كیدر یكش نفس نیكنند. ا یم

.بشر است یپرست ایو دن یپرست نفس یمركز ۀھستھ باشد كنداش�تند غی�در یتیجن�ا چیاز ھ� انیعیش� نس�ل یس�از ن�ابود یب�را یس�لجوق و ش�اھان عب�اس یبن� یخلفا كھ یا در دوره بمانن�د و نسلش��ان یب�اق نیزم� یرو بتوانن��د ب�ھ انیعیش� یبقگذش�تند ت�ا م�ا یم�� خ�ود یای�از دن م�ؤمن از جوان�ان یتع�داد ھ�م یل�یخ ثارگران�ھیا یعمل� نیچن� ب�ھ ب�ود اق�دام یس�تیو ن ب�ا م�رگ مت�رادف ب�ودن یو علو عھیش كھ یفتد. در زمانیبرن ھنگ�ام توان�د ب�ھ یم� انس�ان كی�، و ش�رع عق�ل ق�انون طبق ھمانطور كھ . باشد توانست ینم شرع آور و خالف رتیح

با مواجھ دوران در آن انیعیبخورد. ش را ھم گوشت حرام واناتیو ح مردار ۀكند الش ید میرا تھد جانش كھ یگرسنگ یم� ھی�تق روانشی�و پ انیعیش� ۀھم� ص�باح ام�ر حس�ن ب�ھ لیدل نیھم بھ خود بودند. و درست نیو د نسل یحتم ینابود

حس�ن روانی�پ ن�ام نیب�ود و ل�ذا مش�ھورتر یك�امال قلب� یام�ر م�انیس�اختند و ا یخود را ظاھر نم و اعتقاد نیكردند و ددر نیفلس�ط م�ردم یزن�دگ طیمرگب�ارتر از ش�را بمرات�ب دوران در آن انیعیش� یزن�دگ طیب�ود. ش�را» ھی�باطن« ھ�م صباحكنن�د ود را حف�ظخ توانند جان یم نكنند الاقل منازعھ لیاسرائ اگر علنا با حكومت امروزه نیفلسط بود. اعراب لیاسرائ ین�ابود مصروف و سالجقھ عباس یبن از خزائن یمیعظ بودند و بخش نسل ینابود بھ محكوم دوران آن انیعیش یول

و عب�اسیبن یام�ر خلف�ا . ب�ھ بودن�د ش�ده ) معروف(ملحدان» مالحده« بھ مردمان ۀعام انیم در بود كھ یانیعیش نسل رو حس�نی�پ انیعیش� یعن�یبودن�د ش�دند مالح�ده یم� لع�ن ك�ھ یكس�ان نیمنبرھ�ا نخس�ت ۀھم� یب�ر ب�اال المل�ك منظا خواجھ بودن�د و كش�تن مالحده لعن مساجد مشغول یروز در بلندگوھا شبانھ الملك نظام خواجھ تیحما تحت ی. آخوندھاصباح

از قب�ل ب�ود ك�ھ ین�ا تك�رار وص�فیع غ�اتیتبل نیكردند. ا یم یمعرف ا و آخرتیدر دن یبا رستگار را مترادف یھر ملحدكردن�د. و یم� یمعرف� ب�ا مح�ارم یو زنا یجنس اشتراك نیرا آئ آنان مذھب داد كھ رخ انیمزدك و انیمانو ۀدربار اسالم

نم�ود یخ�ود م� فاسقان رفص كشور را فقط ۀبودج از یمیظع بخش خاتون تركان یعنی رانیا ۀملك بود كھ یحالدر نیاش�دند. و یم� او محس�وب یحرمس�را در حكم یجملگ خود او بودند كھ یشخص فرمان تحت عرب از غالمان یو لشكر مص�رف ب�ھ د ك�ھدا یم� اختص�اص خ�اتون تركان بھ مخصوص ۀبودج كی الملك نظام خواجھ یعنیر یوز جناب ھر سالھ

را ب�ھ انی�مزدك داش�ت یھ�زار نف�ر دوازده یحرمس�را كی� ك�ھیحالز دری�(!) ن ع�ادل روانی. انوش� دیرس� یامور م� نیھم ف�ر ك�رد ت�ا ب�ر یم� ف�روزان در آن را موب�دان و آت�ش ساخت یم مناره كودكانشان ۀنمود و از كل یم عام زنا قتل اتھام

نب�ود شیب� تی�رع یا روس�تا زاده ك�ھیحالدر داش�ت یآباد پارچھ ستیدو ز كھین الملك نظام . خواجھ دیفزایب اش یزدیا ! افتد كفر بر فرمود تا نسل ی(؟) م مالحده كودكان عام قتل (!) امر بھ اسالم نجات یبرا

عملك�رد آنگ�اه میكن� و احس�اس درك ب�ود س�اختھ كام�ل یابودب�ا ن� را مواج�ھ دوران آن انیعیش كھ یمرگبار طیاگر شرا ص�باح رسد. حسن یبنظر نم القلب یقس یانسان صباح د و حسنیآ ینم یا افسانھ ھم او چندان انیو فدائ صباح حسن قت�ل ب�ود ب�ھ ز ش�دهیبكار ن و دست او را كرده نمودن قصد مسموم را كھ اش خورده بیفر انیاز داع یكی بود كھ یكس

د.ینما د و توبھیكرد تا بخود آ محبوس نرساند و فقط بودن��د ت��ا آنج��ا ب��ود ك��ھ آم��ده اس��ارت ب��ھ ك��ھ یس��لجوق ۀخ��ورد شكس��ت انیب��ا لش��كر ص��باح حس��ن یو ج��وانمرد عطوف��ت

دن�د و در یگرو ص�باح م�ذھب بھ یاریآزاد شدند بس كھ ھم یبقآوردند و ما مانیماندند و ا در الموت از افسران یاریبس فرستادند. یم گزارش الموت یبرا یسلجوق سپاه

٧١

و ترك��ان ك��ش ام��ام عب��اس یبن�� ۀپ��رورد دس��ت اس��ت ش��ده میترس�� ص��باح از حس��ن ك��ھ یالقلب�� یو قس�� س��بوعانھ یمایس��باش��د. یم�� یاروپ��ائ مغ��رض نیز مستش��رقی��و ن م��زدور ھالكوخ��ان نیم��ورخ و انی��رانیا و ن��اموس و ج��ان غ��ارتگر م��ال

او در حك�م روانی�پ ۀھم� . و پ�ول شیحش� محص�ول او بودن�د ن�ھ ۀالع�اد خ�ارق و خش�وع تمحب� محص�ول حسن انیفدائدار او ب�رود و از او ی�د ب�ھ توانس�ت یم� ینم�ود و ھ�ر ج�وان یم� برق�رار رابط�ھ با ھمگ�ان یآسان بودند و بھ فرزندانشرا. یف�اطم یخلف�ا ن�ام راندن�د و ن�ھ یم� او را ب�ر زب�ان ، ن�ام یانتح�ار اق�دامات ھنگ�ام ب�ھ انشیفدائۀ بپرسد. ھم مسئلھ

بودند. ساده و دھقانان كارگران یكردند و جملگ ینم افتیدر یحقوق انیفدائ نیاز ا چكدامیھ بود. خدا و خلق انیفدائ نیراست سازمان نیخستن صباح حسن سازمانو یس��لجوق یو وزراء و ام�را ش�اھان رختخ��وابر خنج�ر د كی� بھم�راه ص��باح حس�ن حج�ت اتم��ام یھ�ا نام�ھ ك�ھیھنگام ك�ھ پنداش�تند یم� ا اجن�ھیو جادوگران دانستند بلكھ ینم ینیزم را موجودات انیفدائ گرید شد آنان یم مشاھده یعباس

شدند. یوارد م شانیبر كاخھا روح بصورتافت��اد. یبرم� انیعیش� ، نس��لاس�الم خیت�ار اهیس�� ۀدور در آن انشیو ف�دائ و نھض�ت ص��باح وج�ود حس�ن ید ب��ی�ترد ب�دون ب�ھ كم�ر ھم�ت ك�ھ یعباس� یج�ز خلف�ا دوران در آن بود چرا كھ جھان انیعیش و ھیامام مذھب یقطع یناج صباح حسن یو ادع�ا حكوم�ت چی، ھ�یف�اطم یبقال بودند و جز امامان گرفتھ تام ز بخدمتین را بودند و سالجقھ بستھ عھیش ینابود تو امام� محم�د از س�نت دف�اع عن�وان تح�ت بودن�د ك�ھ و ض�د امام�ت ض�د اس�الم یاالندج یجملگ نانینبود و ا یمسلمان

را از انی�رانیو ا تش�یعو اس�الم ب�ود ك�ھ ص�باح حس�ن فق�ط یدوران� نیكنندند. در چن� یرا برم و اسالم نیاد دیبن ، یعل داد. نجات یحتم ینابود یم� محس�وب جھ�ان ك�ل و بلك�ھ نیزم� رانی�ا در یعرف�ان و انقالب یكیچر و جنگ یانقالب ار اسالمزانگیبن صباح حسن

یبش�ر ج�ار خیت�ار در ك�ل را نھض�ت نی�ا امیو پ سازد و روح یاجتماع یامر بھ خود را مبدل نھضت توانست شود كھ گذارد. عھیود سازد و بھ

: الموت امتیق میمس�تق یاط�ھراب ح�ال نیدر ع� باشد ك�ھ یم یالھ مذاھب ۀھم یو محور مشترك دو موضوع» تیمھدو«و » امتیق«

و تی�اھم یدارا دو موضوع نیا اسالم چون یمذھب چیدر ھ ی. ولز استیو رستاخ یناج ۀمسئل گر دارند و آنیبا ھمددر خ�تم ك�ھ ص محم�د نی�د چ�را ك�ھ اس�ت افت�ھیحض�ور شاش�د ب�ھ ھی�امام ام�ر در م�ذھب نی�و ا ستید نیشد یتیمحور و بلك�ھ تیبش�ر در نف�س یو جھ�ان یوج�ود یا واقع�ھ كی� نی�و ا است امتیق مذھب یعنی مانآخرالز نید دهیگرد امامت یھ�ا فرق�ھ انی�ام�ر در م نی�ا باش�د. و ام�ا انیعیو ش� مسلمانان مختص كھ یاعتقاد یصرفا امر و نھ است عتیطب ذات ھ�م ھیلیاس�ماع رانو متفك� ز در رھب�رانی�و ن اس�ت درخور قرار گرفتھ یھتوج مورد كھ است ھیلیدر اسماع فقط ھیامام. اس�ت خ�ود نس�اختھ نھض�ت و اس�اس ق�رار ن�داده یمح�ور یا م�ورد مالحظ�ھ صباح حسن را چون مسئلھ نیا چكسیھ نیت�ر مسلمان یعنی دانست خیتار انیعیو ش مسلمان نیتر یامتیق را صباح ، حسنن یمسلم انیدر م یستیبا لحاظ نیبد

. مسلمان نیتر یقرآن و نیتر ھیو امام یم شده و واقع یجار یامر یمعنا بھ كھ شده انیب» الساعھ« با لفظ امتیق ۀمسئل كھ است قرآن در كتاب فقط كھچرا

مخ�تص فق�ط یآسمان كتب ۀدر ھم امتیاز ق یفیتوص نیو چن است» واقعھ« ھمانا در قرآن امتیگر قید باشد و لذا نام

٧٢

خ�اص یقرآن� لی�ا تأوی� یفلس�ف اس�تنباط ید صرفا ن�وعیگرد اعالن صباح حسن توسط كھ الموت امتیق . پساست قرآن پنج�اه ام�تیق ۀو عرص� م�انآخرالز نید بعنوان ، اسالماست اسالم یگ ژهیو نیتر یاساس طرح بلكھ ستین صباح حسن

، ص اك��رم امبری��پ بق��ول ك��ھ اس��ت ام��تیق نی��س��رآغاز ا اس��الم نی��د ق��تی. در حقم��ذكور اس��ت ق��رآن در ك��ھ ھ��زار س��الھ . امامت و مقام است ع یعل ھم امتیق ۀپرچمدار و برپا كنند

ز ی�و ن یبش�ر و نف�س ع�تیطب از بط�ن ھ�ا نھ�ان آشكار ش�دن ۀاز عرص است عبارت یبطور كل در قرآن امتیق فیتوص یگ� از تنھ�ا ش�ده اس�ت عب�ارت ذك�ر ش�ده ام�تیق ۀدرب�ار در ق�رآن ك�ھ یگ�رید فی�. تعر یبش�ر یابنا ۀتوب مجال نیآخر

ب�ھ ب�ردن خ�ود و پن�اه س�اختن یخف�م یارای�را چكسیگر ھید كھ است د نفسید و تجریتفر یافراد و قلمرو جبر نفوسو اتی�و ن نف�س یانی�عر ۀعرص� . پ�سس�تیخ�ود ن كس�ان نیزت�ریعز ب�ھ دادن یاری� ق�ادر ب�ھ ھ�م یو كس ستین گرانید یوص�فھا نی�د. ای�آ یم� واج�ب یابد دوزخ نصورتیر ایو در غ است توبھ اشد امكان ۀو لذا عرص است زیو غرا الیامدارد. ندهیفزا یریس كھ میشاھد بوضوح امروزه را الاقل شیھا نشانھ ھمھ باشد كھ یبشر م نفس امتیق ۀدربار یقرآن

نیب�د پ�س». ش�د آش�كار دوزخ« ك�ھ اس�ت رفت�ھ ذك�رش در ق�رآن ك�ھ آم�ده ام�تیق یھا ز از نشانھین دوزخ آشكار شدن رود ك�ھ یم� شیپ� خ�ود ب�ھ نف�س ۀن�دیفزا یانی�و عر ندهیفزا یتنھائ یبسو تیو بشر است شدهآغاز امتیق كھ معناست

و انسانھاس�ت نیت�ر تنھ�ا ۀاس�و ام�ام ح�د ك�ھ تا آن است امام حال شامل یكس از ھر شیب ھیامام در معرفت یتنھائ نیا .است امام حق ۀدربار مردمان جھلكفر و معلول كھ اوست بتیغ یمعنا ھمان نیا

و بھش��ت یو براس�ت س��اخت شیپ�ابر نم�ود و خ��ود را اع��الن ام�تی، قدر الم��وت از اس�تقرارش پ��س یتم�د ص��باح حس�ن قالعھ�ا بودن�د در واق�ع نی�ا پوش�ش تح�ت یو ح�وال حسن یرھبر تحت یھا در قلعھ كھ. آنان د آوردیرا پد یواقع دوزخ

یم� نس�بت یص�باح ۀیلیاس�ماع ب�ھ احانی و س� نیخم�ور ك�ھ یھائبودن�د. بھش�ت در دوزخ یبقستند و مایز یم در بھشتو مردم�ان تی�اكثر توان�د باش�د ھم�انطور ك�ھ ینم� تی�ب�دور از واقع ھم یبكل بھرحال است د آوردهیھا پدافسانھ دھند كھ یھا یامن عذابھا و نا علنا در انواع حكام نیا میر مستقیو غ میمستق انیو حام و مزدوران عباس یبن و سالجقھ حكاماز یاریبس� ب�ھ ص�باح حس�ن ك�ھ یا توب�ھ یھ�ا. مھلتگذش�ت رحشش قبل در فصول ستند ھمانطور كھیز یم سابقھ یب

دوران نآ در مو جھ�ن بھش�ت یوی�دن ص�ورت ح�الب�ود. بھر ام�تیقلم�رو ق ۀتوب� واقعداد در یم و حكومتھا اقوام سران یبرخ� باش�د ك�ھ یم� از مرگ پس بھ مربوط یا معضلھ البتھ آن یاخرو صورت كھ است تصور و محسوس كامال قابل .است دهیكامال مصور گرد در قرآن از اشكالش یاجتم�اع ھمان�ا انقالب�ات اش یبش�ر و یوی�دن در ص�ورت ام�تیق یم�ذكور معن�ا چھ�ار چ�وب نی�در ا رسد كھ یبنظر م یم� رخ متف�اوت یو اعتقادات و با القاب گوناگون یافراد یرھبر و بھ یعنوان و تحت ینوع بھ یدر ھر دوران باشد كھ

ی��ن م��درن ر جھ��انی��اخ نم��ثال چن��د ق��ر كن��د ھم��انطور ك��ھ یم�� شیرا پ��اال یبش��رۀ د و جامع��ی��نما ب��ا ان��واع مواج��ھ ز تمام��ا ھزار سالھ پنجاه امتیق یقلمرو كل در بطن ی صغر یامتھایاز ق یگرید دوران ۀمثاب تواند بھ یو م است بوده انقالبات

خیت�ار در ط�ول آن یآرمانھ�ا ب�ود و آث�ار و افك�ار و دورانش ۀژیو امتیق یو بان باعث صباح حسن حالشود. بھر یتلقو بنظ�ر م�ا تمام�ا اس�ت گرفت�ھ ن�ام یانقالب� یھایدئولوژیعصر ا كھ است افتھی امروز ادامھ تا بھ یدتریجد نیعناو تحت یكنول�وژو ت رازاب� یند منتھ�ک یم یرویپ یصباح یھا وهیش از ھمان كار ھم روش لحاظ بھ یدارد و حت یصباح یذات .آن ھا و برپاكنندگان امتیبروز ق یھا وهیو ش است عصر متفاوت ھر

یب�از ام�تیق ش�تر ب�ھینمودن�د ب اعالن الموت ) درصباح حسن نید (جانشیام بزرگ فرزندان كھ یگرید یامتھایو اما ق د ویكش� یو فس�اد و رس�وائ افتضاح تا بھینھا بود كھ یباز شتر امامیز بین آنان امامت یدعو دارد ھمانطور كھ شباھت انی�الموت ام�تیو واقع�ا ق بس�ر آم�ده عم�رش خ�ود یبخود ھم مغول ۀحمل شد و بدون د و منقرضیپوس خودش در بطن

٧٣

ۀ مثاب� را ب�ھ مغ�ول ۀحمل� یس�تیك�ال با د. و در واقعیگرد نمود و واقع رخ خان ھالكو بدست بود كھ دهیفرا رس ھم كذاب ۀواقع� نی�ا ت�وان یو م گذاشت اروپا اثر و تا قلب را در بر گرفت جھان و مذاھب اكثر ملل كھ دانست یجھان امتیق كی

ونمغولھ�ا را ھمچ� ت�وان یم� واق�عنمود و در یتلق امتشیق در اعالن صباح حسن ینیب شیپ ۀشد كامل ۀرا ادام یجھان جھان یاز حكومتھا یاریبس كافر و متكبر فرود آمدند و بساط بر سر مردمان كھ دانست دوزخ گران شكنجھ و خازنان نانیجانش� بودن�د از جمل�ھ یتیھر فس�اد و جن�ا مشغول نید بنام را كھ منافق یحكومتھا ھدند خاصیبرچ شھیھم یرا برا كی� یبراس�ت نی�. ا یف�اطم خالف�ت ۀمان�دیو باق و س�الجقھ یعباس یبن یز خلفایو ن صباح سنح تبھكار نھضت و ناخلف

بود. خیاز تار دوره كی یبرا كامل امتیق

٧٤

: مغول ۀاز حمل پس هیلیـ اسماع ١٨ از یاعظم� و بخ�ش افت�اده هب�را نیزم� مش�رق از و الم�ذھب یوحش� ی. ق�ومساخت را دگرگون جھان خیتار مغول ۀحملو ج�ارو آب ك�ھ . آن�ان ر مغ�والنیشمش� ھ�م شیبود و ج�ارو مردمان خون ھمان آبش یو جارو كرد منتھ را آب تیمدن دهیفس�اد و اس�ارتھا كش� ب�ھ گر رایو ھم�د ھ�ا ك�رده خ�دا فتن�ھ نی�در د یبودن�د ول� و با م�ذھب نمتمد یاقوام البتھ شدندو گ�رانیخ�ود را ب�ا خ�داتر از د یھر قوم بود كھ لیدل بدان نیا بودند و و عداوت زهیگر در ستیكدیدند و مستمرا با بو

و یحیمس� گر بودن�دیك�دیب�ا در جن�گ نیزم� یرو متم�دن اقوام ۀبا ھمیتقر مغول ۀاز حمل قبل . خواند یبھتر و برتر م یس�اختند و بن�ا كدس�تیرا تیبش�ر ك�ل مغ�والن واق�عدر .و... و ف�ارس ، ت�رك و عج�م ، ع�ربیو س�ن عھی، ش مسلمان

نی�ا تم�دن چ�را ك�ھ س�اخت طمس� نمتمد اقوام را بر كل یبشر اقوام نیتر یخداوند وحش . نمودند دگر را ممكن یتی مدناكث�ر ك�ھ یریتص�و خالفبر البتھ مغول خان زیچنگ . نبود ستم و رنگیو ن جز فتنھ یزیچ خداشناس اصطالح بھ اقوام ین�یچ شمن كیو امر میتعل بود و تحت مشرب عارف و بلكھ نیب خردمند و جھان تیبغا یاند مرده د آوردیپد نیخمور

داش�ت ش�باھت یاسكندر مق�دون ار بھیبس لحاظ نیرا آغاز كرد و بد اش یجھان و رسالت امر او حملھ و بھ قرار داشت نمود كھ یحساب یو جارو آب كیرا نیزم كل د و در واقعیكش و خون خاك را بھ جھان ارسطو كل امر استادش بھ كھ یدارا یگر گ�وئیك�دیاز س�ال ح�دود ھ�زار و چھارص�د ۀز بفاص�لی�. اس�كندر و چنگگش�ت ینین�و ینھاتم�د شیدایپۀ نیزم

بش�ر . خ�وندانس�ت تی) بش�ریری�گ (خ�ون را م�أمور حجام�ت دو ت�ن نی�ا ت�وان یبودن�د. م� تیبش�ر یواحد برا یرسالتو ب�زرگ یائی�اح ب�ود و محت�اج دهی�گرائ یاھیو س� و ثق�ل غلظ�ت دا ب�ھیش�د ھ�ا و غ�رورش س�تم و مرور زم�ان ۀبواسطھرگ��ز تیبش��ر گرفتن��د. وج��دان خ��ون تیبش��ر ۀخ��ود از گ��رد رحمی��ب یغھ��ایز ب��ا تی��. اس��كندر و چنگ ب��ود میعظ�� یش��فائ

برافت�اد نیزم یاز رو دو تن نیا بدست كھ یرا ظلمھائید زینما نیو نفر را جدا محكوم ز بزرگیدو خونر نیا نتوانستھب�ر یاق�وام ت�اكنون ھن�وز ھ�م كرد ھمانطور ك�ھ یتلق یاجن ۀمثاب بھ یحت توانیدو را م نیا و منفور بود كھ میآنقدرعظ

ھ�م یاس�الم اتی�در روا باش�ند. ھم�انطور ك�ھ یز و اس�كندر م�یچنگ ظھور ۀدر انتظار دوبار وجود دارند كھ نیزم یرو یش�گوئی. پاس�ت هدی�گرد یف�معر ز در جھ�انیدا خ�ونریش�د یتیھ�و یو دارا اس�ت نیموع�ود خ�ون یمھد و یناج یمایس

نمود. نییو تع قیمغولھا تصد شیدایپ با توان یم را فقط امتیو ق یدر ظھور مھد صباح حسن یو حكومتھ�ا بكل� و م�ذاھب تم�دنھا و اق�وام از یاریبس ھر چند كھ مغول ۀبا حمل كھ د گفتیبا میبگذر كھ مھمقد نیاز ا

آن�ان ینم�ود م�ابق ھیلیاز اس�ماع خ�ان ھالك�و كھ یعامھائ قتل ید. جداینابود گرد محو و یلبك ھیلیاسماع یدگر شدند ولاز یت�محال ب�ا ظھ�ور آقاخ�ان ق�طف كبار دگ�ری نام نینبود و ا ھیلیاز اسماع ینام یفرو رفتند و تا قرنھا حت یابد ۀیتق درار یبس� یگ�وئ . و یو عرف�ان یعیو ش� ینید یمعنا و محتوا چیھ یب بس بود و نام كی فقط یسر برآورد ول یخیتار ۀی تق

بماند. یباق اش یخیادگار تاری ماند تا الاقل یم یباق اش ھیدر تق ھمچنان كھ بود دهیپسندو ھی�ب�ر اث�ر تق جیبت�در یلیاس�ماع ع�وام دھ�د ك�ھ یم� نش�ان خی؟ ت�ار آم�د ھیلیب�ر س�ر اس�ماع یبالئ� ا چ�ھیآ یبراست یول

یعش�ر ی اثن� ۀعیو ش� سنت اھل انینمود و در م خود را فراموش نام یحت اندك خود اندك یبقا و حفظ مغوالن وحشت و سنت اھل یصوف ھا و محافل خانقاه ز درین دند و آنانیدر پوش تصوف ۀكباد یلیاسماع ی. و علما دیگرد جذب و حل گشتند. پنھان یعشر یاثن نی�ب�ود. ا یعش�ر یاثن� ۀعیآور ش رتیح توسعھ داد و آن رخ اسالم در جھان یدیجد واقعھ كی مغول ۀاز حمل پس یول

بود. شده ھیعشر یاثن بھ لیتبد ھیلیاسماعۀ عیش یگوئ معنا بود كھ بدان واقعھ

٧٥

میعظ�� یدچ��ار ص��بر و رخ��وت ام��امش یط��والن ب��تیدر غ اعتق��اد محكم��ش ۀبواس��ط ھیعش��ر یاثن�� ك��ھ مینم��ود ق��بال اش��اره بخ��ودش قی��طر نیب��ود و ب��د ش��ده حك��ام ب��زرگ یو س��تمھا خفق��ان دوران یب��را رمخ��د یدارو نیب��ود و بزرگت��ر دهی�گرد یاثن�� یانتظ��ار و ص��بر و خموش��ۀ فلس��ف یو براس��ت گش��تھ یمش��ابھ طیز دچ��ار ش��رای��ن ھیلیاس��ماع ن��كیداد. و ا یم�� امی��الت

كرد. یم را درك ھیعشرظھور و بروز امكان ھیامام !ھر جا كھ یو انفعال یانقالب : صورت بود ھیامام ۀسك یدو رو ھیعشر ی و اثن ھیلیاسماع

یاثن�� ن�ام ب�ھ اف��تی ینم� یو نم�ود تح��رك چیھ� ش��د و امك�ان یم� س�ركوب ك��ھ ب�ود و ھرگ�اه ھیلیاس��ماع ن�امش اف�تی یم�. اس�ت نش�ده ت�اكنون ش�ود ك�ھ د دركی�با ك�ھ است یخیتار ۀیامام در ذات یمیراز عظ نیداد. و ا یم تیرھوییتغ ھیعشر بقا. ۀادام یبرا و سالح ، دو مصلحتاست بوده ھیمستعار امام دو نام ۀمثاب بھ ھیعشر یو اثن ھیلیاسماعو دع�ا و و نوح�ھ عو تض�ر و اناب�ھ توب�ھ یرا بس�و ع�وامش ب�ود ك�ھ ھی�امام ۀیعشر ی اثن تی ھو رو شدن نوبت نكیو ا

یعرف�ا ی. ول�انف�س ر و س�لوكیو س� و دل ب�اطن یرا بس�و ع�المش كشاند و یم یعباد یرھایو تخد یزن نھیورد و س یدارا یعیش تصوف بزرگان ۀبودند و لذا ھم امام حكومت یز در سودایخود ن یروحان استغراق قلمرو در یحت ھیامام، ش�اهیعل ، مش�تاقش�اهی، ن�ور علش�اهیعل ی، ص�فیهللا ول� نعمت : شاه شود یم ختم» شاه« بھ یجملگ ھستند كھ یالقاب

یاریداشتند و لذا بس� زین رونیب یاسیس طیشرا بھ ینگاھ مین ھمواره تملكو عوالم شاھان نیا و.... ، شاهیعل سلطانز از ی�ن یمحالت� یھ�ا گشتند. آقا خان یو متوار اكثرا سركوب ز زدند كھین یو امتحان یابتدائ یامھائیق بھ دست از آنان

اند. جملھ نیار ی�وج�ود وز مغ�ول ۀاز حمل� پ�س ھیعش�ریاثن ۀعیش� ش�دن یو علن� وس�عھت ار مھ�میبس� لی�از دال یك�ی كھ ذكر است قابل و ر داش�تیت�أث دا او را تح�تیش�د ب�ود ك�ھ خ�ان در كن�ار ھالك�و یطوس� نیال�د رینص� خواج�ھ چ�ون یآور رتیو ح نابغھ

س�الھا در الم�وت ك�ھ خواج�ھ و نم�ود. یم� یروی�پ خواج�ھ اتی�داد و ج�دا از نظر یواف�ر ب�روز م� یارادت� ھ�م ھالكوخانو انیلیاس�ماع ۀھم� ك�ھیحالش�ود در مغ�والن ر اعظ�می�وز بناگاه بود كھ توانستھ یفیتوص ر قابلیغ یركیبود با ز ستھیز

در و بلك�ھ اف�تی نج�ات یترفن�د ر ب�ا چ�ھینص� خواج�ھ یبراس�ت ك�ھ س�تین معلوم چیشدند و ھ عام قتل شیاز علما یبرخ یرا نھا واقعھ نی. اقرار گرفت مغوالن یریگ میتصم قدرت رأس نم�ود. یتلق� یالھ� ۀو معج�ز اراده كی� ت�وان یم� فق�ط ت�ااز ھیعش�ر یاثن� ناگ�اه نم�ود ب�ھ یم� یلیاسماع عالم كیبود و ظاھرا توانا در الموت ۀسندینو و نابغھ كی كھ یا خواجھ تشیعو رانیا خیو از اسرار تار است نگشتھ ھنوز معلوم یبراست یدلبر نیبرد. و راز ا خان از ھالكو دلدرآمد و آب .است

و حكم�ت یح�د ت�ا چ�ھ دھ�د ك�ھ یم� نش�ان بوض�وح بع�د از آن و چ�ھ در الموت ر چھینص و آثار خواجھ شھیاند بھرحالر در ینص� خواج�ھ اند ك�ھ ادعا كرده نیاز مورخ یاری. بساست واحد بوده یامر یعشر یو اثن یلیاسماع مانیو ا نیآئ

نداش�تھ انی�ب�ا الموت یمش�كل چیو ھ� اس�ت خوانده یم یعشر یز علنا خود را اثنین در الموت اش یطوالن اقامت ھنگامنم�ود و یرھب�ر یو ب�الد اس�الم رانی�ا نیرا در س�رزم نمغ�وال د ویرس� یعظما وزارت ر بھینص خواجھ . بھرحالاستو بمتعص� تی�بغاۀ یعش�ر یاثن� كی� ب�ھ مب�دل د و بس�رعتروخ�ود آ یعیش� ۀاراد را تح�ت آن�ان رس�الت د ویبخش توسعھ زن�ده یا عھیش� چید ھ�ید ش�ایرس� ینم� مغ�ول وزارت ر ب�ھینص� اگ�ر خواج�ھ یخیتار اتیروا طبق . بھرحال شد خطرناك

یشتریب دفاع سنت از اھل یطوس نیرالدینص خواجھ ز دارد چرا كھید نیترد یار جایبس ادعا نیا ماند. ھر چند كھ ینمزار ی�ب ش�د ھ�ا و انحط�اط یتب�اھ موج�ب ك�ھ صباح بعد از حسن انیالموت ھولناك او از افراط ی. گوئ انیعینمود تا ش یم

.افتی یتر م معقولتر و معتدل الحساب یرا عل مذھب یسن یو علما گشتھ

٧٦

ام�روز باشند و تا ب�ھ یم تشیعو اسالم خیتار یتھایشخص نیتر دهیچیاز پ دو تن صباح ر و حسنینص خواجھ حالبھر ھیلیاس�ماع ك�ھ ش�دت بھمان ر و حسنینص اجھ. خواست مانده یباق و افسانھ ابھام ۀدر پرد و اعتقادشان یاسرار زندگ

ش�ود یم� محسوب ھیعشر یاثن یعلما اول ۀدرج از مراجع كھ ر قرنھاستینص ھستند. خواجھ ھیعشر یند اثنینما یم دو نی�ا یذات� یگ�انگی بھ با توجھ فقط میعظ تناقض نیگردد و ا یم محسوب یلیر اسماعمفس نیبزرگتر تشد و بھمان .است و حل فھم قابل ھیامام مذھب

یطوس� نیرالدینص� و آثار خواجھ یزندگۀ فلسف فھم بدون از مغول پس ۀیامام یاجتماع تی و معنا و ھو تیراز موجودو اس�ت اس�الم خیت�ار و ك�ل جھ�ان ر ب�زرگو متفك� لس�وفیف از پ�نج یك�ی ص�ف در یر براس�تینص� . خواجھستین ممكن یعرب� برت�ر از اب�ن درعرف�ان یز برت�ر و حت�ی�ن یاو را از ب�وعل مق�ام یو برخ است شده یتكرار تلق ر قابلیغ یا نابغھ یش�اھكارھائ یدارا یاس�الم و معارف علوم ۀیدر كل اند كھ افتھی اریع و تمام ار جامعیاو را بس تیاند و شخص دانستھ

و و اعم�ال یو ۀگ�ردد و ل�ذا درب�ار یم� یتلق� دهی�چیپ تی�بغا یا ز اعجوب�ھی�ن استیدر س نیبر ا عالوه باشد و یم عیبد انیعیش� ین�اج و بلك�ھ خ�ادم نیاو را بزرگت�ر ی. برخ�اس�ت د آم�دهیپد انیعیدر ش یار متضاد حتیبس یقضاوتھائ افكارش یھایژگیو اصوال از مسئلھ نیاند. ا قلمداد كرده ھیلیاسماع و خاصھ عھیش بھ خائن نیبزرگتر ااو ر ھم یو برخ دانستھ

سازد. یم رانیز حیرا ن یاروپائ شناس كیالكتید نیمحقق یحت كھ است ھیلیاسماع ھو خاص ھیامام یاكثر علماز ظھ��ور ی�و ن میرا ش��اھد تص�وف آور رتی�ح یری��گ اوج ناگ�اه ب�ھ لمغ��و ۀاز حمل� پ��س اس�ت گ�واه خیت��ار ك�ھ ھمانگون�ھ خ�اص ۀدور نی�در ا اس�الم ب�زرگ عارف�ان اتف�اق ب�ھ بی�رق. اكث�ر است نداشتھ قبال سابقھ را كھ یعیو بد بزرگ عارفان

عارف�ان نی. ادانست یاسالم عرفان یكوفائش ۀدور یستیرا با یھجر و ھشتم و ھفتم ششم قرون آنجا كھ د آمدند تایپد انیلیاسماع لیدل نیھم نمودند. بھ نیو تدو نییتب لو كما تمام بھ را ھیباطن سر بر آوردند و مذھب مغول خون از حمام

یخیت�ار تی س�ند چیھ� یب� یحت دانند تا آنجا كھ یم ھیباطن ۀاز فلسف خود و برخاستھ شیرا از ك عارفان نیا ۀبا ھمیتقر خوانند. یم خود از امامان یكیرا یروم یر موالیپ یزیتبر شمسنم�ود ت�ا آنج�ا غرق و در تصوف ساخت یباطن و كمال تمام و بھ یرا براست ھیلی، اسماع مغول ۀحمل رسد كھ یبنظر م

اد بردند.یخود را از مذھب نام یحت كھ مع�ارف نینخس�ت یپ�ا رد بوض�وح ھیص�وف یھ�ا فرق�ھ ۀھم� یو باورھ�ا در آث�ار و اق�وال با مطالعھ ینظر یب محقق ھر

و اس�ت یلیاس�ماع یپرس�ت ام�ام ق�ا ھم�انیدق ھیص�وف یر پرس�تی�كن�د. پ یم� ، درك یاس�الم ۀی�اول را در قرون یلیاسماع ۀیلیر اس��ماعیتمام��ا تع��اب ، »تجس��د خ��دا«و ھن��د ا بق��ولی��در بش��ر و پنھ��ان یخ��دا ر ھمچ��ونی��پ مق��ام ب��ھ مرب��وط ریتفاس�� ینم� درك ، مطلق�ا قاب�ل دادن�د اشاعھ یلیاسماع انیداع كھ یا ھیاول معارف بدون یاسالم فتصو ی. الفبااست نیآغاز

ك�ھ اس�ت مونیعبدهللا م و و عمار و ابوالخطاب یفارس سلمان چون یكسان» ۀیغال« یباورھا ھمان معارف نیباشد. ا و عظمت نمودند. حق ساختند و مذھب یعموم یباور بھ مبدل دادند و آنرا اشاعھ در سراسر جھان یلیاسماع انیداع

باش�د. و یم درك قابل »ھعیش ۀیغال« بھ موسوم یباورھا بر اساس فقط جھان مذاھب ۀدر ھم آخرالزمان یظھور ناجو نی�یھ�ا، تب و فلس�فھ عل�وم نیبرت�ر و بعن�وان یعال علم كی ھمچون» یناج«وجود كھ است یلیاسماع در عرفان فقط یلح�د تع�ا نی�ا ت�ا در جھ�ان انس�ان مقام یمذھب چیوجود ندارد. در ھ یگرید مذھب چیدر ھ آن مشابھ كھ دهیگرد نیتدو گش�تھ بدس�ت دس�ت یعش�ر یو اثن� یلیاس�ماع ۀش�عب دو نیب� باشد كھ یم ھیامام حكمت از افتخارات نیو ا است افتھین

.است

٧٧

: هیلیاسماع و هیصوف یھا ـ فرقه ١٩

در تص�وف معن�ا و ح�ق یبود. ول� ع یعل ، امبر اكرمیاز پ پس كامل یآغاز شد و صوف با ظھور اسالم یاسالم فتصو س��لمان چ��ون یدر وج�ود كس�� ید ول��ی��آ یم�� دهی�چیپ تی��بغا یام��ر امام��ت و رس�الت ۀبواس��ط ع یو عل�� صد محم��وج�ود فتص�و یھ�ا فرق�ھ ۀھم� نم�ود ھم�انطور ك�ھ یتلق� اس�الم جھ�ان یص�وف نیاو را اول توان یو لذا م اتر استیگو یفارس باشند. یم دچار اختالف امر نیر ایدر تعب ینظر دارند ول امر اشتراك نیبر ا یاسالم یا رابط�ھ ك�ھ اس�ت ب�وده امام�ت و ح�ق ب�ا ام�ام و در رابط�ھ از وجود امام برخاستھ یا واقعھ ھمواره یاسالم تصوف

از یفراوان� و س�خنان اس�ت د ش�دهی�دا تأكیش�د ع یل�و ع امبر اسالمیپ از جانب دارد كھ نفس معرفت ۀبا مسئل تنگاتنگ فز تص�و یتم�ا وج�ھ نیو ا .است شده ممكن با امام در رابطھ ز فقطین مسئلھ نیا باشد كھ یم منسوب آنھاھ ب بابت نیا

بن�ام یكس� وج�ود داش�تن ب�دونام�ر نی�ز این نیھند و چ عرفان در باشد ھر چند كھ یم سائر مذاھب با تصوف یاسالم نیرا بھت�ر ھن�د نی، س�رزمیاس�الم د. و ل�ذا عارف�انیآ ینم باشد ممكن یرا دارا م امام بھ مشابھ یمقام ر) كھیگورو (پ ب��ھ یدتی��عق یخفقانھ��ا در دوران یاس��الم یعرف��ا مھ��اجرت عل��ت نیھم�� ان��د. و ب��ھ افت��ھی یخ��ود م�� غی��و مھ��د تبل م��أمنز ی�ن و ما بعد آن یو مغول یو سلجوق یعباس مھاجرتھا در عصر خفقان نیا و دار است سابقھ بس یھند امر نیسرزم ھ�ا ب�وده در اعتقاد و س�نت یمبادالت یدارا و ھموارهو ھند یاسالم و لذا تصوف است بوده انیدر جر شیبكما ھمواره از اقط�اب یاریبس� ھس�تند چ�را ك�ھ یھن�د از تص�وف یواض�ح یھ�ا نش�انھ یدارا یھالل تخاكسار و نعم یھا اند. فرقھ

اند. ستھیز ھندوستان در شمال ھیصوف یھا فرقھ نیاا در اروپ� نك�ھیب�ا ا ھیلیمعاصر اس�ماع امامان یحت تا آنجا كھ میز شاھدین از مغول پس ۀیلیاسماع اثر را در تصوف نیا

تیب�ر اس�الم امام�ان نی�ا یگرھن�دو ح�د ك�ھ برخوردارند تا آن یھند و الفاظ آداب و ھنوز از لباس یكنند ول یم یزندگ ق�رون ۀیلیدر اس�ماع زمیھس�تند. اث�ر ھن�دوئ دارا و ھندوس�تان نخ�ود را در پاكس�تا روانیپ نیشتریو ب است مسلط آنان در یا اس�تحالھ نیھن�دو باش�د و چن� ۀفرق� كی�معاص�ر ۀیلیرسد اسماع یبنظر م تا آنجا كھ است د بودهیار شدیر بسیاخ نی�ا یگ�ر یو ص�وف یگ�ر یاس�الم از ام�روزه ح�د ك�ھ ت�ا ب�دان اس�ت نشده مشاھده یاسالم ۀیصوف یھا از فرقھ كیچیھ

فت�وا یس�یانگل زب�ان بھ ھیلیحاضر اسماع امام یمحتوا. و حت یو ب نینماد آداب یجز برخ ستین یباق ینشان چیھ فرقھ دھد. یم

ۀاز حمل� پ�س فق�ط اس�الم در جھ�ان یرس�م م�ذاھب ھمچون شده نیو آئ یاجتماع انیجر كی بصورت ھیصوف یھا فرقھ كرمان در آن یبان یهللا ول نعمت شاه باشد كھ یم یاللھ ھا نعمت فرقھ نیا نیمھمتر از یكی نمود كھ رخ جیبتدر مغول. در ب�ر گرف�ت یعش�ر یو اثن� ھیلیاس�ماع و یاز س�ن را اعم اسالم در جھان انھیصوف التیتما ۀبا ھمیتقر كھ است بوده

ھید در تقیشد و شا یم محسوب سنت اھل ھیو فق عارف كی ی) دورانیهللا ول نعمت (شاه ھیصوف ۀسلسل نیا یخود بان و از جمل�ھ ھیلیاس�ماع یو علم�ا انی�از داع یت�وجھ . تع�داد قاب�لاس�ت را ب�ارز س�اختھ اعتق�ادش جیبت�در ك�ھ است بوده

س�لھسل نی�ا خیمش�ا بودن�د و از جمل�ھ تی�فعال مشغول سلسلھ نیدر ا یمحالت و اجداد آقا خان یلیاسماع امامت انیعمد یش�اھیعل و س�لطان ن�وربخش یگ�ر بنامھ�اید ۀفرق� نیچن�د ب�ھ خیت�ار در ط�ول جیبت�در سلس�لھ نی�ش�دند. ا یم محسوب و قاج�ار ب�ھ ھی�و زند یصفو یدر دربارھا جیبتدر یآقا خان ۀشعب شد كھ میتقس یو آقا خان یشاھیعل ی) و صفی(گناباد یخ�ورد و راھ� شكس�ت یول� ز پرداخ�تی�ن مس�لحانھ یجنگھ�ائ ر ش�د و ب�ھی�درگ ش�اھان نی�برآم�د و ب�ا ا سلطنت یسودا

بود. یسلطنت یامامت آشكار كردند كھ امامت یدعو آن خیگسترد و مشا اقامت رحل نیسرزم شد و در ھمان ھندوستان

٧٨

ظ�اھر حس�ب آورد و ب�ر ف�راھم در ھندوس�تان یروانیسازد و پ انیلیحاضر اسماع خود را امام توانست یمحالت آقا خانھن�د یپ�انمک ب�ا یك�یرا ب�ا نزد رانی�خ�ود در ا شكس�ت نم�ود و یف�) معر ی(ن�زار الم�وت ۀیلیاس�ماع امام�ان ۀخود را ادام�

از یك��یاب��د و ی دس��ت یكالن�� ث��روت ب��ھ توانس��ت قی��طر نی��ك��رد و از ا جب��ران ھندوس��تان ا دری��تانیو اس��تعمار بر یش��رقرا نیو مس�لم برخاس�ت اسالم جھان ا دریتانیاز بر دفاع جا علنا بھ در ھمھ یشود. و یھند شرق تجارت بزرگ یشركا ض�د نھضت یدر رو یعلنا رو یا ، فرا خواند و در مرحلھ یاستعمار ضد یھا نھضت ا در مقابلیتانیاز بر تیحما بھ

در و اقام�ت ھندوس�تان ت�رك مجب�ور ب�ھ نھض�ت نی�ا یروزی�و ب�ا پ ق�رار گرف�ت یگان�د یرھب�ر ھند ب�ھ مردم یاستعمار ھی�امام و عرف�ان یگ�ر ھیلیو اس�ماع یباش�ند و از مس�لمان یم� اروپ�ا میمق� امام�ت انیعمد نیامروز ا اروپا شد و تا بھ

از كالب�د معرف�ت یا پوس�تھ چ�ون جیبت�در گرا بود كھ سلطنت ۀیلیاز اسماع عبھش ھمان نی. ا ندارند زین ینشان نیكمتر داد. ز از دستیرا ن شیاسالم عام تیھو یجدا شد و حت ھیامام یتی ھ�و یآغ�از دارا از ھم�ان ك�ھ عرفان نیا باشد بلكھ نابود شده ھیلیاسماع یاسالم عرفان معنا نبود كھ بدان نیا یول د وی�گرد ح�ل یاس�الم عرف�ان یشد و در كالب�د كل� و نشان نام یو ب یتماما باطن یبراست صباح از حسن بود پس یباطن

ق�تیباش�د. در حق داش�تھ یو آدرس نام آنكھ یحضور دارد ب تصوف یالفبا بصورت ھیصوف یھا فرقھ ۀدر ھم معارفشكند یابیرا رد ھیصوف معارف یو الفبا بخواھد اصول یاگر كس د. امروزهیگرد یباطن ی و مسم اسم لحاظ بھ ھیلیاسماع بودن�د. فق�ط ھی�و در تق گمن�ام یاكث�ر عارف�ان رسد ك�ھ یم ھیاول انیلیاسماع ابد بھیب را اش یخیتار یھا شھیو ر و رگ توانستند آشكار شوند. یاسالم رفانعا بود كھ عباس یبن از انقراض پس ام�ام« ۀدی�چیپ و ب�س یا افس�انھ یمعن�ا منحصر بفرد خود اوست یگ ژهیو كھ یلیاسماع عرفان نینخست از اصول یكی

مع�ارفدر ك�ھ اس�ت زم�ان ام�ام نیگزیج�ا یلح�اظ شود و بھ یمعنا م امامت قتیحق موازات بھ باشد كھ یم» مستودع لی�در تأو ك�ھ اس�ت ق�رآن اتی�آ از یكیدر » مستقر«و » مستودع« ۀشود. دو واژ یم دهینام» مستقر امام« یلیاسماعدر ھ�ر عص�ر ك�ھ اس�ت ز منق�ولی�ن صادق از امام ی. در سخناست )بی(غا صامت و امام ناطق امام مترادف یلیاسماع مستقر اس�ت امام ھمان ی. اول حاضر و ناطق یگریو د است و صامت بیغا یكی دارد كھ حضور واحد دو امام در آن شود ك�ھ یم یتداع چنان است» شده نھاده عھیود بھ« یمعنا بھ كھ مستودع ۀباشد. واژ یم مستودع امام ھم یمو دو

ام�ام آش�كار جم�ال ۀن�یآئ مس�تودع ام�ام یلح�اظ گرن�د. و ب�ھیكدی ۀف�یخلگر و یھم�د ب�اطن ظ�اھر و ۀمثاب� ب�ھ دو ام�ام نیا را درك یعش�ر یو اثن� یلیاس�ماع ۀعیش� یگ�انگی توان یبھتر م دو امام نیا ۀگانی یباشد. در معنا ی) مبیمستقر (غا ھ�م بی�ا نقی� قط�ب ب�ھ ك�ھ اس�ت ید روح�انو مرش� قتیر طریپ نا ھمانیع یاسالم فدر تصو مستودع امام ینمود. معنا در حك��م انیعیش�� نی��كن��د و ا یم�� جب��ران مخل��ص انیعیش�� یب��را را زم��ان ام��ام ب��تیاز غ حص��لو خ��الء ما اس��ت موس��وم

رد دی��م�راد و مر ۀراز رابط�� نی�باش�ند و ا مس��تودع ام�ام نی�ا مح��ض اطاع�ت در یس��تیبا ھس�تند ك�ھ زم��ان ام�ام دانی�مر یاھ� فرق�ھ تم�ام یاصل ۀباشد و گوھر یم یلیاسماع وراثت كیتماما كھ است تشیعدر یوعل حكمت و یاسالم فتصو یاریبس� و ھنوز ھ�م است ھیلیاسماع ھمان ھفرق نیا نھان باطن كھ ی. و گوئاست دهیگرد یعیو ش یاز سن اعم ھیصوف

ش�ده گرفت�ھ تی�عار ب�ھ یلیاسماع انیو داع عارفان نیھا تماما از آثار نخست فرقھ نیا شیدر گو موجود از اصطالحاتو عرف�ان كیو آث�ار كالس� اس�ت تص�وف اھ�ل یو ش�فاھ یكتب اتیاز ادب یرود و بخش یبكار م و ناخود آگاه و آگاه است اس�ت ب�وده نگ�ارش ر قاب�لی�غ یلیاس�ماع ۀانیصوف اصطالحات نیا از فادهاست بدون و ناآگاه بطور آگاه یاسالم فتصو ی، م�وال یشبس�تر خی، ش� ی،غزال� یر طوس�ینص� ، خواجھ نایس ی، بوعل یسھرورد نیالد ، شھابیعرب آثار ابن مثلدر ك�ھ ھیخیش� ۀدگ�ر. فرق� یاریرا و بس�ص�دو مال ش�اهیعل ی، ص�فیول هللا نعمت ، شاه ی، جامیشابوری، عطار ن یروم

خی. ش� ب�ود ھیلیاس�ماع از م�ذھب یا د عم�ال جل�وهی�گرد ھمش�روط نھض�ت یفك�ر از ارك�ان یك�یآمد و دیعصر قاجار پد

٧٩

نھض�ت ك�ھ میدان یدارد. و م یا ھیلیاسماع داد تماما ذات را پرورش باب محمد ید علیس او كھ و مكتب یاحمد احصائو مسخ یگریبھائ آنرا در یانقالب یھا شھیھا اند یسیو انگل بار نشست بھ بود كھ در مشروطھ فقط باب ۀشد سركوب

ساختند. تباه یاس�دآباد نیالد جمال دیس چون یكسان ۀشیاز اند شود برخاستھ یم دهینام» یاسالم یروشنفكر«ما در قرن كھ آنچھ(پ�در و ھ�ا یعتیو ش�ر یمحم�ود طالق�ان دیو س� بازرگ�ان و مھندس یجنگل خان كوچك رزایم و یكرمان خان آقا رزایو م

! یعرف�ان باش�د و انق�الب یم� یانقالب� یعرف�ان ك�ھ است ھیلیاسماع از عرفان یمدرن رجعت ۀمثاب بھ باشد كھ یپسر) م .میا شاھد بوده یكیچر یرا در گروھھا روانشیپ یافراط تداوم كھ است صباح و حسن قرامطھ رجعت ھمان نیا

٨٠

: زمیالیماتر و هیلیاسماع ـ عرفان ٢٠

زمیالی�ماتر یگ�ر ن�وعید و مذاھب مسلمانان از یاریو باور بس از چشم ھمواره كنون آغاز تا از ھیلیاسماع چرا عرفان خیت�ار در ط�ول انیلیاس�ماع ۀی�تق یش�گیھم ام�ر خ�ود از عل�ل نی�؟ ا اس�ت ش�ده فھ�م یگر قیو زندالحاد اصطالح و بھكنن�د ) كمتر اس�تفادهھیو باطن ھیلی(اسماع عنوان نیاز ا بھتر است اند كھ كرده تجربھ انیلیاسماع تا آنجا كھ است بوده نی��. ااس��ت ب��وده» قاچ��اق« ین��وع شیبكم��ا ھم��واره ھیلیاس��ماع یباورھ��ا . چ��را بس��پارند یاص��ال آن��را بفراموش�� و گ��اه شیخطرھ�ا ض�رر و آنك�ھ و چ�اقتر ش�د ب�دون و اتفاق�ا چ�اق گش�ت یمخف� ھیص�وف یھ�ا فرقھ لباس در جیبتدر» قاچاق«

ب�ود ب�ھ اش یخیت�ار تیراز و ھو كل كھرا خطرناكش و قاچاق یكاال نیا ھیلیاسماع كھ یگردد. گوئ ھیلیاسماع ھمتوج نیت�ر یمعم�ول مث�ل یا ادهع�ا و كب�اد چیھ� یب� یا فرق�ھ بص�ورت ب�در ب�رد و ام�روزه جان نمود و خود ھیھد مخالفانش تی�و الوھ س�تقدا ھ�ر ن�وع ھستند. ك�ھ یمعمول یزندگ نیا ۀدر اروپا اسو ھم كند و امامانش یم یزندگ جھان مردمان

خ�ود بخ�ود باش�د ك�ھ یم� یاس�یھر ترفن�د س ز فوقیو ن یمنطق آور و فوق رتیح تیبغا یا واقعھ نیرا منكر شدند. و ااندازد یم انیھذ بھ و گاه ساختھ شانیو پر رانیز حیرا ن غرب مدرن شناسان و اسالم نیمحقق ۀو ھم است داده یرو

راز و نی�ا شیبھس�تند كم�ا یعرف�ان یذوق� یخ�ود دارا كھ كوربن یو ھانر ونینیماس یلوئ چون یشمار تانگش و فقط رند.یمتح حال نیكنند و با ا یر میر تفسیاخ قرون ۀیلیرا در اسماع یساالر واژگون نیا

و روان یشناس�� و جامع��ھ قلم��رو فلس��فھ در رنم��د یھاش��ھیاكث��ر اند ك��ھ می��داد نش��ان بط��ور خالص��ھ رس��الھ نی��ا یدر ط�، زمیالی�ماتر چ�ون یھ�ائ ش�ھی، اند ھس�تند ھیلیاس�ماع وامدار حكم�ت ناآگاه و آگاه یحد تا چھ یشناس و مذھب یشناس از ھم��ھ و بلك��ھ زمیالیستانس��یاگز یو م��رد و حت�� زن حق��وق ی، براب��ر ی، دموكراس�� زمی��برالی، ل زمیالیسوس�� ، زمیاوم��ان

موج�ود در یاس�یس یھ�ا و فلس�فھ یانقالب� یھایدئولوژی�ت�ا ایو نھا یفلسف وجود و وحدت كیالكتید یفلسف مھمتر مذھب .بخش یو رھائ یكیچر یتا سازمانھا یاز فراماسونر یمخف یسازمانھا

بعن�وان . ام�اماس�ت نب�وده ام�تیق ۀو فلس�ف یشناس� امام جز دانش یزیچ و فلسفھ دانش كی بعنوان ھیلیاسماع كھ میگفت ب�ر ھیلیاس�ماع ۀفلس�ف . ل�ذا ك�ل كی�زیو متاف بی�غ ع�الم یظھ�ور م�اد بعن�وان ھ�م ام�تیپروردگار و ق یوحدان ظھور ذات یوی�و دن كی�زیمتاف ك�ردن یو علم� نی�د ك�ردن یعقالن� انی�جر و اس�اس اس�ت ك�رده عمل كیزیدر ف كیزیمتاف نی مدار تعمھ�د د آوردن�د ك�ھی�را پد را نمودن�د و رنس�انس یب�ردار بھ�ره تی�غا انی�اروپائ فلس�فھ نیا . ازاست بوده آخرت ساختن

نش�ان كھ را یدارند و ھر معنا و باور یماد یشاتیگرا یجملگ شد كھ یـ فلسف یعلم و مذھب مدرن ظھور دھھا مكتب اس�ت یجھ�ان زمیو م�درن یاروپ�ائ نتمد اساس نیا . شمارند یباشد مردود م بشر نداشتھ اتیدر ح محسوس یتی و ماھ ھم�ان دو منش�أ نی�ا ۀكنن�د و كام�ل واص�ل و خط یمانو دگر در حكمت یا شھیدارد و ر یونانی در حكمت شھیر كی كھ

و م�ورد س�ركوب امحك� و از جان�ب الح�اد ب�وده ب�ھ م�تھم خیت�ار در طول حكمت ھر سھ نیباشد. ا یم ھیلیاسماع حكمتبودند خود دوران حكام یدیتبع یبودند جملگ ستیسوف بھ موسوم كھ الئات مانیحك . است مستمر قرار داشتھ عام قتل

اسی�و جورج و پروتاگوراس سقراط مثل شد سوزانده و آثارشان گشت انریو شانیھا شدند و خانھ ز كشتھین یو برخ یز ش�اگردی�ن . افالط�ون و الح�اد بودن�د قیزن�د ب�ھ باش�ند م�تھم یم� یون�انی حكمت اساس كھ نانیدز. ایو پارمن و زنون یو حت� یجنس� انكار خدا و اش�تراك بھ متھم طسقرا چون مانیحك نیا از ی. برخاست مكتب نیكار از ا و محافظھ نابغھ دند.یرس قتل شدند و بھ لواط

٨١

را خ�ود ی�نم�ود ز س�اختند درك و محك�وم را متھم آنان كھ یو حكام دشمنان قیاز طر توان یرا م اتھامات نیا ینادرست یاز عرف��ا یاریو بس�� و م��زدك یم��ان ۀرا درب��ار یماجراھ��ائ نیچن�� مش��ابھ . فس��ادھا بودن��د نی��ا ۀھم�� ۀآش��كارا اس��و آن��انبودن�د و خل�ق ب�ھ خ�دمت و تق�وا و زھ�د و معرف�ت یھ�ا اس�وه مانیحك نیا ۀ. ھممیشاھد خیدر تار یلیاسماع و یاسالمو و جن�ون ز جھ�لرا ا تیكردند و بشر یاریخود آب خون گاه و و دل خود را با جان ستند و حكمتیرا در فقر ز یعمر

ثروتمن�دان ج�ور و ھ�ا را حك�ام نھض�ت نی�ا ھم�واره چن�د ك�ھد آوردن�د ھریھا پد نمودند و نھضت داریدورانھا ب خرافاتدگ�ر و یدر زمان ناگاه بھ حكمت نیا روح ینمودند. ول و مسخ لیخود تبد بیو فر فرمان كردند و تحت تصاحب زمانھ .است دگر سر برآورده یعنوان تحت دگر و یمكان

قیالح�اد و زن�د ب�ھ دھد و معن�ا كن�د م�تھم نشان هماد خداوند را در عالم و صفات بخواھد اراده یرسد اگر كس یبنظر مجورند حكام یكی: است د آمدهیپد دو جانب از ناحق اتھام نیا كھ است واضح . پس شود یو كفر م زمیالیو ماتر یگرگ�ر مفس�د و س�لطھ یحكومتھ�اۀ چ�یباز ك�ھ اس�ت ان�ھیعام و خراف�ات جھل یگریابند و دی یخود را در خطر م منافع كھ باشد. یم

بخواھ�د ك�ھ یو كس� اس�ت را منك�ر ش�ده دھد خدا ا نشانیخد را در دن راه یعنی نیبخواھد د یاگر كس رسد كھ یبنظر م جھ�انخواران س�تمیب در ق�رن را ك�ھ یغ�اتیش�ود. تبل یم� خوان�ده یاش�تراك و ملح�د و قید زن�دیا اجرا نمایدن را در عدالتخوار ب�ر مردم یحكومتھا یجائ ھمھ غاتیاز تبل یكامل ۀبر پا نمودند نمون یاجتماع و عدالت زمیالیسوس ھیبرعل یغرب حكم�ت رس�د ك�ھ ی. بنظ�ر م�است داشتھ انیجر خیتار در طول كھ است پرستانھ قو ح انھیجو عدالت یھا شھیاند ھیعل

یر را ملحد نم�لكفرا امروزه ی، كس جاھالنھ رات. مثال در تصو است كفر و الحاد بوده بھ متھم ھمواره یعمل و عرفان ام�ام یخلف�ا رود. ھمانطور كھ یسا میكل بھ كشنبھی یوزھار رلكفرا رایشوند ز یم و مائو، ملحد خوانده نلنی یداند ول

حس�ن یش�دند ول� ینم� دهی�لح�د نامخوردن�د م یم� تنھ كیرا انیرانیا ثروت كل كھ الملك نظام خواجھ و یعباس یبن شك شد. یم ملحد خوانده صباح

و مع�ارف آن ان�د و ل�ذا ك�ل نم�وده میعظیھ�ائ سوء استفاده یدیتوح معارفاز اند كھ بوده یادانیش ھمواره نكھیا ھالبت كنن�د. مث�ل یم� را حالل یھر فساد تصوف عنوان تحت كھ یاالندج یھا استفاده سوء اند. مثل ساختھ را بدنام انشیبان

دهی�پد چیاز ھ� ام�روزه یا براس�تی�آ . الم�وت انیلیس�ماعا یالتیتش�ك و اصول از معارف یفراماسون انیبان ۀسوء استفادز ی�ش�ود و ن یم� دهینام یو دموكراس یآزاد كھ یا دهیاز پد نیھمچن ؟ شود یم سوء استفاده و فنون علوم ھمچون یا

ب�ا د چ�را ك�ھی�آ یر م�یناپ�ذ اجتن�اب یالدیم سوم ۀدر آغاز ھزار واضحات نیا حیتوض ھنوز ھم متأسفانھ . یوطن جھانن�د و از ھ�ر یرشد نما ضد بھ را مبدل یرشد انسان نیابند تا ای یرشد م ز مستمرا ین االندج یبشر و دانش شھیرشد اند

و مالئك ھمچون یآسمان موجوداتۀ ھم بود كھ نیا ھیلیاسماع اعتقادات ند. از جملھیجو بھره تیانسان ھیبرعل یقتیحق خ��ود ذات از جمل��ھ ان��د آش��كار ش��ده یور بش��رو در ص�� افت��ھی یم��اد تی��موجود ، ام��تیق ۀدر عرص�� ھو اجن�� نیاطیش��. میابی� یم� تی�واقع مق�رون قب�ل از ق�رون شیب� اعتق�اد را ام�روزه نی�. ااس�ت یمتجل� نیمب� در وج�ود ام�ام كھ یتعالیبار

آم�ده كی�زیف ۀعرص� ب�ھ كی�زیمتاف ، ك�ل یدر قلمرو ظھ�ور تكنول�وژ كھ دگر معتقد استیھا چون یبزرگ لسوفیف امروزه یلیاس�ماع نش�ود عرف�ان درك ام�تیق ۀش�یاگر اند شك . بدوناست ھیلیاز اسماع میار قدیبس یباور فلسف كی نیو ا است ابد.ی ینم یدگر نام» زمیالیماتر«جز

س�ارتر و چون یكسان یعتیا دكتر شریخواند و یم جنت اھل مؤمن كیكاسترو را دلی، فیهللا طالقان تیآ كھ یمثال وقت» یالھ� میحك« لقب چھین بھ یالھور اقبال عالمھ چون یا كسینامد و یم ینید مراجع یتر از برخ را مسلمان چیگورو ب�ا رجع�ت خوان�د و... مواج�ھ یم� زمان�ھ یھ�ا ح�الج را دوران ونیاز انقالب یاریبس یطباطبائ ۀعالم یا حت یدھد و یم

٨٢

ن��ھ ن��انی. ا نم��ود و ملح��د خوان��د زمیالی��ماتر ب��ھ م��تھم ت��وان یرا نم�� بزرگ��ان نی��ا بھرح��ال . میھس��ت ھیلیاس��ماع عرف��ان طب�ق نی�ب�ر ا ان�د. و ع�الوه افت�ھیدر را عھیش� ھ�ر دو وج�ھ س�تند ك�ھھ ھی�امام بلك�ھ یعش�ر یاثن ھستند و نھ ھیلیاسماع یافكار نم� بر اساس نی! بنابرا افكار و نھ است رود اعمال یم محكمھ بھ كھ آنچھ یاسالم قضاوت و علم شرع نیقوان یا محكم�ھ نیچن شك بدون رود كھ محكمھ بھ یقرار باشد فكر كھنیا رسد بھ خواند تا چھ ا مؤمنیكافر را یكس توان باشد. یو اسالم ینید یتیماھ یتواند دارا ینم

٨٣

: )یاحصب ۀیلی(ظھور مجدد اسماع یانقالب ـ اسالم ٢١ ص�ورت ھیلیعاس�ما د ك�ھن�ك یم� بود ثابت امامت و حق یشناس امام یدئولوژیو ا حكمت یبان كھ حقھ ۀیلیاسماع خیتارو ل�ذا گ�ر ص�بر و انتظ�ار ب�ودهید ص�ورت یعنیكند. یم آماده ظھور امام یرا برا جھان كھ بوده ھیعشر ی از اثن یدگر

. ب�ھ ش�ود یم� محس�وب ھی�امام یـ انقالب� یاجتم�اع ص�ورت ھیلی. و ل�ذا اس�ماعاس�ت ھی�میو تعل یو انقالب تماما سازنده ب�ھ ام�ام یو ب�و بس�ر آم�ده ص�برش ك�ھ معناس�ت زند بدان یم و انقالب اقدام بھ دست ھیعشر یاثن كھ ھرگاهدگر یانیب

ص�بر ۀاس�و بعنوان بودنش یعشر یاثن ا الاقلیابد و ی یم ھیلیاسماع نیع یو كالم نجا حركاتیا و در دهیرس مشامش یو مزدك� و مالح�ده یگ�ر یاش�تراك ب�ھ متھم یحت گردد و یم واقع رود و مظنون یم ر سئوالیز بھ و انفعال و سكوت

انی�ب ھمیگ�ر س�تیكمون عن�وان معاصر تح�ت در جھان اتھام نیشود و ا یم یگر ھیلیاسماع زین و یگر قیو زند یگر یجنگل� خ�ان رزا كوچ�كیو م مشروطھ انیبان و یآباد اسد د جمالیس چون یكسان بود كھ یضعو ھمان نیگردد و ا یم

دتری�و جد یكل اند و نام گشتھ ھممت آن و بھ مواجھ با آن یعتیو دكتر شر یطالقان و محمود ینیهللا خم تیو آ قو مصد بوده یھر فرد و گروھ حال شامل تھاماتا نی. ایگر یلیو تأو یگر یز باطنیو ن است ز بودهین یگر یالتقاط اتھام نیا م�ردم تی�و حاكم و مس�اوات دھ�د و از ع�دالت ص�ورت یاق�دام ظ�الم یحكومت ھیبر عل یبا اعتقاد اسالم خواستھ یم كھ

ش�ده اف�زوده اتاتھام� نیا بھ خیتار در یـ اسالم یمردم حكومت نینخست عنوان ز بھین یگر قرامطھ د. اتھامیگو سخن دم ج�ا آنك�ھنیر ب�ود. در ای�فق و دھقان�ان ھا و ش�بانان تیو رع برھنگان پا یاسالم حكومت نینخست را قرامطھی. زاست

ھی�و باطن یگ�ر ھیلیاس�ماع باشد ب�ھ ھم ستیلینیھو مذھب یھود و سنیاگر یزند حت یم و انقالب یاساس از اصالحاتاز . چ�را ك�ھ ش�اه یح�ام بدان�د ن�ھ خل�ق یقرار دھد و او را حام خدا را در كنار خلق نام كھ ستیكاف شود فقط یم متھم و مس�تحق ش�وند یم� ملح�د خوان�ده یان�اتیجر نیان�د و ل�ذا چن� شده یفخدا معر ۀندیو نما ھیسا ، شاھان ۀھم امی اال میقد

كند. ینم تیكفا آنان ۀدربار ھم شرع یجزائ احكام یھستند و حت شدن سوزانده قتیحق كھ یا پرستانھ و ھر فكر حق انھیجو عدالت گرا و ھر تالش عمل ۀشیھر اند جھان ستمیب در قرن ھمانطور كھ

ز ی�ن غ�رب و بلك�ھ اس�الم ھ�انش�د ت�ا قرنھ�ا در ج یو الح�اد م� زمیالی�ماتر ب�ھ متھمد نمو یجستجو م جھان تینیرا در ع دوره نی�از ا قب�ل ھم�انطور ك�ھ ب�ود ین�ید یب�ا الح�اد و ب� مت�رادف ش�د ك�ھ یم� یگ�ر ھیلیاسماع بھ متھم یاناتیجر نیچن

از آن ب�ود. و قب�ل م�رگ الح�اد و مس�توجب بھ متھم آنھم بود كھ یگر یمزدك و تیمانو بھ متھم یاناتیجر نیچن مشابھ یواح�د انی�جر كی� ت�اكنون میق�د از انی�چھ�ار جر نی. ارا داشت یسرنوشت نیچن مشابھ ونانیدر الئات یدیتوح حكمتو از جھ�ان در ھ�ر منطق�ھ ك�ھ واح�د اس�ت فكر و حق كی یخیتار تكاملۀ و ادام شده گر منتجیما از ھمدیمستق كھ بوده

.است بوده یخاص عنوان یاراد یا ھر دورهـ یالح�اد التیتش�ك كی�را مس�لمانان ۀی�اول و جم�ع ظھ�ور اس�الم یحت� یخیت�ار نیمحقق اصطالح از بھ یاریبس امروزه ون�ھنم از یرش�د و س�لمان یدش�ت یعل� چ�ون یكسان یھا شھیآثار و اند كنند كھ یم ریمانند تفس یـ فرماسون یاتوطئھ و گ�روه حیمس� حض�رت ب�ھ یاتھام�ات نیچن� مش�ابھ ز ھم�وارهی�ن باش�د. در غ�رب یم� یھ�ائ برداش�ت نیمعاصر چن� یھا

ش�ود ك�ھ یم� ت�الش غ�رب ینمائیو س� یاز آث�ار ادب� یدر برخ� ام�روزه یحت� ت�ا آنج�ا ك�ھ اس�ت شده منسوب ونشیحوار یاتھام�ات نیب�ا چن� ھم�واره عدالت ۀشیكنند. اند یمعرف یو اشتراك یمار جنسیب یرا تعداد ونشیو حوار حیمس حضرت .است بوده مواجھ

٨٤

و عدالت پرستانھ حق یھا و نھضت شھیاند لیو تبد مسخ یبرا یواقع و ملحدان و كافران گران سلطھ ۀو توطئ تالش ھ�ود ض�د یو تش�یع ض�د تش�یعو اس�الم ض�د و اسالم مذھب ضد ھور مذھبمھد ظ كھ است وجود داشتھ ھمواره طلبانھ

س�ازد و را وارون�ھ ق�تیت�ا حق اس�ت تی�دجال قلم�رو ھم�ان انی�جر نیا واقعو در است بوده حیمس ضد تیحیھود و مسی تح�ت یآق�ا خ�ان تیمعاص�ر، ظھ�ور اش�راف خی) در ت�اریس�تیالیامپر زمی(كم�ون زرد زمید. ظھ�ور كم�ونینما را گمراه مردماز ض�د انق�الب ظھ�ور مكات�ب و ك�ال ب�اب یانقالب� نھضت ۀادام عنوان تحت یگری، ظھور بھائ یلیاسماع امامت عنوانو م�ؤمن یاانس�انھ یول د استیمروار در مقابل ھرهد خرم یتول ۀمثاب و بھ است بوده یعاد یامر انقالبھا ھمواره بطن

از یك��ی یعتیش��ر یكنن��د. دكت��ر عل�� یم�� را درك فی��و تحر تناس��خ نی��دانن��د و ا یرا گ��ردو نم�� یردگ�� خردمن��د ھرگ��ز ھ��رد را ی�مروار ھ�ا را رس�وا ك�رد و ح�ق خرمھ�ره نی�ا از یاریبس� در عص�ر م�ا ب�ود ك�ھ ھیامام مؤمن خردمندان نیبزرگتر

مكاش�فات نیاز مھمت�ر یك�ی را رسوا كرد كھ عھیش جھان یو دجال قالبی اناتیجر از یاریكبار دگر آشكار نمود. او بسیب�ا و رقاب�ت عھیش بر جھان قدرت بھ دنیرس یبرا شبھ كی بود كھ انی صفو یعیضد ش تیماھ قلمرو كشف نیدر ا یو

ش�بھ كی�د ی�تھد را ب�ھ س�نت اھ�ل از تركان یاریشدند و بس نیآتش ۀعیش را بدور انداختند و سنت اھل ، لباس انیعثمان را تش�یع ۀو زن�د یانقالب� یھ�ا ش�ھیر و عناص�ر و رگ ۀھم� شاھان نیخود سازند. ا حكومت یر بنایساختند تا ز عھیش تش�یع دش�منان ۀتوطئ� نیبزرگتر نیو ا نمودند. یزن ھنیو س یورد خوان مذھب بھ را مبدل عھیش ساختند و مذھب میعق ب��ھ ش��د و ل��ذا م��تھم آن كش��ف ب��ھ موف��ق یعتیدكت��ر ش��ر ب��ود ك��ھ عھیش�� در لب��اس عھیش�� یانقالب�� مع��ارف یبران��داز یب��را از جان��ب ین��یهللا خم تی��آ د. ھم��انطور ك��ھی��گرد یگ��ر یوھ��اب و یگ��ر یو ب��اطن یگ��ر یو ب��اب یگ��ر یو التق��اط زمیالی��ماتر ب�ھ م�تھم ش�اه دربار یدئولوگھایا ز از جانبیشد و ن یگر یو فلسف یگر یباطن بھ متھم عھیش یقالب از مراجع یاریبس

د.یگرد زمینیو لن زمیماركس ۀدگرب�ارظھ�ور و دكت�ر چم�ران یالھ�ور و اقب�ال یعتیو دكت�ر ش�ر د جمالیس چون یبزرگ انیسخنگو رسد كھ یبنظر م

یجنگل� خ�ان رزا كوچ�كیم ھمچون مستودع امامان ظھور و انقالب یرا برا نھیزم اند كھ بوده ھیلیاسماع انیداع تسن باش�ند ك�ھ یم� ص�باح حس�ن ۀمش�اب اریبس� یھ�ائ تیشخص� كی�ھر سازند كھ یم آماده ینیهللا خم تیصدر و آ یموس و

یزی�ز چیعمر نمحمدو مال الدن بن ۀ. رابطاست بیمستقر و غا امام كنند كھ یم آماده زمان امامظھور یرا برا جھان اھ�ل اعتق�ادات بھ یمطلقا ربط عملشان یرا با خود ندارند ول عھیش عنوان نانیا ھر چند كھ است بوده تیماھ نیاز ھم

و روش راه ن�ا ب�ھیز عی�ن گ�روه نی�و ا است» امام« عنوان یدارا طالبان در نزدعمر محمدمال ندارد ھمانطور كھ تسن ب�ود ك�ھ آن، شیدای�آغ�از پ در ھیلیاس�ماع و حكمت مذھب یگ ژهیو نیكردند. از بزرگتر د آمدند و عملیپد صباح حسن ینظ�ر و تن�گ یپرس�ت و ن�ژاد یگرائ� فرق�ھ ب�ھ ك�ھ ینیعن�او را از اس�ارت یانس�ان یھ�ا و ارزش ینید و معارف قیحقاو ھ�ر ق�وم ساختند ت�ا بتوان�د در یو جھان یعلم یفرھنگ بھ را مبدل ساتو مقد اتیو معنو دادند شود نجات یم یمنتھ ك��ھ یھ��ائیباز ن��د فرق��ھد و بی��را از ق مردم��ان د آورد وی��پد ین��ید دی��و توح یانس��ان وارد ش��ود و وح��دت ینو تم��د م��ذھب »الص�فا اخ�وان« ب�ھ مع�روف كھ ھیلیاسماع وباثر مكت نی. نخست حد سازدمت برھاند و بوده گران سلطھ ۀملعب ھمواره

ۀمورد سوء اس�تفاد اش بخاطر جاذبھ اثر بود كھ نیو ھم است یواحد جھان تیو معنو مذھب كی یباشد آشكارا بان یم و ساخت و مجذوب مفتون را در سراسر جھان نیو د علم از نخبگان یاریبس و در اروپا قرار گرفت یفراماسون ۀفرق سوء اس�تفاده نیتر یاز دجال یكی واقعھ نی. ا نمود جلب یتمد یز برایرا ن یبادآ اسد نیالد د جمالیس چون یكس یحت

و م��رد و زن یاجتم��اع حق��وق یبراب��ر ۀش��یاند . ھم��انطور ك��ھاس��ت ب��وده جھ��ان دی��جد خیاردر ت�� ھیلیاس��ماع از مع��ارف و چھ�ارم س�وم در ق�رون ھیلیاس�ماع م�انیحكۀ ب�ار بواس�ط نینخس�ت ی) ب�رای(دموكراس بر مردم مردم حكومت نیھمچن

٨٥

یح�د ش�عارھا ت�ا چ�ھ نی�ا ب�ود و ام�روزه آرم�ان نی�از ا یم�وفق ۀنمون� قرامط�ھ گ�ردان خود حكومت د آمد كھیپد یھجر باشد. یكا میآمر زمیالیامپر ۀمورد سوء استفاد

یتمام�ا برداش��ت ك�ھ مین�یب یام�روز م� ت�ا ب��ھ ر فرانس�ھی�كب انق�الب بش�ر از دوران حق��وق ۀی�در مف�اد اعالم یدقت� ب�ا ان�دك ت�ا چ�ھ ك�ھ اس�ت شده واضح باشد. امروزه یالصفا م اخوان ۀو رسال ھیلیاعاسم انیعلما و داع یھا شھیاز اند میمستق

یس�تیالیسوس یھ�ا ش�ھیاند نینخست و است بوده ھیلیر آثار اسماعیتاث در اروپا تحت رنسانس انیبان یھا شھیاند یحد و س��پس و و پ��رودونیر و روس��و و منتس��كیولت��ر و م��ول چ��ون یكس��ان اروپ��ا در یم��ذھب یو روش��نفكر یس��تیبرالیو ل

شیگ�را اتھ�ام برون�و ب�ھ دانوژور چون ی. كساست كرده ھیتغذ ھیلیاسماع عرفان از منابع چھیشوپنھاور و ن و ماركس. آث�ار تس�اخ اروپ�ا را مش�تعل رنس�انس ش�د و آت�ش س�وزانده د وی�الح�اد گرد ب�ھ م�تھم ھیو باطن یمانو یھا شھیاند بھ

ح�ق نیمحقق� نظ�ر ام�روزه باش�د ك�ھ یم� ھیلیاس�ماع از مع�ارف میمس�تق یھ�ائ ز سراسر برداش�تین یائیتالیا میحك دانتھ اعتراف بھ را ھم ستیكمون یپطرو شفسك چون یو كس است كرده را جلب ونینیو ماس و كوربن وانوفیا چون یجوئ اند. بوده ھیلیاسماع و خاصھ ھی، امام جھان یواقع یھا ستیكمون نیستنخ كھ است دهیكشان

یذات� ین�دارد و دارا زمیماركس� ب�ھ یربط� گ�رید ك�ھ میھس�ت یبك�ر یھ�ا ش�ھیز شاھد اندین یرانیا زمیالیسوس در نھضت یم� فھ�م بوض�وح انی�و پو و احم�د زاده انیعش�عا یمص�طف چون یكسان مكتوب آثار بھ ھباشد. با توج یم یعیتماما ش یب�را ك�ھ اس�ت ص�باح حس�ن و مكت�ب ھیلیاس�ماع م�ذھب بلكھ زمیالیماتر نھ بزرگ ونیانقالب نیبر ا حاكم روح گردد كھ

ك�ھ ت�وده د و لذا ح�زبكن یر میتفس زمانھ زبان بھ» بقا یتئور رد « عنوان را تحت »شھادت اصالت« بار مكتب نیاول یو ارت��داد م�� التق��اط ب��ھ م��تھم را قیص��د ونی��انقالب نی��و ا س��اختھ ش��انیب��ود پر داده از دس��ت یرا بكل�� اش یانقالب�� ذات

باش�د و یم� یلیش�د ذات�ا اس�ماع یھجر ١٣٤٠ ۀدر دھ خلق نیمجاھد سازمان شیدایپ باعث كھ ھم یا شھی. اندساخت ب�ھ ز بط�ور كام�لی�ن خ�ان رزا كوچ�كی�م یرھب�ر ب�ھ جنگل . نھضتاست یاحكامال صب یو عملكرد نشیو ب منش یدارا ھیلیاس�ماع یكبار دگر از قالعھایرا یكیچر یجنگھا بود كھ قرامطھ از نھضت كرد دوبارهیرو كی و عمل شھیاند لحاظ د.یكشان مدرن سراسر جھان بھهللا تی��خوان��د و آ ید م��ی��تقل مراج��ع از یاریت��ر از بس�� عھیرا ش�� س��تیكمون قیص��د ونی��، انقالب یعتیدكت��ر ش��ر ك��ھ یوقت��از یاریش�ود. بس� ینم� یت�داع ھیلیاس�ماع كن�د ج�ز حكم�ت یم� یمعرف� تجن� اھ�ل مؤمن كیكاسترو را دلیف ھم یطالقان در حكمت اال نداشتھ ھرگز سابقھ كھ است از قرآن یلیتأو یھا برداشت بوضوح یانهللا طالق تیو آ یعتیدكتر شر یآرا

یدر م� الص�فا را بوض�وح اخ�وان ۀرس�ال یاز آرا یاریز بس�ی�ن جنگ�ل نھض�ت ۀدر اساس�نام یا . ب�ا مطالع�ھ ھیلیاسماع یانی��ب ھ�ا) ب�ھ یرض�ائ و د محس�نین�ژاد و س�ع فی�(حن ل��قخ نیمجاھ�د انی�بان یكیدئولوژی�ا در كت�ب یآرائ� نی. چن� میابی�

ب��ھ موس��وم انی��جر ك��ل ك��ھ گف��ت ت��وان یم�� ك��الم كی�� ش��ود. ب��ھ یم�� اف��تی ، بف��راوان یلیاس��ماع یمحت��وائ یول�� نیام��روز یعلم� و نھض�ت بازرگ�ان سمھن�د مكت�ب . ك�لاس�ت خیدر تار ھیلیاسماع و معارف علوم یتكامل ۀادام ینید یروشنفكر یآث��ار مرتض�� مجموع�ھ لح��اظ نی. ب��داس�ت ھیلیاس��ماع تس�ن كی�� یقرآن�� و مع�ارف كی��زیمتاف س��اختن یو عقل� نی��د ك�ردن دانی�در م دگ�ر یدارد و پ�ا پ�ا در خانق�اه كی� ھم�واره ز ك�ھین سروش می. عبدالكرستین خارج قلمرو نیز از این یمطھرش�ود ج�ز در یم� خوان�ده» ین�ید یس�االر م�ردم« ام�روزه ك�ھ دگر آنچ�ھ انیب . و بھاست ھیلیاسماع رو سنتی، پبانقال

.افتینخواھد اسالم خیدر تار یا شھیر و رگ ھیلیاسماع یو آرمانھا معارف رس�الھ نیدر ا كھ دگر است ی، امر شده ء برداشتا سویو ا سوء استفادهی استفاده معارف نیاز ا یحد تا چھ نكھیو او ص�باح و حس�ن ھیلیاز اس�ماع م�ذكور مطلق�ا دم یاف�راد و گروھھ�ا نی�از ا چكدامیبا ھیچرا تقر نكھیز ایگنجد. و ن ینم یم� و مكت�ب م�ذھب نیآور ا تریھمانا راز ح آن نیمھمتر كھ است یاریبس عوامل بھ اند مربوط نزده ھیامام و ھیباطن

٨٦

یو اثن� اس�ت تش�یع باطن ۀمثاب بھ ھیلیاسماع كھ نستیا انشیب نیكمتر گنجد كھ ینم» ھیباطن« یجز در معنا باشد كھرس�د یم انی�پا ب�ھ زم�ان ام�ام ب�تیب�ر غ ھیعش�ر یص�بر و انتظ�ار اثن� ك�ھ باش�د. ھرگ�اه یم� آن یرس�م لب�اس ھ�م ھیعشردو د كھینما یم رخ ھیعشر یشود اثن یم خارج و جامعھ عمل دانیاز م دوباره كھ د. و ھرگاهیآ یم فعل بھ ھیلیاسماع .است كرده را تجربھ مراحلش نیا ۀھم رانیا یاسالم ابد. انقالبی یم یگر و نوحھ یگر یصوف صورت

یدارا جیدند بت��دریرس�� حكوم��ت و بق��درت انیعیش�� ك��ھ ، ھرگ��اهع یعل�� ۀس��ال پ��نج بج��ز حكوم��ت نك��ھیآخ��ر ا ۀو ام��ا نكت�� و بح�ران بس�ت دچ�ار ب�ن یاعتق�اد لح�اظ ب�ھ جیش�دند و ل�ذا بت�در س�نت اھ�ل یو خ�و و خل�ق نیو قوان و آداب اعتقادات

از ھ�ر شیب� یعتیش�ر دكت�ر اس�ت راز ب�زرگ كی� واق�عدر ا ك�ھر فاجع�ھ نیافتادند. ا انحطاط بیسراش و بھ گشتند تیھو یرھب�ر یرا از س�ودا و آن�ان س�اخت ارائ�ھ عھیش� رانمتفك� ب�ھ را شینم�ود و اخطارھ�ا و ھش�دارھا درك یگریر دمتفك ش�امل بلك�ھ س�تین انیعیش� بھ مربوط ا فقطمعم نیشد. ا باورش نیا ۀز اسویو خود ن داشت بر حذر و حكومت یاسیس ب�دل ض�د خ�ودش گ�ردد و ب�ھ یم� دچ�ار اس�تحالھ اش یاسیس ۀسلط ھنگام بھ باشد كھ یم پرستانھ حق ۀشیاند ھر حال را ب�ھ ھیعش�ر یو اثن� ھیلیاسماع نیز بیاسرارآم ۀرابط ھمان توان یجا منیدر ا . افتد یم بر خودش شود و بدست یم، ھ�ر تی�حاكم در رأس زم�ان حض�ور ام�ام ب�دون معن�ا ك�ھ نی. ب�د نمود نو تسن تشیع نیب یكل ۀرابط دگر شامل یعنو

یمایس�� ھ��م تش�یعو اس��ت اس�الم یـ اقت��دار یاس��یس یمایس� تس��ن ا اھ��لی�. و گو ش��ود یم� یجب�را س��ن یعیش�� حكوم�ت یدارا انفع�الش و ت�دافع اب�د و در حال�تی یم� یلیاس�ماع ۀجل�و تھاجمش در حالت اشد كھب یم اسالم یـ عرفان یاعتقاد . دیجو یم ھا پناه مساجد و خانقاه بھ شود كھ یم یعشر ی اثن تی ھو نیب� یتف�اوت چ�ھ یا براس�تی�آ. میابی�ی نم� یو س�ن عھیش� حك�ام یعمل� در قلم�رو حكوم�ت یچن�دان تف�اوت لی�دل نیھم� بھ یاری. بس� انی�و عثمان انیص�فو نیز ب�ی�و ن و س�الجقھ انیسامان نیب نیھمچن شود یم درك عباس یو بن یفاطم یخلفا

ش�ھاب د بس�ر بردن�د مث�لی�تبع و ا در زن�دانی�ش�دند و ش�تھك یعیاسما ش یدر حكومتھا ھیامام بزرگ یو عرفا از علما. اكث�ر گ�رید و دھھ�ا ت�ن یكرم�ان رزا آق�ا خ�انی�ص�درا و مو مال یھم�دان عین القضاةنا و یس یو بوعل یردسھرو نیالد

اند. بوده مغضوب یو سن عھیش یحكومتھا ۀدر ھم ھی امام و حكمت یعلو عرفان و عامالن حامالنو ی، انقالب��ی: حك��ومت باش��د یم�� از اس��الم و ص��ورت و درج��ھ مرحل��ھ ، س��ھھیعش��ر یو اثن�� ھیلیو اس��ماع تس��نن یگ��وئ یھ�ا . اگ�ر فرق�ھ حائ�ل ز خ�طی�و ن اس�ت ھیعش�ر ی و اثن� تس�ن اھ�ل نیب و واصل واسط خط ھیلیا اسماعی. و گو یانفعال ك�ھ گونھ نیبد فرقھ سھ نیا میھقرار د یاصل مالك را و عملشان رسم و بلكھ مینكن فھم شانینامھا را صرفا بھ یاسالم یاز علم�ا و عرف�ا یاریر بس�یی�و تغ لیتب�د یناگھ�ان راز دھ�د ك�ھ یم� یاری�م�ا ھ ام�ر ب� نیشوند. و ا یم شد مفھوم ذكر

و یعدار و س�و عط� یروم� یموال چون یكسان بودن یو دو مذھب میكن بھتر درك گرید ۀفرق بھ یا را از فرقھ یاسالم. میننم�ائ و نف�اق تذبذب بھ گر را متھمید یاریو بس یهللا ول نعمت نا و شاهیس و ابن یطوس نیرالد ینص و خواجھ حافظ ج�امع و ل�ذا مرج�ع است بوده مذھب ھر سھ اصول ینادعلنا م یطوس نیرالدینص خواجھ علما ھمچون نیاز ا یو برخ. یالھ�ور اقب�ال ز عالم�ھی�و ن است دستھ نیاز ھم ھم د جمالیس چون یتیو شخص است گشتھ محسوب یاسالم یعلماو دان��ش و وس��عت ھ��ا ق��رار دارن��د و عظم��ت برت��ر از فرق��ھ یدر مق��ام كام��ل م��انیعلم��ا و حك ۀھم�� ك��ھ نكت��ھ نی��ز ای��و ندھن�د ت�ا آنج�ا یقرار م� خود تیو حما الشعاع بشر را تحت خیو تار جھان مذاھب و بلكھ یاسالم مذاھبۀ ھم مانشانیا ب�ر س�ر تص�احب یو س�ن عھیش� یدع�وا مثل است خود شده خاص ۀفرق بھ كامل مردان نیا قتعل یعمد یا ھر فرقھ كھ

. و حافظ یعرب و ابن یروم یموال

٨٧

: نژاد و شجره یاـ معم ٢٢

یدارا كی�را ھ�ر یعیو ش یاسالم یھا فرقھۀ ھم توان یم و جھانشمول یدیتوح ینگاھ ھا و با فرقھ یر فراسواز نظو ادانی ش� ح�ال ش�امل ح�ق نی�ا ھس�تند. و البت�ھ یاجتم�اع و طبق�ات آنھ�اۀ دور و طیش�را بھ مربوط كھ افتی ژهیو یحق

نیزم� یبشر ب�ر رو یراز بقا حال و مشمول نموده ز دركیرا ن ابطال حق نكھیا شود اال ینم نید انگر و سودا دجاالن سیدر قلم�رو ابل� یام�ر ك�امال عرف�ان س�ازد ك�ھ یم� كی�نزد یالھ� در دس�تگاه سیراز وج�ود ابل� درك م�ا را ب�ھ كھ میساز فرقھ ۀھم ملعون و اكثرشان افتھی قلمرو را نیا بھ یكینزد توانو شھامت از عارفان یشمار انگشتھ ك است یشناس

یبش�مار م� از آن�ان یك�ی یھم�دان عین القض�اة اند كھ گشتھ ختھیدار آو بھ قیملحد و زند بسا بعنوان اند و چھ ھا گشتھ رود.س�ازد و یم� خ�ود مح�روم یذات� ح�ق حداقل را از یاسالم یھا فرقھ گاه وجود دارد كھ یگریمذكور امر د ۀمسئل یجدا

.است یپرست و نژاد و سلسلھ وراثت ۀمعضل د و آنینما یم میعظ یو ضاللت دچار انحطاط یام�ر معض�لھ نی�. ااس�ت آغ�از ك�رده ین�ابود حد خ�ود را ت�ا س�ر شود انحط�اط یمبتال م ینژاد پرست بھ كھ یا ھر فرقھ

ك�ھ اس�ت گش�تھ م�ذھب آن یو راز ن�ابود د آم�دهی�پد شیكماب جھان مذاھبۀ در ھم بلكھ ستین یاسالم یھا فرقھ خاص حد ت�ا س�ر ینژادپرس�ت اش�د مھ�د ام�روزه ھود ق�رار دارد ك�ھی و مذھب لیاسرائ یبن قوم نژاد پرست مذاھب نیا در رأس

را منف�ور و م�ذھب ق�وم نی�ا ك�ھ اس�ت یم�ذھب ۀفاجع نینماد ا نیبارزتر زمیونیو صھ هدیگرد میعظ یاتیا و جنایخولیمالمب�تال ز ك�ھی�ن یاس�الم یھ�ا فرقھ ۀھم نكھیا . و جالباست نموده جھانخواران ۀچیو باز ساختھ انیو جھان مذاھب ۀھم نیاطیش� و بخ�دمت ش�ده آن�ان ۀال�یپ ت�ا ھ�میو نھا دهی�گرائ یلیاس�رائ یبن� و روش راه نیھم� اند بھ گشتھ ینژاد پرست بھ

گش�تھ غ�رق فس�اد در انواع یزندگان اند و در عمل كرده را فراموش و وجدان یمذھب فطرت حد نیتر یو ابتدائ درآمده ز مفتخرند.یخود ن یفساد و المذھب اند و بھ

و مؤمن تواند ھر انسان یم كھ بوده مستودع امام ھمانا موضوع نینخست ۀیلیاسماع ق حبر و مكاشفات از بركات یكینور را بھ مردمان كھ مستقر) است (امام بیغا امام و زبان نائب ۀمثاب بھ باشد كھ یو نژاد و مذھب از ھر نسل یعارف یانسان و شرافت مانیا تا حداقل سازد یحذر مجور بر یو حكومتھا طلبا یرویكند و از پ یم تیو ھدا دعوت امام آن

یب��را زم�ان ام�ام ب�تیغ جب�ران تنھ��ا راه مس�تودع ن�د. وج�ود ام�امیایدرن جب��ر و س�تم اس�ارت ن�د و ب�ھینما خ�ود را حف�ظ یدی�تقل شود و ھر مرجع یم جبران یدودتا ح د از مراجعیتقل بصورت یعشر یاثن ۀعیدر ش مسئلھ نیا . است قیخال

باش�د بق�ول یو ن�ژاد توان�د از ھ�ر نس�ل یم� امام نیا باشد كھ یم مستودع امام یو نوع زمان امام نائب ۀمثاب عمال بھ شمر. از نسل یو حت ع یعل عمر و چھ از نسل چھ یمولو ك�رد و در چن�ان فرام�وش یرا بكل� مس�تودع امام قتی، معنا و حقرتیو ح تأسف الر با كمیاخ در قرون ھیلیاسماع یول

جعف��ر ص��ادق و ام�ام معص��وم امام�ان خ�ود را ب��ھ ك��ھ یا نام�ھ نس��ب كی�ب��ا را یھ��ر كس� افت��اد ك�ھ نی�و د امام��ت یقحط�و افتخ�ار یگ� ژهی�و نیبزرگت�ر ھر چن�د ك�ھ ھیلیسماعدر ا یپرست و امام عطش نیخود قرار داد. ا كرد امام یم منسوب

.است دهیدچار گرد بطالت اشد ر بھیاخ و در قرون بوده یانحرافات و آفات نیچن مبتال بھ شیكماب ھمواره است آن لی��دل نیھم�� و ب��ھكن��د یغوغ��ا م�� ری��اخ ق��رون ۀیلیدر اس��ماع اس��ت یپرس��ت ن��ژاد نیع�� ك��ھ یپرس��ت نام��ھ و نس��ب ش��جره شیرا پ� از امام�ان سلس�لھ نیچن�د ك�ھ اس�ت ش�ده میتقس دھھا فرقھ بھ یقالب یھا نامھ نسب نیچن اساس بر ھیلیاسماعو دچ�ار دخ�ل ، امام�ت انی�داع نی�از ا یك�یھ�ا ب�ا ظھ�ور نامھ شجره نیاز ا كیز ھر یكبار نی و ھرچند وقت نھاده یرو

٨٨

نی�ش�وند و ا یم� گذش�تھ امام�ان ر ن�امیی�با تغ مواجھ مستمرا یلیاسماع یھا فرقھ نیاز ا كیگردد و لذا ھر یم فتصر و یمس�لمان تی�ھو یبكل� حد كھ تا آن است بوده ھیلیاسماع در جماعت یو المذھب یگر ابطال و یپوچ امر خود از علل

اند. وستھیپ یگر اباحھ ۀجرگ و بھ دهخود را انكار نمو ۀیامام و شناس�نامھ چگون�ھ یدارا یس�تیبا ظھ�ورش ھنگ�ام ب�ھ زم�ان ام�ام یا براس�تی. آاست ھیامام كل بھ مربوط معضلھ نیا

اگ�ر ك�ھ آم�ده میك�ر ؟ در ق�رآن د نس�ازندیب�ار ش�ھ نیچن�دم ین�د و او را ب�رایبفرما لط�ف انشیعیباش�د ت�ا ش� یھائ نشانھ كی� را واقعھ نیورزند و ا یكفر م انكار و ھم زبا آشكار شود اكثر مردم مردمانخود بر و عرش مالئك ۀخداوند با ھم

نیدر ن��ژاد او كمت��ر ھ��م لیاس��رائ یب��ود و بن�� لیاس��رائ یبن�� ین��اج ك��ھ حیمس�� یس��یخوانن��د. ع یم�� یب��از و ش��عبده طلس��م ۀمعض�ل كی� نی�ا . پ�سس�اخت او را انك�ار نم�ود و مص�لوب كرد ب�از ھ�م مالحظھ یاز و معجزه آنھمھ و نداشت یدیتردنژاد و از درب یو رستگار و نجات و امامت مانیاۀ مسئل نی. بنابراكفر بشر است بودن بر العالج و دال است یبشر

ۀتنھ�ا معج�ز و ز ھس�تی�ن معج�زه خ�تم نی�، دمحمد نید لیدل نیھم بھ ندارد. درست یپاسخ ھرگز و معجزات شناسنامھ یت�ر م� را ك�افر كن�د و ك�افران یاثر نم� مؤمنان جز بر دل البتھ كھ اوست قول یروحان ۀو جاذب و معرفت كالم او ھمان

. شد نیچن حضرت در عصر خود آن د ھمانطور كھینماو رفص� امتح�ان شیدر عصر قاجار ب�را باب محمد ید علی س امامت یعااد یدرست صیتشخ یبرا كھ میآور یاد می بھ

یدر درس� بخاطر رد شدن یاز او كس آمد. تا قبل واجب لذا قتلش مردود شد و گذاشتند كھ یعرب اتیو ادب نحو و زبان» دی س�« ح�ال؟ بھر ش�د یم قیتصد آورد امامتش یم ستیب ۀنمر امتحان نا اگر در آیآ یبود. ول نشده اعدام بھ محكوم ۀدرب�ار یزیتبر را رد كند. از شمس یعائاد نیچن توانست یاصوال م یكس چھ بود چرا كھ مورد قبول شیكماب بودنش .و حوا ھستم ور آدمیغ از فرزندان یكی: گفت كردند كھ سئوال اش شجره

مب�ادا ب�ا د ك�ھیگو یفرزند خود م بھ تی وص در لیاسرائ یبن نیسیاز قد یكی كھ است ) آمده(تورات قیعھد عت در كتاب توان�د ینم� یس�خنان نیچن� ب�ا خوان�دن چكسید ھیترد ی. بیما را فاسد ساز خون و یكن ر از نژاد ما ازدواجیغ یدختر لیاس�رائ یبن� یای�انب بھ یپرست نژاد نیچن تعلق بودن نادرست حال. بھر منزجر نگردد اش یادعائ و مذھب قوم نیا از

س�تند و ب�ا زن�انیز انی�رانیا انیمدر لیاسرائ یبن یایاز انب یاریبس كھ چرا است كامال واضح یمانیو ا عقل بر ھر اھلخ�ود را و امام�ت كردن�د ازدواج یق�ائیآفر اھانیو س� انیو روم انیرانیما با ا اماناز ام یاری. بس كردند ازدواج یرانیا

از یك�یگر ق�رار دارد و یك�دی مقاب�ل ۀخ�دا در نقط� نی�و د یپرس�ت ن�ژاد نینمودن�د. بن�ابرا یجار ر اعرابیغ نیاكثرا از ا میاب�راھ توس�ط لیاس�ماع ذب�ح ك�ھ اس�ت ن�ژاد ب�وده ھی�رد بر علھمانا نب بزرگ امبرانیپ ۀدربار یالھ امتحانات نیبزرگتر

شد. سرآغاز امامت كھ است حق نیا نشان نیاز مھمتر یكی ن�ژاد پ�س اس�ت و م�ذاھب اق�وام ۀھم� یو انس�ان ین�ید ارزش نیت�ر یو جھ�ان نیمھمت�ر تو محب� یاگر از خود ـ گذشتگ

اس�اس نیز ب�ر ھم�ی�ن یا ھ�ر فرق�ھ تی�ق�رار دارد. و حقان ین�ید اخ�الق یمركزۀ ھست نیا بلمقا ۀدر نقط درست یپرست ۀاس�و یعن�یز ین . و اماماست فرقھ آن ابطال نشان نیبزرگتر یا فرقھ در ھر ینژادپرست یعنیخورد یم محك بھ یفطرباشد. یا و فرقھ یر و نژادیحق یتواند امر ینم امامت نیبنابرا . نجھا بر كل و احاطھ و علم ثار و معرفتیو ا عشق .خاص یا فرقھ امام و نھ است زمان امام لیدل نیھم و بھ است زمان كل تیظرف یدارا امام

د ش�دند و یود مھج�ور و ش�ھدر ن�ژاد خ� یجملگ� ص�در اس�الم امام�ان لی�دل نیھم� و بھ ضد نژاد است یذات یدارا امامت پرس��تان ن��زاد ان��د. و ھم��واره ن��ور ب��وده نی��ا ۀكنن��د اف��تیدر نیبزرگت��ر انی��رانیو ا اف��تی ر ن��ژاد انتق��الی��غ ب��ھ نورش��ان

لی�دل نیھم� ب�ھ درس�ت و است یپرست نزاد ز مطلقین امام ، چرا كھ نژاد پرستان كنند نھ یم را درك امام )(خداپرستان

٨٩

یپروردگ�ار و ب� و نزاد بودن تی احد وصف كھ است دهینام )د (اخالصیتوح ۀسور را مصداق ع ی، علص امبر اكرمیپ .اوست یھمتائ

. یز ھر كسیكند و ن یافشاء م خود را كند ابطال یم ھا را لعن د و سائر فرقھیستا یخود را م كھ یا ھر فرقھ . ام�ام اش شناس�نامھ ۀبواس�ط شود ن�ھ یم خود شناختھ و عدالت و عشق نور عرفان ۀبواسط امام ھنكیآخر ا و حرف. در اخب��ار و س��واد و معج��زاتش زانی��م ۀبواس��ط نم��ود و ن��ھ درك كی��ژنت و ینگ��ار انگش��ت قی��از طر ت��وان یرا نم��

اند. نیچن یاریبس ھمانطور كھ دانست یو ناج ما را امایس سازمان وتر بزرگیكامپ یستیبا یم نصورتیا آدم بر نف�س سیورود ابل تنھا درب كھ وسوسھ نیكافر شد و ا بود كھ» شجره« بھ شدن وسوسھ ۀبواسط آدم حضرت

م�آب و مق�دس نیت�ر فی�و لط نیت�ر دهی�چیپ رسد ك�ھ یشد. و بنظر م ازل جنت او از و ھبوط میعظ خسران بود موجب از ھم�ان ھك� ش�جره نی�ا ب�ھ تام نیا باشد و امتحان امامت ۀشجر ۀھمانا وسوس یمحمد در امت سیابل ۀوسوس نیتر

و خب�ر یبخ�ود ـ آئ� موجب ھم یازل جنت ۀشجر ھمچون كھ وسوسھ نیشد. ا ھا ھا و نفاق تفرقھ ۀھم العلل آغاز علتاز یت�یروا ب�ھ ھم�انطور ك�ھ اس�ت ص محمد نیاسرار د ۀ، راز ھم و سقوط ھبوط موجب و ھم است معرفت ) و(نبوتو امام��ت یدع��و ح��ال. بھراس��ت امام��ت ھم��ان» ممنوع��ھ ۀش��جر« ش��ده محس��وب ب��زرگ لی��تأو كی�� ك��ھ ع ص��ادق ام��امد ی�پد فرق�ھ س�تیدو ح�دود ك�ھ است بوده انیعیش و خاصھ یمحمد تام ۀوسوس نی، بزرگترحق امام یجستجو نیھمچن یھ�ا ھ�ا در فرق�ھ وسوس�ھ نی�ا نیدتریش�د دھند ك�ھ یم خود ادامھ اتیح ھنوز بھ یو برخ رفتھ نیاز ب یبرخ كھ آورده یحضور دارد و تقر ھیصوف و یفلس�ف ۀجنب� اند كھ ھا برخاستھ فرقھ نیا از بطن تیو ھدا و نجات امامت انیداع ۀھم با

تص�وف ۀد آورن�دی�پد دارد ك�ھ لیاس�ماع پس�رش و ص�ادق ام�ام در عرف�ان شھیر ھیصوف اناتیجر نیا ۀھم یكیدئولوژیا را بر ھیصوف یـ فلسف یعلم و زبان كرده رسوخ یو رضو یسلمان تصوف یھا شعبھۀ و در ھم است بوده ھیلیاسماع

یكیدئولوژی�ا دارد و عرف�ان یلیاس�ماع یذات� ھیص�وف یھ�ا فرق�ھ ۀدر ھم� انھیص�وف و لذا منط�ق ساختھ جیمدار خود بسو یائص�احم�د اح خیص�درا و ش�و عط�ار و مال یروم� یو موال یو بوعل یسھرورد و یعرب ابن در مكتب اسالم جھان خیو ل�ذا ش� ب�ود االئم�ھ خیش ع صادق امام . چرا كھاست یلیاسماع یالفبا یدارا یجملگ یشبستر خیو ش ینسف زیعز

لیو اس�ماع یموس� یعن�ی وج�ود دو پس�رش در سمت حضرت آن امامت ظاھر و باطن كھ ید. گوئیز گردین عھیش الفرق انامام� تی� ترب مكت�ب یب�ان ھ�م لیش�د و اس�ماع بی�غا و» مس�تقر« امام�ان اس�اس ع یموس� د ك�ھی�گرد یمتجل و میتقس

یب� و م�ذھب اس�ت تصوف مكتب ھمان نیاند و ا بوده بیغا امام انیو فدائ مرگان شیپ و سپر بال كمدر ح كھ مستودع ید م�ی�نما یكن�د و دع�و كی�زدمس�تقر ن ۀش�جر آن خود را بھ شود كھ وسوسھ شجره یب مذھب نیا كھ . و ھرگاهشجره

دگر. یاریو بس سوخت باب محمد ید علیس سوزد ھمانطور كھ امبر ھ�میو پ بوده یكی شان پدر ھمھ چونكھ دندی س یبشر یابنا ۀھم چرا كھ ستین یمعنائ چیھ لزوما بھ بودن» دی س«

دیس� ھم�ھ ب�ود. پ�س آدم ھم�ان د ازلیس� نی�ب�ود و ا دهیاو را آفر انشخداوند با دست و بوده ھم بھشت اھل و تازه بوده یزی�ن�زاد ش�ود و از ن�زد خ�ود چ ب�ھ از ن�ژاد ب�دارد و متوس�ل دس�ت ك�ھ اس�ت ی(بزرگ�وار) كس� ید واقع�ی س� یھستند ول

برت�ر خوان�ده لیاس�رائ یبن� یای�برا از ان آخرالزم�ان مؤمن�ان ص اك�رم امبری�باشد. چرا پ یزیابد و چیب یزیبجوشد و چكن�د یم� ھ�الك ك�ھ را یگروھ� نینخس�ت موع�ود در آغ�از ظھ�ورش یمھ�د كھ آمده ع صادق از امام یتیروا و در . است ۀدرب�ار یا مالحظ�ھ نیكمت�ر ھ�م زم�ان ام�ام نیبن�ابرا . ان�د ھا كرده او فتنھ نید بنام ھستند كھ محمد د آلی از س یگروھ دارند. عیفج یاكثرا عواقب خواران راثیو م ستین یر و بركتیخ یعموما دارا یموروث . اموال ندارد خودش ۀشجر محمد بردارد از امت تلو عدا و وجدان معرفت یایدر اح یگام یھر مسلك عنوان و تحت جھان یدر ھر كجا یھر كسامبر و ی�پ اط�راف نینم�ود و اكث�ر مخلص� یمعرف� خودش تیب را علنا اھل یفارس سلمان مانطور كھھ اوست تیب و اھل

٩٠

لیاس�رائ یبن� ق�وم انی�دھن�د. از می و م� دادن�د اش�اعھ را در جھ�ان نشی�د ح�ق بودند ك�ھ ر نژادشیو غ ر عربیغ یعل انتق�ال ر ق�ومشی�غ اء بھیانب ھمان و حكمت بشر است اقوام نیتر گمشده قوم نیا امروزه یول امبر برخاستیپ ھزاران

.افتی ب�ر ن�ژادش ك�ھ اس�ت آن . انس�اناس�ت آدم یبن� یگ� زده طانیو ش� و ض�اللت یتب�اھ داس�تان ھمان نژاد و شجره داستان . آموزند یما مھ ب اء و امامانیانب خدا و مكتب نید كھ یدرس اساس نستی. ا دیآ فائق

٩١

: یعرفان عشق ۀـ حماس ٢٣

و تبھك�اران قت�ل فرم�ان اس�الم جھ�ان قالع در كھ ، آنگاهاش یخیو ظھور تار ھی تق یدر ھر دو قلمرو ھیلیاسماع مذھبۀ یلی. اس�ماعاس�ت ب�وده یائد و ف�دی� مر اقعش� تیترب ، مكتب دیسر كش بر تصوفۀ خرق كھ داد و آنگاه یرا م منافقان ند.ک اد آورد و باوری ھا را بھ حماسھ نیتواند ا یم یسخت امروز بھ ۀرفت و بخواب مدرنو فرھنگھ�ا ۀھم� ح�ال آور ش�امل رتی�و راز ح ق�تیحق نی�. ازد و ب�العكسی�خ یم� ب�ر ظلم�ت ن�ور از اش�د اش�د ھمواره .است قاعده نیھم ز مشمولین ھیلیو اسماع تسا بوده جھان و مكاتب مذاھب خیدر ت�ار یا س�ابقھ چیھ� از آن و قب�ل اس�ت بوده یلیاسماع انقالب از مكتب تماما برخاستھ یمعنا كی» یفدائ« یمعنا

) را در طلبان�ھ (ش�ھادت یانتح�ار اتی�عمل د ك�ھیرس� اوج ب�ھ ب�ود ك�ھ و الموت صباح حسن در نھضت واقعھ نیندارد. ا ھم�ان نی�ش�د. ا س�وم جھ�ان در جوام�ع یانقالب� یھ�ایروزیپ ۀھم� یر بنایز سنگ جھان ستمیب نھاد و در قرن بنا خیتار

اس�ت بش�ر م�درن نی�د از وج�دان یامروز تنھ�ا عنص�ر تا بھ بود كھ مدرن در كالبد نسل یلیاسماع انیفدائ روح رجعت اس�ت یص�باح م�ذھب روح ھم�ان نید. ایربا یم را از جھانخواران كند و خواب یم مقاومت تیجنا و ستم ر مقابلد كھر و ی�در الجزا یلیاس�ماع انیف�دائ نی�. اگ�ر ااس�ت ك�رده نم�ا س�لب آدم نیاطیگر ش�یو د و شارون را از بوش شیآسا كھ

دهی�را بلع تیبش�ر ھ�ا، ك�ل س�تیالیامپر نبودن�د ت�اكنون جھان و سائر نقاط تنامیو و جو كامبو رانیو ا كوبا و افغانستان یاھ�� ر چكم��ھی��ز رانی��كش��ور ا نبودن��د انیف��دائ نی��ب��ود. اگ��ر ا نمان��ده یب��اق یمعن��و یھ��ا از ارزش ینش��ان چیبودن��د و ھ��

ك�ھ یو كس�ان اع�راب ب�ھ قمتعل فقط ع یعل یعرفان و عشق ص محمد نید نمود كھ د دركیبود. با نابود شده انیامصد و از ھ�ر جھ�ان یكج�ا در ھ�ر یش�رافتمند نور در ھر انس�ان نیا باشد بلكھ ینم است ، مسلمانراثیمۀ بواسط نامشان

ین�ید نی�ا و ج�ز اس�ت م�انبش�ر در آخرالز یابن�ا ۀھم� یفط�ر نی�، د كن�د. اس�الم یم حضور دارد و عمل ینژاد و مذھب را متبلور سازد. یباشد و ارزش داشتھ یذات یو معنائ و قوت فعل كھ ستین نیھم� ستین انیدر م یا امامیو ستین یجھاد نیچن امر بھ كھ آنگاه یاند. ول بوده جھاد افضل یھا اسوه انیفدائ نیا

و اس�ت شیخو نفس ھیو جھاد بر عل نفس ھمانا معرفت پردازند كھ یم» اكبر جھاد«ر كا بھ در قلمرو تصوف انیفدائ طیدر دو ش�را باش�ند ك�ھ یم یاز امر واحد دو صورت ۀمثاب د بھیو مر ی. فدائاست» دیمر« شیدایپ ۀعرص ھمان نیا

تی�ترب نی�ا از رس�الت دو موض�وع عنوانب و عرفان عدالت: كنند یم عمل متفاوت ۀدو گون ند و بھیآ ید میپد متفاوت. ھرگ�ز و ب�العكس اس�ت نف�س معرف�ت حاص�ل را عدالتیو معلولند. ز واحد علت در آن اند كھ ھیلیاسماع مكتب افتگانی

م�ذھب نی�ا . عش�قاست ودهنب شعر و شعار و اطوار عاشقانھ ، ھیلیاسماع . عرفان باشد تواند عارف ینم ظالم انساناو كی�نزد ارانی� و از ص�باح ھمعص�ر حس�ن از عارفان یكی یسجستان عقوبی ابو . بطور مثالاست بوده یتماما جانباز

. و جن�گر اس�تیشمش� گ�رشید سد و در دستینو یم دارد و كتاب قلم یبود در دست ز شدهیاو ن نیجانش یدایكاند كھ نی�. ا ان�د نگون�ھیا ص�باح حس�ن انی�كن�د. اكث�ر داع یكار م عملھ ھا چون ر قلعھیدر تعم حال نیكند و در ع یم یكیچر رت�ر از او و خان�دانشیفق یكس� و در الم�وت اس�ت یمكتب� نیچن� ۀز اس�وی�ن ص�باح . خود حس�نوار است یعل انسان كی ندارند. مكتب نیا بھ یشباھت نیھا كمتر خان . آقاستین

عق��وبی، و اب��و یمحم��ود سجس��تان ، یطوس�� نیال��د ، ش��رفیرزاد قھس��تانی، ش��نیال��د كفش��گر، احم��د قط��ب ۀاب��وحمز رتی�ح یانی�عا و جنگجواد یب یو عارفان بزرگ یدانشمندان یجملگ صباح حسن انیگر از داعید و دھھا تن یسجستان

یعرف�ان عش�ق افتگ�انی پ�رورش ن�انیآورد. ا یاد م�ی� را كمت�ر ب�ھ ن�انیا چ�ون یھ�ائ نمون�ھ یبش�ر خیت�ار بودند كھ آور

٩٢

د ب�ھی�نھادن�د. و با راثی�م ب�ھ ق�تیحق عاش�قان ۀھم یبرا یآدرس و نام چیھ یخود را ب سنت بودند كھ ھیلیاسماع مكتب نیرالدینص�� خواج��ھ یعن��ی و جھ��ان اس��الم خیدر ت��ار اس��تیو س نی��و د عل��م ۀنابغ�� نیآورت��ر رتی��ح ك��ھ میباش�� اد داش��تھی��

ج�وھر ق�رص كی�ر و یو شمش� . مھ�ر و قل�مس�تیز در الم�وت س�ال از ده شیب كھ است مكتب نیھم ۀز پروردین یطوس یم قمار عشق با مرگ كردند. آنان یم لبا خود حم انیو فدائ انیداع نیا ۀھم بود كھ یزیانور) تنھا چیس (مثل اكیتر

بود. مرده آنان در مذھب باختند. مرگ اس�ت مان�دهیباق از آن كیس�مبل یش�ینما فق�ط ام�روزه ك�ھ تص�وف یھ�ا در سلس�لھ یعرفان د و ارادتیمراد و مر ۀمعضل

خ�ود ش�عبھ یرا بخ�ود ھیص�باح یس�تیباشد و ل�ذا با یم صباح حسن در مكتب خاصھ ھیلیاسماع تماما دستاورد فرھنگ نیا اوج و كمال كامل ۀیلیاسماع ھمچون را صباح حسن مكتب یستیبا واقعو در دانست ھیلیاز اسماع ار خاصیبس یا

یخ�واھ آرم�ان در فرھن�گ یاجرائ� فس�تیمان كی� ب�ھ بار آورد و مبدل را بھ آرمانش و اصول ۀھم نمود كھ یتلق مذھب و كم�ال تم�ام ب�ھ را ھی�امام وج�ھ ھ�ر دو بود توانست دهیگرو ھیلیاسماع بھ ھیعشر یاز اثن كھ صباح . حسن بشر نمود

.یجعفر عرفان ھم و یجعفر فقھ باشد: ھم اش سازد و خود اسوه یمتجل یمؤمن�ان نیافتند ك�املتری یم و قرآن عرفان و نیو د از دانش یكاف یا هبھر یجملگ كھ صباح حسن دانیو مر انیفدائ

در اط�راف یمؤمن�ان نیاز چن� ت�ن حدود چھ�ل یتیروا بھ نمودند. اگر در صدر اسالم ، رخ مذھب خیتار در كل بودند كھ از قلع�ھ كی�د آم�د. ھ�ر ی�پد كیو چر عارف ھزار مؤمنحدود ھفتاد صباح با حسن د آمدند در رابطھیپد ع یامبر و علیپ ب�ود ك�ھ یھ�ا بح�د قلع�ھ نی�ا یروحان ۀبود. جاذب یعرفان دانشگاه كیو ینظام پادگان كیواحد در آن صباح حسن یھا م�ذھب ب�ھ از خروج شدند پس یم مراكز نیوارد ا مذاكره یبرا كھ یسلجوق و ملكشاه یعباس یخلفا رانیاز سف یبرخ نی�ا ، عش�ق و ن�ھ عرف�ان و ن�ھ ب�رده م�انیاز ا یب�وئ ھرگ�ز ن�ھ ك�ھ آنان است واضح حالدند. بھریگرو یم صباح حسن واق�عگذارن�د و در یم� و امث�الھم و جن�ون شیو حش� یمغ�ز یج�ادو و شستش�و حس�اب را ب�ھ انیف�دائ یا افسانھ ارادت

ب�اد گ�نج ص�احب ص�باح حسن اند كھ شده رباو نیبر ا یاروپائ جاھل نیاز محقق یبرخ ی. و حت كنند یم نفس بھ سایق یم� نف�س اس ب�ھی�ق زی�ن ن�انی. ااس�ت دهی�خر یو م نموده یم روح قبض قیطر خود را بدان دانیمر كھ بوده یا آورده

د شدند.یشھ از آنان یاریو بس ستھیو فقر ز یگ آواره را بھ یعمر كیچر و عارفان ندانشمندا نیكنند. اكثر ا. اس�ت بش�ر ب�وده خیر در ت�اری�نظ یب� یانس�انھائ ۀپرورن�د اش یعش�ر یو اثن� یلیاس�ماع در ھ�ر ص�ورت ھی�امام خیتار یعش�ر یاثن� كی� یب�وعل ب�ر عك�س ك�ھ یانی�س�رو قبادب�ود و ناص�ر خ ش�ده یعشر ی اثن یلیاسماع كی نا كھیس یبوعل آواره ھی�امام مع�ارف ۀتوس�ع و مردم�ان بھ و خدمت قتیحق ۀاشاع یرا برا یز عمرین شانیبود ھر دو شده یلیاسماع

تند.رف ز از جھانید نید بودند و در تبعیتبع در یشھر بھ یو شھر یزندان بھ یستند و از زندانیز یھ�ا ارزش ینن�د و الگ�ویافریھ�ا ب حماس�ھ یو داس�تان یفرض� یھ�ا تیدند تا از شخصیكوش ھودهیب چھ یفردوس امثالو یعرف�ان عش�ق ۀاس�و كی� ھامل�ت خ�ود چ�ون یفرض تید تا از شخصیكوش ھودهیب ز چھیر نی. و شكسپ سازند یانسان شد. یمار روانیب كی بھ لتا مبد ینھا د آورد كھیپد یانسان ی، مھ�د ظھ�ور انس�انھائیاحص�ب ۀیلیاس�ماعن چ�و یو مكتب� مذھب چیھرگز در ھ ر جھانیاخ ۀدر ھزار یدیتوح معارف كبار دگ�ر درید و موح مخلص یو انسانھا یدیتوح معارف نی. ااست ، نبوده صباح حسن دانیو مر انیداع چون كامل دوران نی�ا جھ�انخواران و در مقاب�ل ش�دند یمتجل� اس�الم در جھ�ان یگون�اگون و مكات�ب مذاھب عنوان تحت ستمیب قرن یھ�ایت�ا جمھور یجن�وب یایاز آس� مؤمنان نیسازند. ا یم آماده زمان ظھور امام یرا برا كنند و جھان یم یگ ستادهیا

ش�وند یم محسوب نیزم یبر رو بشر مدرن ید آرمانیكا و اروپا تنھا امیآمر تا قلبو انھیخاورم یكشورھا و ھیروس

٩٣

یرو یھایتنھ�ا روش�نائ ارانت�انی: ش�ما و ھس�تند ك�ھ ارانشی� و ابوالخط�اب ب�ھ ع ب�اقر محم�د ام�ام سخن آن و مصداق ! دیھست نیزم

ن�ام ك�ھ دانن�د بھت�ر اس�ت یم� یس�تیترور را ینیفلس�ط یس�نگھا قلوه یول كیرا دموكرات یكائیآمر یبمبھا كھ و اما آنان . كنند حذف ، تیآدم و بلكھ مسلمانان ستیخود را از ل

آخر: كالم

تاس اتھامات یایدر ابتالء بھ خود موجب )یخالفت ۀیلیاسماع (و نھ ھیامام ۀیلیاسماع ۀدربار نمودن یاظھار نظر مثبت نی�ا . یخالفت� ۀیلیاس�ماع از جان�ب یگ�ریو د ھیلیاسماع یخیتار دشمنان یكی: جانب از دو میعظ یثاریا و لذا مستلزم

یدر قلم�رو تنھ�ائ یھ�ر حق� ھم�واره كھ باشد چرا یم یقتیاز ھر حق دفاع یگ ژهی، و و دشمن از دوست دو جانبھ اتھام و ھ�ر م�ذھب ۀكنن�د مسخ نیرا بزرگتریباشند ز یم ناخلفش روانیپ اتفاقا ھمان دشمنانش نیتر یقدارد و ش یم بر گام

در خ�ارج یقت�یھ�ر حق یق�یحق م�دافعان اصوال لیدل نیھم . بھ ھستند طلبش و فرصت جاھل روانیھمانا پ یاھحق مكتب ند.ینما یم رخ آن یسنت روانیاز پرا از آث�ار ھیلیو اس�ماع ھی�امام م�ذھب قیحق�ا ك�ھ اس�ت اس�اس نی! ب�ر ھم� دوس�ت از نادان دانا بھ دشمنان كھ یبراست ندارن�د آنھ�م جز وراثت یتی ھو كھ نادان نمود تا از آثار دوستان استخراج توان یبھتر م و امامت و اسالم نید دشمنان

. سازند یمق ح مردان را كھ یخی، تار سندینو یرا م خیتار كھ ینھند، شاھان یم یبر جا شاھان كھ یراثیم ك��ھ اس��ت ب��ارز و مشعش��ع ن��اناو چ و نھض��ت یزن��دگ تی��باش��د حقان ك��ھ یو مس��لك ھ��ر م��ذھب ب��ھ قمتعل�� ص��باح حس��ن ك��ھ دارد. آنچ�ھی��وام نیتحس� را ب��ھ ش�رافتو و ع��دالت ق�تیحق رد و ھ�ر جس��تجوگری��گ یق��رار م� یا ھ��ر فرق�ھ یس�وفرا

كی�� اس��ت ك��رده یدتی��عق ۀعق�د كی��دچ��ار ص��باح از حس��ن و دف�اع را در درك نیخ��وار س��الط راثی��م و یس��نت ۀیلیاس�ماعدر ح�د ك�ھ ت�ا آن است گشتھ انیعیو ش مسلمانان ۀھم ریدامنگ امروزه البتھ كھ است مانیا و بحران یتی ھو یسرگشتگ

شود. یم ید و شرمساریدچار ترد معصومش امبر و امامانیاز پ دفاع نیچن� نیت�ر ابی�از كم یك�ی ص�باح حس�ن امر واح�د ش�ود. و بھ مبدل ینیو د یمل تیھو افتد كھ یم اتفاق ار بندرتیبس

از یح�د چن�ان ب�ھ را یگانگی نیو ا ساختھ یواحد تیھو بھ را مبدل یگر عھیش و تیرانیا كھ ماست خیدر تار یاتحاد یمحقق� چیو ھ� اس�ت گش�تھ یانس�ان ۀاس�و كی� ب�ھ مب�دل جھ�ان انی�جو ح�ق ۀھم� یب�را ك�ھ دهیو اخالص رس�ان تیمعنو

حس��ن ۀخ�ورد قس�م نانآور در آث�ار دش��م رتی�ح تی�واقع نی��زد. ای�بگر وج�ودش عظم�ت از تشعش��ع ق�ادر نب�وده ت�اكنون صباح ك�ھ» ینیج�و یجھانگش�ا خیت�ار«و » خیالتوار جامع«و در » آدمكشان« شود در كتاب یم دهیتر دح واض اتفاقا و مشكوك نیتر و مخدوش نیتر رنگ، كم داشتند. و در مقابل را صباح حسن تیشخص یساز نابود تیمأمور ھر سھ

انیلیاس�ماع بخص�وص جس�تجو نم�ود یف�اطم یخلف�ا م�دافع انیلیدر آث�ار اس�ماع یستیرا با صباح حسن تیشخص نیتر نی�ا عالجند كھال یدچار تناقض شیخو تیباشند و لذا در ھو یم صباح حسن ونیخود را تماما مد تیموجود كھ ینزار

.است بوده فرقھ نیا یتیھو یب یاصل امر خود از علل رو ھم�انی�پ ھ�ا ك�ھ ز آق�ا خ�انی�س�تند و نیز یم� ش�ب كی�ھ�زار و یدر قص�رھا ك�ھ یفاطم یاگر قرار باشد خلفا یبراست نی�از ا یبكل� صباح حسن نكھیجز ا ستین یا چاره نصورتیقلمداد شوند در ا ھیلیاسماع امامان حساب ھستند بھ سنتامروز تا بھ یخیتار قاتیتحق ۀمجموع بھر حال . ندارد نینش كاخ امامان نیبا ا یشباھت نیرا كمتریباشد ز خارج فرقھ

٩٤

ۀ عیش� كی� را فق�ط ش�انیت�ا ایز نھای�. م�ا ناس�ت ج�دا ك�رده یرا بكل� ص�باح حس�ن حس�اب و گش�تھ یخروج نیچن منجر بھ یران�یا ۀعیش� كی� ك�ھ میب�ال یم� بخ�ود یاب�ر انس�ان نیوجود چن ز بابت. و ا و بس میدان یم ع یعل د مكتبیمر و یرانیا

.ھیاز امام یا جلوه بعنوان است» ھیصباح« ھمان صباح حسن مكتب بر نام نی. بنظر ما بھتر میباش : میساز یم رسالھ نیا تامخ سنح ») دندیند«یبجا» نخواستند(« یتصرف را با اندك یرازیش از حافظ یتینجا بیدر ا

زدند افسانھ ره قتیچو نخواستند حق را عذر بنھ ھمھ تھفتاد و دو مل جنگ

٩٥

: اند قرار گرفته مورد استفاده رساله نیدر ا كه یمنابع یریهللا مش دكتر اسد ۀ، ترجم كوربن یاثر ھانر» یاسالم ۀفلسف خیتار«ـ ١ یا بدره دونیفر ۀ، ترجمر ھاجسناث» ھیلیعاسما ۀفرق«ـ ٢ یهللا منصور حیذب ۀر، ترجمیآم اثر پل» خداوند الموت«ـ ٣ یسمنان یاحمد پناھ - محمد فیتأل» صباح حسن«ـ ٤ یا بدره دونیفر ۀـ ترجم یدكتر فرھاد دفتر فیتأل» ھیلید اسماعیو عقا خیتار«ـ ٥ آژند عقوبی ۀ، ترجممقاالت مجموعھ» خیاردر ت انیلیاسماع«ـ ٦ آزاد فیس حمنالر اثر عبد» یفاطم یخلفا خیتار«ـ ٧ هللا فضل نیالد دیرش اثر خواجھ» خیالتوار جامع«ـ ٨ جواد مشكور محمداثر دكتر » یاسالم یھاھ و فرق عھیش«ـ ٩ این سیرئ میاثر رح» تا بعد از مزدك«ـ ١٠ عارف صادق محمدد یس ۀترجم یالحسن معروف اثر ھاشم» تشیعو وفتص«ـ ١١ نیرائ لیاثر اسماع» یفراماسونر«ـ ١٢ آزاد فیاثر س» ھیلیاسماع ۀفرق ۀخچیتار«ـ ١٣ كشاورز میكر ۀترجم یاثر پطروشفسك» رانیدر ا اسالم«ـ ١٤ یعتیشر یاثر دكتر عل» یصفو تشیعو یعلو تشیع«ـ ١٥ ینیكل خیش فیتأل» یكاف اصول«ـ ١٦ یحر عامل نیحس محمد خیش فیتأل» یقدس ثیاحاد«ـ ١٧ زاده عماد فی، تأل» )(عجعفر صادق امام یزندگان«ـ ١٨