Felsefeye Giriş - 2 Giris - 2 - Hilmi Ziya Ulken.pdf · Böylece Felsefeye Giriş, bir mantık ve...

FELSEFEYEGİRİŞ-2

HİLMİZİYAÜLKEN

FELSEFE

TÜRKİYEİŞBANKASIKÜLTÜRYAYINLARI

©türkiyeişbankasıkültüryayınları,2008

editörlerRÛKENKIZILER

EMREYALÇINgörselyönetmen

BİROLBAYRAMdanışman

GÜLSERENÜLKENyayınahazırlayan

TÜRKERARMANERdüzeltmen

NECATİBALBAYdizin

BORABOZATLIgrafiktasarımuygulama

TÜRKİYEİŞBANKASIKÜLTÜRYAYINLARIistiklalcaddesi,no:300/4beyoğlu34430istanbul

Tel.(0212)2523991Fax.(0212)2523995

www.iskultur.com.tr

İçindekilerÖnsöz

Iİnsanİlimleri

1.TabiatİlmiGörüşündenİnsanİlimlerineGeçiş

2.TabiatİlmiGörüşününYayılmasınaKarşıMukavemetler

3.Rickert’eGöreTarihMantığı

4.TarihiİlimlerveKültürİlimleri

IITarih

1.TarihinTarihi

2.SübjektifTarihGörüşü

3.ObjektifTarihGörüşü

4.TarihteHürriyetveZaruret

5.TarihinKategorileri

IIIİçtimaiİlimlerveSosyoloji

1.İlimlerKarşısındaSosyoloji

2.İçtimaiSistemleştirmeGayretleri

3.SosyolojiyeKarşıMukavemetler:Fert-Cemiyet

4.SosyolojininMuhtelifSentezDenemeleri

5.BugünküSosyoloji

IVPsikolojiveRuhiİlimler

1.PsikolojiCereyanlarındaÇatışmalar

2.YeniPsikolojininYolları

3.NatüralistPsikolojiCereyanları

4.NatüralistPsikolojininBaşarısızlıkları

5.İnsancıPsikoloji(AçıklamaveAnlama)

6.BugünküPsikolojininBaşlıcaYolları

VTabiat

1.İlkveOrtaçağdaTabiatçılık

2.YeniçağdaTabiatçılık

3.TabiatçılıkGörüşününYeniHamleleri(MekanizmveEnerjitizm)

4.TabiatçılığınSonŞekilleri:AkılcılıkveDeterminizm

5.DiyalektikMateryalizm,İstihalecilik,Evrimcilik

6.DarwincilikveSosyalDarwincilik

7.TabiatçılığınSarsılması

VIMakineveGayelik

1.SuniİnsanFikriNeredenGeliyor?

2.HoméostatİnsanınYeriniTutabilirmi?

3.MakineveGayelilik

4.HayatınGayeliliği

VIIİnsanveÇevresi

1.FelsefiAntropolojininFelsefedekiYeri

2.YunanveİbraniİnsanTelakkisi

3.NatüralistİnsanTelakkisi

4.ÇöküntüHalindeAnlaşılanİnsanTelakkisi

5.Nietzsche’ninİnsanGörüşü

Sokrates’inakılcılığınınengözeçarpannoktalarındanbirideonunbilgiveahlakbakımındansonde

6.İçgüdü,HafızaveZekâ

7.İnsanlaHayvanArasındaFarklar

8.KişiveFikirYaratmaOlarakİnsan

VIIIManeviDeğerlerI(Sanat)

1.DeğerlerMertebelenmesiveSanat

2.YunanSanatFelsefesi

3.ModernÇağdaAkılcıSanatGörüşleri

4.ModernİrrasyonalistSanatGörüşleri

5.SanatınMahiyetiveSanatlarınSınıflanması

IXManeviDeğerlerII(Ahlak)

1.AhlakProblemiAmpirikOlarakKonabilirmi?

2.AhlakiVarlıkSahası

3.YunanAhlakKuramları

4.NatüralistAhlakKuramları

5.AhlakiFiilinMutlaklığı

XManeviDeğerlerIII(Din)

1.DinProblemininKuruluşu

2.İnanmanınMahiyetiveDereceleri

3.DindeİrrasyonalizminYeri

4.İlkveOrtaçağdaVarlığıİspatDenemeleri

5.YeniçağdaAllah’ıİspatDenemeleri

6.Kant’taYeniDinFelsefesi

7.SübjektivistDinFelsefesi

8.NatüralistDinFelsefeleri

9.SosyolojikDinKuramları

10.DogmatikveNatüralistKuramlarınMukayesesi

11.DiniHakikatteVirtüelSezgi

12.DindeKategorikveŞartlıEmirAyrılışı

XISonuç

Önsöz[*1]

GeçenyılbirincicildiniyayınlamışolduğumuzFelsefeyeGiriş’inbuyılikincicildiniveriyoruz.Felsefeproblemlerivedoktrinleriniilimleringelişmesiiçerisindemeydanaçıkışlarınagöreelealdığımıziçin,birincikitaptabiatilimlerine,ikincisimaneviilimlereayrılmışbulunuyor.Fakatbuciltteilimlerdensonrafelsefenindahagenelproblemlerini,tabiat,insanvedeğerlerielealdık.Değerlerarasındadasanat,ahlakvedindeğerleriüzerindedurduk.Maksadımızbirfelsefesistemivermektenziyade,onahazırlıkolduğuiçin,herproblemiçerisindekendigörüşümüzdenönce,doktrinlerinhalşekillerinitarihibirsıraiçindekısacavermeyeçalıştık.

BöyleceFelsefeyeGiriş,birmantıkveilimlerfelsefesikadrosundaaynızamandafelsefetarihiaçısındankısabirmetafizikveahlak,yanigenelliklefelsefibilgileregirişolmakgayesinigütmektedir.Bununiçindeçoğukerealışıldığıgibi,bukonulardanherbirineayrıbirfasılayırmayolunututmadık.Çünküonlarilimleringelişmesisırasındabirbirinebağlıolarakmeydanaçıkmaktadırlar.

KitaptaterimlerinmümkünolduğukadarTürkçesiüzerindedurduk.FakatbütünnesillerbuterimlerealışkınolmadıklarıiçinbazeneskileriniveFransızcaasıllarınıdazikretmeyelüzumgördük.Buihtiyaç,helekarşılığıhenüzbulunamamışveyafikirçevresininkararverememişolduğukelimeleriçinbüsbütünkendinihissettirmekteidi.Bütüngayretimizerağmen,kitaptakalanbazıtertipyanlışlarınıdüzeltmecetvelindegöstermezorundaolduğumuzuüzülereksöylemeliyiz.

HilmiZiyaÜlken

Ankara,1958

I

İnsanİlimleri

1.TabiatİlmiGörüşündenİnsanİlimlerineGeçişPlaton’unrasyonelveidealvarlığaaitderingörüşünügerçeğeait

incelemelerlebirleştirenAristotelesilkdefailimfelsefesinintemellerinikurmuştu.Ozamandanberi(yirmidörtasır)insanlıkbubüyükyolunüzerindedüzeltmeleryaparakilerliyor.Aristotelesmantığınınyetmezliği,eksiklerigörüldü.Fakatdüşüncenintemelkategorilerideğerinimuhafazaetti.Şukadarvarki,büyükfilozofunçizdiğiplan,esasındatabiatilimlerinegörehazırlanmıştı.“Varlıkkategorileri”ninmatematiktenhayatilimlerinekadarbirçoksahalardageçerliğikabulediliyordu.Fakataynıkategorileri,hayathadiseleriniüzerindeinsanlailgilibütünhadiseçeşitlerinetatbiketmeyekalkıncameseledeğişti.

Tabiatilmigenelliklerarıyordu.Münferitşeylerdenbaşlayarakbenzervasıflarıbuluyor,sınıflamalaryapıyor,tümevarımyoluileolaylararasındasebeplikilişkileri,sabitmünasebetlerkuruyor,böylecekanunlarayükseliyordu.Matematikilimlerformelmantıkkurallarınagörehadiselerleilgisiztümelnicelikmünasebetlerinimeydanaçıkarıyorvetümeldentümele,tümeldenözeledoğrusonuççıkarma(déduction)yoluilehareketediyordu.Gerekhadiselerdengeneleyükselentümevarımcıilimlerde,gerektümeldenneticeçıkarmaktanibaretolansonuççıkarmailimlerindedaimagenellikler,prensipler,kanunlar,sabitmünasebetlerbilgininesasınıteşkilediyordu.Acababuesaslarasadıkkalarakinsanaaitilimlerikurmakmümkünmüdür?

Gerektümevarım,gereksonuççıkarmayoluilebilgininbaşarılıgelişmesiniteminedenbazıfilozoflarbusoruyamüspetcevapvermişlerdi.Vakıabuyoluaçanilkfilozoflariçinböylebirsorubahiskonusudeğildi.Çünküonlarda(meselaAristoteles’edayananİbnSina,İbnRüşdveyaonlardanmülhemSaintThomas’ta)bütünilimlerzatenfelsefenindallarıdır.Kendilerinemahsuskurallarıyoktur.AncakDescartes’tanveBacon’danitibarensonuççıkarmayavetümevarımaaitilimlerinmetotlarıüzerindedüşünüldü.FakatDescartesveondansonragelenler(cartésiens)içindemaddeyeaitilimlerdışındaböylebirsoruyayeryoktu.Çünküdüşünce(cogito)yenibirmetafiziğinhareketnoktasıidi.İncelenenmetotlaryalnızcansızvecanlıtabiataaitti.

İlkdefamateryalistlerDescartes’ınmaddeâlemiiçintemelolarakkoyduğuuzamvehareket’tenbaşlayarakbütünhayatveşuurhadiseleriniaçıklamanınmümkünolacağınıiddiaettiler.Ancak,varlığıntürlüderecelerinienbasitilkgörünüşüneircadan(indirgemeden)ibaretolanbuiptidaifelsefedüşüncesi,tabiatilimleriyanındainsanaaitilimlerintemellendirilmesindençokuzakbulunuyordu.Nitekimbiyolojikilimlerilerledikçemateryalistleriniptidaiindirgemeciliğininyanlışlarıgörüldüğügibi,insanaaityeniilimleruyandıkçaonlardanherbirideayrıayrıbirindirgemeciliğinhatalarını

meydanaçıkardılar.Demekoluyorki,insanlailgiliolanilimlerkendibaşlarınabumekanistfelsefedenhiçbirşeyalmaksızın,postulatlarınıkurarak,sahalarınısınırlayarakgeliştiler.Bununlaberaberonlarınortakbirzeminüzerindemetotlarıarasındatambirmuhasebeyapılması,kontrolüsağlamtemeledayananilimlerlekarşılaştırılmasıherşeydenöncefelsefibirtenkittengeçirilmelerinigerektiriyordu.Nitekimbu,yabuilimlerdenbirkaçıileilgilifilozoflarınişiolmuştur;yahutdabuilimmensuplarınınfelsefidüşünceilekarşılaştırmayapmalarınıgerektirmiştir.

Descartes’ınilimlerdebirlikidealinigerçekleştirmeyolundaatılanilkmühimadımAugusteComte’aaittir.Comteozamânâkadargörülmüşolanbütünilimlerigözdengeçirerekenkativekesinolanlarından,eneskilerinden,bütünbilgimiziçintemelhizmetinigörebilecekolanlardanbaşlayarakderecederecedahaazkâfilere,teşekküledebilmeleriiçinötekilerinvarlığınamuhtaçolanlarageçtiveböyleceinsanlailgilibütünbilgidallarınıiçinealmaküzeregenelbirilimlersınıflamasıyaptı.AugusteComte’unpozitivizmadınıverdiğikendifelsefigörüşünedayanarakyaptığıbusınıflamaAristoteles’denberiklasikolmuşeskisınıflamalarıilimzihniyetineuygunolmadıklarıiddiasıylareddediyordu.Pozitivizmintemelpostulatışuidi:Mademkibizyalnızfenomenleribiliyoruzvefenomenlerizamandaşlık,artardagelişmünasebetleriylesıralıyoruz.Öyleiseonlarıngerisindeherhangibirasılvarlıkveyamahiyetaraştırmasındanvazgeçmeliyiz.BöylecebilgimizinizafiolduğuhakkındakiKant’ıngörüşübiradımilerdeşuhükmevarıyordu:Bilgimiz,eşyayışuurumuzunapriorişekillerinegörekavradığımıziçin,yanibizegöre(izafi)değildir;fakatbizyalnızcaolaylarıgördüğümüzveonlarıngerisindebaşkahiçbirmahiyet,özkavramadığımıziçineşyayagöredir(izafi).BundandolayıComte’unizafiyetçiliğinerelativismeobjectif[1]denebilir.Kenditabiriilebizyalnızmüspetolaraktecrübeverilerini,fenomenleribildiğimiziçinherhangisuretlebirmetafizikmümkündeğildir.Çünküfenomenleribizeverenbirözvarlık(asılşey)mevcutolsabileosonsuz,sınırsız,belirsizolduğuiçinbilinemeyecektir.Onunbilinemeyişizihniminonuidraktenacizolmasındandeğil,aslındaonunmenfivebilinemezhaldebulunmasındandır.AugusteComte’agörebiricikdoğrubilgiilminverdiğipozitifvesınırlıbilgidir.Felsefeninvazifesibubilgininderecelerini,birbirleriylemünasebetlerinigöstermekvezihninmetafizikdüşüncedenmüspetdüşünceyenasılgeçtiğiniaraştırmaktır.Comtebunuinsanlığın,l)teolojikdüşünce,2)metafizikdüşünce,3)müspetdüşüncedediğiüçsafhadangeçtiğinigösterenve“ÜçHalKanunu”dediğibirformülleifadeediyor.Oncabütüninsanzihnibusafhalardangeçmiştirvegeçecektir.Hedefienmükemmelolanpozitifdüşünceyeulaşmaktır.

Comte’unilimlersınıflamasıbufelsefidüşüncesindenmülhemdir.Onagöreilimleri(Descartes’ınidealindeolduğugibi)tekeindirgemeyeimkân

yoktur.Çünkühadiselerbirbirlerindenfarklıderecelergöstermektedir.Buderecelerifilozofüçyoldaninceliyor:

A)Mantıkisıra:Hadiselerbirbirlerindenbasitlikvebileşikfarkınagöreayrılırlar.Tabiathadiseleridaimaaynıyapıdadeğildirler.Birkısmıfiilenbasitunsurlardanibarettir.Birkısmıbirçokunsurunbirarayagelmesindenhasılolmuştur.Bileşikdediğimizolgularımeydanagetirenbasitunsurlarızihnenbulmakmümkünolsadafiilenbumürekkephadiseleribasitlereindirmekmümkündeğildir.İşteilimleribirbirindenayıransınırbuolacaktır.

B)Tarihisıra:Hadiselerininsantarafındantetkikedilmesi,kanunlarınınbulunması,aralarındakikesinmünasebetlerinifadesitarihiakışiçindesıralanabilir.Onlardaneneskilerimantıkçadaenbasitvegenelolanlarıdır;enyenileriise,tersine,enmürekkepveözelolanlarıdır.Demekki,ilimleribirbirindenayıranmantıkisırailetarihisırabirbirinitamamlamaktadır.

C)Didaktiksıra:Hadiselerinöğrenilmesibakımındandabirsıralamayapmakgerekir.Birkısımhadiselerinöğrenilmesi,mutlakabaşkabirkısımhadiselerin-birkısımkanunlarınbilinmesi,başkabirkısımkanunların-bilinmesinebağlıdır.Böylecetabiathadiselerinididaktikbakımdansıralayacakolursak,onlardanenbasitlerinin,engenelolanlarınınilköncebilinmelerigerekenlerolduğu,dahamürekkeplerivedahaözellerininonlaradayanaraköğrenilebileceğianlaşılır.Demekoluyorkimantıkisırailetarihisıranasılbirbirlerinitamamlıyorlarsa,didaktiksıradaonlarıtamamlamaktadır.

BuesaslarauygunolarakAugusteComteilimlerialtıgrubaayırmaktadır:

I)Matematikilimler:Bunlarbütüntabiathadiselerininengenelveenbasitnicelikmünasebetleriniinceleyenilimlerdir.Builimlerinkonusubaşkailimleretemelvazifesinigörür.Bunlarbilinmedikçeötekilerinöğrenilmesinegeçilemez.

II)Astronomi:Bizancakmatematikvasıtasıilekâinatınkanunlarınıengenelvesoyutformüllerhalindeifadeedebiliriz.Buradanyıldızlarınbağlıolduğutabiidüzeniinceleyenastronomidoğar.Comteburadakendisisteminezıtolaraksomutbirilmi,yaniyıldızlarilminisoyutvegenelilimdallarıarasınasokuyor.AyrıcabugünastronomiilefiziğinbirbirinemakrofizikhalindebağlanmışolmalarıdaComtesınıflamasınınbubakımdanzayıflayacağınıgöstermektedir.[2]

III)Fizik:Dünyamızdagözlediğimizvetecrübeettiğimiz,maddeâlemineaitdoğalhadiselerinincelenmesindentürlüfizikdallarıvebunlarınbirleşmesindendesistematikfizikdoğmuştur.Fizikkanunlarınınbirkısmıtabiatın,sabitmünasebetlerinitetkikettiğiiçinbunlarastatikkanunlar,bir

kısmıtabiatınevrimmünasebetlerinitetkikettiğiiçinbunlaradinamikkanunlardenir.

IV-V)KimyaveBiyoloji:Comte’agörefizikihadiselerinüstünbirneviolankimyadansonrabuhadiselereicraımümkünolmayanyenibirtabiatsahasıilekarşılaşırızki,budacanlıvarlıklardır.Onlarınmürekkeplikbakımındanmaddehadiselerineindirilemeyeceklerimeydandadır.Fakathayathadiseleriniincelemekiçinmutlakamaddekanunlarınıbilmeyemecburuz.Bütünhayatilimleribiyolojinindallarınıteşkilederler.

VI)Sosyoloji:Comteilimlerinkonularıolanhadiseleribasittenmürekkebe,kompleksedoğrusıralarken,biyolojidensonraçeşitlibakımlardaninsanlauğraşmaktaolanyenibirtakımilimlerlekarşılaştı.Eskidenmetafizikveyafelsefeninbirdalıolarakdoğmuşolanbirkısımilimlerle,onlarlabağımsızbirhaldeyenikurulmuşolanlarıiçinealmaküzereyenibirilimtasavvuretti.FizikmodelinegöreteklifettiğibuilmeilköncePhysiquesocialedemişti[3].Sonradabunufiziktenvebaşkatabiatilimlerindenayırmakiçinsosyolojikelimesinikullandı.[4]Comte’unsınıflamasındasonkademeyiişgaledensosyolojigörülüyorki,insanilimlerininsenteziolmakiddiasındaidi.Buinsanilimleri(yarıfelsefi,yarıbağımsızolarak)zatenkurulmuşbulunuyordu.Herbirininkendinemahsusmetodu,nesnesi,sahasıvardı.Birkısmınıntarihiilkçağakadariniyordu.Birkısmıyenikurulmuşolmasınarağmenkatiilimleremahsusyöntemleri(procédé)kullanıyorlardı.Builimlerhangileriidi?

Comte’unonlarısosyolojiadıaltındatoplamaktanederecedehakkıvardı?

1)Builimlerinfelsefeiçindedoğmuş,gelişmişveyakınzamanlarakadarmetotlarıbakımındanfelsefekadrosunabağlıkalmışolanlarıvardır.Bunlarbelirlibirhadiseçeşidiniinceleyecekyerde,hadiselereuygulanmayanbirnevikuralları,normlarıvebunlarınkanunlarınıinceledikleriiçin,builimlerenormatifilimlerdenmektedir.Estetikgüzelliknormlarını,hukukadaletvehaknormlarını,mantıkdoğrulukvedoğrudüşüncenormlarını,ahlakiyiliknormlarınıaramaktadır.NitekimAlmanfilozofuWundtbuilimleritabiatilimlerininkarşısındaayrıbirsınıfolarakgörüyor.Tabiatilimlerihadiseleri,olanları,normatifilimleridealleri,olmasılazımgelenleritetkikettiğiiçinbusınıflamayıyapıyordu.Fakatbuilimler,esasındainsanaaittirler.Çünküdoğruluk,güzellikveiyiliknormlarıinsanideğerlerdirveinsandışındacanlıvecansızâlemdevücutbulmazlar;ancakinsanlartarafındanyineinsanlaraveyaeşyayaaitverilenhükümlerdemeydanaçıkarlar;normatifilimlerinbelirli,tabiimuhtevalarıyoktur.Fakatbütüntabiimuhtevaları(meseladuyuverilerini:katılık,yumuşaklık,renkvs.)fizikiveyahayatihadiseleribelirlibiraçıdandeğerlendirirler.Onlarınnasılveneolduklarınıdeğil,neolması

gerektiklerinibildirirler.Bununiçinonlarasınırlıolarakformeldediyebiliriz.Normatifilimlerintetkikkonusuolanbelirlihadiseleriolmadığıiçinonlarıntümevarımyoluylakurulmalarıkabildeğildir.Kurallarıhadiselerüstündeevrenselvegeneldir.Gerçekveyamümküntabiathadiseleriniveyabirhadiseçeşidinibelirlibirkuralveformileifadeyeyararlar.Buneviilimlerkendiaralarındatutarlığıolanbirönermelersistemiteşkilederler.Belirliprensiplerivepostulatlarıkabuledilinceonlardanbütündiğerleriniçıkarmak(déduire)mümkündür.Bununiçinonlarsonuççıkaran(déductif)ilimlerdir.Ancaknormatifilimlerdenbirkısmıtümeldir:Mantıkgibi.Birkısmıyalnızcageneldir:Hukukgibi.Prensiplerindekesinliğievrenselolandiğerinebağlıdır.Mantıkönermeleribütünötekinormatifilimleriçinölçüvazifesinigörür.Çünkühiçbirisininönermelerionunkadarevrenseldeğildir.

2)Builimlerdenbirkısmıdatarihi-kültürelilimlerdir.Bunlarhalenyaşamayaninsanlarveyacemiyetlerinhayatınıbizimlemünasebetleribakımındanincelerler.Eskiinsanlarveyacemiyetlerincanlandırılmalarıtarihilimlerinimeydanagetirir.Fakatonlarınbizimle(yanikültürümüzle)ilgileribakımındanincelenmelerikültürilimleriolmalarınasebepolur.Bununlaberaberkültürümüzleilgisisonderecedeazalmışolaneskieserlerinincelenmesimümkünolduğugibi,eskiileilgisimeydanaçıkarılamamışolankültürümüzeaiteserlerindeincelenmesimümkündür.Böylecetarihi-kültürelilimlerinyanıbaşındayalnızcatarihiveyalnızcakültürelolanbilgidallarıdameydanagelmiştir.Filoloji(mukayeselifilolojiler)dillerinasıllarını,birbirleriyleilgisiniaraştırır.Arkeolojieskimedeniyetlerinenkazınımeydanaçıkarıponları(jeolojiyardımıile)canlandırır.Siyasivemedenitarihdoğrudandoğruyatarihibirerbilgidir.Paleoetnoloji(paleontolojiyardımıile)yazısıolmayantarihtenöncekikavimlerinhayatınıcanlandırır.Dilbilimi(linguistique)bugünküdillerinbünyesinivemünasebetlerinitetkikeder.

Tarihi-kültürelilimlerdenormatifilimlergibideğerlerimizeaittir,insanidir.Fakatonlardanfarklıolarakmuhtevalıdır.Yalnızcakuralları,“olmasılazımgelen”ideğil,insanideğerlerinmuhtevalarını,neolduklarınıincelerler.Fakatbuincelemeyi(genelolarak)bugünmevcutolanbütünçeşitleriyledeğil,geçmişteolmuşveyaşanmışolantekilveözelmanzaralarıylaincelerler.Bundandolayıdanormatifilimlergibi,bunlardatabiatilimlerininkadrosunagiremezler.Fakattürlüşekillerde,onlarınyardımıilegelişirler:Meselaarkeolojininçalışmalarıjeoloji,coğrafya,jeodezi[5]sayesindedir.Filolojivedilbilimiçalışmalarıfonetikyanihançeredençıkanseslerinbilgisi(fiziğinbirdalı)sayesindedir.

3)Nihayetinsanaaitolanilimlerdenbirkısmıdayarıtabiiilimlerdir.Bunlarınkurallarınıherhangişekildefizikveyabiyolojidençıkarmayaimkânyoktur.Çünkükonularıdoğrudandoğruyainsandırveinsandışındatabiatın

hiçbirkısmınıilgilendirmezler.Fakatbuilimlernenormatifilimlergibisoyutveidealkurallarlauğraşırlar;nedetarihi-kültürelilimlergibideğermuhtevalarınıntarihigelişmesininmünferitmanzaralarıileuğraşırlar.Konularıyalnıztabiatlamünasebetibakımındaninsanvekültürdür.Onlaradetakültürletabiatarasındakiortakhatüzerindedoğmuşlardır.Bundandolayıbircepheleriyletabiata,ötekicepheleriyleinsanavekültüreaittirler.Eğeronlarıkültürveinsanaaitmanzaralarındantecritetmekmümkünolsa,doğrudandoğruyabirertabiatilmigibielealınabilirlerdi.Fakatbumümkündeğildir.Çünküozamanasılhedeflerinikaybetmişolurlar.Beşericoğrafya,etnografya,etnoloji,kültürantropolojisi,demografyavs.builimlerdendir.(Bukadroiçerisinepsikolojivesosyolojiyidekoymakmümkündür.Fakatherikiilminsahaçatışmalarıbakımındanbüyükiddialarıvardır.Onlarıayrıcaelealmalıyız).

Coğrafyamünferithallerinmekânihalveşartlarınıgenelkanunlarvasıtasıileaçıklayan,birtabiatilmidir(Kant’ın“oecologie”tarifi).Fakatbeşericoğrafyafizikicoğrafyadanayrılarakiçtimaimorfolojiveekolojiileberaberinsanilimlerikadrosunagirer.[6]Etnoğrafyanıntasvirvs.sınıflamaderecesindeyaptıklarınıetnoloji,psikoloji,coğrafyaveantropolojiyardımıileaçıklamayaçalışır.Kültürantropolojisibiyolojininbirdalıolanantropolojidenayrılarakinsanınmaddivemanevikültürünü,temelşahsiyetiniaçıklamayaçalışır.Demografyanüfuskanunlarınıistatistik(ihtimallerhesabı)yardımıilearaştırır.Görülüyorki,yarıtabiiilimleresasındainsanavekültüreaitolduklarıhaldemetotlarınımatematiktenalmaktaveaçıklamalarındatabiatilimlerindenfaydalanmaktadırlar.Bundandolayıyarıtabiidenenilimler“insanilimleri”nitabiatilimlerinedoğrudandoğruyabağlamakisteyenlerecesaretvermiştir.Comte’dansonraSpencer’devebugündemühimbirkısımAmerikansosyologlarında(Dodd,ArnoldRosevs.)matematikmetodunkullanılması,içtimaiilimlerinbaşkatabiatilimleriarasındaincelenmesibutemeledayanmaktadır.Onlartarihiilimlerlenormatifilimleribuüçüncülereaitaçıklamalarabağlamakistemektedirler.Bununnedereceyekadarbaşarılıolacağınıilerdegöreceğiz.

Comte’dansonraSpencerinsanilimlerini“içtimaiilimler”kadrosualtındatoplamayadevametti.YalnızComteinsanaaitesaslıilimlerdenolanpsikolojiyi,hadiselerininyafizyolojiyeyahutsosyolojiyeindirgenebilmesi(yaniaşağıderecedenruhsalolgularınbiyolojik,yukarıderecedenruhsalolgularınsosyolojikolduğu)iddiasıilesınıflamasıdışındabırakmıştı.

Spencerilimleri,A)soyut,B)soyut-Somut,C)somutolaraküçgrubaayırdıktansonraastronomidensosyolojiyekadarbelirlivesomuttabiathadiseleriniinceleyipilimlerisongrubakoymaktadır.Onagöreruhifenomenlerdebiyolojikolanlarlaiçtimaiolanlararasındayeralırlar.

Amerika’daGiddingsbugörüşükısmendevamettirdi.İnsanlaveyainsanikültürüntürlümanzaralarıileuğraşmaktaolanbilgileritabiatilimlerimetodunagöreincelemeninmümkünolduğunukabuledenbugörüşenaturalismediyebiliriz.

2.TabiatİlmiGörüşününYayılmasınaKarşıMukavemetlerAcabainsanilimleritabiatilimlerikadrosunakonabilirmi?

Zamanımızdabumeseleyecevapverenikigörüşlekarşılaşıyoruz:1)Birincisi,cansıztabiathadiseleriniincelemeyeyarayanzekânınhayatı,bilhassaruhuincelemesibahiskonusuolunca,başarısızlığamahkûmolup,bununiçinhayatveruhâleminenüfuzedebilecekzekâdanbaşkabirmeleke,hayatınveşuurunkalitatifakışına,değişmelerveçoklukiçindekisüreklioluşuna(süresine)nüfuzedensezgi(intuition)melekesiolduğunukabuledenBergson’unmetafiziğidir.Onagöreinsanzekâileenelverişliolarakmaddeyitetkikeder,eğeraynıaletiruhâleminetatbiketmeyekalkarsa,onuancakmaddeyebenzeterek,yanimahiyetinibozarakkavrayabilir.Nitekim“insanilimleri”adıaltındayapılanbütünincelemelerin(psiko-fizyoloji,psiko-fizik,sosyolojivs.’nin)başarısızlığı,asılkonularınanüfuzedemeyerekdaimaonumaddeyiincelergibiparçalamaya,bozmayamecburolmalarıbundanilerigelir.Bunakarşıadetasanatkârgörüşünebenzerfelsefisezgiileşuurâleminebakıldığızaman,oradapratikfaydamıza(pratikihtiyacımıza)uygun,izafibirbilgideğil,fakatruhunsüreklioluşuna,bütünlüğüneuygunmutlakbirbilgidoğar.Bergson’agörebumetafiziktir;fakatbumetafiziğineskidogmatikâlemtasavvurlarıhalindekimetafiziklerlehiçbiralakasıyoktur.Çünkübumetafizikçininzihnindekurduğubirkavramlarbinasıyoktur;doğrudandoğruyabirgerçeğe,bütüninsanlariçinortakvegenelolanbirvarlıkalanına(hayatveruhunvarlığına)çevrilmişolanobjektifverealistbirbilgivardır.BununiçinBergsonbuşuur“metafizik”inigayetsomut,kativemutlaksayıyor,herhangibirfilozofa,birkimseyeaitözeldoktrinolmadığını,ortak,müspetveobjektifbirincelemealanıolduğunuilanediyor.2)İkincisiDilthey’innatüralizmvetarihfelsefelerinitenkitetmeksuretiylemüdafaasınagiriştiği“maneviilimler”cereyanıdır.Dilthey,natüralistfelsefeninfizikgibienilerlemişilimlerdekivetireleri“manevi”dediğiilimlerenakletmekpeşinhükmünehücumediyor.İnsansahasınagirinceartıktabiathadiselerindenfarklıyenibirnesneilekarşılaşıyoruz.Budamanevihadisedir.Nesnefarkedinceonlarauygunyenimetotlarkullanmakhakikipozitivizminvazifesiolmalıdır.Çünkü,a)Tabiatilimleribirsistemeulaşıyorlar.b)Şuurolgularıhiçbirtabiatilmiileaçıklanamaz.[7]Muvazatçı[8]veyamateryalistpsikolojihiçbirşeyihalletmemiştir.İnsanıtabiataindirgemekyanlıştır.Tabiimuhitinsanıyalnızcaşartlandırır.Dilthey’agöreantropolojiveyamaddecipsikolojinintetkikettiğitabiiinsanbir“mevhume”dir(fiction).Antropolojik,kültürel,içtimaidediğimizilimlerbirbütünteşkilederler.Fakatonlarınmünasebetleritabiatilimlerindençokdahakomplekstir.Maneviilimlerdemünferitvakaaraştırmanınsonhedefidir.İnsanlardakiortakvasıflarkadar,filanfertvefilanzümreyemahsusorijinalvasıflardamühimdir.Bazılarıbunlarakültürilimleri,bazılarıtarihiilimlerdiyorlar.Herikitabirde

yerindedir.Fakathepsininortakgenelkarakterionlarınmânâlı(significatif)hadiselerle,manevi(moral)dediğimizşeylerle,ruhalemiyle(geist)meşgulolmalarıdır.Buampirikpsikolojininuğraştığıruh(l’âme)değil;değerlerde,normlarda,müesseselerde,eşyadaobjektifleşmişolan“ruh”tur.Dilthey“objektifruh”tabiriniHegel’denalıyor.Fakatonuntarihfelsefesineşiddetlehücumediyor.Çünkübütünmetafiziklergibitarihmetafiziğideyanlıştır.Tarihivakalarıbirkadroiçinesıkıştıramayız.Dilthey’agöre“maneviilimler”zatenmevcuttur.Onlarınkurulmasıbahiskonusudeğildir.Herbirikendisahasındaayrıayrıgelişmiştir.Kendinemahsusdisiplinivearaştırmayoluvardır.Filozofunvazifesibuilimlerinaraştırmayollarınıincelemeksuretiyleonlarıntabiatilimlerineindirgemelerininimkânsızolduğunu,kendiaralarındaortakbirnesneyesahipolduklarıiçindetabiatilimlerindenfarklı,ortakbirmetotlarıolduğunugöstermekolmalıdır.

“Maneviilimler”le“insanilimleri”Dilthey’agöreeşanlamlıdırlar.Fakatbirincisinikullanmaklazımdır;çünkübuilimlerin,enbarizvasfıkanunlarınıntabiideğilmanevioluşudur.Onlarınkendilerinemahsusneticelerivardır:Onlartabiatilimlerindeolduğugibibütünüderecedereceterkip(bireşim)edecekyerde,ilkhamledebütünükoyarvemünasebetleri,parçalarıoradançıkarırlar.Bütünunsurlardanöncegelirveyabütünleparçalarzamandaştırlar.Ahlaktabirnorm,vasıtalarıvegayeleribirliktedüşünür.Buradagayelibütünlerkarşısındayız.Ohaldetabiatilimleriylemaneviilimlerinmetotbakımındanfarkınedir?Birincilerkonularınıunsurlaraayırırveyabuunsurlarınaralarındakizorunlumünasebetleriaraştırırlar.Buaraştırmanıntamörneğinimatematiktevegerçekleşmesinifiziktebuluruz.Tabiatilimleriningayesiolgularısebeplikmünasebetleriylebirbirinebağlamak,mantıkimünasebetlerkurmak,yanionlarıaçıklamaktır.Halbukimaneviilimlerdeaçıklamamümkündeğildir.Çünküonlardabizmânâlıönermeler,gayelibütünlerönündeyiz,yaniaçıklamakdeğil,ancakanlamakmümkündür.Anlamakiçinmânâyanüfuzetmekveonuyaşamaklazımdır.Dilthey’agörebuyalnızcaanalitikpsikolojiileyapılabilir.(Laboratuvarpsikolojisiileinsanınanlaşılmasınaimkânyoktur)

Bununlaberaber,buradamühimbirgüçlüklekarşılaşıyoruz:Psikolojisağlamtahlilleriniyalnızkendimizdeyapabilir.Halbukimaneviilimlerdekibütünnormlarvedeğerlerinsanlararasındaortaktır;yanionlarobjektifruhturlar.Öyleyseherşeydenöncebaşkasınınanlaşılmasılazımdır.Filozof,bununancakbaşkasınınruhihayatınaaitjestlerveifadevasıtalarınabakarakvebunlarıkendimizebenzeterekbaşkasınınruhihayatınıtefsiretmesuretiylemümkünolacağınakanidir.Analoji,tefsir,akılyürütmebuanlayışyoluiçinçokmühimdir.Acabajestlerveifadevasıtalarıbaşkasınındabenimgibiaynışeyleriduyduğunuanlamayayetermi?Aynıjestler,aynıifadeleraltındabaşkabaşkamânâlargizlenemezmi?Analojiyoluylabaşkasınınvarlığınaintikal

etmekdoğrudandoğruyabilgi(veyasezgi)yerinemüphembirakılyürütmekoymakdemektir.VakıaDiltheybununiçintarihivaka’dagerçekledoğrudandoğruyatemasageldiğimizisöyler.Fakatbunoktahalledilmedenkalmaktadır.

Dilthey’agöreanlayışvasıtasıilekavradığımızorijinalvakanınenkıymetlinumunesitarihivakadır.Bununiçin,maneviilimlerinmetoduanalitikpsikolojiolduğugibi,enkıymetlişeklidetarihtir.Fakatbununiçinbiryandatarihisoyutnazariyeleriçinesıkıştıranvetarihivakalarındeğişikliğine,çeşitliliğine,mânâsınanüfuzimkânınıyokedentarihfelsefelerinden,bilhassaHegel’in,Marx’ıntarihfelsefelerindenvazgeçmelidir.Öteyandanda“maneviilimler”inherbirinintekbaşınageliştiğini,tabiatilimlerindentamamenayrıbirmetodasahipolduklarınıunutarak,onlarıfizikmodelinegörebirleştirmek,onlarıfizikmetodundanalınmışvetirelerletetkiketmeksuretiyletekbirgenelilimhalinekoymakisteyen“natüralistsosyoloji”cereyanlarındanvazgeçmelidir.Diltheybunusöylerken,bilhassaComte’unveSpencer’inansiklopedikveyaemperyalistsosyolojilerinikastediyordu.Bunakarşılıko,Simmel’inyaptığıgibi,içtimaiilimlerikendialanlarındavemetotlarındabağımsızbırakarak,ilimleribirleştirmeyekalkmadan,sırfkendisiiçinözelbiralanbulanbirsosyolojiyikabulediyordu.AlmansosyologlarındanbirçoğuDiltheygibicemiyetimakulbirbütünolaraktasavvurediyorlar,pozitivistlergibi,onubirtabiatparçasıolarakalmıyorlar.Cemiyetinbirbünyesivardır.Hadiseleriarasındakimünasebetlerzekâileaçıklanacakyerdeanlaşılabilirler.Vakalarınanlaşılmasıiçinbütünler,totaliteleriçineyerleştirilmelerilazımdır.Dilthey’agöremaneviilimlerinentamörneği“tarih”tir.Çünküoradagenellikler,kanunlar,soyutsebeplikmünasebetlerideğil,somutvakalar,münferitvetekraredilmeyenhallervardır.[9]Tarihinenmükemmelşeklibiyografidir.Bircemiyetintarihibileancakbiyografihalindeoluncatamdır.

3.Rickert’eGöreTarihMantığıHeinrichRickertmaneviilimlerinmüdafaasınıyapmakiçinöncetabii

ilimlerinsınırlılığınıispataçalıştı.Sonraonlardakigenelleştirmemetodunakarşı,tarihiilimlerdeferdileştirmeyikoydu.Böylecemaneviilimleroncamüfretkültürelilimleridir.Tabiatilimlerigenel“kavramlar”laulaşmayaçalışır.Halbukimaneviilimler-bilhassatarih-münferitvakalarıanlamakister.Maneviilimlerdefiillerin,şeylerinferdideğerlerivardır.Birahlakihareketiparçalamakmümkünolmadığıgibibirmasayı,biriskemleyiunsurlaraayırmakdamümkündeğildir.Ayırıncaoartıkkültürünnesnesiolmaktançıkar.Rickert’egöremaneviilimlerinkendinemahsusbirmantığıvardır.Butarihmantığıdır.Omüfretvakalararasındakisebeplikmünasebetiniarar.OsmanlıİmparatorluğubirdefaolmuşveFatihİstanbul’ubirdefazaptetmiştir.Kadisiyeharbindeİran,yalnızbirdefaortadankaldırılmıştır,ikiilimtipiarasındakitezatbircihettenfizik,ötedentarihingelişmetarzlarıkarşılaştırılıncagörülecektir.Birimünferittengenelevekanunadoğrugider;ötekikanunlardan,genelbilgilerdenhareketederekmünferidianlamayaçalışır.Onagöretarihtedebazıgenelliklervardır:1)Tarihçininkullandığıkelimeler,kavramlargeneldir.2)Teşkiledicideğerlertümeldir,onlarherkesiçinmuteberdir.3)Tarihçiyalnızfilanmekânvezamandamahalleştirilmişvakalarabağlanmaz.Meselagenelolarakfalanasırdakişehirlihayatınıelealır.4)Tarihtesebeplikmünasebetiikivakaarasındakurulur.Fakatbumünasebetaynılıkmünasebetineindirgenemez.Bütünbugenelliklererağmen,tarihiçinhedefdaimamüfretveferdivakadır.Tarihçiaksedilmezvakalarserisini,bütünlüğüyenidenkurmayaçalışır.Fizikçiningayesiiseolaylardanbaşlayarakgenelvesoyutmünasebetlereyükselmektir.Tarihçivakalarserisiniyenidenkurmakiçin,ferdivakalarınmânâsınanüfuzetmelidir.Ohaldeonunasılnesnesiruhigerçeklerdir.Eğerdeğerlerimiztarihidevrindeğerleriyleuyuşmuyorsa,bizeyabancıolandüşüncetarzındansempatiduymak[10]içingayretederiz.Bunuyapamazsaknevakalarıanlarız,neonlararasındabirseçkinleşmeteminederiz.

Rickert’egöretarihivakatekbirşahsaaitolmaklaberaberfizikihadisedendahaazhakikideğildir.Bundanbaşkatarihivakafizikigerçeğideincelemektedir.BusuretleoDilthey’dekitabiat,insanveyaaçıklama-anlamatezatınıkaldırmayaçalışıyor.Tarihçionagörehemanlayan,hemaçıklayankimsedir.FazlaolarakonundayandığıtemelDilthey’indediğigibiherhangibirpsikolojideolamaz.Odahaziyaderomancıgibi,şairgibisezgilibiranlayışadayanır,ilim(yanitahlilcipsikoloji)tarihioluşuparçalar,mânâdanuzaklaştırır,tecriteder,bünyelerinivebütünlüklerinibozar.Halbukisanatkârınsezgisionlarıbütünlüğüniçindekioluşlarıilekavramaktadır.Rickert’egöreöncebirmânânınanlaşılması,sonrabumânâileifadeedilen

ruhhalinin,faraziolarakinşası(kurulması)lazımdır.Böyleceosonundamaneviilimlerletabiatilimleriarasındakiduvarıkaldırmayavarıyor.

Rickert’ingörüşündeasılbirnoktakalıyor:Budamantıkiinşayasığdırılamayanzihinameliyeleri,kavranamayanbirmânâözününveyatortusununbulunduğunukabuletmesidir.Rickertbuözemantıkdışı(alogique)diyor.Biz“mantıkdışı”mânâlarınasılkavrarız?Başkavarlıklarlasempatizeolmakveokuyucuyuaynısempatiyesevketmek,mantığınhalledemeyeceğibirmevhibedir[11](grâce).Rickertgenelolaraközne-nesnemünasebetini,özelolaraktarihinesneiletarihçininmünasebetinibualogiquetemeledayandırmaktadır.[12]Onunsontahlildegerektabiatilimlerinde,gerekmaneviilimlerdebulduğubumantıkdışıtortuDilthey’inbukonudakisarihtahlilindençokdahaderingörünüyor.Aynıakıldışıtortuyusonradanzamanımızınbirçokfilozoflarıgöstereceklerdir.Rickert’egöretarihinmevcutolabilmesiiçin,gerçekolanherşeyinrasyonel(akli)olmamasılazımdır.Tarihintabiat-hürriyettezatınaihtiyacıvardır.Eğertarihioluştabizbütünvarlığıbirhamledekavramışolsaydık“geçmişilmi”nindemânâsıkalmazdı.Rickert’teartık“maneviilimler”intabiatilimlerindensertayrılışıkayboluyor.İkisiarasındaortakvasıflarbulunuyor.İkisinindeulaşamadıklarıyer,varlığınirrasyonelmahiyetiolarakgösteriliyor.Böylecezamanımızfelsefesineyaklaşmışoluyor.Obirneviilimlersınıflanmasındanvazgeçiyor.Yalnızikiayrıçelişikistikametigösteriyor.[13]Yalnızdogmatikilimler,pozitifilimlerveyafelsefiilimlerbirbirlerindenaçıkçaayrılırlar.Fakattabiatilimleriylekültürilimlerinintürlümânâlarınıhesabakatmalı,ortakmeselelerinidüşünmelidir.Hadiselerinkompleksliğiileşemalarımızınbasitliğiarasındakitezatburadadüşünülengüçlüklerigöstermedeçokhaklıdır.Vakıagenelliklefizikihükümlerşartlı(hypothétique)tarihihükümlerisebeyanidirler(assertorique).Hercemiyetkanunibazışartlaragöreifadeedilir.Halbuki,“YıldırımBeyazıtTimur’unhapsettiğiAnkarakalesindeöldü”hükmübeyanidir.Tarihletabiatıbirbirineyaklaştıranlarbazen,tabiatilimlerindedetavsif[14](nitelendirme)olduğunusöylerler.Meselanebatat,jeoloji,hayvanat,coğrafya,henüzbiyografyaböyledir.Fakatbunlaryafizikiyahutbiyolojikilimlerinilksafhalarıdır.Onlarınvasıflamalarındansonrailminilerlemesinispetindemutlakaaçıklamalarvegenelkanunlargelecektir.

4.TarihiİlimlerveKültürİlimleriRickert’egöretabiatilimlerigerçektenhareketederekgenelliklere

ulaştıklarıiçinnihayetgerçeğibırakmayamecburoluyorlar.İlmikavramlardünyasındafertyoktur.Halbukitarihivakalardabütünmaneviilimlerintemeli,mânâsıfertlerdir.Rickert’tenönceoluşilmiveyatarihilekanunlarilmiarasındakitezatıCournotgöstermişti.FakatRickert’egörebutezatyalnızgörünüştedir.Çünkübütüntabiatilimlerinintarihi,yanionlardadaoluşuninşasıvardır.Meselayeryüzününtarihi,dünyanıngüneşgezegenindenkoptuğuzamandanberigeçirdiğişekildeğiştirmesinielealır.CanlılarıntarihionlarınLamarckveyaDarwinkuramlarınagöreevrimleriniinceler.Görülüyorki,Rickertsonunda,tabiitarihileinsantarihiarasındakimesafeyiazaltıyor,tarihkavramınıfazlagenişletiyor.Tabiatilimleriylemaneviilimlerveyainsanilimleriniyaklaştırmayaçalışıyor.Nitekimkültürelhadiselerindeanlayışvemânâmetotlarıyanında,tecrübevemukayeseyapılması,sebeplikmünasebetleriaranması,ikiilmizirvesineyaklaştırmakiçinyapılanbirgayretoluyor.BugayretRickert’tensonraMaxWeber’dedahaaçıkbirşekilalacakveonunanlayışçısosyolojiçığırınıdoğuracaktır.Dilthey’inistediğigibi“maneviilimleri”psikolojitemelinedayandırmakmümküngörünmüyor.Bununiçinnebaşkası’nınruhunaanalojiyoluylanüfuzetmekyetecektir,nedebirkısımAlmanfilozoflarınındediğigibi,başkakültürler,başkacemiyetçevreleriniincelemek,yaşamakveduymak(einfühlung)kabildir.Budasonundaonunhareketlerini,tavırlarınıtaklittenbaşkabirşeydeğildir.Başkasınıanlamakyalnızbaşkasıilebizimaramızdaortakbirşey,insanivarlıkmevcutolduğuzamanmümkündür.Şuurlarbirbirlerinekapalıdairelerolarakkaldıkça,başkasıvebenbirbirlerineaslanüfuzedemezler.Bununiçindirki,“maneviilimler”cereyanınınsübjektivizme,izaficiliğe(relativisme)bilgitenkidine,psikolojiyedayanangörüşübuilimleritemellendirmeyeaslayetmeyecektir.BubakımdanBergson’un,objektifhayatveruhgerçeğineçevrilmişilimgibianlaşılanmetafizikgörüşühakikatedahayakındır.

İşaretedilecekbirnoktadainsanaaitilimlerinyalnızcamaneviolmayışıdır.Onlardamânânınmühimbirhissesiolmaklaberaberinsanınruhvebedenbütünlüğünedayandığı,mânânın,yalnıztecrübeyoluylaayrıldığıantropoloji,demografi,ekolojivs.gibiilimlerdemânâtarafındanziyade,bedentarafınıngözeçarptığıhesabakatılacakolursa,bukesinayırışmüdafaaedilemez.Aynıilimlere(gereksırfnormlarlauğraşanlar,gerekmuhtevalıolanlarda)insanıbirdeğerlinesneolarakalmalarıvedeğerlerinkültürümeydanagetirmesidolayısıylakültürilimleridediyenlervardır.NitekimRickertgibitarihivakanınorijinalliğiesasındanhareketedenleriçinbuilimlertarihiilimlerdir.Fakatsırftecrübiveyafelsefipsikolojiyitarihi

ilimlerdensaymakmümkünolmadığıgibi,demografyaveyabeşericoğrafyayıkültürilimlerindensayamayız.Halbukiherikisideayrıbakımlardan“insanilimleri”içinegirerler.Ohalde“maneviilimler”emahsusdiyeilerisürülenanlayışmetodunun,tarihiilimlerintemelisayılantarihmantığınındeğerleriverollerikabuledilmekleberaber,onlarındaimatavsif,sınıflama,açıklamayollarıiletamamlanacağınıhesabakatmakdoğruolacaktır.Bugörüşikiilimzümresiarasındakesinayrılışyerinekültürvetabiatmünasebetininbirkısımmüesseseleridoğurduğu,insanaaitherşeyininsanlaâlemarasındakimünasebetaçısındanelealınmasılazımgeldiğinikabulebizigötürecektir.

VaktiyleAmpèreilimlericosmologique-noologiquediyekatiikibölümeayırmaktavebunlardanherbirinibirçokdallarabölmekteidi.ButarzdaayırışlardanbirideWundt’untabiatilimleri-normatifilimlersınıflamasındaveyaWindelband’ıntabiatilimleri-formelilimlerayırışındagörülmektedir.

Bütünbukesinayırmalarıntemelindeinsanbünyesinibütünolarakgörmemek,Descarteszamanındanberidüşülenmühimbirhatada,insanındüşüncevebedendenibaretikiayrıcevherolduğuhususundaısraretmekbulunmaktadır.Halbukizamanımızfelsefesi,bilhassayeniontoloji,felsefiantropoloji,parçalıinsantelakkisindençokuzaktır[15].Bütünolarakalınaninsanmuhtelifaçılardabirçokilimlerekonuolabilir.Onlardanherbirindeinsanınobjektif,sübjektiffaaliyetleriayrıayrıroloynarlar;bununiçintabiatlamânâyıkarşıkarşıyakoyacakyerde,yeniontolojininüzerinde,ısrarladuracağıbirvarlıkderecesiolan,aşağıvarlıkderecelerineindirgenemeyen,kendiözüvemahiyetiiletetkikedilmesigerekeninsanıtemelolarakalmakdahadoğruolur.Bundandolayıbizmatematik,fizikvebiyolojikilimlerdensonrainsanilimlerinikoyuyoruz.

II

Tarih

1.TarihinTarihiTarih(histoire),Yunancahistoria=hikâyevemasal[16]kelimesinden

geliyor.(Arapça’yaüstureolarakgeçmiştir.Kuran’dacemisigasıileesatirülevvelin=“ilkzamanlarınhikâyeleri”şeklindezikredilir.)Bundananlaşılırki,tarihyalnızgeçmişeaittir.Yaşanmış,olupbitmişolanşeylerintarihivardır.Olmaktaveolacakolanşeylerin,yanihalinvegeleceğintarihiolamaz.Bütünilimler(yanişimdiyekadargördüğümüzzihinvetabiatilimleri)zaman-üstüsabitmünasebetleri,kanunları,genellikleriaradıklarıhalde,tarihgeçmişteolmuşolan,şeyi,yanizamânâtabiolan,belirlibirzamansüresiiçindeolanşeyleriaraştırır.

İlkçağdatarih,geçmişinmasalverivayetlerlekarışıkbirtasvirindenibaretti.Herodotos’uneskikavimlerhakkındaanlattıklarındadoğruolanşeyleryanındaefsanelerdeyeralıyordu.Strabon,ThukydidesvePolybios’datarihdahaciddileştivehakikateyaklaştı.Thukydides,Anabasis’iyazarkenbütünyazdıklarınıtahkiketmek(doğruluğunuaraştırmak)ihtiyacınıduyuyordu.Ksenophon,doğruluğunukontroletmesidahakolayolduğuiçinkendineyakınzamanları,insanhayatlarını(Sokrates’inhayatıgibi)seçti.Romatarihçileriimparatorlarınhayatını,Roma’nıntarihiniyazdılar(Titus-Livus,Suetonius,Tacitusvs.gibi).İlkçağdatarihçisiteningeleneğinitespiteden,takviminitutanbir“vakalaryazıcı”dır(chroniqueur).

Ortaçağdatarihçidinigeleneğitespiteder.Dineverdiğiüstünmevkidendolayı,bugeleneğinendoğruveensağlamtespitivazifesidir.GerçekbirortaçağtarihçisiiçinAllah’ınvepeygamberinsözlerinedayanandingeleneğininimankadarsağlambirtemeliolmalıdır.Fakateskirivayetlerveefsanelerleyenidininkatihaberleri(isteristemez)birbirinekarışır.Tarihçiyalnızdinintemeliolanendoğrusözleritopladığızamanhakikatalakasıçokkuvvetlidir.Konusunarivayettoplayıcısıdeğil,imanınıntemeliolanhakikataraştırıcısıolarakbağlanır.Butarzdatarihinyüksekörneğinihadisleri(peygamberinsözlerini)toplayanBuharî’de,Müslim’de,Taberî’degörüyoruz.Fakateskikavimlereaitkontrolsüzrivayetlerbusağlambilgiyekarıştığızamantarihdeğerinikaybeder:Mesudî,İbnHaldunvs.gibiortaçağdatarihçiyalnız“vakalâryazıcı”değildir,aynızamandabirimanınbekçisi,diniideolojininkoruyucusudur.Haçlıseferlerineaitvakayazıcıları(Hıristiyandünyasında)biryandanşövalyebiryandanaziz(veyavelî)ruhunutaşırlar.Buyüzdenbüyükdinlerinbirbiriyleçarpıştığızamanlardatarihçinintarafsız,hakikatyayıcıolmasımümkündeğildir.

YeniçağdaRönesansilebaşlayantarihçitipieskilerindençokfarklıdır.Onebirgelenekbekçisi,nebirimanmüdafiidir.O,herşeydenöncetenkitçidir.Geçmişeçevrilengözüilkkökleriarar,masalı,rivayetigerçektenayırmaya,

medeniyetinasıllarınainmeyeçalışır.Tarihçininesasvasfıgeriyebakıştır(rückmeldung).Böylecegeçmişeaitolanbütünbilgiyitenkiteder,gerçekolanıbugünkübilgimizinbütününedayanarakmânâlandırır(tefsireder).Öyleyseonunüçfonksiyonunugörüyoruz:a)Geriyebakış,b)geçmişintenkidi,c)geçmişintefsiri.Rönesansmedeniyetiyenitarihçininbumühimvasıflarıyardımıylayakıngeleneklerikırarakilkköklere,medeniyetinbaşlangıcınabağlanmakimkânınıbuldu.Bundandolayıilkçağtarihçisindekigibiondageçmişinbirlevha(tablo)halindeçerçevelendiğinigörmüyoruz.Karanlığınzorlaaçıldığına,bilinmeyengeçmişedoğruışığıuzatabilmekiçinbüyükemeklerharcandığınaşahitoluyoruz.Ondageçmişvehal,birsüreninikiucudeğildir.Fakatzorlubirhamleilesürekliyakıngeleneğinkırılmış,unutulanbirgeçmişe(birnevihafızaboşluğuna)doğrubirışıkkapısıaçılmıştır.Oradatarihçiolmakiçinhatıralarına,geleneklerineisyanetmelidir.Bundandolayıdırki,yeniçağdatarihçiinsandüşüncesinebüyükyenilikgetirdi,tarihimüspetbilgilerarasınakoydu.Filoloji,arkeoloji,paleontoloji,epigrafigibitabiatilimleriyardımıyladoğanbilgilersayesindebuluşlarınıtemellendirdi,hakikikeşiflerhalinegetirdi.Astronomunkaranlıklariçindeyenibiryıldızbulmasıgibi,tarihçininbupozitifvasıtalarlageçmişinkaranlıklarıiçindenyenibirkavmiveyabirdevrimeydanaçıkarmasıdaartıktamamenbilgialanınaaitkeşiflerarasınagirdi.

Sonçağdasitegeleneğinden,itikatlarınbekçiliğindenaldığıkuvvetlebüyükkitlelerinhayathikâyesiolmayabaşladı.Tarihikültürartıkbirmillileşmevedemokratlaşmavasıtasıoldu.Hermilletşuurunukenditarihihakkındakiderinbilgisindebuldu.Almaninkılabınıhazırlayanlar19.yüzyılınAlmantarihçileridir.Aynıhalbaşkamilletlerdedeazçokfarklarlagörülür.[17]Fransa’daMichelet,Taine,RuslardaCaramzine,İtalyanlardaManzinitarihşuuruilemilliinkılaplarınazeminhazırladılar.Yeniçağtarihşuurununkarakteriromantizmdir.Artık17.yüzyılınmünzevifikiradamınınrasyonalizmiyetmiyor,kitleiletemastaolanvebirlikteyürüyentarihigörüşonunyerinitutuyor.Rönesans’ıntarihgörüşüyakıngeçmişitenkitetmekveilkköklerikeşfetmekiçindi.[18]Halbuki19.yüzyıldageriyebakışcemiyetin,büyükmazisinenüfuzetmek,yenicemiyetleonunarasındamanevibirsüreklilikbulmakiçindir.AlmanromantikleriNiebelungen’lere,birkısımtarihçileriseırkınköklerinekadargittiler.Buradatarihingerçekduygusunubozanmübalağalıtaşkınbirgörüşhalinialdığınaşahitoluyoruz.

Devirlerüzerindeyaptığımızbuseyahathikâyecilik,gelenekçilik,objektifbirhakikatşevki,hissitaşkınlıkgibitürlümanzaralaraldığınıgösteriyor.Enhissi,ensübjektifveedebiolandanenkuruveobjektifolanınakadartarihintürlümanzaraları,onunhenüzmatematikvetabiatilimlerigibikesinsınırlarınıvemetodunubulmamışolduğunugösteriyor.Bugünbileedebitarih,hikayecitarih,ilmitarih,felsefitarihbirbirindenoldukça

ayrılmaktadır.Bununlaberaberyirmibeşasırlıkçalışmasonundainsanlartarihinanahatlarınıçizmeyeveonunmetotlarıvemahiyetihakkındabazıesaslıfikirlereulaşmayamuvaffakolmuştur.Buanafikirleri,yanitarihinkategorilerinitespitetmedenöncebuşemadagördüğümüzteferruatıbirtarafabırakarak,bugüntarihtehâkimikiesaslıgörüşüzerindemünakaşaedeceğiz.[19]

Genelolarakikitürlütarihgörüşüylekarşılaşıyoruz:1)Sübjektiftarihgörüşü,2)objektiftarihgörüşü.İnsandüşüncesinitamolarakelealanveonubütünilimlereyayantarihibilgitarihçidenmüstakilolarakmevcutmudur?Yoksatarihçiapriori’leriiletarihiniçindegörünüyormu?Tarihibilgininobjektivizmiveyasübjektivizmisorusunukoymakdemek,tarihalanındarealizmveidealizmmünakaşasıyapmakdemektir.Bukonuaynızamandahemtarih,hemilimfelsefeleriniilgilendirir.Bizyalnızcabirtarihproblemiolarakkonulanobjektivizmvesübjektivizmiinceleyeceğiz.Zamanımızdatarihçilervefilozoflarbirbirlerinegittikçeyaklaşmayamecburolanikibilgialanınıtemsilediyorlar.Filozoflar,tarihfelsefesiilemeşgulolmaktanvazgeçemiyorlar.Tarihçilerde(böylebirfelsefeyiinkârettiklerizamandabile)yineözel,kendilerinemahsusbazıtefsirlerevefelsefiizahlaragiriyorlar.Bununiçindirki,artıkzamanımızdatarihfelsefesiyapmayanbirfilozofolmadığıgibi,felsefedenfaydalanmayanhiçbirhakikitarihçidekalmamıştır.Bununiçinkonumuzsırftarihiolduğukadarsırffelsefeyideilgilendirir.[20]

YunanveLatintarihçilerindebileobjektifvesübjektiftarihgörüşlerininöncülerinibulmakkabildir.Meselavesikalarıyalnızcaolduğugibinakledenlervardır:Thukydides,Strabongibi.Birdevakalarıkendilerinegöretefsiredentarihçilerdevardı:Titus-Livusgibi.Fakatbugörüşlerhiçbirzamanfelsefibirmahiyetalmışdeğildi.Bufarkdahaziyadetarihçilerinşahsimeyilleriveistidatlarındanilerigeliyordu.NitekimİslamtarihçilerindendeMesudîyazarolduğuiçin“anlatı”yameyleder,İbnHaldun,objektifveilmitahlilemeyleder.

Tarihinobjektifveyasübjektifmiolduğunadairilerisürülendüşüncelerpekyenidir.İştebizbuyeniproblemüzerindeduracağız.

2.SübjektifTarihGörüşüBugörüştetarihçi,filozofveya“vakayazıcısı”kendisinivaka

içerisindençıkarıpbiryanakoymadan,vakalarıvakaolarakincelemedenönce,vakalarıbenliklemünasebetibakımındanelealmaktadır.Tarihçiyaben’ivakalarakarıştırmakta,yahutvakayıbenliğekarıştırmaktadır.Buikitarzıayrıayrıtahliledelim.Eğervakalarbirbenlikiçindeeriyorsa,vakalarbenliğekarışıyorsa,ozamanbubirtarihmetafiziğişeklinialır.Bunabiztarihdiyalektiğidediyebiliriz.Diyalektikpratikbirneticeyegötürdüğü,yaniinsanidüşünceninharekethalinialmasınasebepolduğuiçin,düşüneninsanıhareketesevkeder.Tarihdiyalektiğinieniyikullanan,vakalarıbirbirleriyleçatışmavegelişmesinegöreaçıklamakveonlaramânâvermekisteyenHegelmetafiziğidir.[21]

Halbuki,eğervakayıbenliğedeğil,benliğivakayaindirgersek,yanivakanıntefsiriiçinbenliğinhallerindenfaydalanırsak,bunapsikolojiktarihgörüşüdiyebiliriz.Psikolojiktarihmetafiziktarihtençokfarklıdır.Psikolojiktarihhervakayıayrıayrıvakaolarakelealır.Onlarıidealbirmantıkşemasınaindirgemeyeçalışmaz.Yalnızcaherbirinintefsirindekendipsikolojiktecrübesindenfaydalanır.PsikolojiktarihgörüşüneyakınbirmisalToynbeeveyaWells’tir.Bunlardabazentekbirpsikolojikgörüşadesesinden[22]vakalartahliledilmekte,bazendemuhtelifpsikolojikgörüşler(meselasosyalpsikoloji,Freudçuluk,psikanaliz,psikofizyolojivs.)birbirleriniaçıklamahususundatamamlamaktadırlar.Bundandolayıbunevitarihgöçüşlerindebirincilerdeolduğugibitamsistemcilikyoktur.Metafiziktarihgörüşlerivakalarıdiyalektikbirmantıkkadrosuiçinesıkıştırdıklarıiçinonlarıntoptankabulveyareddedilmelerilazımgelir.Halbukipsikolojiktarihlerdeparçalıvebazeninsicamsızaçıklamalararasındabeğenilentaraflarınalınması,beğenilmeyenlerinbırakılmasımümkündür.[23]

Klasiktiplerinikısalttığımızsübjektiftarihgörüşündepekçoktanınmışfilozofvetarihçininrolüolmuştur.Almanya’daDilthey,Windelband,GeorgSimmel,Spengler,Fransa’daNaville,Romanya’daJorgavs.vardır.BugörüştarzınınüstadıvemaneviilimlercereyanınıaçanDiltheyüzerindeduralım.Diltheyzamanındaüçcereyanvardı:1)Eskiidealistfilozofların(Fichte,Schellingvs.)tesirleri.2)Pozitivistler;bunlardanmühimzirveolmuşbirfilozofyoktu.Biyolojikilimleringelişimionlarahakverdiriyordu.3)ModernilmiKantfelsefesiileuzlaştırmayaçalışanYeniKantçılar;Helmoltzvs.

Diltheyzamanındailimgörüşüikizıtistikameteayrılmayabaşlamıştı.a)Tabiatilimleriveonadayanannatüralizmfelsefesi,b)maneviilimlervebunadayananspiritüalistfelsefe.EsasındaKantçıpozitivistolanDiltheybütünmetafiziklerinaleyhindedir,bunarağmennatüralistlerinyaptığıgibi

inhisarcılığataraftardeğildi.Bumutedilgörüşonuikifelsefe,ikiilimzümresiarasınıuzlaştırmayagötürdü.Obirtaraftanengenişmânâsıilepozitivisttir.Bunamukabilmaneviilimlerinayrıbirermetoduolduğunakanidir.Tabiatilimlerihadiseleriaçıklamaya,maneviilimlerolaylarıanlamayaçalışırlar.Tabiatilimlerigenellerüzerindedururlar.Maneviilimlertek,ferdivakalarıaydınlatırlar.Birincilertahlilcidir,ikincilerterkipçidir.Tabiatilimleriunsurların,maneviilimleryaşanılmışınilmidir.

Dilthey’agöremaneviilimlerinağırlıkmerkezitarihtir.Tarihigörüşmaneviilimlerinbizzatmetodunuteşkileder.Tabiatâlimininüzerindeçalıştığıcansızveyacanlı,fakatdaimakarşımızdahazırolanşeylerdir.Maneviilimlermensubununüzerindeçalıştığıiseartıkmevcutolmayanvakalaraaitvesikalardır.MeselaSpinoza’yıanlamakdemek,cevherfikrinianlamakdemektir.CevherfikriAristoteles’de,Bruno’da,Spinoza’dabaşkabaşkamânâlaragelir.BufarklarıanlamakdemekSpinoza’yıanlamakdemektir.BudaSpinoza’yıduymak,onungibiyaşamaklamümkündür.Dilthey’agöretarihçiincelediğikonuyubenimseyecek,onahayatverecektir.Fakatonunvazifesibundanibaretdeğildir.Araştırmasırasındabulduğuvesikalarınodevrinruhihalibakımındanbirbirineuymayancepheleriolabilir.Ozamantarihçibunlarıbirbiriyletamamlayarakdevrinbütünlüğünüinşaedecektir.Fakattarihçininbugayretibaşarılıolabilirmi?Vesikalarınaitolduğudevrikendizamanınabenzeterekcanlandırabilirmi?Belkidetarihçi,yalnızferdibirtefsiryapacaktır.FakatDiltheybunureddediyor.Belirlibirdevrinverilerinitefsiriçinodevrinzihniyetiniaraştırmalıdır.Birdevrinzihniyetiniaraştırmakodevirdekibütünfikirlerivecereyanlarıbirbirleriyletamamlamaklamümkündür.Birdevricanlandırmakiçinodevirdekişairi,filozofu,sanatçıyı,tetkiketmelidir.Onların,birbirinitamamlayangörüşlerisayesindedirki,dini,iktisadihayatı,siyasihayatıbirbiriyletamamlamaküzeredevirbütünlüğünükazanır.Onagörebirdevirdekienzıtfikirler,aynıbütününparçalarıolarakroloynarlar.Meselailkçağmedeniyetindeidealizmkadarrealizmin,materyalizmkadarruhçuluğunyerivardır.

Dilthey’inhedefianlayışmetoduyardımıylatarihiinşaveyaterkiptir.Tarihçitarafsızbirvakayazıcı,bir“mütebahhir”[24](érudit)değildir.Mütebahhirinçalışmalarıhakikitarihçiiçinyalnızcamalzemevazifesinigörür.ObutertipgörüşündebirbiriniçelenfikirlerinbirbiriyletamamlanmasısözündeWindelband’danmülhemdir.Dilthey’agöreikitürlübilgivardır:a)Tahliledicidir,hesabı,mantıkidelillerikullanır,zihinvasıtasıilegenelkavramlara,sınıflamalaraveaçıklamalaraulaşır,busuretletabiatilimlerimeydanagelir.2)Terkipedicidir;insanhayatınınbütünlüğünüanlamakiçinyaşanmışolanhayattanbizekalanunsurlar(vesikalar)yanyanagetirilir;onlartekraryaşanır,inşaedilir.Budatarihiilimlerinbilgisidir.

Fakattarihimetottavakalarhiçbirzamantarafsızolarakyanyanagetirilemez.Böylebirçalışmayalnızmozaikçiyeveyapullarıyapıştıraninsanayakışır.Bundançıkanneticedeaslainşaveterkipdeğildir.Tarihçivaktiyleyaşanmışolanhayatıtekraryaşayacakvesikalaryardımıylaohayatınoluşunuyenideninşaedecektir.Tarihçininişivakalarınteferruatınagirerekonlarıküçükparçalaraayırmakdeğildir.Busuretleyapılanşey,vaktiyleyaşanmışhalitekraryaşatacakyerde,parçalarveöldürür.Tarihçipsikologgibibirhayatanüfuzedecekveonuiçindengörecektir.

Dilthey’inyolundangidenGeorgSimmelDünyaTarihiMeselesi,TarihiZamanProblemigibieserlerindefikritamamenrölativizmyolunagötürdü.TarihiAnlayışınMahiyetiadlıkitabında“Tarihhangişartlardamümkündür?”sorusunusoruyorvebuşartlarıaraştırıyor.Onagöretarih,tarihçitarafındanşuurluveyaşuursuzolarakteklifedilenpsikolojikapriori’lerlemeydanagelir.Bupsikolojikapriori’lerdentecritedilincetarihyoktur.Tarihçiyiilgilendiren,mânâlarınapsikolojikşekildenüfuzedeceğimizderuniolgulardır.Dışvakalarındeğeriancakruhiolgulararasındatraitd’union[25]olmalarındanibarettir.Simmel’egöremateryalistdiyetanınantarihfelsefeleripsikolojikolgularıortadankaldırmakiçinboşunaçabalıyorlar.Açlıkduygusuolmasaydı,Marx’ınçizdiğibütüntarihioluşmânâsızolacaktı.Toprak,iklim,coğrafimuhitdeancakpsikolojikbünyeiçinderoloynarlar.Psikolojikşartlardantecritedilincetarihçiiklim,toprakvs.’yeMerih’tekiaynışartlarkadaralakasızkalacaktır.Tarihianlamakiçinhisleritekraryaşamak,anlamaklazımdır.BuradaSimmel,Diltheygibidüşünüyor,fakatonungibiinsanşuurlarınıaşanbirobjektifruhkabuletmiyor.

Bazılarıtarihçininvazifesiözneyibirtarafabırakarakvakalarıolduğugibiincelemektirderler.Simmel’egörebununincelenmesiimkânsızdır.Çünküinsanbirtarafaatılırsa,soyutvakalarınhiçbirmânâsıkalmaz.Vakalarancaköznelerarasındabağlantıvazifesinigörürler.Özneyibirtarafabırakıpvakalarıolduğugibigörmekmümkünolsabile,bundanbirfaydateminedilemez.Çünküozamantarihbirbirinebağlanmamış,yaklaşmamış,dağınıkbirvakalaryığınıolacakvebuobjektiftetkikhiçbirilmineticevermeyecektir.Demekki,Simmel’egöreobjektiftetkikiletarihteneterkipyapılabilir,nedevakalaranlaşılabilir.Tarihibirvakanınolabilmesiiçinruhlarıniştirakilazımdır.Bazılarıfederalmüessesedenliberalizme,küçükendüstridenbüyükendüstriyegeçiştetarihivakalarıararlar.Simmel’egöreburadatarihivakayoktur,birbirineyaklaşanruhlarvardır.Hertarihivakaadetabirvesiledir.Ruhlarıniştirakiyoksatarihivakadeğil,ancaktabiibirolgukalır.MeselaÇinSeddibugünbizegöretarihibirvakadır,çünküinsanyaklaşmalarınınbirsembolüdür.HalbukiHimalayatabiibirhadisedir.AradançokbüyükbirzamangeçsedeÇinSeddi’nininsantarafındanyapılmasınınmümkünolmadığıdüşünülse,ozamanÇinSedditabii(jeolojik)birhadisegibi

görülecektir.Simmel’egöretarihçininkullandığıkoordinasyonnoktalarıbirtakımkıymetnoktalarıdır.BöyleceSimmeltarihfelsefesinibirkıymetfelsefesineindirgiyor.

Windelband’agöretarihinkonusutek,müfretyalnızbirdefavukuagelmişolanvakadır.Tarihivakakanunşeklindeifadeedilemez.Fakattarihivakayıkıymetkavramıiçindegörmelidir.Tabiattanegelişim,neilerlemevardır.Gelişimveilerlemeyalnıztarihtedir.Tarihivakanınkendinehasbirdeğerivardırveoyalnızinsanamahsustur.Tabiatıntarihiolamaz.BunoktadaWindelbandbütünyenifelsefeyeönderlikederekeskifelsefedenayrıldı.Eskifelsefeyegöremikrokozmos(insan)ilemakrokozmos(âlem)arasındabirahenkvardır.MeselaLeibniz’egöreinsantabiattanayrıdüşünülemez.Metafizikgörüşteinsantabiatlaberabertetkikedilmelidir.Kâinatıtetkiketmekinsanıtetkiketmekdemektir.İlkdefabugörüşKanttarafındansarsıldı.Copernicustarzındainkılapdediğigörüşüyleinsanınkâinatetrafındadeğil,kâinatıninsanetrafındadevrettiğiniiddiaetti.YeniKantçılarıntarihfelsefesibugörüştenmülhemdir.Onlaragöreinsantabiatındeğil,yalnıztarihinmerkezidir.İnsantarihivarlıktır.Tabiatsahasındainsanmerkezcilik(anthropocentrisme)yanlıştır.Fakattarihiçintarihmerkezcilik(historiocentrisme)mümkündür.Butarihivakalarinsanagöretetkikedilebilir.Windelbanddaesaslıolarakilimzihniyetiiletarihzihniyetiniayırarakinsanideğerlerinizahıiçinderinbirtarihkültürününzaruriolduğunuilerisürdü.OnagöresosyolojicereyanlarındanyalnızComteveDurkheimcereyanıtarihiaçıklamayaptıklarınispettedeğerlidirler.Mekanikaçıklamalarıylasosyolojihiçbirşeydeğildir.Fakatyalnızmüesseseleringelişiminiaçıklayantarihisosyolojimümkündür.

“Anlayış”denenbutarihgörüşüyenifelsefedederinizbıraktı.Bucereyanedebi(littéraire)diyetanınansübjektiftarihlerlekarşılaştırılmalıdır.Edebitariheskidenberivakayazarlığı,hatıracılık,hikâyecilikgibiedebibirnevisayılıyordu.Bumânâdaanlaşılantarihinbelirlinemetodu,nesistemi,nedayandığıprensiplervardı.Bununlaberabereskitarihçilerdençoğununampirikvegelenekçiçalışmalarında“edebitarih”inyeribüyüktür.HocaSaadettinEfendi,İbnKemal,Naimagibitarihçilerinvesikadeğerleriyanında,edebideğerleridevardır.Fransa’daMichelet,üslubuveedebikuvvetiiletanınmıştı.Bizbumânâdakitarihgörüşünübirtarafabırakıyoruz.“Anlayıcı”tarihinirrealistveyasübjektivistoluşuancaktarihininsanibirbilgisahasınaaitolmasındanilerigelir.Almanya’daEmilReich’intarihgörüşüvakalarındinamikoluşunanüfuzedenveonlarıbütünlükleriylekavrayanbirtarihisezgiyedayanıyordu.Onagöretarihisezgisanatsezgisinebenzer.Fakatondanfarklıdır.Birincisivaktiyleyaşanmışgerçekbirnesneyivesikalaryardımıylacanlandırmakolduğuhalde,ikincisiyaşanmışbirnesneyihayalgücüilecanlandırmaktır.AynıdüşüncelerİtalyanfilozofuB.Crocetarafından

ilerisürüldü.Croce’yegöretarihsanatlailimarasındadır.Tarihçihemhayaldünyası,hemdehakikatdünyasıilemeşguldür.Fakatbuhakikatilimlerdekigibigenelveyatümeldeğildir,ferdidir.Ozihinkavramlarıileifadeedilemez.Yalnızsezgiileyaşanabilirvecanlandırılabilir.Croce’yegöretarihbundandolayıbirtaraftanhakikate,birtaraftansanatvesezgiyebağlanmaktadır.H.Bergson,hayatsüresininzekâveilimledeğil,yalnızsezgiilekavranacağınısöylemektedir.Bergsontarihindebusezgiileinşaedileceğinekanidir.Yaratıcıevrimhalindekihayat,süreklibiroluşvetarihtir.Tarihyalnızhayataveşuuramahsustur;maddeâleminintarihiyoktur.Bubakımdano,WindelbandvediğerAlmanfilozoflarındanbirkısmınıngörüşüilebirleşmektedir.BizdeBergsonfelsefesinemensupolanŞekipTunç,tarihinyalnızsübjektifbirtarzdavesezgiilekurulacağınımüdafaaetti,buvesileileobjektiftarihgörüşütaraftarlarıilemünakaşalaragirdi.[26]

Sübjektiftarihgörüşününortakvasfışudur:1)Tarih,tarihçininapriori’lerindenmüstakilolarakkurulamaz.2)Objektiftarihgörüşü,tarihinyalnızobjektifolarakinşasınınmümkünolduğunuiddiaediyor.Biryandanasıltarihçiler,biryandandabirkısımfilozoflardagörülenbuobjektiftarihgörüşündebaşlıcaikiistikametvardır:

a)Tasvircitarihilekananlar.b)Tarihteilimlergibiaçıklama(izah)arayanlar.Tarihindiğerilimlergibiveaynızamandabirilimolduğunuiddiaedenlerikincigörüşteolanlardır.Birincigörüşlekananlartarihintasvir,hikâye,nakilolarakobjektifliğinerazıolduklarıiçinonuntabiatilimleriseviyesindebirilimolabileceğineitirazetmektedirler.

3.ObjektifTarihGörüşüObjektifgörüşüilkdefaaçıkçaifadeedenAlmantarihçisiEdouard

Meyer’dir.E.Meyerilkçağtarihçisidir.Mısır,Asur,Keldan,eskiAnadolukavimleriylederindenderineuğraşmış,büyükşahsiaraştırmalaryapmış,bunlarınsonundabirnevitarihfelsefesineulaşmıştı.KüçükYazılar(KleinereSchriften)adlımakalelerindenibaretkitabında,TarihinNazariyesiveMetoduadlıeserindefikirlerinianlatıyor.E.Meyerçığırındayalnızdeğildir.Fransa’dadataraftarlarıvardır.Tarihçilerarasındaparticularismediyetanınanbugörüşegöretarihtemühimolanilkvaka’dır;hattaonunamilleridir.“SaintPierreRoma’yagelmişmidir?”sorusubizidoğrudandoğruyailgilendirmez.FakatbuvakaKatolikKilisesi’ninteşkiliniaçıklamakiçinlazımdır.Hakikibirtarihtearananbaşlıcavasıflar(objektifgörüşegöre)şunlardır;

A)Tarihtegenelsebepleryoktur.Hiçbirtarihçigenelsebeplilik(causalité)aramaz.Tarihtesebeplikvardır,fakatbugenelleştiriciveaçıklayıcıdeğil,tersinetahditedicidir.MeselafilanvakalarRomaİmparatorluğu’nukurmuşturdenemez.Fakatniçinbuimparatorlukbaşkayerlerdeolmamışdaburadaolmuşturdenirse,ovakitimparatorluğunoradakurulmasınıfilanvefilanvakalarınsebepliliğiileaçıklarız.Demekoluyorki,busebepleryalnıztahditeder.Çünküaynışartlaraltındabaşkabiryerde,başkatürlübirimparatorlukkurulabilirdi.

B)Tarihteeşyanındevamlıhaliyoktur.Tarihivakalarferdi,tekvetekerrüretmezolduğuiçin,onlararasındadeğişmezmünasebet,devamlılıkveistikrararamakimkânsızdır.Hadiselerdenistikrararamaktarihçininkonusudışındadır.“Tarihtekerrürdenibarettir”sözüyanlıştır.Tamamentersineanlamalıve,“Tarihtetekerrüryoktur”demelidir.

C)Tarihkolektifolgularlakatiyenuğraşmaz.İnsanaaitbirtakımolgularıkolektifolarakalmaksosyoloğunvazifesidir.Buolgularistergeçmişte,isterşimdicereyanetmişolsunlar.Bununlaberaberkitleninveyacemiyetintarihçigözündebirrolüvardır.Fakatburolancakbirdayanak(substratum)rolüdür:Kitlelertarihindayanaklarıdır.Kitleolmasa,tarihivakalarteşekküledemez.

D)Tarihtekanunaraştırılmazçünkühürriyetilezaruret,tesadüf(veyaarıza)ilekatiliknasıltezathalindeiseler,aynısuretletarihilekanundatezatteşkilederler.Geçmişeait,yalnızbirdefaolmuşvebirdahaaynıtarzdatekrarıimkânsız,nevindetekolantarihivaka,tekerrüreden,birbirinebenzeyengenelşekildeifadeedilebilentabiihadisenintamzıddıvasıflarasahiptir.BundandolayıE.Meyer’egöreobjektiftarihtabiatilimlerigibikanunlaraulaşmamaktadır.

İnfiratçı[27]diyetanınanbutarihgörüşünegöre,medeniyetinyürüyüşünüteminedenikiasılvardır:a)Gelenek,b)ferdinyaratıcılığı.Böylecebir

yandanferdieskiyebağlayangelenekler,biryandangeleneğisarsanferdinyaratışlarıbirbiriyleçarpışarakinkılaplar,değişmelermeydanagelir.Fakatbudeğişmelerhiçbirzamanbelirli,öncedenkestirilebilenbiristikamettakipetmez.

Bugörüşsırftasvirderecesindekaldığı,tarihivakalarıbeşeriveyatabii,sebeplikzincirinebağlamadığıiçintarihiilimderecesineyükseltmemektedir.Öteyandansübjektifgörüşükatiolarakreddettiğiiçindetarihivakalarınmânâsınanüfuzetmek,onlarıyenidenyaşamak,inşaveterkipetmekimkânınıkaldırmaktadır.Bundandolayıinfiratçıtarihgörüşükendinevindekısırkalmışgörünmektedir.

ObjektiftarihimüspetbirmetothalinegetirenbilhassaCharlesSeignobosoldu.Onagöretarihbütünilimlergibiveonlarkadarkati,açık,objektifolmalıdır.TarihinmetoduötekiilimlerdenMeyer’insöylediğiesaslarayakınbirşekildeayrılır.Tarihtekanunlukaraştırılamaz.Tarihçininvazifesivakalarıyalnızcatespitetmek,onlarınkronolojikzincirlenmesiniyapmaktır.Sosyolojik,psikolojikbasitsebeplerdenbahsedilebilir,fakatbunlarıtarihlekarıştırmakdoğrudeğildir.Çünküsosyolojiksebepzinciri,tarihinkronolojikzincirineuymaz.Seignobos’unenbüyükhizmetiAlmantarihçisiileberaberobjektiftarihinmetodunutespitetmekoldu.Tarihianlayışgörüşüiçindebileböylebirmetotzaruridir.Çünkütarihivakalarıntespiti,kontrolü,vakalarıntetkikindedevrinbütününeçıkılmasıiçintariheyardımedenbirtakımtabiatilimlerindenfaydalanılması,builimlerinobjektifvemüspetesaslaragörehazırlanmasıgerekir.

Tarihinkurulmasındafaydasıolanve19.yüzyıldanberigelişenbubilgileretarihinyardımcıilimleridenir.Bunlarjeolojivasıtasıileilerlemişolanvetoprakaltındaneskimedeniyetlerimeydanaçıkaranarkeoloji,eskidillereaitvesikalarıtetkikvetahliledenfiloloji,kitabelerihalledenepigrafi,tarihtenönceyeaitkavimleritetkikedenpaleoetnolojivs.’dir.Bubilgilerdenmühimbirkısmıdoğrudandoğruyainsanilimlerikadrosunagiremezler.Tabiatilimleriyardımıylagelişmişlerdir.Tarihekatiliğiniteminedenvesikalarıntahlilindeemniyetiverendebucehittir.

Tabiatilimlerininhareketnoktasıgözlemvetecrübevasıtasıiletetkikedilenhadiselerveeşyadır.Tarihinhareketnoktasıisevasıtalıgözlemiletetkikedilenvesikalarveabidelerdir.Geçmişeaitbirvakaartıkmevcutolmadığıiçinonubizehaberverenyalnızvasıtalışahitliklerdir(témoignage).İnsanbilgisindebuhakikateerişmekiçinbuvasıtalışahitliktenfaydalananyalnıztarihilehukuktur.Tarihçigeçmişeaithakikatibuşahitlerlemeydanaçıkardığıgibi,hukukçudaşimdiyeaitbirhakikatişahitvedelillerleispateder.Tarihioluşunizleriyalnızkitaplardametinlerdeyazılıdeğil,aynızamandabinalarda,abidelerdedir.

Tarihçivesikalarıtahlilvetefsirsuretiylevakalaranüfuzaçalışır.Bununiçintekmetottanhareketetmez.19.yüzyıldanberigelişenbirçokmetotlarıaynızamandakullanır.Filolojiedebieserleritahlileder,arkeolojitopraktançıkarılmışmaddieşyayıtahlileder.Paleografimetinlerimaddesinegöre(parşömen,papirüs,kâğıtvs.)tahlileder.Biyografiyazıçeşitlerinitetkikeder.Builimlerdeayrıcaikincibirtakımbilgilerdenfaydalanırlar.Meselaseramografipişmiştopraktaneşyayıtetkikeder,bununiçinkimyayaihtiyaçvardır.Arkeolojiiçinjeolojiyeihtiyaçvardır.Ayrıcatarihçininmaliyeci,hukukçu,istatistikçivs.gibiçalışmasılazımdır.Tarihtenönceyi(prehistoria)tetkikeder.Obiyolojist,jeologgibiçalışacaktır.HasılıbugünSeignobos’un,Bernheim’ın,LucienFèvbre’inanladıklarımânâdaobjektiftarihancakbüyükekiplerhalindehazırlanabilirveyazılabilir.Ferdiçalışmaişiolmaktançıkmıştır.[28]

Objektiftarihbuvesikalarıntahlilindensonratenkidinegeçer.Birkitabenin,biryazmaeserinaitolduğudevirlemünasebetini,doğrulukderecesinikontroletmek,ancakonuçokciddibirtenkittengeçirdiktensonramümkünolur.Tarihçinin,buradayapacağıikitürlütenkitvardır:

A)Dıştenkittirki,bununlavesikalarınmaddesi,hazırlanışıbirtabiatparçasıolarakmahiyetiincelenir.

B)İçtenkittirki,buaradaeserinmânâsına,eserimeydanagetireninpsikolojikhalinenüfuzaçalışılır.Eserindoğruveyasahteolduğuhakkındakikontrolbusayedemümkünolur.Tenkitsırasındaeserinyazarınındevirlemünasebeti,ozamankidiğereserlerlemünasebeti,üslubu,dışkarakterlerionundoğruluğuveyasahteliğihakkındakâfifikirverir.İçtenkitvesikanınsahibinedoğrupsikolojiknüfuzsayesindebirinciyiderinleştirir.Şahadetbirkaçbakımdansadıkolmayabilir:a)Şahityalansöylemekistemişolabilir,b)şahitaldanmışolabilir.Birçoktarihieserdışveiçtenkitlerinkuvvetisayesindeeskieserlerinzaaflarınımeydanakoymuşvebirçokyanlışhükümleridüzeltmiştir.Birvesikanınbirdevreaitolduğukuvvetletahminedildiğihalde,içtenkittensonrabazıdelillerbukanaatisarsabilir.İsa’nınyaşamamışolduğunuiddiaedenlerHerode’lar[29]zamanındaFilistintarihiniçokmufassalyazanFlaviusJosephus’unondanbirkelimeolsunbahsetmediğinidelildiyegösteriyorlar.FakatKatolikmüfessirleregöreFlaviusRomalılaşmışbirYahudiidi.İtisafauğramış[30]birmezheptenbahsederekitibarınıkaybetmektenkorkabilirdi.Farabî’ninmuasırlarıolantarihçilerdenhiçbirininondanbahsetmemeleriniFarabî’ninyaşamadığınadelildiyegösteremeyiz.Çünküeserlerivekendihakkındakisözlerimeydandadır.Ancakaslıhakkındakifikirlermüphemkalmaktadır.Seignobos’un,ilerisürdüğütarihmetodolojisibugünkühaldegörüşfarklarınarağmen,başlıcatarihçilerdemuteberdir.Esaseniçtenkidegirmektarihçinin

psikolojikmetodudur.Hattaanlayışvesezgimetotlarındanfaydalanmasınınzaruriolduğugörülmektedir.[31]

Mühimolannoktabugörüşüntarihimünferitvakayaaitbirtasvircibilgiolarakbırakmasıdır.SeignobosileSimiand’ınmünakaşalarıbumeseleyiaçıklayacakmahiyetteidi.Birincisitarihinferdivakalaraaittasvircibirbilgiolduğunu,ikincisitarihinyalnızsosyolojikkanunlarlaaçıklanabileceğinisöylüyordu.Bumünakaşa,tarihtekanunaraştıranveyagenelmünasebetlereyükselenilimlerinbelirlilikzincirleriyletarihivakalarıaçıklamaklazımgeldiğinoktasındatoplanıyordu.

4.TarihteHürriyetveZaruretBuradaproblemtarihtebelirsizlikveyasebeplikmeselesişeklinialıyor.

İlkdefabunufelsefibirşekildeortayakoyanCournotoldu.Onagöretabiattamüstakilolguzincirlerivardır.Bunlarbelirlidir.Fakatbuzincirlerinbirbirinikestiğiyerdekiolgulargayribelirlidir,tesadüfidir.Tarihbuolgularaaittir.Cournotilimlerdekideterminizmiletarihinihtimaliyetini(probabilisme)busuretleayırıyor.İlkçağdatarihiolgularıngayribelirsizliğiniilkdefaEpikurosgörmüştü.Onagöreikiolguzincirininkesiştikleriyerdebirclinamenveyatesadüfvardır.Carneadesbütünvarlığıtarihivakalarınmuhtemelliğinevindengörüyordu.Cournotyenifelsefederuhfelsefesiiletabiatfelsefesinibusuretleayırdı.

Acabatarihtehiçbirbelirlilikyokmudur?Bumeseletarihlemuhtelifilimlerarasındakimünasebetiderinleştirmeyegötürdü.Herşeydenöncebiyolojidegenetikaraştırmaları,evrimfikirleri,hayatalanındaoluş,gelişim,ilerlemefikirlerininyerleşmesitarihletabiatarasındamünasebetaramayasebepoldu.Dahayakında,tarihiolguyutürlüdeterminasyonlarınkuşattığıiddiaedildi.

A)Psikolojikdeterminizm:Birçokpsikologtarafındanilerisürülmektedir.EntipikörneğiKarlLamprecht’tegörüyoruz.Onagöretarihiolgulararasındabirbağlantıkurulabilir,birkanunbulunabilir.Lamprecht,Durkheimgibibirkolektifruhkabulediyor.İlericemiyetlerkolektifruhunfarklaşmasındandoğmuşlardır.Durkheimgibiodakolektifruhunfarklaşmatarzınıaramakiçin,onukuşatanmaddişartlarıinceliyor.Tarihioluştaikimühimamilgörüyor:a)Ferdiruh.b)Kolektifruh.Onagöreinsanlıktarihi,ruhigelişmesinegörealtısafhadangeçmiştir.

1)Tarihtenöncekianimizm[32]safhası,sosyologlarınbahsettikleriiptidaicemiyetzihniyetine,toprağayerleşmemişzümrelerinhayatınakarşılıktır.

2)Sembolizmdevri:TarihçiTacitus,zamanındaşekilleştiğinisöylediğibudevrinvasıflarıtanrılarınbirailehalinialmasıvetabiatıninsanabenzetilmesidir(anthropomorphisme).Tanrılararasındakimücadeleinsanlararasındakimücadeleyitemsileder.

3)Tipizimdevri:Budevirde“tip”lerteşekkületmiştir.Cermentipindeinsankabilevegens’ten[33]kurtulmuştur,insanınkuvvetiadetabudevrinidealinintarihteoynadığırolüifadeetmektedir.Budevirdeferdiyetçilikbaşlıyor:Destan(epopée)veşiirsanatıbudevrinikimühimkarakteristiğidir.

4)Konvansiyonalizm:Enazmühimolandevirdir.11.ve14.yüzyıllararasındasürerveRönesans’tabiter.Budevirdetiplerbirbirinekarışır,itibarivebelirsizgörüşlermeydanaçıkar.

5)Ferdiyetçilik,Lamprecht’egöreReformilebaşlar.DinivefikrialandabaşlıcavasıflarıProtestanlığınteşekkülü,dinincemaatteşkilatındankurtulması,ferdivevicdanibirkarakteralmasıdır.Budevirtarihievrimdenispetenözeldir.Yalnızbazımedeniyetlerde,ençokBatımedeniyetindemeydanaçıkmıştır.Batı’yıbaşkamedeniyetlerdenayıranbaşlıcavasıfdabuolmuştur.

6)1750’densonrabaşlayıpfertliklerintamamenbelirdiğidevirdir.Buradaiçtenliktamşeklinialmıştır.Budevrinvasfıolankişilikleringittikçeçoğalması,kolektifşuuraaitbaskılarveteşkilatlarıngevşemesibudevrianarşizmedoğrugötürmektedir.

Lamprecht’intarihievrimbakımındanilerisürdüğüpsikolojikdeterminizmibirçoknoktalardançekicidir.Onuniktisadi,fikrigelişmearasındagösterdiğiparalellikdebüsbütündeğersizdeğildir.Fakatbuparalellikheryerdeispatedilemez.Eğerpsikolojikevrimiktisadievrimdoğuruyordenecekse,ozamanyalnızpsikolojikevriminkanunlarınıaramalıveiktisadievrimonungölgehadisesiolarakaçıklanmalıidi.FakatLamprechtbukadarilerigitmiyor.

B)Bugörüşüntamzıddıtarihimaddeciliğinilerisürdüğüiktisadideterminizmfikridir.AslındaHegeldiyalektiğinintersineçevrilmesisuretiylemeydanageldiğiiddiaedilenbutez,Marx’tansonrabirçoktenkitverötuşlardangeçerek,nihayettarihiolgularzincirininiktisadigelişmesineaitdeterministbirgörüşhalinialdı.Busonşeklinbirçoktarihimaddecideayrıayrıtefsiredildiğiniişaretetmeküzeregenelolarak“diyalektik”tengittikçeuzaklaşan,bir“TarihiOlgularBelirliliği”ninaraştırıldığınısöyleyebiliriz.BuyoldaBernstein,Jaurès,deMan,Kautsky,Lefèvbre,G.Sorelvedahabirçoktarihimaddeciçalıştılar.Onlardanhiçbirininaçıklamaşekliötekinebenzememekteveçoğukeremaddeciolmayanfilozoflardanziyade,birbirlerinitenkitetmektedirler.Buradabuçeşitliaçıklamalarıbirerbireranlatacakdeğiliz.[34]Yalnızcabugörüşlerinüzerindeısrarladurduğutekâmülveinkılap[35]fikirlerineaitaçıklamalaradokunacağız.Tarihimaddecilertezlerinitabiatilimlerinevehelebiyolojiyeaityeniaraştırmalaradayandırıyorlar:Darwin’denbericanlılarâlemindedeğişmefikrikuvvetleyerleşmiştir.Fakatbilhassahızlıdeğişme(mutation)kuramıgenetikilmindetecrübişekilaldıktansonra,süreklideğişmeyanındaanideğişmeninyerimeydanaçıktı.Tarihimaddeciler“tarihioluş”tatekâmülveinkılaphisselerinibutemelleredayanarakaçıklamayaçalıştılar.Fakatilerisürdükleritarihitablolararasındakifarklarbazenuzlaşmazzıtlıklarderecesineyükseliyor.Marx’ın“KomünistBeyannamesi”ndeverdiğitarihitabloileBernstein’ınveyaJaurès’nintarihitablolarıarasındamünasebetpekazdır.Kendiaralarındaveyamaddeciolmayanlartarafındanilerisürülentenkitlerekarşı

korunmakiçin,onlarınzamanzamanbaşvurduklarıçare,muhteliftarihifaktörleribirleştirenuzlaştırıcıbirdeterminizmşemasınıteklifetmeleridir.BunumeselaRappoport’unveyakısmenBernstein’ınşemalarındagörüyoruz.“Faktörlerkuramı”tarihibelirlilikte,iktisadiamillerinyalnızbaşınadeğil,coğrafi,ırki,ruhiamillerleroloynadığıanafikrindenhareketetmektedir.Fakatbukabuledilince,artıkkuramınilkprensibiyleilgisikalmadığıaçıkçagörülmektedir.

GeorgesSoreldahailerigitti;tarihimateryalizmiBergson’lauzlaştırmayaçalıştı.İnkılaplardakiyaratıcıhamlefikriniBergson’danaldı.Onagörenasılcivcivyumurtadançıkacakhalegeldiğizamananibirdarbebunayetiyorsa,tarihioluşdasonundaanibirhamleile,yaniinkılaplayenibirsafhayagirer.FakattarihimaddecilikleBergson’un,birbirindenbukadaruzakikifikrinyanyanagetirilmesi[36]buaçıklamanın,imkânsızlığınıgösterir.

Tarihtebelirlilikarayanlardanbirkısmıdasosyologlardır.Durkheimcısosyologlartarihmetoduylasosyolojininfarkınıbelirtirlerken,[37]tarihiolgularıiçtimaideterminizmileaçıklamagayretindendevazgeçemiyorlar.Simiand,Seignobos’layaptığımünakaşalarındabuteziilerisürdü.FauconnetSorumluluk,BougléKıymetlerinTekâmülükitaplarındaaynıtezitatbikeçalıştılar.[38]Onlaragöretarihiolgulardatesadüfveihtimalliğinüstündesosyolojikbelirlilikhükümsürmektedir.Çünkütarihfertlerindeğil,cemiyetlerintarihidirvecemiyetlerbütünmüesseseleriyleberaber(hacim,kesafetgibiölçülebilen)birdeterminizmetabidirler.Ohaldetarihtevakaların,ferdi,arızibelirsizliğiyalnızgörülüştenibarettir.Fertlerinvefertlerdençıkanmünferit[39]vakalarıntarihiyoktur.Cemiyetlerinvebundandolayıdaiçtimaimüesseselerintarihivardır.Cemiyetinbütünhalindetarihinielealmaktanziyade,müesseselerdenherbirinintarihinitetkiketmelidir.Bubiriçtimaimüesseseningelişiminiaraştırmakdemektir.NitekimbutarzdaDurkheimmetodunaazçokyakıngörüşlefilologMeillet,Vandryès,Brunotdilmüesseseleriniincelediler.SimiandveHalbwachsiktisadimüessesenin,Lévy-Brühlahlakın,Durkheimdinin,Davyhukukvedevletintarihleriniyapmayaçalıştılar.Sosyologlargenelfikirlerarasındakaldıklarıhalde,aynımetodukullanantarihçilerdahafazlateferruatagirdiler.MoretMısırtarihinde,H.PirenneBatıortaçağındaçalıştı.

C)Almanya’dabunayakınfikirlerKurtBreisigtarafındanilerisürüldü.Onagöretarihiolgularsosyalamillerşebekesiyleaçıklanmalıdır.Meslekhayatı,zümreçalışmaları,“kast”ınüzerimizdekibaskısıvs.bunlarainsanınbiyolojiktemayüllerinivepsikolojikamilleridekatmalıdır.Breisigböylece,üçbuuttatoplanmasımümkünolan(sosyal,psikolojik,biyolojik)amillerbütününüelealıyorvetarihioluşubunlarlaaçıklamayaçalışıyor.

Breisig’egöre:a)Tarihiolgularıhiçbirzamanmünferitolarak

almamalıdır.Münferitvetikelolgularıntarihiyoktur.Ancakolgularınbirbirinenüfuzundandoğankompleksintarihiolabilir.b)Aynızamandacereyanedenhukuki,estetik,dini,ahlakivs.olguzincirlerinibirbiriylekarşılaştırmalıdır.Ancakbukarşılaşmalaryardımıiledirki,tarihioluştakikanunubulmakmümkün,olur.c)Tarihteesasolanferdideğil,kolektifolaylardır.Tarihiferdiolgularancakbukolektifolaylarınakışıiçindegörülürveonlaryardımıylaaçıklanabilir.d)Lamprecht,insanlığınbelirlibirdevrineaitolanstatikruhikanunlarlatarihiaçıklamayaçalışıyordu.Halbukitarihçi,tersineolarak,dinamikhalleriaçıklamalıdır.Breisigbununiçinbirtakımvetireler[40]kullanıyorvebunlara“profiller”diyor.Onagöretarihiincelemedeüçtürlüprofilvardır:

1)Yukardanprofil.2)Genişliğineprofil.3)Uzunluğunaprofil.

Mesela1700tarihindekibirmüesseseyiincelemekiçin,önce1700’ekadarmedeniyetinnasılgeliştiğinebakacağız.Aynımüesseseninbaşkacemiyetlerdenehaldeolduğunuarayacağız.Sonrabuikiincelemeyeyukardanbakarakkarşılaştıracağız.Herüçprofildenincelemeyegidilmedikçe,tarihisürecinaçıklanmasımümkünolamaz.Yalnızgenişliğineprofilincelemesisosyolojiyeaittir.Ancakuzunluğunaprofilkronolojiktariholarakkalır.Tambirmüesseselertarihibuüçprofilibirleştirecektir.

Breisig’egörebumetottatbikedilirse,şimdiyekadarbilinmeyenbirçoknoktameydanaçıkacaktır.Meselasiyasetleahlakın,ahlaklahukukunvs.münasebetleriaydınlanacaktır.FransızsosyologlarıveyaBreisigmetodununtarihimaddecilerveyapsikologlaraüstüncihetleripekiyigörülüyor.Böylebiraraştırmatekgörüşlülüktendoğanhatalarıönleyebilir.

Bütüntarihibelirlilikiddiaları,hattabunlarınengenişiolansosyolojikgörüşnederecebaşarılıolabilir?Buteşebbüslerdenhiçbirisinintarihioluşuaçıkladığınadaireldemüspetvetambirdelilyoktur.Butarzdaincelemelerden,herbirininkendindenbaşkalarınıtenkitederkenaldığıtavırdabunugösteriyor.Nedeterministfilozoflar,nedeterministtarihçiler[41]tarihioluşunaçıklanmasıbakımındanaralarındahemenhiçbirnoktadaanlaşmışdeğildirler.MeselatarihimaddeciyegöreDünyaSavaşı’nıdoğuran,kapitalizminaçtığıiktisadikrizdir.Psikolojikmektebegöregenelefkârdaveyasiyasilerdehükümsürenruhitemayüllerdir.Sosyologlaragöremillimüesseselerarasındakigerginliktirvs.Hattabugörüşlerintürlütefsirşekillerinegörevücudageleneserlerdenherbirindeötekilerdençokfarklıbiraçıklamailekarşılaşırız.Nihayettarihtebüyükadamlarınüstünrolüolduğunukabuledenleregöre(Carlyle,Nietzschevs.)butürlüaçıklamalarıbirtarafabırakmaktarihioluştayalnızmühimvakalarıyaratanrehberinsanlarabakmaklazımdır.Onlaragöre1870savaşıBismark’ın,DünyaSavaşıKeiserWilhelm’in,İkinciDünyaSavaşıHitlerveChurchill’ineseridir.

Determinizmyalnızcaikiolayarasındasebep-neticemünasebetikurmakdeğildir.Fakatbuikiolayneviarasındaöylesabitbirmünasebetkurmaktırki,hernezamanAolayıolursamutlakaBmeydanagelsin.Bundandolayıdeterminizmgeleceğinöncedengörülmesini(prévision)gerektirir.Bununenaçıkörneğihusufveküsuf[42]olaylarınıngünüvesaatiileyıllarcaöncedenbilinmesidir.Fizikvehayatiolaylardadaaynışeyisöyleyebiliriz.Fakatolaylarkompleksleştikçeastronomik“peşindengörme”imkânızayıflar.Tahminlerihtimalîolmayabaşlar.Münferitolgulartesadüfigöründüklerihalde,büyükrakamlardakesinliğedoğrugidilir.Determinizminbutarzınaörnekolarakmeteorolojik“peşindengörme”yigösterebiliriz.Rasathanelerin,yarınhavanınaçıkmı,kapalımıolacağıhakkındakitahminleributarzdaistatistikleredayanır.

Tarihyarına,hattabugünedeğil,geçmişeaittir.Orada“peşindengörme”denbahsetmeksaçmaolur.Bununiçintarihivakalardatabiatalanındakigibideterminizmdenbahsedilemez.Tarihtekisebeplikmünasebetiyalnızferdiolgulararasındavegeçmişteolanbirmünasebetintespitindenibarettir.Eğerferdivakalarındoğuşundaeskidencereyanetmişiçtimai,ruhivs.süreçlerinrolüolmuşsa,onlarınincelenmesiiçin,sankibugünolmaktaimişgibiistatistikbilgiyeihtiyaçvardır.

Tarihioluş,mahiyetibakımındanirrasyonel[43]olarakgörünmektedir.Çünkühiçbirolgu,sebeplikzincirininhalkasıdeğildir.OradaisterCournot’undediğitürlüsebeplikzincirleribirbirinikessin,isterBergson’undediğigibiöncedenkestirilmeyenbirhayathamlesibulunsunherhaldetarihivaka[44]münferit,tek,orijinal,nevikendinemünhasır,tekrarıimkânsızbiroluşiçindekikarakteriyletabiatolaylarındanvezihnikavramlarımızdanayrılır.Tarihiolguyunebirmatematikformülüne,nebirgenelfikre(adalet,hürriyetvs.gibi),nedebirtabiatkanunununevrenselkavramınasıkıştırmakkabildir.Bundandolayıoherbakımdanbilgimizinbütünrasyonelşekillerinemukavemetedenaslivederinirrasyonellikgöstermektedir.

Tarihiolguartıkmevcutolmadığıiçinbizegerçekdeğil(irréel)gibigörünür.[45]Bubakımdanidealmatematikzaruretlerleaynımahiyette,yanigerçeküstüzannedilir.Fakattarihivakanınşimdimevcutolmayışıgerçekliğinemânideğildir.Çünküonunüzerimizdekitesiridevametmektedir.Bizbirtarihioluşunsonundabulunuyoruzvebizimvarlığımızdaeskitarihivakalarıntesirivardır.Bundandolayıbirvakanınolupbitmişolması,ancaktabiatbakımındanonungerçek-değilsayılmasısebepolabilir.Fakatinsanbakımındantamtersine,insanioluşunpotansiyelinimeydanagetirir.İrrasyonelolantarihivakabununiçindebirvarlıktarzıolarakelealınmalıdır.Yanionebirtabiathadisesi,nedebirbilgiverisidir.Fakatinsanivarlığınbelirlibirtarzıdırveonukendinemahsuskarakteriyle(tabiatbilgilerine

mahsusmetotlarasıkıştırmayakalkmaksızın)ontolojikolaraktetkiketmelidir.

5.TarihinKategorileriYenifelsefedebirçoklarıinsanıntarihibirvarlıkolduğuproblemi

üzerindeısrarladurdular.[46]Budabizetarihinayrıbirvarlıksahasıhalindeincelenmesiimkânınıverdi.Buradamühimolannoktailkçağdanberifilozoflarınilerisürdüklerivarlıkkategorilerininbütünvarlıksahalarındageçerolupolmadığınınaraştırılmasıdır.Aristoteles’inmantıkvemetafiziktegösterdiğionkategori,eskifelsefedebütünvarlıksahalarınayayılmıştı.BununsebebininAristotelesgörüşündekimantıklametafiziğinaynısayılmasıolduğunubiliyoruz.FakatzamanımızdaLeibniz’denberibumetafiziktenşüpheedilmeyebaşlandı.Kantsafakılkategorilerininvarlıksahalarınaaitolmadığınıgösterdi.BuasrınfelsefesindeEmileBoutrouxvarlıkderecelerindeyükseldikçekategorilerindeğişmekteolduğunuhatırlattı.Yeniontolojibutabakalıâlemgörüşünügenişletti.

Fakatburadabizimiçinmühimolan,bilhassatarihsahasındakikategorilerintabiatsahasındakilerdentamamenfarklıolduğudur.

1)Tarihisahadailkgözeçarpannoktabirtarihi“cevher”inbulunmayışıdır.Daimadeğişmekteolan,kendikendisininaynıolmayan,müfretvetekolantarihivakadaklasikmantığınzihinprensipleriaynıgeçerliğimuhafazaedemezler.Bununiçintarihinilkkategorisitarihivakanınmüfretliğidir(singularité).Tarihivakatek,müfret,münferitvetekrarlanmazolduğuiçintabiathadisesindenayrılır.

2)Tarihivakainsanamahsustur,tabiatıntarihiolamaz.Benzetmeyoluileyeryüzünün,bitkivehayvanların,dünyalarıntarihindenbahsedenlervardır.Fakatbunlardamiktarçoğalması,azalmasıdışındahadiseninmahiyetiaynıdır.İnsanın,hafızasısayesindegeçmişe,şimdiyevegeleceğebağlanmasıtarihivarlıkoluşuyüzündendir.

3)Tarihivakayaşanmış(vécu)birhaldirveancakonuyaşayanlartarafındantekrarcanlandırmaksuretiyleinşaedilebilir.Onadıştanbakmak,unsurlarıayırmaküzereaçıklanamaz.Bundandolayımaneviilimcileringörüşünütarihivarlıksahasınaaitbirmetotolarakkullanmakvebunuaçıklamavetefsirmetotlarıylatamamlamakgerekir.

4)Tarihtebirsebeplikvardır.Fakatbutabiattaolduğugibizamandaşhadiselerarasındakibirfonksiyonmünasebetideğildir.Yalnızbirbiriardındangelenvakalararasındakimünferittesirlilikmünasebetidir.Tarihtesebeplikyalnızikigeçenvakaarasındadeğil,aynızamandageçmişbirvakailebugünkühayatarasındadır.HazretiMuhammed’in,Sokrates’inyalnızdevirlerinedeğil,bugünkühayatımızüzerinedetesirivardır.

5)Tarihizamantabiattakizamandanfarklıolarakkronolojikveyaşanmış

zamandır.BuzamanıBergson,Whiteheadgibifilozoflareniyiizahetmişlerdir.Tarihizamanparçalarabölünemez,nitelbirsüreklilikveoluşhalindedir.Fakatbizhertarihioluşunbirçevreiçindecereyanettiğinivebirkitleilefertlerarasındameydanaçıktığınıgözönünealarakbunu“tarihimahal”veyamekânlabirliktedüşünmeliyiz.Bundandolayıtarihioluşubirmekân-zamansüresiolarakgörmeliyiz.

6)Tarihivezin(rythme).Mekân-zamansüresinintabiolduğubirvezinvardır.Vakalarınhızı,şiddeti,müessirliğideğişeceğinegöreburitimdedeğişir.Bundandolayıtarihimekân-zamansüresidaimaaynıtempodacereyanetmez.Muhtelifserilerbirbiriileçatışır,sapıntılarauğrar,yahutağırlaşır,hattasonaerer.Tarihiritiminsanivarlığınenmühimkategorisiolansonlulukveölümlülükilesınırlanmıştır.

Tarihivarlıksahasındakiesaslıkategorileritespitettiktensonra,tarihbilgisininsarihsınırlarınıçizebiliriz.Butahlilbizegösterirki,nebirbilgitenkidiileulaşılanrelativistetarihgörüşünedayanmakdoğrudur,nedetarihioluşutabiathadiselerinindevamısayannaturalistebirgörüşdoğrudur.Tarihsahasıizafi,sübjektif,“bizegöre”değişenbirbilgisahasıolmadığıgibi,tarihtabiatilimleritarzındaobjektifbirilimdedeğildir.Bumüphemdurum,zatenCrocegibifilozoflarıntariheilimlesanatarasında,ikisinedebenzeyenözelbirsahaayırmalarınasebepolmaktaidi.BumüphemgörüşHegel’invarlıkladüşünceyiaynısayanvebirnevi“tarihmantığı”kurmakisteyeneskimetafiziğindenilerigeliyordu.Halbukitarihinirrasyonelsahasındaböylebirmantıktanbahsedilemez.Varlığınbaşkasahalarındamantığıngeçerliği,nasılirrasyoneluçurumlararasındaaklınkurduğukuramlarlamümkünoluyorsa,tarihsahasındadamantığıngeçerliğiancakirrasyonelüzerindekurulacakbirkuramlailemümkünolabilir.Bukurambirazönceişaretettiğimizkategorilerlehazırlanabilir.İnsanıntabiatlamünasebetidolayısıiletarihiirrasyoneldedaimarasyoneliletemashalindedir.Butemastarihingerekyardımcıilimleriyle,gereksekenditahlilmetotlarıileobjektifliğinitemineder.Böyleceobjektiftarihmetoduüzerindeçalışanların,ulaştıklarıneticelerdenfaydalanmakmümkündür.Vesikalarıntoplanması,ilgilitabiatilimleriyardımıylakontrolü,vesikalarındışveiçtenkidi,buobjektifmetodunkullanılabilenkısımlarıdır.[47]

Nitekimtarihioluştabiathadiseleriyletemasnispetinde,daimaonlarınşartlarıileçevrelenmektedir.Buşartlardaşunlardır:1)Coğrafişartlar,2)biyolojikşartlar,3)psikolojikşartlar,4)geneltabiriylesosyalşartlar(iktisadi,dini,ahlakivs.gibi).

Tarihioluşukendikarakterleriyle,kendikategorilerinegöretahlilederkendaimabuşartlarıhesabakatmalıdır.Fakatböylebirtetkik,hiçbirzamantarihivakalarınmahiyetineaitvasıflarınbuşartlardanherhangibirine

veyabütününeindirgenmesidemekdeğildir.Tarihioluşunşartlandırılmasıanlamındadeterminizminmânâsıvardır.Nitekimtarihikategorileringeçerliğianlamındabirtarihmantığındandabahsedilebilir.Fakatbunlartabiatdeterminizmiveyazihinmantığıilekarıştırılmamakşartıile,“tarihivarlık”olaninsanıntetkiki,müstakilbirilminyaniantropolojininkonusunuteşkilederler.Birvarlıksahasıolan“tarih”intetkikidetarihilimlerininkonusunuteşkileder.Bununlaberabertarihilimleribütünhalindeinsanilimleriveyakültürilimlerineyardımederler.Yanionlarınkurulmalarıiçingerekengörüştarzlarındanbirinigetirirler,insanveyakültürilimlerikültüriletabiatınsınırıüzerindekurulduğuiçinbirbakımdantabiata,birbakımdantarihebağlıdırlar.Olgularınagözlemvedeneymetotlarınıntatbikiveölçülmesibakımındanmatematikilimleronlarınmetoduvazifesinigörür.Fakatbirsüreiçindekioluşlarınanüfuzedilerek,canlandırılmaları,tekraryaşanarakinşaedilmeleribakımındantarihiilimleronlarınmetodudur.Buanlamdatarihbütünyardımcıbilgidallarıilebirlikteinsanilimlerininikibüyükmetodundanbiriniteşkileder.

III

İçtimaiİlimlerveSosyoloji

1.İlimlerKarşısındaSosyoloji“Maneviilimler”adıaltındatopladığımızbilgizümresindenbirkısmını

içtimaiilimlerteşkiletmektedir.Bunlarıbirçokbakımlardanmaneviilimlerkadrosuiçindeinceleyemeyiz:

A)Çünkübuilimleryalnızcamaneviilimlerinmetodunu(anlayışmetodunu)kullanmazlar.Biryandantabiatilimlerininmetotlarınabağlıkalırlar.Hattabazenonlarınbirdalıgibigörünürler.Nüfushareketlerinitetkikedendemografi,zümrelerinyerleşmeşartlarınıtetkikedenekolojigibi.

B)Ayrıcabuilimlerinhareketnoktasıfertdeğil,kolektifheyet,zümreveyacemiyettir.Halbukimaneviilimler-heletarihveyapsikolojideolduğugibi-ferttenhareketederler.

C)Nihayetbuilimleriçtimaihayatınpratikihtiyaçlarındandoğmuşlardır:Geçicihayatındüzenlenmesindeniktisat,devletişlerinindüzenlenmesindenistatistik,insanmünasebetlerinindüzenlenmesindenhukukmeydanaçıkmıştır.Bununlaberaber,evvelcegördüğümüzgibi“maneviilimler”dediğimizgenişbilgizümresiileiçtimaiilimlerarasındadaimaörtüşmelerolmaktadır.İkisiarasındabirleşenveyaayrılansahalarvardır,içtimaiilimlerigenelbirdisiplinaltındatoplamakisteyensosyolojiile“maneviilimler”cereyanınınuzlaşmaması,bugirişmeleri,birleşenveayrılanhususlarıgözönünealmadanbuilimlerhakkındatoplubirhükümvermeyekalkmalarından,yanigenelleştirmehatalarındanilerigelmektedir.

“İçtimaiilimler”ilkdefaAugusteComtetarafındansistemleştirilmeyeçalışılmıştır.Comte’unbumaksatlasosyolojikelimesiniicatettiğinigörmüştük.Spencer“evrim”varsayımınadayanarakaynıfikridevamettirdi.Fakatherikisininbugenişterkipteşebbüsütatbikattabaşarılıolmadı.Onlariçtimaiilimleriiçinealanvehepsinibirdenaçıklayabilecektekbirilimvetekbirmetotilerisürüyorlardı.Fakatbuteşebbüshemiçtimaiilimlerdenbirçoğununkendigeleneğine,kendimetodunasadıkkalmakiçinyaptığıtepkilervemukavemetlerlekarşılaştı(meselaiktisat,hukukuzunmüddetsosyolojiiçinegirmekistemediler),hemdebuterkipfikrinindayandığıprensip,yaniiçtimaiilimleritabiatilimlerinebağlamakveonlaryardımıileaçıklamakfikri“maneviilimler”intabiatilimlerindenmüstakilbiralanıvemetoduolduğunuiddiaedenlertarafındanşiddetlitenkideuğradı.[48]Bundanbaşkasosyolojininilkkurucularıdiyekabuledilenbudüşünürler,bugenişkadronuniçiniciddiaraştırmalarladoldurmadılar.Genelbirşemaçizmekveonunkuramınıyapmaklakaldılar.Halbukiherşeydenöncesosyolojininkonusuolanolaylarınbaşkaolaylaraindirgenemeyenayrıkarakterleriolduğunungösterilmesigerekirdiki,bunlardiğerilimlerdenayrıbirilmindoğmasınısağlayabilsin.

Comte’dansonrabualandakiçalışmalariçtimaiolayıbiyolojikyahutpsikolojikolaylaraircaetmektenbaşkabirşeyyapmadı.Bununiçinherikiteşebbüsde“içtimai”ninorijinal,kendinemahsuskarakterleriolanayrıbiralanolduğunugöstermektenuzakbulunuyordu:a)Biyolojikaçıklamayapanlaragöreiçtimaiolaylarınkökü,uzvi(organik)olaylardır.Şuhaldeiçtimaikanunlar(eğervarsa),ancakbiyolojikkanunlardançıkarılabilirler.Böyledüşünenlercemiyetiuzviyetebenzetme(analoji)yolundanfaydalandılar(ReneWormsgibi).Bunlaragöreuzviyethücrelerdenmürekkepolduğugibi,cemiyetdefertlerdenmürekkeptir.Uzviyettenefesalma,sinir,hazımvs.fonksiyonvesistemleriolduğugibi,cemiyettededüşünme,üretme,idareetmevs.fonksiyonvesistemlerivardır.Benzetmeyoluileyapılanincelemelerde“sosyolojik”denenolaylarınhiçbirözelliğikalmıyorvebenzetmeyüzündenbazenzorlamalaraveolaylarınyanlıştatbikinekadargidiliyordu.Yahutbirkısımbiyologlariçtimaihayatınkökünü(evrimfikrinedayanarak)uzviyettearadılar.[49]Onlaragörecemiyetlervebilhassahayvancemiyetleri,organikolaylarıngelişmesindendoğmuştur.Budüşüncetarzıancakevriminispatedilmişbirkanunolmasıilegerçekleşebilirdi.Halbukievrimin(hele19.yüzyıldailerisürülenşekliylemekanikevrimin)bukuramdafazladeğeriyoktu.b)Psikolojikaçıklamayapanlarise,içtimaiolaylarınkökünüruhiolaylardaaramaktadırlar.Bunlardayaiçtimaihayatıferdipsikolojikanunlarıileaçıklamanınmümkünolduğuna,cemiyetinfertdışındaayrıcagerçekliğiolmadığınakanidirler,(meselaGabrielTarde’agörecemiyetiaçıklayantaklit,ibda,[50]mukavemetgibiruhikanunlardır),[51]yahutcemiyetiaçıklayacak,esasıyineferdipsikolojiolankolektifpsikolojiolabilir(Wundt’un,Alman“CemaatRuhu”kuramcılarınınveyaFransa’daGustaveLeBon’ungörüşleriburayagirer).[52]Herikigörüştedeiçtimaiolay,ruhiolayaindirgenmişoluyordu.

İlkdefasosyolojikolayınkendinemahsus(suigeneris)karakterleriniarayan,onlarıbiyolojikvepsikolojikolaylaraindirgemeden,bukarakterleriiçindeincelemeyeçalışanEmileDurkheimoldu.Nasılhayatolaylarıfiziko-şimiksentezlerinüzerindemeydanaçıkan,fakatunsurlarınaindirgenmesimümkünolmayantabiatınyenibirderecesineaitiseler,içtimaiolaylardabiryandannüfus,toprak,istihsalgibimaddigörünüşleriylevehacim,kesafetgibiölçülebilentaraflarıileincelenirlervebusuretledetabiiveilmiincelemeninkonusunuteşkilederler.Fakatbarizdeğerhükümleri,inanışlar,yanitasavvurlarhalindegörünürler.[53]Bununiçindemanevidirler.Fakatbutasavvurlarpsikolojininkonusunuteşkiledentasavvurlardanikiesaslıvasıflaayrılırlar:a)Onlarkolektiftirler,ferdindeğil,zümrenintasavvurudurlar.b)Fertüzerindebaskıyaparlar,yaniferdindışındamevcutturlar,ferdekendilerinizorlakabulettirirler(coercitif’tirler).Durkheimbuikivasıflaiçtimaiolayınaslaruhiolayaindirgenemeyeceğiniveayrıalanı,ayrı

kaynaklarıolduğunuiddiaetti.Buprensiplerdenhareketederekbuolaylarınincelenmekurallarınıtespiteçalıştı:1)İçtimaiolaylarbirfikirveyainançgibideğil,birşeygibiincelenmelidirler.Vakıaonlarfikirolarakdagörünebilirler:Namustelakkisi,güzellikfikrigibi.Fakatilmibirincelemeyegirişirken,bufikirlerinmutlakabirerşeygibielealınmaları,yanionlarınbaşkatabiatolaylarıgibiveaynıtarzdaobjektifbirerşeyhalindegörülmelerilazımdır.2)İçtimaiolaylarınincelenmesindehertürlüpeşinhükümden(öncedenedinilmişkanaatten=prénotion)kaçınmakgerekir.BukuraldahaöncedebazılarıncasöylenmişsedehiçbirzamanDurkheimkadardikkatleelealınmamıştı.BukurallarasıkıbağlılığısayesindeFransızsosyoloğu,İşbölümü,İntihar,DiniHayatınİptidaiŞekilleriadlıeserleriniyazdığıgibi,bütünbirsosyolojicereyanıdaaynıtarzdadevametti.[54]

Sosyolojibuçalışmalarındabaşlıcaüçkaynaktanfaydalanmaktaidi.

I)Tarihiİncelemeler:Bununiçinsosyolojiilenatüralisttarihgörüşübirleşiyorvesosyoloji,içtimaimüesseselertarihinibaşlıcatemellerindenbirihalinekoyuyordu.Fakathercemiyetintektekmüesseselerinindüzeniniincelemekyetmezdi.

II)Etnografya:Bugünyaşayaniptidaikavimlerinhayatınıincelemeküzere,tarihtekiaraştırmalarınbenzerlerinibulmakmümkünoldu.Etnografyanınverileriyletarihinverilerininkarşılaştırılmasısosyolojininiçtimaibünyeleriçingenelvasıflarımeydanaçıkarmasınayaradı.

III)İstatistik:Eskidenyalnızdevletişlerindekullanılanistatistiksonradandemografyanınesaslıbirunsuruhalinegelmişti.Fakatdemografisoyutolaraknüfusmeseleleriyleuğraşıyordu.Halbukidevletlerintuttuğuistatistikrakamlarınıbirbiriylekarşılaştırmaküzeretürlüiçtimaifonksiyonlarvemüesseselerarasındakikarşılıklıtesirlervebirliktedeğişmelerintespitimümkünolduğugörüldü.Meselaiktisadiistatistiklerleahlakiistatistikler,yahuthukuki(cezai)istatistiklerarasındakimünasebetlerbazısabitiçtimaideğişmelerinincelenmesineimkânverdi.Durkheim’ınesaslarınıtespitettiğivederinaraştırmaörnekleriniverdiğibuçığırdaverimlieserlereldeedildi:HallwachsİşçiHayatıveHayatSeviyesi,İktisadiDeğerinDalgalanması,Maussdiniveantropolojikolaylar,Lévy-Brühldiniinançlarlainsanzihniyetlerivs.arasındakimünasebetleriaydınlattılar.

Bunlardanenfazlaüzerindedurulanbilhassaistatistikmetoduidi.Mademkiiçtimaiolaylarbaşkatabiatolaylarıgibibirer“şey”dirler,öyleiseonlaradasayılarıtatbiketmek,büyüksayılardakisabitmünasebetlerikanunlarlatespiteçalışmak,onlarındeğişmelerinigrafiklerlegöstermekmümkünolabilecekti.Ancakistatistiğintatbikibazıgüçlüklerlekarşılaştı:a)İstatistikyalnızsabitölçübirimiiletatbikedilebilir.İnsanınveonaait

olaylarınölçübirimiolarakalınmasıiçinbirortalamainsantasavvuretmeklazımdırki,gerçektebuyoktur.b)İstatistikbazıanketleredayanarakeldeedilir.Halbukisorguyaçekilenleranketçidenkendilerinisaklayabilirveyahakikatideğiştirebilirler.Bununiçininsaniistatistikneticelerifizikolaylargibidaimadoğrudeğildir.c)Eldeedilensayılardoğrudandoğruyakullanılamaz.Onlarınterkibiniyapmak,yanionlaraelverişlibirşekilvermekgerekir.Birmemlekettekidoğumlarınhammiktarıhiçbirşeyifadeetmez.1.000nüfusbaşınadoğumsayısınınnispetinigöstermelidir.Öyleisetest,anketveistatistiktenbazışartvekayıtlaraltındafaydalanmakmümkündür.Ayrıcatarihileetnografyanınkarşılaştırılmasıdaimadoğruneticevermez.Çünküetnografyadagördüğümüzbazıtipleriniptidaisayılışıitibariolduğugibi,bunlarınfalantarihidevirdekitipleaynısayılışıdaitibaridir,ayrıcatarihiolgunevindetektir.Sosyolojikkarşılaştırmaancakbuşartlaraltındaincelenebilir.

2.İçtimaiSistemleştirmeGayretleriDurkheimSosyolojiMetodununKaideleriadlıkitabındabuesasları

tespitetmişti.Fakatbukurallaradaimariayetedipedemeyeceğimizüzerindeepeycezamandırmünakaşaedilmektedir.LacombeDurkheim’ınSosyolojikMetotKaideleriadlıkitabındailkdefatenkitleriilerisürdü.İçtimaiolaylarınesasındadeğervetasavvurolduklarını[55]ancakşeylerdebıraktıklarıakisleribakımından(meselakutsallığınbayrakta,güzelliğinbinadaaksetmesigibi)objektifsayıldıklarını,bundandolayıiçtimaiolaylarınmahiyetçepsikolojikolduklarınıkolektifveyaferdibütüntasavvurlarındaimabirferdinşuuruylakaimolduğunusöylerken,Fransızsosyolojisininbütüngayretlerinisıfıraindirmekvesosyolojiyitekrar“PsikolojikMektep”in(meselaTarde’ın)görüşüneindirgemekistiyordu.PaulBureauisetamtersine,Durkheim’ıniçtimaiolaylarıbirşeygibiincelemesifikriüzerindedurarakonunsosyolojisinimateryalistolmaklaithamediyorveMarxekolününmaddecisosyolojisiile(aşağıyukarı)aynımahiyettegörüyordu.[56]

PaulBureau’yagörecemiyetilminihacimvekesafetleaçıklamayaçalışmak,ondairadeninveşuurunbirinciderecederollerinigörmemeyevaranmateryalizminhatasıdır.

ZamanımızdaDurkheim’ınmetodunaçevrilendahaesaslıbirtenkit,yenifenomenolojiveinsanfelsefesitarafındanilerisürülmüştür.[57]ButenkitleruzaktanM.Schelervediğerleritarafındanyapılmaklaberaber,doğrudandoğruyaJulesMonnerotİçtimaiOlgularŞeyDeğildirler(Lesfaitssociauxnesontpasdeschoses)adlıkitabınıbukonuyahasretti.Monnerot’yagöreiçtimaiolgu,“şuzamanvedurumdakiinsanlıkhali”dir.Cemiyetancakkişilerinşuurlarıtarafındanyaşanabilir.İçtimaiolgularşeyolamazlar.Buanlamdabir“şeyci”sosyolojimeşrudeğildir.İçtimaiolgularınşeyolduğunusöylemekletasavvurolduklarınısöylemekçelişkendeğilmidir?Yaolgulartasavvurdurlar,onlarınmaneviilimleremahsus“anlayış”metoduylakavranmalarılazımgelir,yahutanlayışmetoduylaincelenemezler,ozamandatasavvurdeğildirler.Durkheimbuçelişkenliğifarketmiyor.İçtimaiolgularancakmatematik,fizik,biyolojikolgulargibi,yaniinsanlartarafındantasavvuredildikleriiçintasavvurdurlardemeklazımgelir.OzamandaDurkheim’ınmetodundanvazgeçmekveyasosyolojiyimateryalizminsonuçlarınakadargötürmekgerekir.Hasılıbusosyoloji,uzlaşmasıimkânıolmayanikizıtgörüşü,idealistvemateryalistgörüşleriyanyanagetirmektedir.Cemiyetimahiyetçeidealsaymaklaberaber,ilmiincelemeiçinmaddicephesinebakmaktanbaşkabirşeyyapmıyor.Bununiçindehangicephesineönemverirse,ötekicephesiliniyor.Nitekim“içtimaiişbölümü”nüincelerkenhacimvekesifliküzerindedurarakikincicepheyeönemvermiyor.“Dinihayat”ıincelerkenbirincicepheüzerindedurmakistiyor.

Durkheimtarzındaeklektikolanbaşkasosyologlardavardı.BunlardanbaşlıcaMaxWeberveStammler’inadlarıüzerindeduralım.Weber’egörecemiyethemidealbirtiptir,hemdebirolgulartoplamıdır.Birincideona“anlayıcı”birmetotlanüfuzedilebilir.İkincisiyleoihtimallerhesabıyardımıylaincelenebilir.Stammler,cemiyetinhukukveiktisat’tanibaretikimanzarasıüzerindeduruyor.Hukukolarakcemiyetmanevidir.Oradagaye-sebephükümsürer;iktisatolarakcemiyetmaddidir,oradamekaniksebeplerhükümsürer.Birüretmetarzıiktisadidir.Fakatfeodaltoprakrejimindeveyaburjuvasistemindeüretmehukukidirvebirincisinitürlünevilereayırandabudur.Görülüyorki,bütüneklektiksosyolojilermaddecivemânâcıgörüşleriuzlaştırmayaçalışmaktadırlar.HepsindeDurkheimsosyolojisininhâkimdüşüncesivemahzurlarıkendinigöstermektedir.

Almanya’daM.Scheler’in,Fransa’daMonnerot’nunyaptıklarıtenkitlersosyolojiyipsikolojiyeindirgemekisteyenlerin(meselabazıAmerikansosyalpsikologlarınınveyaLacombetipindemüelliflerin)tenkitlerindençokfarklıdır.Buyenitenkitlersosyolojiyibaşkabirtabiatilmineindirgemekisteyennatüralistgörüşlerintersineolarakfelsefi“insan”bilgisinibütünbuilimlerintemelihalinekoymakistiyorlar.BubakımdanonlarDilthey’ın“maneviilimler”kuramınınyarımkalmışgörüşünütamamlamaktadırlar:İnsanbilgitenkidininkonusuolanbiröznedeğil,varlıkderecelerindenbiriniteşkileder.Bununiçinbilgikuramıiledeğil,varlıknazariyesiile(ontoloji)incelenmesigerekir.Buyenigörüşegöreinsanınontolojikincelenmesi“FelsefiAntropoloji”yimeydanagetirir.İnsanmahiyetçe,bitkivehayvandanayrıbirvarlıkderecesidir.Onunbirtabiatolayıgibielealınarak(Descartesidealinegöre)enbasitfizikiunsurlarakadarindirgenmesiimkânsızdır.Felsefiantropolojiinsanınmahiyetiniincelerken,onunbitkivehayvanaindirgenemeyenvasıflarıüzerindedurur.Buvasıflarınirrasyonel(akıldışı)temellerinigösterir.“Maneviilimler”inanlayışmetodunu“tabiatilimleri”ninaçıklamavetefsir[58]metotlarıiletamamlayarakilmiaçıklamasınıyapar.

Buanlamdakabuledilen“FelsefiAntropoloji”sosyolojivepsikolojidenherbiriniayrıayrıötekineindirgeyeneskigörüşlerinbuhranındankurtulur.Vakıa“psikolojizm”denencereyan(Tarde,Wundt,LeBonvs.’degördüğümüzgibi)sosyolojiyipsikolojiyeindirgemek(başkadeyişle,sosyolojikkanunlarıpsikolojikkanunlarınözelhalisaymak)üzerebuikiilimarasındakisınırıbozduğugibi,Durkheimekolü(veyaRoberty,Draghicescovs.gibisosyologlar)[59]tamtersine,psikolojiyisosyolojiyeindirgemekistiyordu.Onlaragöreruhiolaylarıntamaçıklanmasıancaksosyolojiilemümkündür(meselaHalbwachsHafızanınİçtimaiKadroları[60]adlıkitabındahafızayısosyolojiksebeplerleaçıklamayaçalışıyor).Herikiilminkarşılıklıiddiaları,metotlarınıniyicebelirtilmişolmamasından,sınırlarınıniyiçizilmemesindenilerigelmektedir.Buikiilminkonularınışüpheile

karşılaşmayasebepolanbuçatışma,aynızamandaonlarınfelsefeyiiyibirkritiktengeçirmişolmamasındandoğuyor.Bütünbubuhranfert-cemiyetaporie’si[61]şeklindeifadeedilebilir.

3.SosyolojiyeKarşıMukavemetler:Fert-CemiyetBundanöncebütünilimlerintahlilindenihayetböylebazıaporie’lere

ulaşıldığınıgörmüştük.Meselamatematikilimler,sonundabizesürekli-süreksizaporie’sinivermektedir.Fizikilimler,cisimcik-dalgaveyamikrokozmos-makrokozmosaporie’sini,biyolojikilimlermekaniklik-gayelilikveyaparça-bütünaporie’sinivermektedir.Hiçbiraporie(Kant’ıngösterdiğigibi)akıldelilleriyleaçıklanamazveçözülemez;bundandolayıdaakıldışıdır(irrationnel).BizPlaton’unbirtabirinikullanarakbuaporie’leredyadediyoruzveâlemindyade’lardanibaretolduğunuvehervarlıkderecesineaitdyade’ınancakkuramlarlaaklileştirildiğini,yanidyade’ınherikizıtcephesininayrıbiraklisistemmeydanagetirdiğinisöylüyoruz.Öyleyseilmikuramlardyade’larınbirercephesininaklileştirilmesindendoğarlar.Matematikalandanbaşlayarakbütünilimlerdyade’larınkuramlaşmasından,aklileştirilmesindenmeydanaçıkarlar.

Aynıhaliçtimaiilimleralanındadavardır.Şudüşüncetarzıbirdevir(totoloji)halindehükümsürmektedir:Cemiyetfertlerdenmürekkeptir,fertlerancakşuursahibivarlıklarolduğuiçincemiyetindeşuuruvardır.Fakatbuşuurferdişuurlardanfarklıdır.Onlarıntoplamındanfazlabirşey,birsentezdir.Öyleysecemiyetfertlereindirgenemez.Fakatiçtimaihayatferdihertaraftankuşatır,onunruhihayatınışartlandırır.Öyleysefertlericemiyetsizanlamayaimkânyoktur.İştesosyolojiilepsikolojiarasındakiçatışmabufert-cemiyetdevrinden(cercle)doğuyor.Böylebir“devir”denefertten,necemiyettenbaşlamayaimkânvardır.Pratikolaraksosyalpsikolojikadar,ruhisosyolojideaynıderecedehaklıdır.Kuramsalolaraksosyolojivepsikolojisistemleşebilirler.Fakataçıklamaları,sonunda,mutlakabirininötekinikendineindirgemesişeklinialacaktır.Demekki,fert-cemiyetaporie’sindenkurtulmakkabildeğildir.Butıpkıözne-nesneaporie’sigibidirvedüşünceiçinzorunluolanbuikihad,nasılçatışkanfakattamamlayıcıiseler;insanivarlıkalanındadafert-cemiyetaporie’siaynısuretleçatışkanfakattamamlayıcıdırlar.

Demekoluyorki,sosyolojivepsikolojininkonularıaynıtemele,felsefiantropolojiyedayanır.Biriinsanlararasımünasebetlerdekiobjektifleşmeler(yanideğerler,mahsuller,eşya,müesseselervebunlarınfonksiyonları)ileuğraşırlar.Konusuinsantopluluğunun(socius)objektiffaaliyetlerineaitolduğuiçinsosyoloji(sociologie)adınıalır.Ötekiinsanlararasımünasebetlerdekisübjektifleşmeler(yaniözneninbaşkaöznelerveeşyakarşısındakibütündavranışlarıveyapıları)ileuğraşır.Konusuinsanıntoplulukiçinde,fakatşuurunaait(psyché)faaliyetleriolduğuiçinpsikoloji(psychologie)adınıalır.Böylecesosyolojivepsikolojininbirleşiktemelleri,sınırlarıbelirlenince,onlarınbirbirinekarşıbelirsizvesaldırıcıtavırlarıda

kalkmışolur.

Fert-cemiyetaporie’sikanaatimizegöreaslibirdyade,yanivarlığınbelirlibirgörünüşüolduğundan,onunbilgivedüşünceyoluileçözülmesiiçinyapılanteşebbüslerbudyade’ınözünüaydınlatamaz.Butarzdaçatışkanvetamamlayıcıakıldışıbirvarlığındevamı,kendinikuşatanaşkınbirvarlıklamümkündür.Aşkınvarlıkisebilgivedüşünceilekavranamaz;öyleisefertvecemiyetdyadeolarakkavranamaz.Aşkınvarlığaancakinanmailenüfuzedilebilir.Sosyolojisontahlildebizekolektifşuurunneolduğunuaçıklayamaz.Hiçbirpsikolojisontahlildebizeşuurunveruhunneolduğunuaçıklayamaz.Fakatoolmadandanesosyoloji,nepsikolojimümkündür.Herikiprensipbilgivedüşüncesahalarınıaşanimansahasınagirerler.Kolektifruhunmahiyetiniolduğugibi,ferdiruhunmahiyetinidebilemeyiz.İrrasyonelolanbumahiyetlerinkabulübilgisahasıüzerindekiimansahasınagirer.Bukonudakibilgimizitemellendirebilmemizancakbukuşatıcıvarlığın,yanikolektifveferdiruhuninanarakkabuledilmesinebağlıdır.Aksihaldeilerisürülenbütünvarsayımlarbutemelfikirleriortadankaldırmaktanbaşkabiriseyaramayacaktır.Bunubirmisalleanlatalım.Durkheimiçtimaiolaylarıntemelinde“kolektiftasavvur”larıgörüyor;bütünmüesseselerinvedeğerlerinkurulmasınıveevriminibununlaaçıklıyordu.Butasavvurlarayrıayrıfertlerindüşünceleri,duygularıveiradeleriniaşanveyalnıztoplulukhayatındameydanaçıkantasavvurlardır.Bununentipikörneğiolarakdaiçtimaimüesseselerinkaynağıolandiniinançlarındoğuşunuelealıyor.Diniinançtipikbirkolektiftasavvurdur.İlkörneklerinitotemikklanlarda(meselaAvustralyaveyaAmerikayerlilerinde)görürüz.Fakatdindediğimizkolektifruhunbuenbarizörneğinasılmeydanageliyor?(Sosyologbusoruyusormaktanvazgeçmiyor.)Bununcevabışudur:İptidailerinbilinmeyenzamanlaraaitolantaşkınduyguhayatları(helecinsîtaşkınlıklarveharplersırasında,)onlarıgündelikhayatlarıüstüneçıkarır.Buolağanüstühayatşeklikolektifruhun(vediniinancın)köküdür.ÖyleiseDurkheim’agöreiçtimairuhsontahlildezümreviiçgüdütaşkınlıklarınaindirgeniyordemektir.Halentespitiimkânsızbir“varsayım”olarakilerisürülenbufikirDurkheimsosyolojisininkökündekinatüralizmdenilerigelmektedir.Fakatböylecesosyologbiyolojikvepsikolojikkuramlardagörmüşolduğuhatayabizzatkendisidüşmüşdeğilmidir?Yukarıdereceyeaitolanıaşağıdereceile,mürekkebibasitileaçıklamahatasına.

Başkabirmisal:K.Marxveonamensupolanlaragöredini,ahlaki,bediivs.içtimaideğerler“üstyapı”olgularıdır.Vebütünbunlarsebeplikbakımındancemiyetintemeliolan“altyapı”olgularına(iktisadi-teknik)tabidirler.Öyleisebütüniçtimaiidealler,diniinançlar,ahlakigayelerdaimacemiyetinistihsalşartlarıyla,maddimevcudiyettarzlarıylaaçıklanırlarveonlaratabidirler.Dinibirinançsontahlildetabiolduğucemiyetiniktisadi

hayatınınneticesidir.Kutsallığaaitfikirler,inançlarekonomikbirsınıfnizamınınideolojikifadesidir.Görülüyorki,buradabirincidendahabarizolarakcemiyetinbütünidealdeğerlerimaddiihtiyaçlarıngölgesihalinegetirilmiş.Yaniüstünderecedenvarlıklaraşağıvarlıklaraindirgenmiştir.Buradada“açıklama”arzusuylabirolgununmahiyetiyokedilmişoluyor.Hayatın(protoplazmanın)fiziksel-kimyasaltezahürlerdenibaretolduğunusöylemek,nasılhakikattehayatıyoketmekveüstünbirvarlıkderecesinigörmemekdemekse,cemiyetsahasındayapılanbutarzdaaçıklamagayretlerideaynısuretlecemiyetiyoketmeyegötürmektenbaşkaişeyaramaz.

Birmisaldaha:S.FreudTotemveTabuadlıkitabındabütündiniinançları,Oedipuskompleksiadınıverdiği,cinsîhayataaitşuuraltıbirbuhranınşuursahasındaaldığışekillerleaçıklamayaçalışıyor.Onagöredin,cinsiyetkompleksinin(korkuların,cazibelerin,kendindengeçmevs.’nin)yükseltilmişbirgörünüşşeklidir.AynızatKolektifPsikolojiveBenliğinTahliliadlıkitabında[62]orduvekilise(dinicemaat)gibiikimühimiçtimaiteşekkülümüphemsevgivenefrettendoğancinsîbirkompleksinyükseltilmişbirergörünüşüolarakaçıklamayaçalışmaktadır.Herikieserdebizeüstünvarlıkderecelerininaşağıderecelereindirilmesiiçinnatüralizmyolundanyapılanyenibirteşebbüsügösteriyor.Fakatyukarıdakilerdeolduğugibi,buradadaböylebiraçıklamanınmüphemvarsayımdanfazladeğeriyoktur.Faraziolaraküstünvarlıkyokedilebilir,yahuthayaliolarakaşağıvarlıkderecesineindirilebilir.Fakatbutarzdavarsayımlarvarlıkdereceleriarasındakimahiyetfarkıkaldırılamaz.Demekoluyorki,natüralistvarsayımlarınsosyolojivesosyalilimlersahasındayaptığıişbaşarısızbirindirgemedenibadettir.Halbukibizvarlığınmuhtelifdereceleriarasındabirbirineindirilemeyenmahiyetfarklarınıtespitetmekle,onlarıkendibünyeleriiçindedahaiyianlayabiliriz.İçtimairuh,içtimaikuvvet,eğerhayatvemaddekanunlarınaindirilmedenelealınırsa,cemiyetsahasınıaçıklamakiçindahaeminçalışmayolunagirmişoluruz.Durkheim’ıntavsiyeettiğikaidelerinböylebirindirgemeyiaslındakabuletmemesigerekir.Üzerimizdebaskıyapanmanevibirkuvvetkarşısındakendimiziyükümlü(mükellef)görmekiçin,herşeydenönceonunemirleriniyapmaklayapmamakarasındabirseçmegücüne,yaninispibirmuhtarlığasahipolmalıyız.Yalnızmoderninsanınahlakihareketlerindekiyükümlülüğüdeğil,aynızamanda“iptidai”dediğimizkavimlerinkutsalşeyleredokunmayasağıönündekiyükümlülüğüdeböylebirseçmeileilgilidir.Herhangibircemiyettebirinsanherhangibiriçtimaiyasakkarşısındakendini“yükümlü”duyabilmekiçinbunuyapıpyapmamakhususundabirdereceyekadarmuhtar(autonome)olmalıdır.Eğerbuhareketleriotomatikolarakveyafizikkanunlarıkarşısındakitepkilercinsindenyapıyorsa,ozamaniçtimaibaskınıntabiideterminizmdenfarkıkalmazvesosyolojikbütünaçıklamalardamânâsızkalır.MeselaJ.J.

Rousseau’yagörebirçocuğunkabahatyapmamasıiçinonubircezaveyaiçtimaiyasaksistemininkuşatmasınalüzumyoktur.Yalnızcahareketinintabiitepkisinigörmesi,birdahaaynıkabahatiyapmamasıiçinyeter.Halbukibugörüşdoğruolsaydı,içtimaiemirlerveyasaklarsisteminin(dinin,hukukun,ahlakınvs.)tabiihareketlertepkisineindirgenmesi,yaniiçtimaihayatınnevi(spécifiqiue)hiçbirkarakterininolmamasıgerekirdi.Budüşünceisezamanımızdahiçbirsosyolog(hattahukukçuvenormatifilimci)tarafındankabuledilmemektedir.[63]

Hasılı,içtimaininmahiyetinidahaöncekiderecelerdenbirineindirmekmümkünolmadığıgibi“ruhi”yeindirgemedemümkündeğildir.İçtimaiveruhiaynıvarlığın,insanınikimanzarasıdır.İnsanınyalnızdyadologiquegörülüşüsayesindedirki,onubütünolarakkavrayabiliriz.Vebudyadologiquegörüşünhaklılaştırılması[64]dakendinikuşatanveinançilekavrayabileceğimizaşkınvarlıksayesindemümkündür.

4.SosyolojininMuhtelifSentezDenemeleriSosyolojininiçtimaiilimlerkarşısındakirolünegelince,budaComteve

Diltheyzamanındanberibirçokneticesizmünakaşalarazeminolmuştur.Buradabaşlıcaüçsafhaayırabiliriz.

1)Ansiklopediksosyolojigörüşü:ComtevezamanımızdaDurkheimgibisosyologlartarafındanmüdafaaedilmiştir.Bunagöreeskisosyalilimlerkendisahalarındaayrıayrıgelişemezler.Çünkübunlardanbirkısmınınmetotlarıkifayetsizdir,birkısmıpozitifbilgihalindeçalışmadıklarıiçintabiimünasebetlerikavrayamazlar.(Yaniolanıdeğil,olmasıgerekeniaramaktadırlar.)Bununyerineiçtimaiilimleribirleştirenveonlarabirleşikmetotverengenelbirilimolmalıdırki,budasosyolojidir.

2)“Maneviilimler”felsefesiningörüşüdürki,bununDilthey’denberinasılgeliştiğinedahaöncedokunmuştuk.Bugörüşegöre“sosyoloji”meşrudeğildir.Çünkümaneviilimleritabiiilimlerhalinekoymayaçalışmaktadır.VakıaAugusteComte’unansiklopediksosyolojisiiçtimaiilimlerdenherbirininkendinemahsusvefarklıgelişmesineengeloluyorsada,bugörüşiçtimaiilimlerdenbirkısmınıntabiiveyarıtabiimetotlarasahipolduğunuunutuyor.Demografi,ekolojivs.gibiilimleritarihkadrosunasıkıştırmayaimkânyoktur.

3)Üçüncüsüsosyolojininbaşkaiçtimaiilimleryanındaözelbirkonusuveyeriolduğunuanlayandahayenigörüştür.Vakıasosyolojininmaksadı(birkısmıyüzyıllardanberikurulmuşolan)içtimaiilimleriortadankaldırmakveonlarınyerinitutmakdeğildir.Meselaiktisatiçtimaiinsanınbaşkafonksiyonlarınıbiryanabırakarak,yalnıziktisadidediğimizfaaliyetleriniincelemekleuğraşır.Budamümkündür.Aynıhalnüfushareketlerini(başkaiçtimaiolaylardanayrı)elealandemografiiçindevarittir.Öteyandaniçtimaiolaylardanbaşka,içtimainormlardavardır.[65]Bunlarınhadiseolarakmuhtevalarıilebirliktedeğişmelerideğil,fakatnormolarakyalnızşekil,kuralveidealolmaküzerebağlıolduklarıdüzenincelenebilir.Nitekimestetikveyahukukunyaptığıdabudur.Sosyolojibuilimlerinyerinegeçmez,onlarıkuşatmaz,fakatonlarınincelediklerikonulardabirleşikolantarafı,yaniiçtimaihadiseninözünü,işleyişinivebunlarındeğişenşartlarınıinceler.Bubakımdansosyolojininrolü,tıpkıbotanik,zoolojiveyaanatomiyanındabiyolojininrolügibidir.

SosyolojininbuyenigörüştarzıençokAmerika’dagelişmiştir.İçtimaifonksiyonları,bünyevefonksiyonmünasebetlerini,müesseseleri,bunlarınkarakterlerini,buhadiselere(şehir,köyvs.gibibünyelere)aittecrübiaraştırmalarıkendisinekonuolarakalanyenisosyoloji,eskisosyolojilergibibirçokilimleribirleştirenansiklopedikgenişbirbilgiolmak,büyükkuramlar

kurmakiddiasındanvazgeçmiştir.Sınırlandırılmışkonusuiçindetecrübiaraştırmalaryapmaküzere,başkailimlerinyapmadıklarıbirişigörmekte,ayrıcaiçtimaiilimlerdebirleşikolannoktalarıaydınlatacakeminadımlaratmaktadır.

Butarzdaanlaşılansosyolojidekuramsalvetecrübikısımlarbirbirinebağlıdır.Yalnızcakuramsalbirsosyolojidenbahsedilemez.Sosyologdaimavakalar,problemlerkarşısındadır.Onlarıçözebilmekiçinherşeydenönceiyicegözlemvetecrübeetmesini,onlaramahsuskarakterlerikavramasını,türlüiçtimaifonksiyonlarvemüesseselerarasındakimünasebetlerivekarşılıklıbağlılığıbulmasınıbilmelidir.Budasosyoloğunkuramsalolduğukadartecrübiçalışmasısayesindekabilolabilir.19.yüzyılsonlarındanberiFransa’dageleneğikurulaneskisosyolojiçığırlarıbundanuzakbulunuyordu.Onlaryasistemcivekuramcıidiler,yanigenelkanunlarlaherşeyiaçıklamakistiyorlardı.Yahutyalnızcagözlemdekalıyorlarveburadanhementiplervesınıflamalarageçiyorlardı.(BirincisiAugusteComtegeleneği,ikincisiLePlaygeleneğitarafındantemsiledilmektedir.)Buyüzdenikicereyan,uzlaşamadanveçokkerebirbiriniinkârederekbirasırdanberidevametmekteidi.Halbukiyenisosyoloji,içtimaifonksiyonlarvemüesseseleriayrısüreçlerveproblemlerhalindetespitederken,konusunuhareketlivedinamikolarakkavrıyor.Cemiyetinfotoğrafınıyapmaklayetinmiyor.İçtimaideğişmeleri,değişmesisırasındaaraştırıyor.Böylecebütüniçtimaifonksiyonlarınbirbirleriylemünasebetleriniaçıklamayaimkânveriyor.ButarzdaçalışmalaraMeadveCooleybaşlamışlar,zamanımızdapekçoksosyologbuyolugenişletmişlerdir.Sosyolojininbusınırlandırılmışçalışmasındakendisineençokyardımedenilimler“KültürAntropolojisi”ile“İçtimaiPsikoloji”dir.KültürAntropolojisi(İngilizlerintabiriyleSosyalAntropoloji)insanlayarattığıkültürarasındakikarşılıklıtesirvemünasebetiinceleyen(veeskietnolojininyerinialmaktaolan)yenibirilimdir.İnsanınkültürevekültürüninsanayaptığıbukarşılıklıtesirsırasında“temelşahsiyet”meydanagelmektedir.[66]Çeşitlikültürtiplerinibirbirindenayıransomutvasıflarolduğugibi,herkültürçevresinemahsustemelşahsiyetleriayıransomutvasıflardavardır.Butarzdaaraştırmalarşimdiyekadarneiktisat,nesosyoloji,neekolojininyapmadığıönemlibirişle,insankişiliğininyeryüzündegösterdiğikültürelçeşitlerileuğraştığıiçin,sosyolojiyeolduğukadar,başkaiçtimaiilimleredeyardımetmektedir.

İçtimaipsikolojiyegelince,ilkönceiçtimaihayatahâkimolanruhikanunlarıaraştırmakla(TardeveWundt’untesiriyle)işegirenbuilim,sonradanolguları,problemleridahacanlıvedinamikkavramayabaşladı;cemiyetüzerindeşuurlarıntesirikadar,şuurlarüzerindecemiyetindetesirini,hattakarşılıklıtesirlerini,fert-cemiyetaporie’siniaşabilecekbazıbünyevi(structurel)görüşlerlekavramayaçalıştı.Böylecezamanımızdaiçtimai

psikolojieskisindençokfarklı,zenginbirbilgidalıoldu.Genelkuramlarkurmak,genelleştirmeleryapmaktanvazgeçti.Olaylarönündetecrübelerlevetürlüyönlerdenilerlemeyitercihetti.BuyeniiçtimaipsikolojideKrutchfild’in,Kretch’in,SherifCantrilvs.’ninrolleriolmuştur.[67]

5.BugünküSosyolojiSosyolojibuikiilimdenfaydalanırken,tarih,demografi,ekoloji,[68]

etnografyavs.’denfaydalanmaktadevamettiğiniunutmamalıdır.BugünküaraştırmalardaLePlay’ninilkdefadenediğiailebütçelerineaitsorucetvelleriileişegirmeyolundanvazgeçilmiştir.Onunyerinekonularınçeşitliliğineuygun,türlüanketvetestmetotlarıkullanılmaktadır.İngiltere’deSocialSurveyilebaşlayanbuçalışmalarköy,kasaba,atölye,şehirmonografîleriylezenginleşti.Bugüntecrübiaraştırmalaradayananbirsosyolojimanuelinebakıldığızamaneskilerinebenzemeyenyenikonularla,bunlarınyenihalyollarıilekarşılaşılacaktır:MeselaBroomveSelznick’inbaşkabazıçalışmaarkadaşlarıilebirlikte1955’teyayımladıklarıyenisosyolojikitabındaşubahislerelealınıyor:A)Giriş:Sosyolojiveiçtimaiilimler;Sosyolojiktahlilinunsurları;Özelalantahlili.B)İçtimaiorganizasyon:Birincelemetemeliolarakiçtimaiorganizasyon;İçtimaidavranışveiçtimaikontrol;Fertveiçtimaiorganizasyondatemeltemayüller(kandaşlığınçözülüşü,işbölümü,müesseselerinfarklaşması).C)Kültür:Kültürçeşitleri,normlar,kültürdeğişmeleri.D)İçtimaileşme:Çocuğuniçtimaileşmesi.İçtimaileşmenindevamı;İçtimaileşmeninamilleri;Kültür,kişilikveinsanıntabiatı(insanlıközü).E)İlkzümreler:İptidaizümrelervefert;Genişiçtimaiskaladailkzümreler;Cemaatiçerisindeilkzümreler,İlkzümrelerdeendüstrinintesiri;İçbünyededeğişmeler(çeşitlikler).F)İçtimaitabakalaşmavemahiyeti:Tabakalaşmanınincelenmesi;BirleşikAmerika’daiçtimaitabakalar;İçtimaitabakanınkorrelat’ları;İçtimaihareketlilik.G)İçtimaibirlikler(cemiyetler):Formelbünye,formelolmayanbünye;İçtimaileşme,ilkmünasebetler;Menfaatgruplarıveliderlik;Tabakalaşmavebirlikler;Müesseseleşme.H)Kolektifdavranış:Bünyeleşmemişveistikrarsıztavırlar;Heyecanisirayet,genelefkârvepropaganda(içtimaipsikolojiylebirleşikkonu);Kolektifdavranışveiçtimaideğişme.I)Nüfusveekoloji:Nüfusunkuruluşu;Nüfusartışıveölümler,Nüfusdeğişmeleri,Nüfusvebölgemünasebetleri(ekoloji).J)Aile:İçtimaiorganlaşmaveaile;Kültür,içtimaileşme.K)Site:Bünyesi,tabakaları;Modernsiteveşehir,köy.L)Azınlık:Etnikzümreler,Temessülzümreylebirleşmeveetnikzümre;Azınlıkzümrelerindeintibak(zenciailesi);Azınlıklarvesınıfbünyesi(kastvesınıf);BirleşikAmerika’danüfuspiramidi.M)Endüstrisosyolojisi:Müesseselerinkarşılıklıbağlılığı;DinveKapitalizm;Endüstrilicemiyetteotorite;DemokrasiidealiveTradeUnion’lar;Endüstriahlakı.N)Siyasisosyoloji:Sosyalzümrelerveferdihürriyet;Totaliterlik,otoriteninistikrarı;Siyasialakavealakasızlık,siyasitercih,sınıfdurumuvesiyasidavranış;Siyasibirliktipleri,içtimaibirmüesseseolarakAmerikansiyasipartisi.O)Suçluluk:Suçistatistikleri,İçtimaiorganlaşma(teşkilat)bozukluğuvesuç;Emniyetteşkilatı,Kültürbozukluğuvesuç;“Suçluşahsiyet”ingelişmesi;Eksikiçtimaileşmeolarak

suçluluk;İntibaksızşahsiyetvesuçluluk,Suçnispetiveiçtimaisınıf;Cezateşkilatı;Suçtacinsiyet,yaşvebölgeamillerivs.

IV

PsikolojiveRuhiİlimler

1.PsikolojiCereyanlarındaÇatışmalarPsikolojikonusubakımındanoldukçaeskibirilimdir.Aristoteles’in

ilimlersınıflamasında,DeAnima=“KitabünNefs”[69]diyeyeralıyordu.Theophrastos“karakterler”ilmiilebunutamamladı.İslamfilozofları“KitabünNefs”lerindeAristoteles’inmetodunasadıkkaldılar,yalnıznefslerveakıllarınderecelerineaitincelemeleriartırdılar.Fakatyeniçağakadarhenüzanimahembiyolojik,hempsikolojikprensipsayıldığıiçin,ilminsınırlarıçizilmemişti.AncakortaçağdadinitelakkiAristotelesgörüşüyleçatıştı.Ruhunmaddeden,hattahayattanmüstakil,ebedibircevherolduğukanaati,psikolojinindahaziyademetafizikleveilahiyatlabirleşmesinesebepoldu.Ampirikaraştırmalar(mizaçlar,karakterler,ruhisüreçlereaitbilgi)ilemetafizikgörüşünsınırlarıçokmüphemdi.Descartes’tanberipsikolojidahasarihleşti.Fakatancak18.yüzyıldansonrahemilminadımeydanaçıktı,[70]hemkonusubelirdi.

Bugünaynıilimkonusu(ruhiolaylar)içindekarşılaşangörüştarzlarıokadarçokvebirbirineokadaraykırıdırki,onlarınçatışmasınabakıncapsikolojininbaşlıbaşınabirilim,müspetaraştırmaalanıolmasındanbileşüpheedilebilir.Sayısıonikiyibulanbucereyanlarıbaşlıcaikibüyükgruptatoplamakmümkündür:

A)Şuurpsikolojisi.B)“Şuur”adayanmayanpsikolojiler.

A)“Şuur”psikolojisideyinceruhiolaylarıntemelindedaimaşuurdediğimiz,nemadde,nehayataindirgenmesimümkünolmayanbirdayanak(substrutum)kabuledenleringörüşüanlaşılır:Ruhiolaylarnetarzda,hangimetotlaincelenirlerseincelensinler,onlarındaimabirözü,cevherivardır.

Buöz,benlik,ben(je),şahsiyet,kendiduygusuylaifadeettiğimiz“şuur”dur.Şuurtemeliolmadıkçaruhiolaylariskambilkâğıtlarıgibiyıkılır,yahutipliğiçekilmiştespihtanelerigibiboşluktadağılırlar.“Ben”e,“Kendi”yedayanmayanruhiolayolamaz.Ruhihayatınşuurlailgisizgörünüşlerihayatialanaaittir.Birhayvanpsikolojisidahi,ancakhayvanın(bizcedoğrudandoğruyakavranmasımümkünolmayan)benliğiilekaimdir.Asılpsikolojiinsanamahsustur.Çünküruhihayatınbütünlüğünüvebirliğiniveiçakışınıbizyalnızkendimizdebuluyoruz.

“Şuur”psikolojisiDescartes’tanbaşlar.Fransızlarınspiritualistefilozofları(MainedeBiran,Ravaisson,Jouffroyvs.)şuurpsikolojisinigeliştirdiler.Bugörüşünmetodu,bugünanladığımızdaranlamdakiilmimetotlarahiçbenzememektedir.Çünküşuuryalnızkendinikavrayabilir.Öyleysehakikibirpsikolojiancakiçebakış(introspection)metoduylakurulabilir.BupsikolojiyemetodunuverenVictorCousinolduveozamandanberimüspetilimcilerinhücumlarınarağmen,bumetotbirçoklarıtarafından

kullanılmaktadır.Onutenkitedenleriçebakışınyalnızcabirromanpsikolojisiolarakkaldığınısöylerler.Fazlaolarakinsanınkendindekavradığıruhiolaydaimaolduğundansonrakavranmıştırderler.Bizbirheyecanı,birduyguyuancakolupbittiktensonratetkikederiz.Buiseheyecanınveyaduygununkendisideğil,hayalinden,izindenibarettir.Şuhaldeiçebakışınistediği,doğrudandoğruyayaşanmışıkavramak,busuretleteminedilememektedir.

B)“Şuur”suzpsikolojiler:Şuurpsikolojisininmetafiziğemeyletmesi,metodununbaşkailimlerdentamamenayrılmasıvebu.yüzdenilmikarakterininzayıflaması,müspetilimcilerin(pozitivistlerin)bucereyanakarşışüphegözüylebakmalarınasebepoldu.İlkdefamateryalistler,şuurpsikolojisinehücumettiler.[71]ŞuurolaylarınıyineDescartes’ınmetodunadayanarakmekanizmeindirgemeyeçalıştılar.

BunlardanCabanis,d’Holbach,nihayetFransızİhtilali’nihazırlayanlardanDiderot’nuneserlerinizikredebiliriz.Beyinfizyolojisiilerledikçe,psikolojiyibiyolojiyebağlamagayretlerikuvvetleniyordu.Gallbeyinmerkezlerineaitaraştırmalarısistemleştirerekphrénologieadlıbirbilgidisiplinihalinekoymayaçalıştı.OsıradaBrocakonuşmamerkezini,Bastianhareketmerkezini,Wernickeyazımerkezlerinibulmuşlardı.Biryandanantropolojininbirdalıolancranologie’ninilerlemesi,biryandanfizyolojininderinleşmesipsikolojiyifizyolojivasıtasıileaçıklamafikrinecesaretvermekteydi.

AugusteComtebuçalışmalaradayandı.VictorCousin’in“içebakış”metodununhiçbirilmevehiçbirilmivetireyeuymadığınıdaileriyesürerekpsikolojininkurulmasıimkânsızlığıüzerindeısraretti.Onagöremateryalistleringayretleribizepsikolojiadıaltındakibütünaraştırmalarınnihayetfizyolojiyebirkaçfasılkatmaktanbaşkabirşeyyapmadığınıgöstermektedir,içebakışşeklindekiaraştırmalarıniseromanpsikolojisindenfarkıyoktur.Ohaldepsikolojimümkündeğildir.Eskidenberiböylebirilminkonususayılanhadiselerdenbirkısmıinsanfizyolojisivephrénologie’yebirkısmı(yanifikirler,tasavvurlar,inanışlar,hisler,iradevs.)dacemiyettencemiyetegöredeğiştiklerineveinsanlığaaitolduklarınagöresosyolojininkonusunagireceklerdir.

FakatComte’unpsikolojiilmindekiburadikalhareketibaşkailimadamlarıvefilozoflartarafındanbenimsenmedi.StuartMillveyaHyppoliteTainegibipozitivistlerbilebufikrekatılmadılar.HattaTainemüspetbirpsikolojikurmakçareleriniaradı.Spencerpsikolojiyitekrarilimlersınıflamasınakoydu.AncakComte’unbuşiddetlitepkisinintesirişuoldu:Artıkuzunmüddetkimse“içebakış”psikolojisinegeridönmeyecesaretedemedi.Psikolojininmüspetbirilimolmasıiçin,mutlakadiğerilimlergibigözleme,tecrübeye,hattalaboratuvartecrübesinedayanmasıgerektiğifark

edildi.Bundansonrakiçalışmalarlaartıkpsikolojikhadiselerinsahasınıbiyolojikhadiselerdenayırmak,fakatonlaradabaşkatabiatilimlerindeolduğugibitecrübimetotlarıtatbiketmekçareleriaraştırıldıvedenebilirki,bugünekadartecrübidenenpsikolojininilerlemesibuyoldaolmuştur.

2.YeniPsikolojininYollarıZamanımızdapsikolojisahasındakonulandilemmaşudur:Psikolojibir

tabiatilmimidir?Yoksabirinsanilmimidir?Busoruilimlerin“tabiatilimleri”ve“maneviilimler”diyeayrılışınayaklaşıyor.Nitekim“maneviilimler”cereyanınıaçanlarmetotolarakanalitikpsikolojiyedayanmaktaidiler.Fakatbugünilerisürülendilemmaeskisindenoldukçafarklıdır.Artıkdışabakışveiçebakış,yahuttabiatveruhâlemlerikarşıkarşıyakonmuyor.Fakat“psikolojik”hadiseleriaşağıderecedetabiathadiselerineindirgemeninmümkünolduğunukabuledenlerleetmeyenler,yaniinsanamahsussayanlarikizümrehalinegeliyor.Buanlamda“şuur”psikolojisinimüdafaaedenlerzamanımızdaeskiiçebakışçılardanayrılmaktadırlar.Onlaragörepsikolojiherşeydenönceinsanpsikolojisidir.Başkadeyişlebizmahiyetbakımındandiğervarlıkderecelerindenayrıldığınıgördüğümüzinsanıtanımadıkçaonunpsikolojisiniyapamayız.Birhayvanpsikolojisibahiskonusudeğildir.Eğervarsa,onuninsanpsikolojisiylehiçbiralakasıolamazveonunhakkındakibilgidençıkarılamaz.

Yukardadokunduğumuzşuurpsikolojisiöyleysezamanımızdafelsefiantropolojiyedayananinsanpsikolojisişeklinialmıştır.Birdefabukonuçizilince,artıkonuniçindehangimetotlarınkullanılmasınınmümkünolduğunudüşündüler.Eskidenolduğugibi“içebakış”ı”“dışabakış”akarşıkoymayaveikincisinireddetmeyelüzumyoktur.İnsanınkendinemahsusvasıflarınıprensipolarakalanbirpsikolojiihtiyacagörebütünmetotlarıkullanabilir.BununiçinfarazaWürzburgmektebidiyetanınanpsikolojicereyanızaten“tecrübiiçebakış”(introspectionexpérimentale)diyebirmetodukullanmaktaydı.Bumetotadetaikieskimetodunbirleşmesindendoğmuşturdenilebilir.Kendinefsimizdegördüğümüzruhihalleriancakbaşkainsanlardadatecrübeetmeksuretiyleaçıklayabiliriz.İkimetodunbirleşmesiniAlmanpsikologları(meselaMarbe,Messer,Bühlervs.)zekâtestlerişeklindetatbikettiler.Çocuklarda,erginlerdetatbikedilenbutestlerlebaşkalarındakidurumlarakendimizdecereyanedenlerlekontrolsuretiylenüfuzedebiliyoruz.Fransa’daBinetveSimondabunabenzer“zekâtestleri”kullanır.Bugünhembumetotoldukçagenişlemiş,hemdebütünpsikolojilaboratuvarları,pedagoglartarafındanbenimsenmişbulunmaktadır.

Aynımetoduklinikpsikolojiye,marazipsikolojiyeyaymak,akılhastanelerindekullanmak,böylecetecrübimetotlaiçebakışmetodununkaynaşmasınıdahasağlamvegeniştemelleredayandırmakmümkünoldu.Bugünklinikpsikologlardanbirçoğu(Baruk,P.Janet,Ch.Blondelvs.)bumetodukullanmaktadırlar.İnsanilminedayananpsikolojiçalışmalarınıngenişlemesindebaşkabiramildefenomenolojidenenyenibirfelsefemetoduoldu.EdmundHusserltarafındanbuyüzyılbaşındakurulanbumetot,tabiat

ilimlerininmetodunakarşıhadiselerimahiyetler,özlerolaraktetkiketmeyeçalışmaktadır.TabiatilimlerieskidenberihadiseleridahabasiteindirgeyenDescartesmetodunagöretetkiketmekteidi.Bumetoduntemelinide“matematikaçıklama”fikriteşkilediyordu.HalbukiHusserl’egörehadiseleriherşeydenönce,ampirikduyuverileriningösterdiğideğişkenvasıflardışında,mahiyetlerolarakelealmakmümkündür.Kırmızıbirtakımrenklerinveyadiğerfizikhadiselerininbirterkibi,birdalgauzunluğuveyatahliliveaçıklanmasıgerekenbirveriolmazdanöncebirmahiyettir.Kırmızıyıyeşildenveyaüçgenidörtgendenayıranonlarınmahiyetleridir.Bumahiyetlerzaman-üstümevcutturlar.Bizşuurfiillerimizle(acteintentionnel)bumahiyetlerikavrıyoruz.Vekavramadığımızşeyleriaçıklamaktanziyadetavsif(décrire)ediyoruz.Birmahiyetitavsifiçinonukuşatandiğertabiatolaylarındanayırmak,paranteziçinealmaklazımdır.Böyleceeldeettiğimiznoématiquebirmahiyettir.Fakatayrıcabufelsefemetodukırmızıveyaüçgengibinoematikmahiyetlerikavrayanşuurfillerinin(veyakasıtlıfiillerin)demahiyetlerolduğunusöylüyor.Çünküonlarben’inmahiyetlereveyaSachverhalt’eçevrilmişkasıtlıfiillerdenibarettir.Onlarampirikintihalardanmeydanagelmişdeğillerdir.Nitekimşuurunapriorileridedeğildir.Fakatherikisahadanayrılınca“paranteziçinealınan”(epoche)buhadiselerşuuruneşyayaçevrilmesindendoğankasıtlarveyafiillerdir.İşteHusserl’egöreyukarıdabahsigeçennoematikmahiyetlerfizik,matematikgibiilimlerintemelleriniteşkilettiğigibiburada,bahsigeçennoetikmahiyetlerdemantığın,psikolojininkonularınıteşkiletmektedir.Mantıkbufilleribirerönermeolarakelealır.Psikolojibütünruhihayatıkuşatan(zihni,teessüri,iradi)fillerintoplamıhalindegörür.NitekimFranzBrentano,Husserl’denöncebutarzdakasıtlıfiillerinpsikolojisiniyapmayaçalışıyordu.

Zamanımızda“şuur”psikolojisiveyainsanpsikolojisininilerlemesinesebepolandiğerbircereyandagestaltçalışmalarıoldu.Fakatbucereyanhenüzbubakımdanbulanıkbirdurumdadır.Birkısımgestaltçılarhayvanpsikolojisiileinsanpsikolojisinibirbirinebağlamayaçalışırlar(Köhlergibi).“Derinlikpsikolojisi”diyetanınanveFreud’labaşlayancereyandaesasındanatüralistbircereyanolduğuhalde,Jung’dansonrainsanpsikolojisihalinialmayameyletti.Felsefiantropolojiüzerindeçalışanları(VanBolk,ArnoldGehlenvs.)birkısımvaroluşçuları(Sartrevs.),WürzburgmektebininAchgibiiradehadiselerinidetecrübişeklesokanlarını,yeniklinikpsikologlarını,marazipsikolojilaboratuvarlarınınbirçokçalışmalarını,Rorschachtestigibimarazivenormal,iptidaiveileriinsanpsikolojisindekullanılantestleriicatedenleri,iptidailerlebizimzihniyetimizarasındakarşılaştırmalar,yaklaştırmalaryapanbazısosyologvepsikologları(meselaLévy-Brühl,Piaget,VanderLeeuwvs.),Bergsongibiderinfelsefitahlilyapmışpsikologlarıveonunsezgicimetodundanilerleyenleri,azçokfarklafelsefi

psikolojiyapanları(PradinesveyaAgachegibi),hattasosyolojivepsikolojiyi(belkideDurkheimveBergson’unmetotlarını)birbirineyaklaştırmaksuretiylenormalvemaraziarasındakihududuarayanları(Ch.Blondel,Wilboisvs.),derinlikpsikolojisindenolduğukadarBergson’dandafaydalanarakpsikolojikhadiseleridoğurtulmuşsahnelerdetecrübeetmeyekalkanvepsikodrama,dahasonrasosyodramametotlarınıicatedenMorenogibizamanımızınhempsikoloji,hemsosyolojisahasınıaynıderecedeilgilendirensimalarınıvs.bizbugününinsanpsikolojisinigeliştirenbaşlıcacereyanlarolarakzikredebiliriz.

Bütünbunlargösteriyorki,zamanımızdanatüralistpsikolojiyekarşımukavemetgittikçegenişlemektedir.Psikolojiinsanilimleriarasındalayıkolduğuyerialmaktadır.Metotbuhranlarındanhemenhemenkurtulmuştur.GeçenyüzyıldaVictorCousinzamanındakiiptidai“içebakış”metodununuğradığıhücumlar,artıkbugünbahsettiğimizbuyenicereyanlariçinbahiskonusudeğildir.Dahadoğrusubuyenicereyanlarbütüneskihücumlarakarşıcevapvermiş,hattanatüralistdiyetanınançeşitlipsikolojiçığırlarınıyeterderecedetenkitettiktenvekusurlarınıgösterdiktensonrameydanaçıkmışlardır.ButenkitlerarasındaW.James,Bergson,Brentanogibifilozofpsikologlarınbüyükhissesiolduğugibi,doğrudandoğruyapsikolojiileuğraşan,hattainsanpsikolojisinibirlaboratuvarveteknikilmihalinegetirmeyemuvaffakolanlarındarolüvardır.Yinebumünasebetletıbbıngittikçecanlananbirdalınıveonunbaşarılarınızikretmeliyiz:Budapsikosomatiktıptır.Goldsteingibiotoriterlerdenbaşlayarakbugününbirçoklaboratuvarlarındaçalışangençlerekadarbuyenitıp,psikolojialanındakiilerlemelerdenfaydalanmaktadır.[72]

Nihayetbütünbunlaramarazipsikolojialanındabaşarılarıiletanınantelkinvekendinetelkinekolünüdekatmalıyız.NancytıbbiyesininParisSalpetriere’inekarşıileriyesürdüğübuhareketinbaşındaBabinsky,Bernheim,Liebauldgibitanınmışhekimlerbulunmaktaidi.Fakatasılmühimkeşiflerindoğrudandoğruyanehekim,nepsikologolanDr.Couétarafındanyapıldığıdaunutulmamalıdır.Kendinetelkintecrübeleri,hattapsikolojininsahasınıgenişleterek,bazıilmimeraklarınuyanmasınasebepolduğunuvemétapsychiqueveyaparapsikolojidiyetanınanveçokdefamüspetilimçevrelerinde“ilimdışı”(extra-scientifique)sayılaraküzerindekonuşulmakistenmeyen,ciddiyealınmayanbirtakımtecessüslerin,ferdimerakveyarivayetolmaktançıkaraküniversitelereeklenenlaboratuvartecrübelerihalinegeldiği,bunlardanşarlatanlıkvegözboyacılığıilekarışancihetleringerçeklerindenayrılmasıyolundakigayretçoğaldıkçanihayetciddiilimçevrelerindedeilgiuyanmayabaşladığı,hattabazımüspetilimcilerinbusoruyakulakkabarttıklarınıdabunlarakatmalıyız.

Busonçalışmalariçerisindehangilerininilmemaledildiği,hangilerininşarlatanlıkolduğunutayinedecekkesinbirölçütesahipolmaktanhenüzuzakbulunuyoruz.Böyleolmaklaberaber,ciddiilimvefelsefezihniyetininbütünimkânlarakarşıdaimauyanıkbulunmakzorundaolduğunuunutmamalıdır.Yinesırfbuilgiileşuurpsikolojisiveyainsanpsikolojisiningününbirindeparapsikolojiilenedereceyekadartemasimkânıbulabileceğisorusunukoymaktançekiniyoruz.Yalnızcabugünbilinmeyenhadiselerlebilinenhadiselerarasındakesinbirsınırınolmadığınıişaretetmekistiyoruz.

Şuurpsikolojisişuurunbirizlemlerveyafenomenlertoplamındanibaretolmayıpcevheribirvarlığa,benliğeveyakişiyedayandığınıkabuleder.Bugörüşben’invakalardandoğanbirneticedeğil,tamtersinefenomenlerveyafiillerinben’dendoğaneserlerolduğunugösterir.Eğerböyleiseşuurundevamedipetmemesisorusunudasorabiliriz.Vecevheribirvarlıkolanşuurdevamettiğitakdirdebununnasılvenerededevamettiğinidüşünebiliriz.Fakat“métapsychique”çilerintecrübeleryapmakistedikleribusahadanşuurpsikolojisininfiilenmüspetleşmişolantecrübelersahasınageçecekyolhenüzbulunmuşdeğildir.Bizancakbuaraştırmalarlabirneticeyeulaşabileceğizümidiüzerindeyiz.

Kuran’da(VeYes’elûnekean-ir-Ruh-i-Kul-îr-ruh-i-min-Emr-iRabbî)denmektedir.“Sanaruhnedirdiyesorarlar,dekiruhyaratıklarâlemindendeğil,Allah’ınemir(yanimahiyet)âlemindendir.”BusuretleKuranruhunancakgörünüşlerinibileceğimizi,fakatmahiyetinenüfuzedemeyeceğimiziişaretediyor.BaşkabiryerdeKuran(Laya’lem-ül-Gayb-e-illAllah)“GaybıAllah’tanbaşkakimsebilmez”diyor.Buayetlerbilgisahasındaagnostique[73]olmanınzaruretiniveruhunmahiyetinegelince,bununyalnızcaAllah’ınemrihalindeimanlakabuledilmelerigerektiğinisöylüyor.[74]BizdebugünkübilgimizleKuran’ıntahditettiğibusınırüzerindebulunmaktayız.Busınırıaştığınıiddiaedenveharikalargöstereninsanlarıntecrübelerlekontroledilerekbilgialanıiçinealınmalarıçarelerihenüzbulunamamıştır.Kuransihirbazlığı,gözbağcılığı“tekfir”ettiğigibi,ilimdebukonudabütünsahtegösterilerdenkesinolarakuzaklaşır.

3.NatüralistPsikolojiCereyanlarıDescartes’tametafizikbirhareketnoktasıbulanpsikolojininsonraki

yüzyıllardadaima“içebakış”metoduilegelişmeyeçalışmasınınilimcigörüşüntepkileriniuyandırdığınıgördük.Fakatbutepkilerbaşarılıolmadı.Çünkümateryalizminkabaaçıklamalarıruhihayatıortadankaldırmaktanbaşkabirişeyaramıyordu.Ancakbiyolojiningelişmesinebenzerbiryoldanruhsalolaylaramahsusayrıtecrübevasıtalarıkullanarak,onlarıaçıklamayolunagirildiğizamandırki,ilmipsikolojidenenhareketbaşladı.Bununlaberaberbuharekettürlüşekillerdeilkçağın(bilhassaAristoteles’in)natüralistpsikolojigörüşünücanlandırmaktanbaşkabirşeyyapmadı.Aristotelesnasılruhunköklerinihayataveonudailkunsurlarınterkibine(ahlatvemizaçlarkuramıyla“nefs”fikrineyükselmeküzere)çıkarmakistiyorsa,bunlardaruhsalolaylarınköklerinidaimadıştesirlerde,fizikveyabiyolojikhadiselerdearamaküzereonlarailmibirmahiyetvermekistiyorlardı.

1)YeninatüralistpsikolojininkökünüKant’ınrölativizmindearamaklazımdır:Mademkibilgimizizafidir,bizyalnızolaylarıbilebiliriz,öyleyseruhundamahiyetinenüfuzedemeyiz(yaniKant’ıntabiriyleonunnouméne’inibilemeyiz.Ancakgörünüşlerinibilebiliriz).Ohaldespiritüalistlerinistediklerigibiruhunmahiyetine,özünenüfuzetmeyeçalışmaktanvazgeçmeli,yalnızcaruhsalhadiselerarasındakimünasebetleri,onlarınkanunlarınıtespiteçalışmalıdır.İşteKant’ınbutemelfikrindenhareketedenHerbart’agörebizfiziktabiatta(+)ve(-)yüksekısınındayanmagücümüzdışındakalanasılniteliğiniancakısıölçüsüileidrakedebildiğimiz,asılniteliğibuölçüdışındakavrayamadığımızgibi,ruhihayattadaasılruhiniteliklerideğil,ancakonlarınölçebildiğimizkısmınıkavrayabiliriz;Weber,Fechnerruhsalhadiselerinölçülmesinikanunlaifadeyeçalıştılar.Onlaragöreruhsalhadiselerancakfizikmuadilleriileölçülebilir.“Mahiyetlerveyaratıklaronaaittir”ayetibuikiâlemiişaretediyor.Çünküfizikselolaylardaölçülmeyeelverişlibirimlervardır.Weber’egöreduyumlarlauyarımlartersineorantılıdırlar.Fechner’egöreduyularuyarımlarınlogaritmasıileorantılıdır.Birdefaduyumlarölçülünce,artıkonlaradayanandahaüstünruhiolaylarındaölçülmesinegirilebilecektir.Busuretleyapılanaraştırmalarpsiko-fizikcereyanıadıiletanındı.Şuureşiğinitayineden,duyumlarıölçenaletleryapıldı.Psiko-fiziklaboratuvarlarıkuruldu.Psikolojiböylecemetafiziğebağlıbirbilgi,yahut“roman”psikolojisiolmaktançıkarak“ilmi”olduğuiddiaedilenbirdisiplinhalinegeldi.Fakatpsiko-fizikhiçbirzamanduyumlarınölçülmesindenyukarıçıkamadı.

2)ÖteyandanyineDescartes’ınbirvarsayımındanhareketederekruhsalhadiseleridahagenişmikyastaölçmeninmümkünolduğunuiddiaettiler.Budaruhlabedenarasındakimuvazilik(parallélisme)varsayımıdır.Descartesve

onunyolundagidenleregöreruhvebedenikiayrıcevherdir.Birbirinetesiredemezler.Halbukiruhsalhadiselerilebedenselhadiselerarasındadaimabirberaberlikgörülmektedir.BununsebebibuikicevherinAllahtarafındanbirbirinemuvaziolarakdüzenlenmişolmasıdır:Osuretleki,birindebirdeğişmeolduğuzamanötekindedeolsun.AynıgörüşüilerigötürenSpinoza’yagörebumuvaziliğinsebebiruhvebedenarasındakidahasıkıbirbağlılıktır.Onlaraynıcevherinikisıfatıdırlar(attribut),bundandolayıAllah’ınbuikicevherarasındadevamlıolarakayarlayıcılığınalüzumkalmaz.Çünküzatensonsuzsıfatlarıolanvesonsuzolantekcevhervardır.BucevherdeyaratıcıolmasıbakımındanAllah(naturanaturans),yaratılmışolmasıbakımındantabiattır(naturanaturata).Onunbizcebilinenikisıfatı,yaniruhvebedenarasındakimuvazilik-aslında-aynıcevherebağlıolmalarındanilerigelir.Spinoza’nıngörüşüİslamdünyasındakivahdet-ivücutçularabenzer.Şufarklaki,vahdetivücut(bilhassaMuhyiddinb.al-Arabi’de)tekvarlığınAllaholduğunukabuleder;âlemleronuntecellisivezuhurudur.(Yaniâlemveeşyatanrısalvarlığınsıfatlarındanbirinintecellisidir.Allah’ınsonsuzsıfatlarındanbirçokalemlerzuhuredebilir.BuikincigörüşfelsefikökleribakımındanYeniPlatonculuğabağlıdır.Plotinus’agöredeâlemtekvarlıkolanAllah’ıntecellisidir,ondançıkmıştır,sudûretmiştir.)

Muvazatçılıkgörüşüneticedepsikolojidepsikofizyolojidenencereyanındoğmasınayardımetmiştir.Buprensibedayananlaragöre,mademkiruhlabedenarasındatambirmuvazilikvardır,öyleisebedendekideğişmeleritetkiketmeksuretiileruhaaitbütündeğişmelerideilmibiryöndenincelemişoluruz:Heyecanlakalpçarpması,kandolaşımı,dikkatleadalelerinkasılması,sinirgerginliği,hafızailebeyinmerkezlerininişleyişivs.arasındaparalellikvardır.Psikolojiruhsalhadiselerinfizyolojikmuadillerini(corrélat)incelemekiçineskipsikolojininbelirsizliğindenkurtulduğunainanıyordu.Wundtbuyoldanince-idrak,[75]iradevs.hadiseleriniinceledi.Th.Ribothafıza,dikkat,irade,kişilikvs.’yiaynıyoldanincelemeklekalmadı,ClaudeBernard’ınfizyolojidekullandığıpatolojimetodunupsikolojiyetatbiketti.Ruhimelekelerinçözülmüşşekilleriniinceleyerekonlarınnormaldurumlarınıanlamanınmümkünolduğunugösterdi.Psiko-fizyolojiilimcigörüşevelaboratuvarpsikolojisinebüyükcesaretverdi;helebeyinledüşüncearasındakimünasebetedairincelemelerbucesaretibüsbütünartırdı.Gall’inphrénologie’sindenberibumünasebetsezilmeyebaşlamıştı.Broca’nınkonuşmamerkezinibulması,BastianveWernicke’ninhareket,ifademerkezlerineaitincelemeleribugörüşümüspetsahayasoktu.Brocasolyarımbeyninalınkısmınınüçüncülobuüzerindebirzedelenmeolduğuzamanhastanınkonuşmakabiliyetinikaybettiğinigösterdi.Sonrada(Almanya’daMeynert,Fransa’daGrasset)butecrübelerisistemlibirkuramhalinekoydular:Bütünruhsalhadiselerin,beyindebirermerkeziolduğunuiddia

ettiler.Böyleceaşağıruhmerkezleri,yukarıruhmerkezleri[76]diyeikiyeayrılanbumerkezlertamamenkeşfedildiğizaman,artıkruhunsırffizyolojikbiryöndenaçıklanabileceğineinanılıyordu.Görülüyorki,psiko-fizyolojisonundaparalellikvarsayımınıdeaşaraktamamenfizyolojikvemaddeciaçıklamayaulaştı.Böylebiraçıklamadaruhihayatartıkuzviyetin“muvazi”sideğil,gölgehadisesi(épiphénoméno)halinegeliyordu.

4.NatüralistPsikolojininBaşarısızlıklarıFakatpsiko-fizyolojinincesaretikısmentecrübelerindenisede,büyük

mikyastaoradaakılyürütmeyoluileçıkarılan“varsayımlardan”ilerigeliyordu.Yenitecrübelereskilerinikısmenyalanladıkçabuekoldegerilemekzorundakaldı.ÖncePierre-Mariehafızahastalıklarınaaitklinikçalışmalarındabeyinmerkezlerivarsayımınınsakatlığınadairbazıdelillergösterdi.BirazsonraGoltzköpeklerdebeyinkışrınıkazımaksuretiylebazıtecrübeleryaptı.Buköpeklerinpostacılık,arabaçekmegibiotomatizmlerikaybettiklerini,fakatsonradanonlaraaynışeylerinöğretildiğinivetekrarbeyinleriaçılıncabozulmuşmerkezlerintamiredilmişolduğunugösterdi.Buradananlaşılıyorduki,beyindeuzvi(organik)merkezleryoktur.Fakatalışkanlıklameydanagelenmerkezleşmelerveyabölgelervardır.Eğerinsandadamerkezveyabölgedenenşeylerinuzvideğil,işlevselolduğu,alışkanlıklateşekkülettiğianlaşılırsa,bueskigörüşesaslıbirsurettesarsılmışolacaktır.Vakıabutecrübelerdenbir-ikiyılönceBergson(yenitenkitlerdencesaretalarak)MaddeveHafızaadlıkitabındabeyninaslahafızayıveruhsalhadiseleriaçıklayamayacağı,ancakonunşartıolacağınıiddiaetti.Oncabeyinleruhsalhadisearasındanemuvazilik,nesebeplilikmünasebetivardır,ruhsalhadiselerbedenselhadiselerdenmahiyetçeayrılırlar.Bunlarmekânaaitolduklarıveölçükabulettiklerihalde,birincilerzamandacereyanederler,ölçükabuletmezler.Bedenselhadiselerbölünebilirler,halbukiruhsalhadiselerniteldirler(keyfiyethadiseleri).Kendilerinemahsusvasıfları,süreklivenitelbiroluş,çokluktabirlikhalindekibirakış(bircereyan)olmalarıdır.Bergsonruhihayatınkendinemahsusolanbuvasfınasüre(durée)diyor.Muvazilikvarsayımınakarşıilerisürülenbuşiddetlifelsefitenkitler,sonradanyenitecrübelerledekuvvetlendi;eskideninsanbeyniüzerindeistenildiğikadartecrübeyapılamıyordu.BirinciDünyaSavaşı’ndabeynizedelenmişhafızahastalarınaaitgözlemlerinçokluğubuimkânıhazırladı.Fransa’daGeorgesDumas,İngiltere’deHolmes,Headkonuşmabozukluğukonusuveyasistemlihafızabozukluğunaaitsayısızvakalarlakarşılaştılar.Buhastalardançoğununbelirlibeyinbölgesindezedelenmeveyasarsıntıilebirliktebumaraziruhsalhadiselerinmeydanaçıkmışolduğunu,fakatsonradancemiyeteintibakveyenialışkanlıklarınkazanılmasısuretiyleburuhimelekelerintekrarkazanıldığınıgördüler.Butecrübelerbiryandanruhsalhadiselerinuzviyete(beyinsüreçlerine)doğrudandoğruyabağlıolmadığını,hattatamtersineruhialışkanlıklar,otomatizmler,intibakvs.süreçlerisonundabozulanmerkezlerinyenidenkurulduğunagöreruhunuzviyetüzerinetesiriolduğunugösteriyor;biryandandabualışkanlıklarıninsanıkuşataniçtimaiçevreşartlarınabağlıolduğunu,tesadüfiolarakteşekkületmediğinimeydanakoyuyordu.(BuikinciaçıklamayolubilhassaHalbwachstarafındanHafızanınİçtimaiKadroları,KolektifHafızagibieserlerdegösterilmiştir.)Sosyo-psikolojidenenikinci

açıklamatarzınındoğruluğubiryanabırakılırsa(kibununmünakaşasınıdahaönceyapmıştık),herhaldebütüntecrübelereskipsiko-fizyolojikvarsayımadayananaçıklamalarınsakatlığınıgöstermektedir.

Heyecanlaifadesiarasındakisıkımünasebetbirkısımpsikologlarındikkatiniçekmişveburadanifadeninönce,heyecanınsonrageldiğişeklindekiparadoksalkuramıortayaatmışlardı.(BukuramzamandaşolarakW.JamesveLangetarafındanformülhalinekonmuştur.)Bukuramşunudemekistiyordu:Bizbirfikrintesirineticesindebirduyguhalinikazanmıyoruz,duymuyoruz,fakatfikirbelirliifadetarzlarını(meselaağlamak,gülmek,titremek,sararmak)doğuruyorvebunlarheyecanımeydanagetiriyorlar.Buradamateryalistkuramınbaşarıkazanmasıiçinyenibirkapıaçılmışgibigörünüyordu.Fakatgerçekteburadaki“fikir-ifade-heyecan”formülüaldatıcıidi.Çünküheyecanlaifadesiarasındaöncelik-sonralıkmünasebetikurmakfiilenimkânsızdı.İfadeninortadankaldırılmasıileheyecanınkayıpolduğunadairtecrübeler,hakikatteifadeileberaberheyecanınkaldırılmasından,ikisininbirbütünteşkiletmesindenilerigeliyordu.Bubütündeifadeyi(maddialametler)sebepfarzetmekiçinelimizdehiçbirdelilyoktur.Heyecanlaokadarbütünteşkilederlerki,ifadeyiazalttıkçaheyecanzayıfladığıgibi,tersine,heyecanıartırdıkçaifadedekuvvetlenir.Goldsteinveöğrencilerininpsikolojivefizyolojiüzerindeyaptıklarıaraştırmalarruhlabedeninbütünolarakgörülmesifikrinikuvvetlendirdi.Psikosomatiktıpçalışmalarıdaaynıesasadayanmaktadır.TıbbınbuyenişekliruhlabedeniayrıcevhersayanDescartesçıgörüştenolduğukadar,hertürlü“sebeplik”görüşlerinden,hattabuikialanarasındatasarlanankarşılıklıtesir(Wechselwirkung)fikrindenuzaktır.Ruhbedeninveyabedenruhunsebebidirdemeknekadaryanlışsa,ikiayrıcevherarasındakarşılıklıtesirvardırdemekdeaynıderecedeyanlıştır.Ancak,insanstrüktür’ünde[77]bütüneaitfonksiyonlarlaparçalaraaitfonksiyonlarınruhiveuzvidediğimizikimanzarahalindeelealınmasıgerekir.[78]Psikosomatik[79]görüşüneskidenSpinozatarafındanfarklıolarakifadeedilmişolanfikritecrübisahayanaklettiğigörülüyor.Fakatbuyeniaraştırmavemetodunprobleminedereceyekadaraçıkladığıhenüzkestirilemez.Bütünbuaraştırmaların,ilimsahasındakimüspetvepratikfaydalarındanbaşka,buradabiziilgilendirenciheti,bilhassasırffizyolojikaçıklamanınpsikolojialanındakibaşarısızlığınıgöstermesidir.

Bunarağmenlaboratuvarpsikolojisi“şuur”varsayımındanvazgeçerekruhsalhadiseleriaçıklamayolundaısrardangerikalmadı.Amerika’daWatsonbueskimetotlarıbiryanabırakarak,ruhihayatıçevreuyarımlarıileuzviyetincevaplarıarasındakimünasebettençıkarmayaçalıştı.Onagörebuuyarım-cevapmekanizmasındandoğandavranışlar(behavior)gittikçekompleksleşerekhayvanveçocuktanolgunvegelişmişinsanadoğrugelişenruhihayatıdoğurur.Buyenipsikolojieskilaboratuvarmekteplerinekarşıileri

sürüldü.Otenkitlerdenkendinişusuretlekoruduğunakanidir:Ruhihayatfizikveyafizyolojikhayatınmahsulüdeğildir.Onunkendinemahsus(suigeneris)biralanıvardır:Budaonundavranışlar,vaziyetalışlar(tavırlar)dediğimiz,biyolojikâlemdenayrımahiyetindenilerigelir.Birinsanın(yaşlı,çocukveyaiptidaiolsun)vehayvanınyakınçevreilemünasebetinden(canlı,cansız,şuurluçevre)aldığıtavırları,artıkeskiekollerdeolduğugibifizikveyabiyolojikâlemineşdeğerkanunlarıileifadeyenelüzum,nedeimkânvardır.Çünkübunlaruzviyetinçevreyecevabıhalindeyoluüzerindeçıkanyenihadiselerdir.Bununlaberaber,buyenipsikoloji(behaviorism)[80]açıklamalarındayinedetammânâsıileilimci,hattamaddeciolmakiddiasındadır.Çünkücevaplarhalindegözönünealınanruhsalhadiselerdebenveyakişigibihiçbirmanevicevherbirliğindenhareketedilmemektedir.Davranışçılık,duyulardandeğil,reflekslerdenveharekettenbaşlarveruhihayattafiilihadiseleritemelolarakalır.Ancakbütüncevaplarmutlakauyarımlarabağlıdır.Tıpkıduyularlauyarımlararasındamünasebetarayanpsiko-fizikgibi,bugörüşderuhihayatıfizikveyasosyalçevreyitabii(function)olarakmekanikhadiselereindirmektedir.Mekanikilmindehertepkinasılbiretkinineseriise,bugörüşteherruhicevapbirçevreuyarımınıneseridir.Budaranlayış,sonunda,tıpkıpsiko-fizikgibiDavranışçılık’ınbaşarısızlığınasebepoldu.Yüksekruhsalhadiseleredoğruçıktıkçaaçıklamaimkânlarızayıfladı.Psiko-fizikçilernasılduyumlarderecesinesaplanıpkaldılarsa,buyenicereyandarefleksderecesinesaplanıpkaldı.

NitekimBechterevvePavlovreflekslereaityaptıklarılaboratuvartecrübeleriilebunubirklinikpsikolojisihalinekoydular.Pavlov“şartlırefleks”adınıverdiğiözelbirrefleksneviniköpeklerdetecrübeetti.Köpeğeetverilirkenaynızamandaçıngırakçalınıyorveyaelektrikaçılıyordu.Köpeketigördüğüzamanağzısulanıyor(tükürükguddesitepkiyapıyor):Buadibirreflekstir;onunlaberabercereyanedenhadiseler(çıngıraksesi,elektrikışığı)burefleksinşartlarıdır.Dahasonrabuşartlardanherhangibirinintekraredilmesiaynırefleksindoğmasıiçinyetiyordu.Budagösterdiki,köpek,refleksibirşartlarbütünüiçindeyapmaktaveşartlardanherhangibiriaynırefleksidoğurabilmektedir.Bizbunaklasikpsikolojitabiriyle“hatırlama”veyaruhirefleksdiyoruz.Eskidenadireflekstenhatırlamaveyaruhirefleksdenenhadiseyeatlamakimkânsızdı.Pavlov’agörehayvanveinsanpsikolojilerininaşağıderecederuhsalhadiselerleyüksekruhsalhadiseleribirbirindenayıranmahiyetfarkıburadangeliyordu.Fakateğer“şartlırefleks”çağrışımı,ruhirefleksleriaçıklayabilirse,artıkböylebirduvaralüzumkalmayacaktır.Görülüyorki,Pavlov’unRefleksoloji’siDavranışçılık’ıdahailerigötürmektevetamamentecrübişeklesokmaktadır.Fakatacabaköpeklerdeyapılanbutecrübelerdenyüksekruhsalhadiseleregeçildiğitecrübelerlegösterilmişmidir?Buherşeydenönce“şartlırefleks”ile“hayal”

hadiselerininaynılığınıispatabağlıdır.Eskipsikolojigibibugünkütecrübipsikolojidebundatamamenacizolduğunugöstermektedir.Bizde“ruhirefleks”dediğimizhadiseningörünüştesebebirefleksdeğil,hayaldir.Çünkübiztatlıbirşeyinhayalinihatırlayıncaağzımızsulanır.Halbukişartlıreflekstemeseleaksinedir.Bundanbaşkabütünaraştırmalarköpeğinikişartabağlırefleksindenyukarıçıkamadı.Halbukihedefsonderecekompleksbiriçtimaiçevredekisayısızşartlartarafındantayinedilenreflekslerleinsanaaitbütünçağrışımları,hayal-hatıralarıaçıklamaktı.Ayrıcaşartlarınsayısıdamühimdeğildi.Farzedelimki,çokkompleksbirşartlarbütünüiçindekirefleksiaynımetotlatetkikettikvebuşartlardanbirveyabirkaçınıntekrarıileaynırefleksidoğurttuk.Bununlaneanlaşılacaktır?Şartlarbütünüiletekraredenrefleksarasındamünasebetolduğu.Fakatunutuluyorki,ikisiarasınayenibirhadisekarışmaktadır.Buda“hayal”dir.Hayalmahiyetçeneşartlarkompleksine,nerefleksebenzemektedir.Herikisinedeindirgenmesimümkündeğildirveasılruhiâlemdeburadanbaşlamaktadır.Hayalikendisiileberabercereyanedenyandaşlarına(corollaire)indirgemekonuortadankaldıramaz,böylebirharekethayatıyandaşlarıolanfiziksel-kimyasalhadiselereindirgemektenfarksızdır.Hayalin“bilinmeyen”birzamandave“bilinmeyen”sebeplerlebuşartlarüzerindemeydanaçıkmış,üstünbirtabiathadiseolduğunusöyleyerekcevapvermekistenirse,meseleartıktabiatilimlerininklasikalanıdışınaçıkmışolacaktır.Buradabu“bilinmeyen”zamanvesebeplerin“gününbirinde”bulunacağınainanmakvebunubeklemeklebilinmeyenbuamillerinbilinemezveakıllakavranamazbiruçurumolduğunu(hiatusirrationalis)söylemekarasındakararvermek,ilimadamındanziyadefilozofadüşenbirişolarakgörünüyor.İlimtarihi,ilminbugünküverileri,felsefidüşünceningelişmetarzıbumeseledebütünvarlıkderecelerinivearalarındakimünasebetleriakıllaaçıklamayolundakitemennilerinbaşarısızlığamahkûmolduğunugöstermektedir.Hasılıvarlığındahaaşağıdereceleriyleuğraşanilimlerdeolduğugibi,insanlaveonunruhidediğimizfaaliyetiileuğraşanilimdehayvanlainsanarasındakiduvarıkaldırmakimkânındanuzakbulunmaktadır.

Basiteindirgemeciveyatabiatçı(naturaliste)dediğimizgörüş-bütünbunlararağmen-mukavemettenvazgeçmiyor.RefleksolojiveDavranışçılıkkendibaşarısızlığınınmetotyetmezliğindenilerigeldiğinisöyleyerekbazıdüzeltmeleryapmayaçalışıyor:“Ruhihayatımekanikkanunlarınaindirgemek(veyatabiattagenelbirmekanizmanınhükümsürdüğünüfarzetmek)doğrudeğildir.Tabiattadaimakarşılıklıtesirler,çatışmalar,terkipler,süreklibirilerlemeşeklindeolmayan(adetainkılaplar,sıçramalarmanzarasıgösteren)yükselmelervedeğişmelervardır.”BugörüşüngenellikleHegelveMarx’tanmülhemolduğunusöylemeyelüzumyoktur.Eğerhakikattetabiatbutarzdadeğişmeleresahneoluyorsa,ruhihayatınaşağıderecesindenyukarı

derecelerineçıkışıdaaynıtarzdaaçıklanmalıdır.Buyenimetodubenimseyenlerbunabehaviorismedynamique(dinamikdavranışçılık)diyorlar.Onlaragöreidrak,içtimainormlar,benliğinveiradeninteşekkülübukarşılıklıtesirşemasıileaçıklanabilir.BumetotlaKurtLewinveöğrencileriçalıştılar.[81]Murphykısmenbuistikametegirdi.ÖğrencilerindenM.Sherif,önceyalnız,sonraCantril’lebirliktebazıaraştırmalaryaptı.[82]Fakatbuaraştırmalarınbirkısmındadiyalektikmateryalizmpeşinvarsayımolarakkabuledildiğiiçin,neticelerinobjektifliğinehükmetmekhayligüçtür.YeniaraştırmalarınsonsenelerdeitibarkazanmasınınsebebimekanikDavranışçılık’akarşıilerisürülentenkitlerdenkendinikorumasındanfazlaolarak,türlüistikametlerdekipsikolojikgörüşvemetotları(meselagestaltpsikolojisi,psikanaliz,anlayıcıpsikolojivs.)aynıaçıklamaiçindebirleştirmeyeçalışmasındanilerigeliyor.[83]FakatDinamikDavranışçılık,hattadahagenişSosyalDavranışçılıkşeklindedahiesaspostulasıolanruhihayatı“davranış,”hareketdenilenbasithadiselereindirgemektenvazgeçemez.Yaniruhihayatta,biyolojikhayattanfarklıolanşuuru,benliği,kişiliğikabuledemez.Tamtersinebunlarıbasitleryardımıylaaçıklanmasıistenenneticelerolarakgörür.Buyenimetodagörehayalolayı,hangitarzdaolursaolsun,ilkelemanlaraindirgenmişdeğildir.Bununlaberaber“şuursuz”psikolojigörüşününyenibirhamlesiolduğuiçinbütünaçıklamalarındaondanvazgeçmeyedemecburdur.Uzviyetiçevrekarşısındayalnızcaalıcıveyapasifsaymaklaaktifsaymakarasındametotbakımındanfarkolsada,ruhihayatınanlaşılmasıbakımındanfarkyoktur.Herşeydenönceinsanıhayvandanayıranbarizvasıflarüzerindedurulmamakta,insanınzamanibiroluş,tarihivehafızavibirvarlıkolduğu,insanınkendiniobjektifleştirdiğivehayvandabugüçlerinaslabulunmadığıgörülmemektedir.(BunoktalarbilhassaMaxSchelertarafındangösterilmiştir.)

5.İnsancıPsikoloji(AçıklamaveAnlama)Hasılınatüralistpsikoloji,herbaşarısızlığındakarşısınadaimainsancı

(humaniste)psikolojininçıktığınıgörmektedir.Bugünhayvanlainsanarasındakimahiyetfarkıüzerindeısrarladurangörüşefelsefiantropolojideniyor.BuyoldakiçalışmalarDarwin’denberipostulagibikabuledilenfikirlerinsarsılmasıilebaşladı.VanBolkilkdefainsanınmaymunevrimindençıkanbirvarlıkdeğil,ayrıbirevrimdalı(hominide)olduğufikrindenhareketetti.İnsanınanakarnındakiteşekkülüyarımkalmışolarakdoğmaktavefetüsancakdoğduktansonrauzunbirdevreiçindetamamlanmaktadır.İnsanınuzviyetçemaymundandahaüstündeğil,hattayetmezbirvarlıkoluşuyetişmevebüyümeçağındakendinitamamlamakiçinbüsbütünfarklıbirhayattarzıgeçirmesineveböyleceterbiyenin,içtimaiçevrenin,içtimaileşmeninmeydanagelmesinesebepolmuştur.Buaçıklamanınnederecedetatminediciolduğunuburadaaraştıracakdeğiliz.Yalnızbizimiçinmühimolannokta,yeniantropologlardaartıkmaymundanüremevarsayımınınzayıflamışvehattabirçoklarındatamamenkaybolmuşolmasıdır.Bugünbizzatnatüralistlerdahiinsanımaymundanayrıbirnevi,ayrıbirevrimolarakgörmektebirleşiyorlar.

Öteyandaninsanaaitolaylarımahiyetolaraktetkikedenfenomenoloji(dahaöncegördüğümüzgibi)psikolojidebaşarılıneticelerverdi.Kısmenfilozoflar(Sartre,Jaspers,GabrielMarcelvs.)tarafındanyapılanbuaraştırmalar,kısmendeasılpsikologlarınelindeilerlemektedir(Brentanovs.).Butarzdaidrak,dikkat,hafıza,heyecanvs.olayları,hattaasılbenlik,şuur,kişiliktetkikedilmektedir.İnsancıpsikolojiilenatüralistpsikolojiarasındakisınırüzerindedoğmuşbazıcereyanlardavardır:Bunlar-tefsirtarzınagöre-bazenbiri,bazenötekihesabınaçalışmaktadır.Bucereyanlardanbilhassaikisiüzerindedurmalıyızki,bunlardagestaltpsikolojisiile“derinlikpsikolojisi”dir.GestaltfikriilkdefaEhrenfelstarafındanmusikimelodilerindeilerisürüldü(1890).Onagörebirmelodikendiniteşkiledensestonlarıtoplamındandaimafazlabirşey,birşekil,birstrüktür’dür.Çünküaynıtonlartoplamındantamamenfarklıtürlütürlümelodişekillerimeydanagelebilir.Sonradanbugörüşbütünpsikolojiyeyayıldı.Wertheimer,bunuhareketidrakinetatbiketti.Filmdegördüğümüzhareketsabitfigürlerinyanyanagelmesindenhasılolanbirhareketgörünüşüdür(Scheinbewegung).Halbukiasılhareketsabitlahzalarınyanyanagelmesiyleeldeedilemez,süreklibirbütün,birgestalttır.BufikirönceBergsontarafındandahazırlanmışbulunuyordu.Şekilcileregöreidrakduyumlarıntoplamıdeğil,onlarınüstündebirstrüktür’dür.Aynımetotdahasonrahislere,kararlara,iradeyedetatbikedildi.Fakatburadatecrübealanınıaşanbirmeselemeydanaçıktı.Acabainsanfizikâlemdemevcutşekillerimikavrıyor,yoksafizik

dünyayabu“şekil”lerikendisimiempozeediyor?Fizikalanındadagestaltlarolduğunuilerisürenler(billurlaşmalar,uzvikimyabütünleri,atomunbünyesivs.)ruhiolayıonunbirneticesigibigördüler.“ŞekillerininsanruhutarafındaneşyayaverildiğinikabuledenlerKant’ınapriori’lerinebenzerbirgörüşlepsikolojikolaylarıaçıklamayakalktılar.Tecrübelerfizikvebiyolojikgestaltlarüstündeayrıcapsikolojikgestaltlarolduğunugösterdiğiiçin,bumünakaşalarınbirhalşeklibulmasımümkündür,ikincibirgüçlükinsanpsikolojisindebaşlayıpsonradanhayvanpsikolojisineyayılmışolmasındanilerigeliyor.(MeselaKöhlerYüksekMaymunlardaZekâsıadlıeserindeTenerif’demaymunlaravetavuklaraaityaptığışekiltecrübelerinianlatmaktadır).KöhleryolundakiçalışmalarşekilpsikolojisininDavranışçılıkilevemaddeciaçıklamalarlabirleşmesinesebepoldu.Diyalektikmateryalizmyolundanpsikolojiyapmakisteyenleringestaltçılarlauzlaşmasıbusayedemümkünoldu.Fakatunutmamalıdırki,bunihayet,çokgenişolangestaltçıtefsirlerinyalnızbirisinevesınırlıbirkısmınadayanmaktadır.Acabahakikatentavukvemaymunlarüzerindeyapılan“bünye”tecrübeleriileinsanpsikolojisindeki“bütün”leri,rabıtavemünasebetlerikavrayışaynımahiyettemidir?Buradada-başkaalanlardaolduğugibi-karşımızaaynıgüçlüklerçıkmaktadır:İnsaneşyayıyaşanmışbirzamanoluşuiçindekavrıyor,hayvandabununbulunduğunadairelimizdehiçbirdelilyoktur.Tamtersinehayvanhafızasımekanikvezamansızhafızaolarakgörünüyor(filvedevelerinkinineaitmisallerdegörüldüğügibi),insankendinivedışdünyayıayırdığıgibi,kendiruhihayatınıdadışdünyahalinekoyabiliyor,yaninesneleştirebiliyor.Descartes’ıncogitoergosum(düşünüyorumohaldevarım)demesibunesneleştirmeninenbarizmisalidir.Kendibenliğimizebirnesnegibibakmaklakalmıyor,bütündeğerlendirmelerimizi(yaniduygularımızlahükümverdiğimizşeyleri)kendidışımızdanesneleştiriyoruz.Buolaylarinsanamahsustur.Hayvanpsikolojisindebunlarınbenzerlerinibulmayaimkânolmadığıgibiondanyükselerekinsanpsikolojisinegeçmekdekabildeğildir.Hasılıgestaltpsikolojisiesasındatamameninsancıvemahiyetçehayvanpsikolojisindenfarklıbirmetotiçindekurulmuştur.Köhlervearkadaşlarınınbenzetmeyollarındanfaydalanarakbucereyanıtabiatçıpsikolojilehinekullanmakimkânsızdır.Bualandakarşılaştırmametodueniyineticelerivermektedir.Busayedebasitçiveindirgemecibirgörüşesaplanmadanhayvanlainsanı,normallepatolojikolanı,insanyavrusuilehayvanyavrusunuenmüsaitşartlaraltındamukayeseetmekveruhigelişmebakımındanaralarındakiderinfarklarımeydanaçıkarmaksuretiyle,yanlıştefsirlerdenkorunmakmümkünolmaktadır.MeselaKellogailesimaymunyavrusuylainsanyavrusunu(çevreşartlarındantecritederek)biryaşınakadarberaberbüyütmüşlerveilkaylarıherikisininaynışartlırefleksderecesindebulunmasınamukabil,altıaylıktansonrainsanyavrusununötekininispetsizceaşanbirruhigelişmegösterdiğinitespitetmişlerdir.

İnsancıpsikolojinin[84]ikinciyoluderinlikpsikolojisidedenenpsikanalizcereyanıdır.FreudtarafındanprensipleriortayakonanvesonradanA.Adler,Jung,Riwers,OttoRankvs.taraflarındangeliştirilenbucereyanruhihayatınyüzündekalmayarak“şuuraltı”,“şuurdışı”denenderinliklerinenüfuzetmeyeçalışmaktadır.Bucereyanagöreklasikpsikolojinintetkikettiğiolaylarruhihayatımızınyalnızcayüzündenibarettir.Bunlarbirdenizinderinliğinenazaran,yüzündekidalgalarkadarazyeralmaktadır.Freudruhihayatınbu“şuuraltı”derinliğinenüfuziçineskimetotlardanfarklı,psikanalizdediğibirneviçözümlemevetefsirmetodunukullanmaktadır.Şuuraltıhayatımızmaskealtındadırveilkbakıştakendinidaimagizlemektedir.FakatAristoteles’invaktiylekatharsisdediğibir“ruhiboşaltma”metoduileözneyidolambaçlıyoldansorguyaçekmek,şuuraltınımeydanaçıkarmakkabildir.Freud’agöreşuuraltınınenmühimvasfıbirkompleks,yanitemayülleryumağıveyadüğümüteşkiletmesidir.Bukördüğümünipucunubulmakvedüğümüçözmekruhhekiminedüşer.Bundandolayıbumetotherşeydenöncebirruhitedavisanatıolarakbaşladı.Ruhhekimliği(psikiyatri)alanındaeskigörüşlerinhücumunauğradı.Bazıbaşarılıtecrübeleriyleciddiilimmuhitlerindetutundu.FakatFreud’unaraştırmasıikibakımdançıkmazagirmeyemahkûmidi:1)Freud,şuuraltınımeydanagetirdiğinisöylediğikompleksleriçözebilmekiçin,onlarınilkfaktörlerineinmeyeçalıştıvebunlarıtamamenbiyolojikhayattaaradı.Kompleksidoğuranbaşlıcaamilinikizıtiçgüdü(cinsiyetiçgüdüsüylekorunmaiçgüdüsü)arasındakiçatışmaolduğunuiddiaetti.Eğerböyleise“şuuraltı”âlemesasındabiyolojiyeindirgenmişoluyordu.Budayenibirtarzdaeskinatüralistgörüşündirilmesindenbaşkabirşeydeğildi.Halbukiaynıiçgüdüler(azçokfarkla)bütünhayvanlardamevcuttur.Fakatonlardanhiçbirindeinsandagördüğümüz“şuuraltı”komplekslerdoğmamaktadır.Bazıtabiiyatçılarınhayvanlardasuninevrozmeydanagetirmelerinibutefsirtarzıilekarıştırmamalıdır.Çünkübutecrübelersırfnörolojiyeaittirler.Ohaldekompleksidoğurançatışmalardafaktörlerinderecevemahiyetçefarklıolmasılazımgelir.Buancakruhiveuzvi,içtimaiveuzvi,başkadeyimle,insaniveuzviikivarlıkderecesiarasındakiçatışmaileaçıklanabilirdi.NitekimJung,üstadınınmetodunubuistikamettedeğiştirdi.Çatışmanınüstbenlik(superego)ilebenlikvetemayüllerarasındaolduğunugösterdi.AyrıcaFreuddasonkitaplarındakendifikirlerindebazıdoğrultmalaryapmayamecburoldu.[85]Bizaynıbuhranısosyolojikvebiyolojikikivarlıkseviyesiarasındakiçatışmaileaçıklamayaçalıştıkveruhihayatıngelişmesininbusuretleyapılabileceğiniiddiaettik.[86]2)AyrıcaFreud,ruhhekimliğialanındabazıbaşarılargösterenmetodunuaceletamimyoluileinsanilimlerininbirçokalanlarınayaymayakalktı:TotemveTabuadlıkitabındabütündinihayatınveitikatlarındoğuşunda,KolektifPsikolojiveBenliğinTahlili’ndemuhtelifcemaatlarve

zümrelerinteşekkülünü(kilise,ordu,ailevs.)aynıtarzdakolaycaaçıklamakistedi.Halbukiruhihayatımızıniçyapısınıbiyolojikkanunlaraindirmekkabilolmadığıgibi,budarbiyolojikaçıklamayardımıylacemiyeti,içtimaideğerlervenormlarıaçıklamakhiçkabildeğildir.Freud’unburadakullandığıdelillergayetbasitbazıanalojiler(benzetmeler)vesonderecedezayıf,temelsizvarsayımlardır.Meseladinlerdekiharamvemukaddeslikfikriniaçıklamakiçincinsiyettemayülününbaskıyakonmasındanibaretruhikompleksebaşvuruyor.Halbukibazıetnologvekültürantropologları(meselaMalinowsky,Riwersvs.)gösterdilerki,ruhikomplekskültürçevreleriarasındadeğişmektedir.AvrupamedeniyetininpatriarkalailesinemahsusolanOedipuskompleksiPolinezya’dakimatrimonyalailebünyesindemevcutdeğildir.Oradabizimkompleksimizebenzemeyenbüsbütünbaşkabirruhihayatlakarşılaşıyoruz:Rüyaları,rüyatefsirleri,kompleksimeydanagetirenesasamillertamamenayrıdır.Ohaldebiyolojiktemayüllertemeliileiçtimaihayatı,değerlervenormlarıaçıklamayakalkmamalıdır.Tamtersine,türlüiçtimaibünyeler,değer,normsistemlerinegöredeğişenruhikomplekslerolduğunugörmelidir.

İşteFreud’uniçindebulunduğubuikiçıkmazonukendimetotvesistemindedoğrultmalaryapmayamecburetti.BugünkarşımızdayekparevesistematikbirderinlikpsikolojisivebirFreudizmyoktur.Aynımetoduntürlütefsirşekillerivardır.Jung,üstadınıçokaştığıgibi,bizzatFreuddasonradandeğişmiştir.OhaldegenişokuyucukitlesinintanıdığıvebirçokaceleveyanlıştefsirlerledoluolanFreudizm(veyapansexualisme)yerine,düzeltilmiş,insanilimleriarasındayeralmışve“anlayıcı”metotlatamamlanmışbirderinlikpsikolojisindenbahsedilebilirvebumânâdakiderinlikpsikolojisininartıkneDavranışçılık,neRefleksoloji,nedediğernatüralistpsikolojicereyanlarıilealakasıyoktur.

Açıklamaveanlayışmetotlarıarasındakizıtlıkbusuretlekaybolur.Birinsanilmiolanpsikolojininbiryandaninsanamahsusbütünvasıflarıanlayışlatefsiretmesi,biryandandakendindenöncekivarlıkdereceleriylemünasebeti(yanitabiişartlar)bakımındanaçıklamasımümkündür.Butarzlasınırlandırılanmetodolojikbirgörüşleeskinatüralistpsikolojicereyanlarındandafaydalanabiliriz.Artıknepsikoloji,nepsikofizyoloji,neDavranışçılıkinhisarcıaçıklamayollarıdeğildirler.Fakatinsanıkuşatanşartlarınbütünününherbiriniayrıayrıbakımdanelealanyardımcıgörüşlerdir.

6.BugünküPsikolojininBaşlıcaYollarıButarzdabirpsikolojiiçindeeskiaraştırmayollarındanbirçoğundan

faydalanmakmümkündür:

A)Genetik,psikolojiyeyardımcılıkedebilir.Çocuğungelişmesineaitolanorthogenèseveörfünveyakültürüngelişmesineaitolanphilogenèsebirbirinitamamlar.Herikigenetikgörüşünbirbiriylekarşılaştırılması“iptidai”ninruhuile,çocukruhuarasındanedereceyekadarmünasebetkurulabileceğinigösterir.EskidenErnstHaeckel’inbiyolojidekullandığıbuçiftmetotpsikolojiyeWundttarafındannakledilmiş,“küçükevrim”ile“büyükevrim”veyaörfünevrimiarasındaacelebenzetmeleryapılmıştı.Buyüzden,TylorveFrazergibietnologsosyologlarındüştüklerihatalarındüzeltilmesiyakınzamanlardakabilolabildi.J.Piagetbuikimetodudahaihtiyatlıolarakkullanıyorvebenzeyişlerinolduğuveyaolmadığıyerlerigörmeyeçalışıyor,bununlaberaberbukarşılaştırmabirçokihtiyatlıçalışmalarbeklemektedir.MeselaPiaget’dedahiiptidailerdeanimizmileçocuklardaanimizmdediği“ruhidevre”arasındakibenzerliktezorakibazıcihetlerinolduğuhissediliyor.Çiftmetodunkullanılmasıilerdebirçokfarklarımeydanaçıkarmakiçinişeyarayacaktır.

B)Klinikçalışmalarıpsikoteknikçalışmalarıylatamamlanabilir.Vakıabuikitecrübiaraştırmayoluarasındaesaslıbazıfarklarvardır:

a)Birincisiözneyiüzerinetesiryapacaktarzdaelealdığıhalde,ikincisitestlerleonuserbestbırakır.

b)Birincisiidealmahiyetteniteltiplerebaşvurduğu,vakayıgenelmünasebetlereindirgediğihalde,ikincisibirölçüskalasınabaşvurmaksuretiyleadedîtecrübelereldeeder.

c)Testkesifklinikgözlemlerintoplamınıtemsileder.Hasılıikimetotbirçokbakımlardanbirbirinezıtgörünür.Fakatbirisoyuta,birisomutadoğrugidenikiyoltecrübeüzerindebirbirinitamamlarlar.Yalnızklinikmetodunukullandıkçamünferitte,yalnıztestmetodunukullandıkçageneldekalmaktehlikesikaybolur.Ruhihayatınçeşitlilikiçindebirlikgösterenenmühimkarakterinibusuretleçiftemanzarasıilekavramakmümkünolur.

d)Amerika’dapsikologlardançoğunun“kürsüpsikolojisi”denilenkuramsaltetkiklerkarşısındasonderecedemenfibirtavırlarıvardır.Onlaragörebutarzdaeserlerkifayetsizihtisasbilgisindenilerigelengevezelikvesathiliktendoğmaktadır.Hakikibirpsikolojiyalnızcatecrübeye,belirlialetlerinkullanılmasına,ihtisasadayanacaktır.Tecrübeyoludagittikçebölümlereayrılmaktadır:Çocukpsikolojisi,erginpsikolojisi,yetişkinpsikolojisi,kadınpsikolojisi,sosyalpsikoloji,marazipsikoloji,genelefkâr

psikolojisi.Bunlaryanındaendüstripsikolojisi,psikoteknik,farklarpsikolojisi,enterpsikolojivs.gibibirçokdallarayrılmıştır.Dahaincebirpsikolojidekarakteroloji,iptidailerpsikolojisi,“teşebbüs”(entreprise)psikolojisi,derinlikpsikolojisivs.’ninyeraldığıgörünür.Fakatpsikolojinin-herbiriayrıayrıtecrübiolan-bütündallarıarasındamünasebetkurabilmekveonlarınneticeleriniortakhedefleredoğrugötürmekiçinhepsinetopluolarakbakabilmeklazımdır.Bubakışpsikolojikilimlerinfelsefitahlildengeçirilmesiilemümkündür.Budaonlarınhepbirdenyabirtabiatilmiolarak,yanibiyolojiveyafizikgibitetkikedilmeleriyleyahutonlardanayrıinsanamahsusilimlerinmetotlarınagöreelealınmalarısuretiyleolacaktır.Birincisipsikolojikilimlerinnatüralistgörüşüdürki,burayakadaryaptığımıztenkitlerlebutarzdateşebbüslerin,nedenbaşarısızlığauğradığınıgösterdik,ikincisibuilimlerinhümanistgörüşüdürki,bukitaptapsikolojikilimlerinböylebirterkipiçinenasılgireceklerinigösteriyoruz.

Herhaldegerekbirinci,gerekikinciteşebbüs,psikolojikilimlertecrübisahadanekadarincebölümlereayrılırsaayrılsınlar,onlarındaimaterkibibirgözlekavranmalarılazımgeldiğinianlatmaktadır.

Demekoluyorki,Amerikanpsikologlarının“kürsüpsikolojisi”nekarşıaldıklarımenfidavranışboşunadır.Bizzatkendilerideyazdıklarıkitaplarınçoğunda(helemanuellerinde)psikolojikilimlerinşuveyabutarzdatertibineçalışmaktavekaçındıklarıkürsüpsikolojisiyapmaktadırlar.Butarzdaterkiplerarasındaenbaşarısızın,ilminbugünkügelişmesinenazaranartıkterkedilmesizaruriolanınnatüralistterkipolduğunugösterdik.Natüralizmistikametindekiçalışmalarınbiricikfaydası,varlıkderecelerindenherbirinindahaüstünbirdereceyeşartvazifesinigörüşübakımındanhesabakatılmasınıunutmamaktır.Bumânâda“tabiat”insaniçinlazım,fakatkâfiolmayanbirşarttır,insanoşartlarıbilmeküzerekendisiyleonunarasındakimünasebetiinceleyebilir.

V

Tabiat

1.İlkveOrtaçağdaTabiatçılıkDuyuverileriylekavrananşeylerinyalnızbirbirleriylekaimolduğunuve

bütünmevcutlardanibaretolanâleminkendikendineyettiğinikabuldenibaretdünyagörüşünetabiatçı(naturaliste)görüşderiz.Bugörüşbazızikzaklarınarağmenilkçağdanberibirçokdüşünürlertarafındanmüdafaaedilmiştir.“Biztabiattayaşıyoruz”,“Tabiatınbirparçasıyız”sözleribugünekadardevametmektedir.

İlkYunanfilozoflarıgözlerini“tabiat”açevirmişlerdi.Fakatonlaratammânâsıiletabiatçıdenemez.Çünküilkvarlıkolarakateş,su,havavs.gibiunsurlardanbirinikabuletmekleberaber,bununyaratılmışolduğunudatasdikediyorlardı.Onlaragöremaddiolanbuâlemaynızamandacanlıolduğuiçin,yanimaddevehayatıayırmadıklarıiçin,onlarafizikçilerveyahylozoiste’ler(canlımaddeciler)denildiğinibiliyoruz.[87]

Asıl“tabiat”çılarduyuverilerininbizetanıttığışeylervevarlıklarüstündebaşkahiçbirsebepveyakuvvettanımayanlardır.Herakleitos’unsüreklideğişmedenibaretolankötümserâlemibirtabiattır.Çünküorada“değişme”buakıpgidenolaylarınkendisindenibarettir:Onuniçindekiprensibidirvedeğişenherşeykendideğişmekanununatabidir.

Demokritos’unsonsuzatomlardanibaretolankâinatıdabir“tabiat”tır.Çünküonlarıaşkınbirprensipidareetmez.Kendikendilerineyeterler.NitekimLucretius’unDeRerumNaturaadlıeserinin,adıdahibugörüşündayandığıesasıdahaiyigösteriyor.

“Tabiatboşluktannefreteder”gibihükümlerilkçağdatabiatıniçindemündemiçbirgaye-sebepdüşüncesindenilerigeliyordu.Aristotelesfiziğindebufikirbütüntabiiolaylarıaçıklayan,entelekhiagibibirprensiphalinialdı.Aristoteles’indörtsebepkuramıtabiatınkendikendisiniaçıklayansisteminitamamlıyordu.:A)Formelsebepki,maddeyitayinediyordu,B)gaye-sebepki,hareketitayinediyordu.Birieşyanıniçindeolan,birieşyayadışındanyüklenenbuikisebepaynıderecedetabiisayılıyordu.Aristoteles’intabiatdışındaAllah’ıkabuletmesitabiatbütünlüğünezararvermiyordu.ÇünküAllah,sebeplerzincirininilkhalkasıdır.Eşyayailkhareketiverendir(muharrik-ievvel).OndansonraartıkAllah’ınmüdahalesinelüzumyoktur.Hadiselerbirbirlerininsebepveneticesiolmaküzerekendikendilerinitayinederler.Âleminaçıklanmasındasebeplersistemidıştanhertürlükarışmayılüzumsuzbırakır.BununiçinAristoteles’inAllah’ı,tıpkıEpikuros’unAllah’ıgibi,tabiatişlerinekarşıalakasızbirAllah’tır.Bufelsefeleriolduğugibinakledenlerİslamdünyasında“tabiiyyun”adıylatanınmaktadır.EbuBekrZekeriyyaRâzi,AristotelesvediğerYunantabiatçılarıgibitabiatıkendikendineyetenbirbütünolarakgörür.Madde,suret,hayat,ruhveAllaholarak

beşprensipkabuledenRâzi’yegöre,Allahtabiatolaylarınakarışmaz,onlarınyaratıcısıdeğildir.ÇünkütabiatdaAllahgibibaşsızvesonsuzdur.Allah,yalnızcaşekilvericivekımıldatıcıdır.Râzi’ningörüşübâtınilertarafındandabenimsenmişti.Onlaragöredeâlembaşsızvesonsuzdur.(Şufarklaki,oAllah’tançıkmıştırvebununiçin,Allah’latabiatındahasıkımünasebetivardır.)

Platon’unDemiurgos’dan(Sâni-iâlem)ibaretolanAllahgörüşüne,Aristoteles’inilkkımıldatıcı(muharrik-ievvel)olanAllah’ına,Plotinus’unherşeyinkendisindençıktığıtekvarlıkolanAllah’ınabakacakolursak,Yunanfelsefesindetamtabiatçılığınkaybolduğunugörürüz.Zenon’daAllahorganikbirnizamolantabiatlabirleşir.Fakatbütünbunlararağmen,ilkçağfelsefesindetabiatçılıküstündür.Platon’daduyularüstündekiidealarâlemiasılgerçeklerolduğuiçintabiatgölge-varlıkhalinegelmişti.NitekimPlotinus’dadaasılvarlıkolanAllah’anazaranbütüneşya,ruhlargörünüşlerdenibarettir.Helemaddevarlığınenaşağıvealçalmışderecesidir.BöylecetabiatçılığakarşıtamcevabıPlaton’dansonraPlotinusvermiştirdenebilir.

Felsefeninhazırladığıbuzeminigökdinleri[88]tamamladı.Hıristiyanlıkilahiveüstünâlemfikrinintamörneğidir.İsa’nınyarıilahi,yarıbeşeriolanşahsiyetindeilahiâlemletabiatâlemiyanyanagelirler.Fakatbunundışındaikiâlemayrıkalırlar.Herşeysonundakendiaslına,ilahiâlemedönecektir.Âlemyaratılmıştırvemahvolacaktır.Hadiselersonluolduğugibi,onlarıntoplamıolanâlemdesonludur.Kendikendineyetensonsuzbirtabiatyoktur.Dünyaasılvarlığın,yanimaneviâlemingölgesinden,görünüşündenibarettir,ölümlü(fani)olanherşeyleölümsüz(baki)olanherşeyarasındaköktenbirmahiyetayrılığıvardır.Bununlaberaber,Hıristiyanlıkbirincisindeiyiliğin,ikincisindekötülüğünsembolünügördüğübuikiâlemarasındaezelibirçatışmakabuletmez.Tamtersine,iyiliklekötülüğükarşıkarşıyaikiezelivezıtprensipolarakkoyanmaniheizmvegnosticisme’e[89]hücumeder.FelsefibakımdanYeniPlatonculuğa(Plotinus’a)dayanır.AristotelesvePlaton’unHıristiyanşarihleri(Themistius,Alexandred’Aphrodisias,JeanleGrammairien)daimaYunanfilozoflarınıPlotinusgözüyleşerhetmişlervebufelsefedekitabiatçılık(naturalisme)izlerinisilmeyeçalışmışlardır.Böyleolmasaydı,Yunanfelsefesininsemavidinlertarafındanbenimsenmesineimkânolamazdı.Çünkübirincisitabiatıezeliveyaratılmamışsaydığıhalde,Hıristiyanlıkveİslamiyetâleminfâniolduğu,başıvesonubulunduğu,kendikendineyeterbirvarlıkolmadığıesasfikrindenhareketetmektedirler.Farabî,İbnSinagibimeşşaîfilozoflarıYeniPlatoncutefsirleryardımıylaAllahveâlemmünasebetisorusunuaçıklamadadevamettiler.Herikisinegöredeâlemkendikendineyetmez;Allahyalnızsebeplerzincirininilkhalkasıdeğil,aynızamandaâlemikuşatanvarlıktırveyaratıcıdır.Fakatfilozoflarbumeselede

Aristoteles’innatüralizmiileİslamiyet’inaşkınvarlık(êtretranscendant)görüşüarasındauzlaştırmayollarıaradılar.Allahhemşekilvericidir(vâhibüssuver),hemdeâlemlerinkendisindensudûrettiğiilkvarlık,feyzvetecellikaynağıdır.BununiçinonlarYeniPlatonculukgörüşüyardımıylafelsefeyitasavvufibirdingörüşüneyaklaştırdılar.Nitekimİslammutasavvıfları(vücudiyyun)herşeyinAllah’tançıktığınıveonadöneceğini(kavs-inüzûlveurûc)söylerler.TekvehakikivarlıkyalnızAllah’tır.Eşyavehadiseleronunsıfatlarınınmazharlarıdır(tecellileri).BufikirsariholarakHakîmTirmizî,Harraz,HallacveensistemliolarakdaMuhyiddinİbnelArabîtarafındanifadeedilmiştir.Filozoflaresastailimfelsefesinden,mantıktanveAristoteles’intabiatçılığındanayrılmadıklarıiçin,oradanilahiyatageçtiklerizamanAristoteles’inYeniPlatoncuşerhlerindenfaydalanmaksuretiyletasavvufameyletmişlerdir.Fakathiçbirzamantasavvufubütünolarakkabuletmemişlerdir.Filozoflardatasavvufigörüşadetafelsefelerininsonsözü,dinfelsefesininsonçözümşeklidir.MeselaİbnSinaElİşârâtve’tTenbihâtadlıkitabınınsonfaslıolanMakamatülÂrifîn’detasavvufigörüşlesözübitiriyor.Mutasavvıflariçinbaşlangıçolanfikirler,onunsistemindeâlemlervevarlıkderecelerininaçıklanmasındansonravarılansonsözoluyor.İbnSina’nınzamanınmutasavvıflarındanEbuSaidEbu’lHayr’ayazdığımektuplartasavvufubüyükbirhayranlıklakarşıladığını,fakathakikataraştırmasıveilimfelsefesiolarakyeterbulmadığınıgösteriyor.[90]

TabiatgörüşündesistemcimutasavvıflarlatasavvufameyledenfilozoflararasındameseleyeyeniçözümşekliteklifedenGazalî’dir.Gazalî’yegöreinsandaikigözvardır:Biridışaçevrilmişolanakılgözüdür.Bununlabizeşyayı,olaylarıtetkikederveaklibilgilerieldeederiz.İkincisiiçeçevrilmiştirki,budakalpgözüdür.Onunlabizaklınkavrayamadığıhakikatleri,ilahivarlığıidrakederiz.Busuretledinilimlerinieldeederiz.Tabiataçevrilmişolanakılilimleriileilahivarlığaçevrilmişolandinilimlerimahiyetvemetotbakımındanbirbirindenayrıdırlar.Biriötekinemâniolamaz.Netabiatyoluileveonamahsusdüşüncealetlerinikullanarakilahiâlemeyükselmekmümkündür(kifilozoflarbunateşebbüsettikleriiçinboşunauğraşmışlarvehiçbirşeyeldeedememişlerdir.ObusuretleFarabî,İbnSinavemensuplarınıkastediyor),nedeilahiâlemyoluileveonamahsusolankalpgözüileaçıklamakkabildir.(Nitekimbirkısımmüfritsistemcivücudiyyun,meselaMuhyiddinböyleyapmışlardır.)Gazalî’ninakılilekeşifvekalpyollarınıkesinolarakayıran,bugörüşüİslamdünyasındatabiatçıfelsefeveilminolduğukadar,sırfspiritualisteolanilahifelsefeninvedinindegelişmesineimkânverdi.Fakatonunyeterderecedeanlaşılmamasıgerekmedresenin,gerektekkeninkendisindentamamenfaydalanmasınamânioldu.Medrese,meşşaîfilozoflaradayanansonrakikelamcılara(FahrüddinRâzîvs.),tekkedevücudiyyunyolunasaplanarakuzlaşmaveanlaşmaimkânınıkaybettiler.Her

ikigörüşündetektaraflılığı,verimsizliği,medreseninskolastiğe,tekkeninbatılinançlarasaplanmasınaveaklibilgiylebağlarınıkaybetmesine,buyüzdenherikisininde16.yüzyıldansonrakısırlaşmasınasebepoldu.

2.YeniçağdaTabiatçılıkRönesans’tansonrafelsefeveilimdemuvazibircanlanmagörüyoruz.

Tabiatilimlerikısazamandadevadımlarıileilerledi,mekaniğinesaslarıkuruldu,astronomiilmişeklinialdı,sukutkanunları,yıldızlarıidareedenilkkanunlarbulundu,hidrolikveoptikgelişmeyebaşladı.AsılmühimolanYunanlılardakihatalıbirtabiat(yanitemayülvegayelerleaçıklananvegerçeğeuymayanbirtabiat)görüşüyerinetabiathadiselerininiçindebulunduklarımekân,zaman,süratvs.şartlarınagöretabiolduklarısabitmünasebetlerinikavramayolunagidildi.Buyol,modernilimzihniyetininbaşlangıcıidi.BununlaberaberaynıRönesansfelsefesiilkçağın(Aristoteles,EpikurosveyaHerakleitos’tankalan)sakatnaturalisme’indenkurtulmuşbulunuyordu.Buçağfilozoflarıvarlığınzıtvetamamlayıcıdyadiquevasfınıfarketmişlerdi.NicolasdeCusaDeDocteIgnorantiaadlı[91]eserindevarlığınherderecesindehâkimolanzıtvasıflarınuzlaşmasınıanlatıyordu.GiordanoBrunoSebep,PrensipveBirlikadlı[92]eseriyletamamlıyordu.Bruno’yagörebusonluâlemlesonsuzvarlıkarasındakimünasebettezatlarınenbüyüğüdür.

DescartesveonutakipedenkartezyenfelsefetabiatınAllahprobleminebağlanmadıkçaaçıklanamayacağınıgösterdi.Modernfelsefeninkurucusutabiatmeselesiniancakmetafizikmeselesininözelbirhaliolarakkoyuyordu.FakatbuartıkAristoteles’deolduğugibimekanikbirkıpırdatıcıolanAllah’ınilkhareketiverdiğiâlemdeğil,fakatsüreklibiryaratılışhalindeAllah’ıniradesininâlemüzerinetesiriidi.[93]Leibniz,ruhlabedeninveyamaddeâlemiilemânââlemininmünasebetini,Allah’ınezeliyettekurmuşolduğuikiçalarsaatabenzetiyordu.Onlararasındaotarzdaezelibirahenkkurulmuşturki,nezamanbiriçalacakolsa,ötekionunnesebebi,neneticesiolmaksızınçalabilsin.[94]Psikolojidebahsettiğimizmuvazilikvarsayımınınbutefsirşeklimetafizikbirprensipolaraktabiatlainsan,ruhlabeden,maddeilemânâmünasebetinidüzenlemekistiyordu.Spinozabiradımdahailerigitti.Varlığıtekvesonsuzbircevherolaraktasavvuretti:Allah’tanibaretolanbucevherinsonsuzsıfatlarındanbizyalnızikisinibiliyoruz:Bunlardadüşünceveuzam,yahutruhvebedendir.Buikisıfatarasındakimuvazilik“sürekliyaratış”halindeâlemekarışan,ilahibiriradeninbulunmasından,yahutezeliyettekurulmuşbirahenkleikiâlemindüzenlenmişolmasındandeğil,fakatvarlığınbuikimanzarasıvecevherinbuikisıfatınınbirbirindenayrılamamalarından,birindekiherhangibirdeğişmenin(modification)ötekindekideğişmeylebirlikteolmasınıgerektirdiğindenilerigeliyordu.[95]

Fakatyeniçağdanatüralizmcanlandıvebaşlıcakaynaklarışunlardı:

1)Yeniilimmekaniğinzaferinedayanıyordu.Mekanikkanunlarıâlemiaçıklamayayarayanenmükemmelkanunlarolarakgörünüyordu.Astronomik

determinizmtabiattakatikanunlarınhükümsürdüğükanaatiniyerleştirdiğigibi,budeterminizminengenelifadesinindemekaniktebulunduğunugösteriyordu.Eğerböyleiseohalde“gününbirinde”bütünvarlıkderecelerininmekanikkanunlarlaveyaonlarabenzerkanunlarlaaçıklanmasımümkünolmalıydı.İlminidealiolarakmeydanaçıkanbuyeniiman,metafizikalanındamühimbirçatışmailekarşılaşmadı.ÇünküilahibilgiDescartes’ınçizdiğidüşünceşemasınagöremekanikbilgidenayrılıyordu.Pascalbugörüşüzenginleştirdi:Geometrizihniyetiileincegörüşzihniyetini(espritdefinesse)ayırdı,ikincisinekalpmantığı(logiqueducoeur)dedi.Pascal’dakikalpmantığıGazalî’deki“kalpgözü”ndenfarksızdı.HattaP.MiguelAsin’ingösterdiğigibi,PascalİspanyolrahibiRamonMartikanalıylabufikirleriGazalî’yeborçluidi.FakatbütünbugenişgörüşerağmenRönesans’tabaşlayanmekaniküstünlüğüfikirâleminikaplamaktangerikalmadı.Spinozafelsefeyibirhendesecigibi(moregeometrico)kurmakistiyordu.Onagöresonsuzcevherolanvarlık,aslındatabiattanbaşkabirşeydeğildir:Fakatoyaratıcıtabiat(naturanaturans)olmasıbakımındanAllah,yaratılmıştabiat(naturanaturata)olmasıbakımındaneşyaveolaylardır.Spinoza’nınpanteizmihakikattebirpan-naturismeidi:OradaAllahiletabiat,tekvarlığınikimanzarası,ikigörünüştarzıhalinegeliyordu.BundandolayıSpinoza’nın,bugörüşündenkolaylıklamüfrittabiatçılığa,hattamaddeciliğegeçmekkabildi.Nitekim18.yüzyılmateryalizminvemekanizministilasınaşahitoldu.

2)Öteyandan,tümelgerçeklerininkârıilebaşlayanortaçağisimciliği(nominalisme)defelsefede“tabiatçılık”ınistilasınakapıaçtı.EğerPlaton’ungösterdiğiidealar(tümelvegerçekvarlık)işinaslındazihnimizdekimefhumlardanibaretse,gerçekteneneviler,necinsler,netümelfikirler(adalet,insanlık,hürriyet)varsa,bunlarbirbirineaslabenzemeyen,sonsuzdeğişikçeşitleriolanfertlerizümreleştirmeküzerebizimtarafımızdanonlaraverilmişisimlerdenbaşkabirşeydeğilse,ohaldenematematikhakikatlerikabuletmeye,neilmintümelprensiplerindenbahsetmeyeimkânkalır.Gerçektevarolanyalnızferdihadiselerdir,bizonlarıgörgüvetecrübeilekazanırızveonlarızümreleştirerekoradanzihnimizdesınıfmefhumlarınıinşaederizdemeklazımgelir.İştebugörüştarzıtabiatçılığınenmühimkapılarındanbiriolantecrübecilik(empirisme)veduyuculuk’u(sensualisme)açtı.DahaRâzîzamanındabaşlayanbuhareketGarportaçağında(Arapça’danLatince’yetercümeleryardımıyla)RogerBacon’ı,G.d’Occam’ıbuldu.“OccamUsturası”diyemeşhurolanmetoduilebuortaçağfilozofusoyutkavramları,genelfikirleritaramaküzerezihniilkunsurlarıolanduyuverilerinekadarindiriyorvebilgininduyulardanbaşkakaynağıolmadığınıgöstermeyeçalışıyordu.ModernfelsefedeJ.Lockebufikrigeliştirdi.Bilgininbiricikkaynağıtecrübeolduğunoktasındaısraretti,fakatmatematikfikirler

vemünasebetlerinmahiyetiniaçıklamadanbıraktı.Hobbesbilhassabunoktaüzerindedurdu.Matematiğinbilgimizeyenibirşeykatmadığını,aynılıkprensibinedayananbirdevrüteselsül(totoloji)olduğunuiddiaetti.Hobbes’agöre,tümelkavramlaraaittarifleryalnızcaismîtariflerdir;hiçbirgerçeğiifadeetmezler.Eğerböyleise,ohaldeLocke’unhükmünübirazdahailerigötürerekduyulardan,tecrübedenonlarınbizetanıttığıduyuilekavranmıştabiattanbaşkabirşeyyokturdemeklazımgelir.Demekoluyorki,yenifelsefeyekadargelentecrübecilik(empirisme),isimcilik(nominalisme),duyuculuk(sensualisme)görüşleri,yinebumodernilimiçindegelişen“evrenselmekanizma”görüşüyanındatabiatçılığınyerleşmesinesebepoldu.

3)YukardaişaretettiğimizgibiGarpdüşüncesindetabiatçılığıngelişmesindemühimbiramildepanteizmdir.Panteizmiİslamiyet’teki“vücudiyye”,“vahdet-ivücut”ilekarıştırmamalıdır.Vahdet-ivücudagöremevcutlarAllah’ınsıfatlarınıngörünüşleridir.YanisonsuzsıfatlarıolanAllah’ınhersıfatıbirvarlıktatecelli(veyazuhur)eder.TekvemutlakvarlıkolanAllah,bütünmevcutların(kâinat)aslı,köküdür,fakatgaybveyabâtınhalindedir.Onunsonsuzsıfatlarındanherbirimeydanaçıktıkça(zahiroldukça)eşyavehadiselerdenbirihalinialır.BaşkadeyişleAllahsonsuzvegizliimkânlarvekudretlersahasıdırki,âlemlerbuimkânlarvekudretleringerçekleşmelerindenibarettir.Vahdet-ivücutgörüşüPlotinusfelsefesininilerigötürülmüşbirşeklidir:Çünküİslamdoktrinindebâtınancakzahirletamamlandığızaman,hakhalkile,nüzuluruçilebirleşebilirvetamvarlığaulaşabilir.Bâtındanzahireçıkmakyetmez,zahirdentekrarbâtınadönebilmelidir.Kavs-iuruçkavs-inüzuliletamamlanmalıdır.Muhyiddin’inbirçokeserindedairevişemalarlagösterdiğibuterkibikâinatgörüşü,zahirlebâtındediğiikizıtkutbuntamortasınaonlarıyerleştirenmüstesnayaratıkları(insanıkâmili)koyuyordu.

HalbukipanteizmdetabiatlaAllahbirbirininaynıdır.MutlakvarlıkbirmanzarasıiletabiatötekimanzarasıileAllah’tır.AdetabütünolarakalıncaAllah,parçalarhalindealıncatabiattırdemeklazımgelir;bugörüşYunan’dabüyükZenonvestoacılıkilebaşladı.OrganikbirbütünhalindealınantabiatileAllah’nınaynılığıfikri,İslamdünyasındadehriyyunvekısmenbâtınilertarafından,benimsendi.OnlaragöreAllahâlemdetecelliedecekyerde,tabiatAllaholarakgörülmektedir.YahudifilozofuİbnCebirolYenbuülhayat(HayatKaynağı)adlıeserindeinsanınruhlabedenbirliğinemukabil,ilahivarlıktatümelruhlaezelimaddeninbirliğinikoymaktadır.BedrettinSimavîVaridat’damaddeveruhunaynılığıvemutlakvarlıktaherşeyinaynıcevhereulaştığıfikrinibutarzdamüdafaaediyor.Spinoza’nınpan-naturisme’iGoethe’devebilhassaFaust’tabediibirdünyagörüşühalinialdı.Bugündetabiatçılığıaynıtarzdamüdafaaedenlervardır.

4.Tabiatçılığınenbarizveyaygınşekli,bütünvarlıkşekilleriniilksebepolanbirtabiicevhereindirgemegayretidir.Bunageneltabiriyleircacılık(reductivisme)veyabasitçilikdediyebiliriz.İlkYunanfilozoflarıbilhassaindirgemecivebasitçikanaatleriiletabiatçısayılırlar.Thalesbütünvarlıkderecelerini“su”dan,Anaksimenes“hava”dan,Anaksimandros“ateş”ten[96]çıkarıyordu.Bazılarınagöredetabiatbuunsurlarınterkibinden(birleşip-dağılmasından)başkabirşeydeğildir.Yunanmitolojisidahakabaşekildeâlemiaçıklayankozmogonilerileriyesürmüştür.NitekimbunabenzerkozmogonileriHint,Çin,İran,İsraildinlerindedebuluyoruz.Gerekkozmogonilerin,gerekbuilkfelsefelerintabiatçılığı,duyularınkavradığıherhangibirunsur(veyaunsurlarbütünü)ilevarlığıaçıklamaktanibaretti.Fakattabiatçılığındahaincebirşekli,tabiatıduyuverileriylekavranamayan,hattaduyusalkeyfiyetlerdenhiçbirinesahipolmayan,bölünmezderecedeküçükunsurlarlaaçıklamayoludur.BununilkörneğiYunan’daDemokritosatomculuğudur.Atomlarmahvolmazlar,yaratılmazlar,kendibaşlarınamevcutvesonsuzdurlar.Busonsuzküçüktabiatunsurlarınınkokuları,renkleri,şekilleri,duyularıvs.yoktur;fakat,onlarıntürlütarzlardabirleşmelerindenmuhtelifcisimlerveonlarınkalitelerimeydanagelir.Atomculukbirvarsayımolarakilerisürülenbuşekliylekuvvetsizolduğuhalde,sonradanLavoisieryenikimyadaonutecrübiilmintemelihalinekoydu.Cisimleriatomvemolekülağırlıklarınagöresınıfladı.Zamanımızdabudayetmedi.Yenifizik,atomumeydanagetirenunsurlarıtahliletti.Buheratomunbirküçükgüneşsistemiolduğunuveelektrondenennegatif,protondenenpozitifikienerjiparçasıarasındaki(biriçekirdeği,ötekiçevreyiteşkiletmeküzere)muvazenedendoğduğunugösterdi.Cisimlerarasındakifarklarıatombünyesininfarklarındançıkardı.Böylecebuenerjisebeplerinindeğişmesiylebiratomdanötekiatomageçilebileceğinigösterdi.Kimyasal-fizikselbuatomlarınistihalesi(transmutations)tecrübeleriylegittikçezenginleşmektedir.

3. Tabiatçılık Görüşünün Yeni Hamleleri (Mekanizm veEnerjitizm)

Buradamühimolanatomvarsayımınındahainceleşmişşekliyle“enerjetik”halinialmasıdır.Fakatyenifiziktekibukeşiflerineskiatomculuktanesaslıfarkışudur:Onlarartıkâlemi,bütünvarlıkdereceleriniaynıprensipleaçıklamakiddiasındabulunmuyorlar.Yalnızcafizikselhadiselerintemelinekadarinerek,onlarıenincemikyaslarakadartahlilineçalışıyorlar.Bununiçinonlarıindirgemecivebasitçieskivarsayımlarlakarıştırmamalıdır.

Bunakarşızamanımızdaatomculuğunyerinialmakisteyenyenibasitçigörüşlermeydanaçıkmıştır.Bunlardanbirincisiyukardadokunduğumuz“mekanizm”fikridir.Bunagörebütünvarlıkatomlarlaaçıklanamaz.Çünküatomlarnehayatı,neruhu,necemiyetiaçıklayacakbirtemelbilgivermiyorlar.Fakatâlemintemeliniteşkiledenbütüntabiatkanunlarınınsontahlildehareketkanunlarınaindirgenebildiklerinigörüyoruz.Hiçbirtabiihadiseyokturki(keyfiyetbakımındanhangiderecedeolursaolsun),onubirhareketformülüileifademümkünolmasın.Buyalnızmatematikbiridealdenibaretdeğildir.Tabiathadiseleribirbirindenkarmaşıklıkvemürekkeplikbakımındanayrılıyorsa,onlarıilkunsurlarınaindirdikçemutlakatemellerindehareketkanunlarınıbulacağız.Fizikbizeısı,ışık,ses,elektrikvs.gibibütünhadiselerinbirbirindenmahiyetçefarklıolmadığını,yalnızaynıenerjinintürlügörünüşleriolduğunu,hepsininbirbirindendalgauzunluğuileayrıldığınıgöstermiştir.Gözümüz,cildimizotarzdayapılmıştırki,ancakşuveyabudalgauzunluğunukavrayabiliyorveonukavradığızamanbununadınarenk,ses,ışıkveyaısı(hararet)diyoruz.Öyleysefizikenerjinevileriarasındakifarklar-işinaslında-dalgauzunluğundan,yanihareketfarklarındanibarettirler.Başkadeyişlebütünfizikkanunlarısontahlildehareket(yanimekanik)kanunlarıdır,işte“evrenselmekanizm”fikrinineskiatomculukyerinialmasıbusayedemümkünoldu.Mekanizmuzunmüddethayathadiselerinihareketkanunlarınabağlamayaçalıştı.Psikolojidevesosyolojidemekanizminindirgemegayretleriyakınzamânâkadardevametmekteidi(Sarokin’inSosyolojiDoktrinleriadlıkitabında“İçtimaiMekanizm”kısmına,bilhassaParetonazariyesinebakınız).Mekanizmşeklindecanlanantabiatçılığınbaşlıcaiddiasıhayat,ruh,cemiyet,şuurgibivarlığınbütünderecelerininhareketkanunlarıylaaçıklanmayaçalışılmasıidi.Bugayretlerin,netarzdabaşarısızlığauğradığınıdahaöncekikısımlardagördük.Buradamaksadımızbukuramıyalnızbütünkâinatıaçıklamakisteyenbirdünyagörüşü,tabiatçılığınyenibirşekliolarakelealmaktır.Bumânâda“mekanizm”tabiatdışındaaşkınhiçbirprensibe,tabiatiçindebirbirineindirgemeyenbirçokprensibe,tabiatınakıllakavranamazcihetlerinebakmaya

lüzumkalmaksızın,tekvetümelbirprensipleherşeyiaçıklamanınmümkünolduğunuiddiaetmektedir.Bundandolayımekanizmtabiatçılığınensert(ilmitemeledayanmasıbakımındansağlam),fakatindirgemegayretininsonhaddinevarmasıbakımındanenimkânsızşekillerindenbiridir.MetafizikbirifadealtındamekanizmAristotelestarafındanifadeedilmişti.Aristoteles’inAllah’ı,kendisihareketetmeyenilkkımıldatıcıdır.İbnSina’nınAllah’ıispatetmekiçinileriyesürdüğühareketdelilimekanizmindiğerbirşeklidir.[97]Allahtabiihareketlerzincirininilkhalkasıdır.Hadiselerbirbirinesebep-neticezincirihalindebağlanınca,buzincirinsonsuzauzanmasılazımgelir.

Fakat(Aristotelesmantığınagöre)sonsuzauzanmak(totoloji)caizdeğildir.Öyleisebirilksebepvardır,oAllah’tır.BudelilSaintThomas’takozmolojikdelilşeklinialdı.Allah’ınsonluolantabiihareketveyatabiisebeplikzincirininsonsuzolanilkhalkasıgibigörülmesiile,sonsuzolanbirhareketsürecininkabulüarasındahiçfarkyoktur.KozmolojikveyamekanikbirdelilleAllahfikrineyükselmeaslındamekanizmfikrinisonsuzayaymakveyayaratılmışvesonlutabiataaitvasıflarısonsuzdaaramakdemektir.

Mekanizminyerinekonmakistenenenerjetizmdetabiatçıgörüşbakımındanbirincidenfarklıdeğildir.BufikirbirfizikkuramıolmaktançıkarılarakindirgemecivebasitçibirgörüşhalinekimyagerOswaldtarafındankonmuştur.Ondanberibazıpsikologvefilozoflarbugörüşü-kısmen-devamettirdiler.[98]Oswaldfiziktekienerjifikrinitabiatıntemeliolarakaldı:Maddeenerjininkesifleşmesindendoğmuştur(buiddiaradyumtecrübelerindemaddeninenerjihalinegeçerekkesifliğinikaybetmesigörüldüktensonradoğdu).Termodinamiktekientropiprensibiyüksekbirısıderecesindenalçakısıderecesinegeçilirkenenerjikaybolduğunugösteriyor.Oswaldbunadayanarakkâinattakibütündeğişmelerinbuenerjikaybına,yanigeçmiştengeleceğedoğruçevrilmişvetersineçevrilmez(irréversible)değişmeyebağlıolduğunuiddiaetti.Onca,insaniâlemdekideğerlerindoğuşudaaynıenerjiileaçıklanmalıdır.Değer,kaybolanvegeridönmeyecekolanenerjinindeğerlendirilmesindençıkar.Bizzathayatkaybolmaktavegeridönmeyecekolanilkkıymettir.Üstünmanevideğerlerdeaynıprensipleaçıklanabilirler.Enerjetizm,mekanizmenazarandahaiknaedicigörünüyor.(Hayatlafizikâlemiyaklaştırması,ruhivehayatizamanfikrinifizikveaksedilmezzamânâbağlaması,ölümlülükvetekraredilemezlikduygusunundoğurduğudramatikhalleenerjialçalmasıfikriarasındaalakagörmesibakımındanvs.)Bununlaberaberenerjetizmnevarlıkderecelerinibirbirineindirgemeye,nededeğerlerâleminiizahamuvaffakolmuştur.Çünküentropiprensibininfizikteengenelkanunolduğuşüphelidir.ClausiusveAhrreniusdahasonraCarnotprensibinitadilettiler.BuharkazanıgibikapalıbirsistemiçindemuteberolanCarnotprensibininâlemgibiaçıkbirsistemdemuteberolmadığınıgösterdiler.Çünkübirsistemiçindekienerjikaybınakarşılıkbaşka

birsistemdeenerjibirikmesiolmaktadır.Hasılı,tabiattaaksedilmezmünasebetlerinvetekâmülikanunlarınmuhafaza(conservation)kanunlarından(meselatesirinaksitesiremüsaviliğigibi)dahagenişolduğusöylenemez.Bundanbaşkadeğerlerâleminienerjialçalmasıkanunlarınaindirgemekveyabenzetmekkabildeğildir.Çünkübizdeğerideğişmelerevekaybolmalararağmendevameden,dayananbirşeydiyekoyuyoruz.Enaşağıderecedehayatınbiledeğersayılması,ancakçoğalma,üremevedevametmegücündenilerigeliyor.HayatınyokolacağıhakkındakikanaatinsandaancakümitsizliğiveenaşağıderecedenEpikurosçubirdünyagörüşünüdoğurur.GenellikleEpikurosçular“dünyavarimiş,takiyokolmuşneumurun”derler.Üstünmanevideğerlerdeiseherşeydenöncefaniliğiaşmak,sonsuza,hiçdeğilsedevamedeneulaşmakgayesihâkimdir.Dini,bedii,ahlakideğerlerdesonsuzluk,zamânâvedeğişmeyekarşımukavemet,sarsılmazlık,güvenilirlikşuuruesastır.Bundanbaşkaüstünderecesinidinideğerdegördüğümüzgibi,bütündeğerlerinortakvasfıduyular,hattaakılâleminiaşanbirvarlığadayanmaktır.Halbukienerjitabiatınilkveiptidaiderecesiolanmaddeâlemineaittir,henüzşuuradeğil,hayatabileyükselmemiştir.Nihayetdinideğertipikmisalolmaküzere,manevideğerlerdemukaddeslikvasfıhükümsürer.Mukaddeslikisekendisininakılüstübirbağlabağlandığıaşkınbirâlemlemünasebeteaittir.Böylebirmünasebetinehareket,neenerji,nedebaşkabirtabiatolayıveremez.

4.TabiatçılığınSonŞekilleri:AkılcılıkveDeterminizmTabiatçılığıntutunabilmesiiçinbaşvurulandahaüstünbirgörüşyolu

“aklidüzen”veyarasyonalizmdir.[99]Tabiateğerduyuverilerindenibaretiseveonlarınarasındasabit,değişmezbirrabıtabulunamazsa,böylebirtemeledayanmakkabildeğildir.Çünküheranvebütünşartlaragöreinsandaninsanadeğişebilecektir.TabiatıyalnızduyuverilerindençıkarmakisteyenlerineskiYunan’daerkendenbaşarısızlığauğramalarıbundanilerigeliyordu.BiryandanEleamektebi,biryandanatomculartabiatıntemeliniduyularındışındaakıllaeldeedilenbirmefhumda,tekvarlıktaveyabölünemezsonsuzvarlıklardaaradılar.Fakathenüzonlardatabiatatemelolanakıltamşeklinialmışdeğildi.Ancakduyularınakılvasıtasıileaçıklanması,duyuverileriarasındakisabitmünasebetlerinaklibirdüzenhalinialmasısuretiyletabiatçılıktamrasyonalizmderecesineyükseldi.BudailkdefaAristoteles’degörülüyor.AristotelesFizik’tetabiatındörtsebeptenibaretbütünprensipleriniveriyordu.Metafizik’iiseilkkitaplarınıtamamlamakvederinleşmeküzereyazdığıiçin,tabiatfelsefesikemalegeliyordu.Kelimeninaslında“fiziktensonra”mânâsınagelmesidefiziküstündeaşkınbirâlemlemeşgulolmadığınıgösterir.İlahiyat(théologie),modernfelsefedeanlaşıldığımânâdametafizikveyaontolojiAristoteles’detamşeklinialmışdeğildir.Aristoteles’indörtsebepkuramıtabiatolaylarınınbirbirinemuhteliftarzlardazaruribağlarlabağlandığınıgöstermektedir.

Leibniz’in“kâfisebep”iakılprensibiolduğukadar,olguprensibisaymasıAristoteles’debaşlayantabiatçılıkgörüşünütamamlıyordu.Leibniz’egöre(Spinoza’daolduğugibi)akıldüzeniileeşyadüzeniarasındatambiruyarlık(conformité)vardır.Hasılıkâfisebepprensibitabiatınbirbirinesebep-neticemünasebetiilebağlı,kativebelirlivakazincirlerindenibaretolduğu,tabiatta(Epikuros’unzannettiğigibi)aslatesadüfün,atlamanın(bond)olmadığı,sebeplikbakımındantambirsüreklilikhükümsürdüğü,bundandolayıdageçmişingeleceğegebeolduğu,yaniherşeyinkesinolarakpeşindenkestirilebileceği(prévisible)neticelerineulaşır.[100]İştemodernilminpostulasıhalinialanbufikregenellikledeterminizmdiyoruz.BuartıkAristoteles’deolduğugibi(heykeltıraşlaeseriarasındakimünasebetintahlilindençıkarılmışvebundandolayıinsanabenzetilmişolan)müphemdeterminizmdeğildi.Aristoteles’detabiatkanunlarıyumuşaktır,adetatabiatınalışkanlıklarıdır.Halbukimodernmekanizmfikriileuzlaşandeterminizmhertürlügayelilik,şuurveyaptırıcılıkgibiinsanabenzetilenfikirleribirtarafaatar.Tamamenmekanik,kativekörbirdeterminizmşeklinialır.VakıailkdefafelsefedeFarabîfizikdeterminizmfikrinikendimetafiziğinebağlamaksuretiyle,katisarsılmaz(hattamukadder)birbelirlilikfikrineulaşmıştı.Allah,Farabî’yegörezarurivarlık(vacibülvücud)olduğuiçinkendikendini

tayineder;bazıkelamcılarınAllah’ıgibiistediğinidilediğiüzereyapanvedilediğigibibozanhürirade(fail-imuhtar)değildir.FarabînazarındabutarzdaanlaşılanbirAllahfikri,Allah’ınulviliğivesonsuzkudretineaykırıdır.Çünküonutikeliradesahibiolanveseçmegücüiledaimayapıpyapmamaarasındabulunaninsanderecesinedüşürmektedir.HalbukiAllah’ınsonsuzkudretindekarar,tereddüt,seçmeolamaz,omutlakzarurettir.Ancakkendikendinitayineder.Fakatâlem,zaruretiniondanalır.Tabiatkanunlarınınşaşmazkatiliğidebundanilerigelir.GazalîtabiatkanunlarınıAllah’ınâdetleri(âdetullah)telakkiederekfilozoflarıtenkitederken,hakikattemu’tezilenineskidenberimüdafaaettiğiveköklerikısmenAristoteles’ekadarçıkanbirfikirileriyesürmekteidi.Farabî’nin“zarurivarlık”fikriİbnSinaveİbnMe’mun’unLatincetercümelerivasıtasıileGarportaçağınageçti.17.yüzyıldaentamifadesiniSpinoza’dabuldu.Bugünküilminhâlâbirdereceyekadarpostulasıvazifesinigörmekteolandeterminizmfikrininfelsefikökleribudur.

Fakattabiatçılığınsondayanağıolandeterminizmdaha18.yüzyılınbaşındafelsefedeşiddetlihücumlarauğradı.Bilhassaasrımızdabuhücumlarbizzatilminiçindegenişledi:

Eğerkatitabiatkanunlarınınvarlığıbizimhadiselerarasındagördüğümüzsabitsebeplikmünasebetlerindenilerigeliyorsa,busabitdediğimizmünasebetlerşuurverilerimizarasındaçağrışımlarlakurduğumuzvealışkanlıklaradayananbirmünasebettenibaretse,ohaldeHume’ungösterdiğinegöre,hersebeplikmünasebetiruhumuzunalışkanlığındanbaşkabirşeydeğildir;bundandolayıdadeğişmeztabiatkanunlarınınolduğunuşuurverilerimizveçağrışımmünasebetlerimizdışındahiçbirprensipleispatedemeyiz.Hume’unolguculuk,şüphecilikveyasübjektivizmadınıalangörüşü,akıldüzeninedayanantabiatçılığaveyadeterminizmeindirilmişdarbelerinenbüyüklerindenbiriidi.Kant,felsefeveilmibubuhrandankurtarmakiçinsebeplikmünasebetlerindekideğişmezliğizihnimizinapriorikategorilerinebağlamayaçalıştı.Buteşebbüsünasılmânâsıeskidenolduğugibideterminizmitabiattançıkarılmışaklibirprensipdeğil,tabiatainsantarafındanyüklenmişolanidealbirprensipolarakgörmektir.Kantfelsefesindeapriori’leraslainsandaninsanagöredeğişen,psikolojikvesübjektifkategorilerdeğildir.Tamtersine,bütüninsanlıktaortakolan,insanların,devirlerindeğişmelerinerağmensabitkalan,olaylararasındadeğişmezlikvesabitlikgörmemiziteminedenidealkategorilerdir.BundandolayıKantfelsefesideterminizmfikrinitabiatçılıkdışınaçıkarıyordu.Nitekimbunutakipedenler(Fichte,Schelling,Hegel)idealizmigeliştirerektabiatçılıktanbüsbütünuzaklaştılar.

5.DiyalektikMateryalizm,İstihalecilik,EvrimcilikBununlaberaberromantikdenenbuidealizmintabiatdışınaçıkması,

ancakinsanlığıveyafikriidealleştirmeksuretiyleoluyordu.Eğerinsanlıkveruhtabiattanmüstakiliseveonunvermediğitümelvedeğişmezdüzeniveriyorsa,ilmivebütündeğerlerionlaradayandırabiliriz.RuhungelişmesiHegel’egörehakikivarlığıngelişmesidirvebudiyalektikdediğiayrıbirmantıklakavranabilir.Eğerbuidealvarlığamukavemeteden,onundışındakalanbirtortuvarsa,bununaynımantıklaaçıklanmasıkabildeğildir.NitekimHegelmaddeyi,tabiatıdiyalektiğidışındaölüruholarakbırakıyordu.Fakatmaddenin,hayatınbütünçeşitliliğiiletabiatınidealvarlığakarşımukavemetleriromantizmisarsmaktagecikmedi.Hegel’inmutlakidealizmikarşısınatabiatçılıkikişekildeçıktı:

1)Maneviâlem(geist)diyalektiğinibirtabiatdiyalektiğihalinegetirmek,yanikenditabiriyle“tersineçevirmek”suretiyleMarxveEngels’tetarihimaddecilikhalinde.EngelsbuyenigörüşeTabiatDiyalektiği[101]adlıkitabındafelsefibirşekilvermeyeçalıştı.Hegel’deki“fikirlerinterkibi”niburadatabiatsürecindekizıtkuvvetlerinterkibihalinekoyduveinkılabı[102]aynımetotlaaçıklamakistedi.FakatHegel’inmantığınedendolayıbaşarısızlığauğradıiseondandahakuvvetlisebeplerleMarx’ınmaddecidiyalektiğibaşarısızlığauğradı.Hegelvarlığınfikirleaynıolduğunusöyleyerekmutlakidealizmegiriyordu.Mutlakvarlık,öncesübjektifbenlik(tez),sonraobjektifruh(antitez)olarakgörünenfikirhalindekiikilahazanınterkibiolanmutlakruhunoluşu(sentez)idi.Eğervarlıklafikirbirbirininaynıise,onanedenSpinozagibiherikisininüstündecevherdememeli?Yahutbirbirininaynıolanbuikimanzaradannedenyalnızfikirüzerindedurularakvarlıktanvazgeçmeli?Süreklibiroluşhalindeolanfikrieğerformelmantıkkavramaktanacizse,çelişmeleriaşanbuyenimantığınmeşruluğuneileispatedilebilir?Oluşunmantığıaştığınısöylemekkâfideğilmidir?Formelmantığınbütünprensiplerinikaldıranyenibirmantığınhiçdeğilsetabiat,insanvetarihhakkındakibilgimizleteyitedilmesilazımdeğilmidir?Halbukineilimlerbunuteyitediyor,çünküonlarıngelişmesiformelvetatbikimantığagöreolmuştur;netarihteyitediyor;çünküoradamüfret,[103]ferdiolgularla,beklenmedikhallerle,peşindengörülmesimümkünolmayanlarla,zikzaklarlakarşılaşıyoruz.OhaldeHegel’inmantığıyalnız“somut-tümel”dediğimefhumlar(notion)sahasındageçecekvematematiği,tabiatı,yaniilimlerinasılkonusuolankavramları(concept)ihmaledecektir.

Tabiatdiyalektiğinegelince,ilimlerinonlarıhiçteyitetmediğinisöylemeyelüzumyoktur;çünkübudiyalektik,hiçdeğilseHegelgibi“mefhum”dünyasıile“kavram”dünyasınıbileayırmıyor.Hareketnoktasımaddeilimlerivematematikolduğuiçin,isteristemezkavramlarüzerine

dayanıyor.Halbukibukavramlargenelvesoyutturlar:Üçgen,2+2=4,kütleveyaenerjivs.gibi.Bundandolayıdaformelmantığıntemelprensiplerine(aynılık,çelişmezlik)dayanırlar.Buprensiplerikabuledincediyalektikdeğerinikaybeder.NitekimMarxçılardanbirkısmıbunoktadaısraretmezler,(Bernsteingibi).Birkısmıdadiyalektiğiihtimaliyetmantığınadayandırmakisterler.[104]Böylebirmantığınformeldeğeriniayrıcayeterderecedemünakaşaettik.Bundanbaşkatabiatdiyalektiğiferdiveorijinalolgularâlemiolantarihtehiçmuteberdeğildir.

2)Mutlakidealizmekarşıtabiatçılığınikincidarbesiistihalecilik(transformisme)veevrimcilik(évolutionisme)şekillerindemeydanaçıkmıştır.İstihalecilikdoğrudandoğruyailimdendoğdu.LamarckvebilhassaDarwin’incanlıvarlıklaraaitaraştırmaları,nevilerinsabitliğifikriningerilemesi,tabiatınAristoteles’denberizannedildiğigibisabitnevilervecinslerhalindeaçıklanmasınınimkânsızlığınıgösterdi.Eğerböyleisecanlıvarlıklarâlemindeherşeydeğişiyorveşekildeğiştiriyor.Fakatbuistihalefikrihenüzyalnızcanlılarâleminehasredilmiştir.Biradımilerdeevrimciliğigörüyoruz:Spencer’egöremaddedenitibarenherşeydeğişiyorveyalnızşekildeğiştirmiyor,esaslıbirbünyedeğiştirmesineuğruyor,evrimgeçiriyor.Fakatbuevrimmekaniktir.Yaniunsurbirikmesindenibarettir.Herşeybasittenmürekkebe,komplekse,tecanüssüzedoğrugidiyor.Organlarıvefonksiyonlarıbakımındanfarklılaşıyor,evrimcilikistihaleciliğindahaderinleşmişolan,varlıklarınbünyesineaitderindeğişmeleriaçıklayanşeklidir.Artıkbirbiyolojinazariyesideğil,birdünyagörüşüvefelsefekarşısındayız.Bundandolayıtabiatçılıkengenişifadesini-sonunda-evrimciliktebulmuşturdiyebiliriz.BugörüşünöncüleriniHerakleitos’akadarçıkaranlarvarsada,modernevrimcilikeskideğişmegörüşlerindençokfarklıdır.Buradabahiskonusuolanyalnızdeğişmedeğildir.Fakatbudeğişmeninbelirlibirhedefedoğruçevrilmişolmasıvebirmükemmelleşmeveüstünleşmeilebirliktecereyanetmesidir.Basittenmürekkebe,tecanüslüdentecanüssüzegeçişeğereşyanınengenelkanunuise,ohaldeherşeyzaruriolarakzamaniçindeaynıistikametegidiyordemektir.Fakatfarklaşma,kompleksleşmemutlakamükemmelleşmemidemektir?Öylebirdeğişmedeenfarklaşmışolanınenüstünolduğunugösterendelilnedir?Evrimcilikbunundelillerinimaddedeninsanadoğrudeğişmelerinaynıritmetabibulunmasından,insanınâlemdeenkompleksveaynızamandaenmükemmelveüstünvarlıkolmasındançıkarıyor.Fakatböylebirgörüşbizzattabiatçılığazıtdeğilmidir?Eğertabiattaherşeyinsanayönelmekteise,böyleceinsanıbütünvarlıklardanüstünsaymak,eskidenberibilinenmetafizikvedinigörüşetabiatçılıkiçindeyenidendönmekolmayacakmıdır?Âleminzamanritminebağlıolarakgelişenbirevrimkanununatabiolduğunusöylemekiçin,şimdiyekadartabiatilimlerininkeşfetmişolduğubütün

kanunlarıiçinealanengenelbirkanunformülüvermeklazımdırki,bununefizik,nekimya,nedebiyolojialanındabulabiliriz.Öyleyseevrim,birtabiatkanunudeğil,ancakmevcutbilgimizinbelirlinizamagöresıralanmasındandoğmuşbirvarsayımdır.MekanikbirevriminnederecededoğruolduğumeselesiSpencer’denberiçokmünakaşaedildi.Bazılarıevrimdezikzaklarolduğunuiddiaettiler.[105]Bazılarınagöreevrim,sıçrayıcıveinkılapçıdır.[106]Birkısmıdatabiattabasittenmürekkebe,homojendenheterojenedeğil,tamtersineheterojendenhomojene,mürekkeptenbasitedoğrubirgelişmeolduğunuiddiaetmektedir.[107]Bukarşıiddialarıhaklıçıkarandelillereksikdeğildir.HerhaldeSpencerevrimciliğininbugünmüdafiikalmamıştır.Yalnızonunsontaraftarları,sırfbiyolojivesosyolojialanlarınamünhasırolanayrıevrimdallarıaramakta,aralarındayalnızbenzeyişler(analojiler)bulmaktadırlar:Meselafonksiyonlarınfarklaşmasıgibi.

Evrimciliğinkabaşeklireddedilsebile,tabiatâlimlerievrimikaçınılmazgenelbirvarsayımgibigörmektebirleşiyorlar.Herhaldeaçıklamalarıbirbirinitutmasınarağmenherkestedeğişmefikrihâkimdir.YenigörüşlerSpencer’idüzeltti.Evrimfikriçokşekillivekarışıkbirmanzaraaldı.MeselaRosa’nınOlogenèse’iileDarwin’inistihaleciliği,YeniLamarckçılıkveyaanideğişme(mutation)fikirleriarasındatambiruyarlıkaramayaimkânyoktur.İlminsabitvekativerileriniaşanbuaçıklamalar,muhakkakki,tamamenfarazibirzeminüzerindeyürüdüğünügösteriyor.Evrimfikrindenvazgeçilemiyor,fakathangiaçıklamayabağlanılacağıdabilinemiyor.Ohaldeasılfelsefeileilimarasında,varsayımlaradayananyarıfantezistbiralanteşekkülediyorki,bualanhemilmin,hemfelsefeninaleyhineneticeleredoğruinsanısürükleyebilir.Buradagünümüzünmodasıolanbaşlıcaevrimvarsayımlarınısırasıilegöremeyiz.Bu,konumuzufazlagenişletir.[108]Yalnızşunuişaretedeceğizki,varsayımlarınçözemediğibudüğümünönündeoldukçamüspetvetecrübibirevrimgörüşündebirleşilmektedir.Budagenetikalanıdır.

Genetik,geçenasırsonundabitkivehayvannevilerininmelezleştirilmesisuretiyleyeninevilereldeetmekimkânınıngörülmesindendoğanbirbiyolojidalıdır.İlköncebumelezleşmeleryalnızcagözlemyapılmışken,sonradansunimelezleştirmelerdeyapıldı.Önceyalnızbitkivehayvanlaramünhasırken,sonradaninsanlaradateşmiledildi.Böylecegenetikinsannevininbiteviyeyenivasıflarkazanmasısuretiyleyolundeğiştirilmesi,ıslahıveyayeniistikametverilmesininmümkünolduğunugösterdi.Genetiğinbuçalışmalarıbilhassatabiatçılığın(naturalisme)zaferigibigörüldü,insanınbitkivehayvandanayrılmayanbirvarlıkolduğuyalnızgözlemiledeğil,tecrübeile,müdahaleilegörülüyordu.Eğerböyleiseinsanıbirlaboratuvarkonusuolarakelealabileceğiz,onailerideistediğimizdahamükemmelvasıflarıkazandırabileceğiz,yahutonuhedefimizegöreşuveyabuistikametesevkedebileceğiz.Bugörüşnatüralizmindeterminizmilebirleşmesinden

doğduğuiçin,tabiatşartlarınıbilmeksuretiyleonaistediğimizşeklivermekmümkünolacağıtarzındaiyimserveiradecibirhükmedevarmaktadır.Buaraştırmalaresassızdeğildir.Mendeltarafındanfarklıolarakbaşlandığıhalde,bugünCuénot,Rostand,Bateson,Vernet,Mitchurinevs.tarafındaninsanilmiolarakgeliştirilmişbulunmaktadır.[109]Melezleşenvedışşartlarınındeğiştirilmesisuretiyleeldeedilenneticelersonderecedeçeşitliolduğuiçin,bunlarınancakihtimaliyethesabıiletetkikinegirilebilmektedir.Böylecegenetikalanındakatideterminizmdendeğil,ancakihtimalîdeterminizmdenbahsedilebilir.Fakatyapılanhesaplarınkuvvetinegöreeldeedilengrafiklerle(tıpkımeteorolojideolduğugibi)bazıbelirliliklereulaşılmaktadır.

Fakatgenetiğinbuiradeci,iyimsergörüşünederecededoğrudur?Buiradimüdahaleninhudutlarınedir?Nelerideğiştirebiliriz,nelerideğiştiremeyiz?Varsayımıngenişliğinibirtarafabırakarak,yalnızcatecrübelerebakacakolursak,şimdiyekadarbitkivehayvanlardadahisunideğiştirmelerinbirçokşartlarlasınırlandırılmışolduğugörülüyor:a)Bazıhastalıklar,fonksiyondeğişmeleridoğurtulabiliyor.Fakatbunlardabirkaçnesilsonrakendikendinidüzeltiyor.b)Bütünnevilerbirbirleriyleihtilâtedemiyor,bazınevilerinkatışmasındanbirneticeçıkmıyor.c)Değişmelerhiçbirzamanhücreninözüne,idioplasma’yanüfuzetmiyor,bununiçindevamlıvederindeğiştirmekabilolmuyor.Neticeolarakilkbünyelerolduğugibikalıyor.Değiştirmeimkânıinsanageçincedahagüçleşir.Şartlarınahâkimolmamızimkânsızbirhalegelir.Herşeydenönceinsanlarıniçindeyaşadığıminimal,maksimalfizikşartlaronlariçinbirnevikaderteşkiletmektedir,insanbukaderehâkimdeğildir.Aynıtarzdaasgariveazamibirbiyolojikkaderdevardır.Bizyalnızcabuikilimitinortasınamüdahaleedebiliriz.Fakatbulimitlerdışındakikaderbizimirademizivemüdahalemizidurdurur.Nihayetbirdepsikolojikkadervardır.Bizyalnızaklımızınbünyesinesığabilecekolanşeyleribelirliformüllerlekavrayabiliriz.Fakatbütünvarolanlarınaklileştirilebileceğiniiddiaedemeyiz.Fiziktenitibareninsanilimlerinekadarbutarzdasayısız“irrasyonel”lerlekarşılaşırız.[110]Ohaldenasılolurdagenetikileherşeyihaliddiasındabulunuruz.

Genetiğinsınırlarınıgörüncebugünkübiyolojikbilgimizindışındapekçokşeylerkaldığınıvebunlarınhalledilemediğiniitirafamecburuz.Fakatasılmühimolan(evvelceişaretettiğimizgibi)fiziktekiYakinsizlikPrensibi’nin,biyolojialanınadateşmiledilmesidir.Eskidenbilgimizinsınırınıtecrübemizinkifayetsizliğine,bilmevasıtalarımızınzayıflığınabağlıyorduk.Tecrübelerimizarttıkça,araştırmavasıtalarımızmükemmelleştikçebugünbilinmeyenşeyleryarınbilineceklerdirdiyorduk.Vakıailminsürekliilerlemesidebucesaretimiziartırıyordu.Heleson35-40yıliçindekeşiflerinhızlıartışıbueskikanaatibirbakımdansağlamlaştırmıştırdenebilir.Fakatbusağlamlaşmayalnızgörünüştedir.Çünküilmimizingenişlemesivarlıklar

arasındakiuçurumlarıdoldurmuyor.Mekanikalanındakibilgimizikendiistikametindederinleştiriyor,yaniprensipleribilinenşeylerdenbugünpratikneticeleriçıkarmaimkânınıteminediyor.Nemaddedenhayat,nehayattanşuur,neşuurdancemiyetveyaruhyapmayamuktediriz,nebuvarlıkuçurumlarınıkuramsalolarakolsundolduracakaçıklamalarıyapmaya.Tamtersine,buhiatus’larkarşısındaaczimizidahaiyianlıyoruz.Fizikalanındaaraştırmavasıtalarımız,tetkikaletlerimizmükemmelleştikçehadiseleringittikçedahabelirsizbirhalaldığınıHeisenberggöstermişti.Aynıgeçilmezliğinbiyolojidedemevcutolduğunugörüyoruz.Hertecrübehadiseyebirmüdahaledir.Hermüdahalehadiseninmahiyetiniazçokdeğiştiriyor.Onuaslasariholarakgörmüyoruz:Beyinameliyatı,kalpameliyatı,hattadahasathiameliyatlardahadiseyitadiletmedikçefarkedemiyoruz.[111]Anesteziningelişimiileameliyatlarıensarihbirşekildeyapmakmümkünoldu.Fakatbusuretlebelirlibiruzvufelceuğratıyoruz.Onunüzerindeadetabirfotoğrafçıgibimeşguloluyoruz.Ancakburadaartıkbiyolojikolayıdurdurmuş,fonksiyonlarıgöremeyecekhalegelmişizdir.Hasılıbilgimizinsınırlarıvasıtalarımızıneksikliğindendeğil,olaylarınmahiyetiicabıbizemukavemetetmesindendir.Bundandolayıdagenetikbelirlisınırlariçindeişleyenbirteknikolarakkalmayamahkûmdurveaslainsanıbütünolarakaçıklayamaz.

6.DarwincilikveSosyalDarwincilikFakatgenetiktendahaeskibirgörüş,Darwincilik,biyolojideuğradığı

bütünhücumlaravetenkitlererağmenhâlâmukavemetetmektedir.BununsebebiDarwin’in,Lamarckgibikazanılmışvasıflarınneslegeçişineaitdogmatikbirkanaatebağlanmamasıvetemelindekibazıfikirlerincazibesinivepratikaçıklamakuvvetinimuhafazaetmesidir.Bufikirlerdebilhassa“HayatMücadelesi”(Struggleforlife)ve“TabiiSeçkinleşme”(Naturalselection)fikirleridir.CharlesDarwin’inGüneyAmerika’daveAteşAdasıcivarındayaptığıdevamlıaraştırmalarkendisiniMalthus’tanvehattadahaeskiolanRahipLyell’denmülhemolarakhayatmücadelesisonundameydanaçıkanseçkinleşmevemükemmelleşmetezinimüdafaayagötürmüştü.Biyolojikbakımdanbuvarsayımlarınbütünhayatnevileriniveevrimiaçıklamahususundakikudretimünakaşagötürürbirdurumalmasına,hattabizzatDarwin’inbubakımdankendigenelkuramındabazırötuşlaryapmayavebufikrinevilerintesanütüvebirbirinitamamlamasıhakkındakibirgörüşletamamlamayaçalışmasınarağmen,kuramıbiyolojidışındakiakisleridahagenişoldu.Azzamandainsanilimlerivefelsefealanındabirçoktaraftarlarbuldu.BaştaF.NietzscheolmaküzereyenibazıfilozoflariradevekudretfelsefesiyleDarwincilikarasındamünasebetgördüler.Fakatdahabasitbirtarzdaseçkinleşme,hayatmücadelesifikirlerisosyolojiiçindededevametti.İçtimaiDarwincilercemiyetlerinhayatını,içtimaideğişmeleributarzdaaçıklamayaçalışıyorlardı.Ekoloji,bitkiler,hayvanlaralanındaninsanalanınageçereksosyolojiyitamamlayanbirilimolmakistiyordu.Beşeriekolojiningayesiinsancemiyetlerininbelirlibirzeminüzerindeyerleşmesivemerkezleşmesindendoğanhadiseleriincelemekti.Bununiçindeherşeydenönceyerleşmelerinkesafetle,temerküzlealakasıaraştırılıyor,merkezleribirdairehalindeelealınannüfusyerleşmelerindeiçdairelerledışdairelerinsosyalbünyeleriarasındakifarklarhayatmücadelesiveseçkinleşmeyegöretetkikediliyordu.Ekolojininaraştırmasınagöreiçdairedekesafetinenyüksekbulunduğuyerdemücadeleveseçkinleşmeenfazladırveiçtimaimünasebetlerengergindir.Dışdaireleredoğrugidildikçemücadeleveseçkinleşmeazalırveiçtimaimünasebetlergevşer.

NietzschegözüyletefsiredilenDarwinciliksırftabiatçılıkolmaktanuzaklaşmıştır.Çünküburadarekabet,mücadele,seçkinleşmevs.sırfbiyolojikbirhadisesüreciolmaktançıkarak,tamamenbeşerialanaaitbirkendiniaşma(dépassement),üstünleşme,yücelme(sublimation)sürecihalinegelmiştir.BubakımdanNietzsche’ninanladığımânâdakiDarwincilikartıkbiyolojikvetabiibiraçıklamadeğil,yenibirmetafiziktir.Nitekimonunbiyolojikzeminebağlıgörülmesinerağmen,bizyalnızyenivarlıkfelsefeleri(varoluşçuluk)arasındayeraldığını,hattabuvarlıkfelsefesininbellibaşlıköklerindenbiri

olduğunugörüyoruz.

FakatbiyolojiiçindekivarsayımsaldeğerinihesabakatmaksızınsosyalilimlerinyardımcıbirmetotolarakkullandıklarıekolojikgörüşveyadahagenişolarakDarwincisosyolojivepsikolojigörüşleritamamentabiatçızemindebulunmaktadırlar.BualandaçalışmalarDarwin’denbaşlayanbuvarsayımlarıispatedilmiştelakkiederekbütüntecrübiaraştırmalarınıonunüzerinekuruyorlar.MeselaMukerjee,Chicagoşehrininekolojiktetkikiniyaparakşehritekmerkezlidairelereayırıyor,içdairedendışadoğruuzaklaştıkçakesafetin,rekabet,mücadeleveseçkinleşmeninazaldığınıtespitediyor.Bumünasebetlericemiyetlerinmuhteliffonksiyonlarıvemüesseselerindearaştırıyor.İktisadifaaliyetin,ahlakimünasebetlerinbudaireleregörealdığışekillerigösteriyor.Cinayetler(suçlar),intiharlar,eşyafiyatları,hukukdavaları,muhabereveulaştırmavs.gibihadiselerindaireleregöredağılışnispetlerinigösteriyor.Araştırmasonuçlarıverimsizdeğildir.BilhassaChicagogibitekmerkezlidairelereayrılmasımümkünolanyenişehirlerdedahaaçıkneticelereldeedilmektedir.Fakatheryerdeaynımünasebetleribulabilirmiyiz?Birçokşehirlermüteadditmerkezlidir,şehrinçevresivemerkezinibulmakkabildeğildir.Bazıyerlerdeenbüyükfaaliyetmuhiteyakınbiryerdekesifleşir.İçtimaifarklaşmaveişbölümütamolanbirçokşehirlerdefaaliyetverekabetmerkezleriaynızamandatesanütmerkezivazifesinigörmektedir.Rekabetmerkezlerinindiğerfonksiyonlarınınçevreyedoğruarttığıvarsayımıdadaimatahkikedilmemektedir.BununmisaliLondragibiçokbüyükşehirlerdenbaşka,OrtaAvrupaşehirlerindedegörülür.SosyolojikgözlemleringösterdiğitezatlarbuaraştırmaalanındaDarwincivarsayımınpeşindentemelolarakalınmasındanilerigelmektedir.Bununiçin;herşeydenöncebuvarsayımınbiyolojikvefelsefideğerinikontroletmeklazımgelir.

7.TabiatçılığınSarsılmasıBiyolojideDarwin’intemelfikriolan“İnsanınMenşei”varsayımıesaslı

birsurettesarsılmıştır.Muhtelifaraştırıcılardeğişmeyebirvakıagözüilebakmaklaberaber,tekhatlıevrimfikrindenuzaklaşıyorlar.Loria,ologenèsekuramındacoğrafidağılışagöreayrıayrıevrimdallarıolduğunugösterdi.VanBolk,insanınmaymunlaalakasızayrıbirdalolduğuhakkındakiilkiddialarıkuvvetlendirenbirçokdelillergösterdi.İlkinsanaaitaraştırmalarbizihomopekinensis’ekadargötürüyor.Onunlapithecanthropuserectusarasındabağlarkurulabilir.FakatbuyoldamilyonyıllıktarihiolduğutahminedilenbutekamilileinsanlarayakınolduğuDarwintarafındaniddiaedilenmaymununevrimiarasındahiçbirmünasebetgörülemiyor,insannevininelemanterşekillerineaitaraştırmalardaburadamaymundantamamenayrıvebaşkabirevrimdalıolduğunugöstermektedir.Maymunvediğermemelihayvanlarlainsanıayıranenmühimfarkinsanınbiyolojikvebilhassajinekolojik[112]bakımdan“gerikalmış”[113]bircanlıneviolmasıdır.Genelliklehayvanlaranakarnındataminkişaflarınıkazandıktansonrabütüniçgüdüleriyleberaberdoğuyorlarveyeryüzüneçıkıncaazçokkısabirzamandaçevreyeintibakediyorlar.Hayvanlarındoğumlarındanitibarennevilerinemahsusfonksiyonlarınıyapabilecekhalegelmeleriazçokfarketmekleberaber,sonderecedekısadır.Böceklersürfelerindençıkarçıkmazuçuyorlar.Civcivleryumurtadançıktıktanbirazsonrayürümeyevebirkaçgünsonrakanatlarınıçırpmayabaşlıyorlar.Memelihayvanlardabudevrebirikihaftauzasabile,yavrularnevilerinemahsusiçgüdülerisüratlekazanıyorlar.Yalnızinsanyavrusudoğduktanancakbirsenesonrayürümekabiliyetinikazanıyor.Vebirbuçuksenesonranevinemahsusheceliseslerçıkarıyor.Diğerkabiliyetlerisekizonyaşlarınakadargeçen,çokuzunbirdevrezarfındaeldeediyor.Bunungörünüştekibiyolojiksebebiinsanyavrusununteşekkülbakımındananakarnındantamamlanmamışbirfötushalindedünyayagelmesiveuzviyetinyapamadığıbueksikliğiinsanlarınkendiihtimamvegayretleriyletamamlamayaçalışmalarıdır.Fakatburadavarlığınbirçokmühimveakıllaaçıklanmasıimkânsız(irrationnel)yenibirsafhasıkarşısındabulunuyoruz.İnsanbueksikteşekkülünasıltamamlamıştır?Butamamlayıştabiisüreçdiyeaçıklanabilirmi?İnsanınkendinitamamlamasıuzviyetiniçgüdülerbakımındanesirgediğinikendiniyetiştirme,alıştırma,eğitimyollarıilekapatmasıdemektir.Şuhaldeinsankendinieğitimiletamamlamıştırdiyebiliriz.Fakattabiattaeğitimyoktur.Oancakzekânın,insanruhununyoğurduğu,hazırladığıbirzeminüzerindegelişebilir.Buzeminde“kültür”dür.Fakatneeğitim,nekültürtabiatınbasitdevamıdeğildir.İnsanıntabiattakazandığı,tabiatmaddesiniyoğurarak,değiştirerekmeydanagetirdiğibüsbütünyenibirvarlıkderecesidir.Tabiataşağıdanyukarıyadoğrugeliştiğihalde,eğitimvekültüryukarıdanaşağıyadoğruiner,birmaddeyetatbik

edilir,onuyoğurur,şekilverirveyükseltir.Terbiyevekültürüilkunsurlarınaindirgeyerekhayvanlardakiyüzmeegzersizine,kuşlarınuçmakiçinçırpınmasına,böceklerinbasitreflekslerinigeliştirmekiçinyaptıklarıyetişme(dressage)yollarınabenzetmeyeimkânyoktur.Çünkühiçbirhayvanda,hattaenyükseklerindedahiterbiyevekültürebenzerbirfaaliyeterastlayamayız.Sirklerdefillerveyaatlaraöğretilenmarifetleriptidaiotomatizmderecesindenyukarıaslaçıkamaz.Bunlardazekânınyüksekgestaltlaradoğruyükselenfaaliyetine,iradenin,hissinterkipedicirolüne,şahsiyetinbütünlüğüneaitfonksiyonlardanhiçbirininyeriyoktur.Atyalnızkendisinegösterilenhalkalardanatlamasınıbilir.Aynıhareketibaşkabirvaziyettetekraredemez.Kendiliğindenhiçbirterkibifiilegeçemez.Otomatizmlerinharikasayılanlarıdahibazımekanikhareketlerintekrarıileeldeedilmişzahiriterkiplerdirveaslaruhunveşahsiyetininşaedici,yaratıcıfonksiyonlarıilealakalarıyoktur.Halbukiçocuğunpekgüçolarakeldeettiğikabiliyetlerartıktamamenyenisahayagirmiştir.Budazekâveşahsiyetsahasıdır.Çocuktaalışkanlığınheryenisafhasıinsanıninşaiveyaratıcıkabiliyetlerindenbirderecedahayükselmesinitemineder.Lisanınöğrenilmesi,heceliseslerleruhihallerarasındakimünasebetinkurulması,ruhihallerekarşılıkolanheceliseslerdenherbirininbir“mânâ”muhtevasıkazanması,buyenimânâdünyasınıngittikçedahagenelşekillere,“bünyelere”(gestalt)yükselmesi,böyleceyalnızduyularınkavrayabildiğisomutşekillerdenderecedereceduyularıaşanveyalnızakıllakavranabilensoyutşekillere,mânâlara,mefhumlarvefikirlerdünyasınayükselmeninmümkünolmasıinsanınevrimindeemsalsizvebirmislinedaharastlanmayanbüsbütünyenibirufkunaçılmışolduğunugösterir.Buyeniufku,yanimânâlar,mefhumlarufkunutabiatınburayakadargördüğümüzşekillerindenhiçbirineindirgemeyeimkânyoktur.Bununbaşlıcaikisebebivardır:

1)“Mânâ”dünyasımahiyetbakımındanbiyolojikhadiselerzincirindenayrıdır.Tabiatınbildiğimizenüstünderecesiolaninsanbiyolojisiiledahi“mânâ”dünyasınıaçıklamakkabildeğildir.VakıayeniantropolojikaraştırmayolundaVanBolkveyadahayakındaArnoldGehleninsanınhayvandanmahiyetçeayrıldığınıvebuayrılışınrasyonelolarakaçıklanmasınınmümkünolmadığınıkabuletmekleberaber,yinedebumahiyetfarklarınadayananbir“insanbiyolojisi”kurmakistiyorlar.Veinsanıngelişmesi,terbiyevekültürteşekkülünüyalnızinsannevinemahsusolan,bazıbiyolojikvasıflarlaaçıklıyorlar.Bunlaragöre,insanbiyolojikolarakgerikalmış(retardataire)birvarlıkolmaklakalmaz;aynızamandahayvangibibelirlibirçevreye(umwelt)intibakimkânınasahipdeğildir.Hayvandakibuvasıfonundaimaçevreileberabertetkikedilmesinitemineder.Halbukiinsanyeryüzündehiçbirçevreyebağımlıdeğildir.Çevreilebağlarıçözülmüştürveherhangibiryeniçevreyeintibakedebilir.Onungenelleşmişmefhumlardünyasınıyaratmasıbusayede

mümkünolur.Fakatbuyeniantropolojikaçıklamahiçdetatminedicideğildir.Çünküderhalsorulabilir:Nedendolayıinsannevibuintibaksızlıkyüzündenmahvolmamıştır?İnsannevinindecoğrafivefizikkaderleriyokmudur?Hayvanlararasındagöçedenler,çevredeğiştirenlerbirdereceyekadarbugenelleşmekabiliyetinesahipolduklarıhalde,onlardanedenmefhumlaşmaistidadıdoğmuyor?Yeniantropolojininilerisürdüğüdelillerlebunoktalarıaçıklamakkabildeğildir.Çünküinsanıyeryüzündemevcutveyamahvolmuşbütüncemiyetlerininiçinde(tarihtenöncekivesikalaradabakarak)tetkikettiğimizzamandaimadarveyageniş,kuvvetliveyazayıfbirkültürçevresiveterbiyeilekarşılıyoruz.Hiçbiryerdekültürünveterbiyenintabiatmekanizmasındançıktığınadairbiralametgörmüyoruz,insanintibaksızvarlıkolduğuiçinmefhumlardünyasını,yanişematikmânâlandırmalarıyaratmıyor;fakatzatenmefhumlardünyasına,yanimânâlandırmakudretinesahipolduğuiçindirki,tabiatıngediğinikapatabiliyorvehayvanlarıniçgüdüsüyleyaptıklarıişizekâsıyla,mefhumlarıileveşemalarıileyapıyor.Başkadeyişle“mânâ”dünyasınınaçıklanmasıiçinaşağıdanyukarıya,basittenmürekkebedoğruyapılanbütüntabiatçıindirgemeteşebbüslerihiçbirneticevermemektedir.Tabiatçılarınenmüfritleriolanmateryalistlerinbugündepsikolojide,sosyolojide,felsefedebuaçıklamanınmümkünolduğunuiddiadaısraretmeleriancakmetotlarınıtamamendeğiştirerek,mekanizminvenatüralizminmetotlarındanayrılarakkabilolabilir.İştebununiçinmateryalistleraşağıdanyukarıyadoğruyükselişiaçıklamakiçintamamensuniolandiyalektikmantığınabaşvuruyorlar.Böylebirmantığınhiçbirilimtarafındanteyitedilmediğinigörüyoruz.Hegel’inmanevivarlığınoluşunuanlamakiçinmecazibirşekildeilerisürdüğübirterkipmantığı,materyalistlerinelindetabiatıngaribesihalinegeliyor.Eğertabiatınheryüksekderecesieskisininterkibiise,buterkipzıtlarınçatışmasıvebirleşmesisuretindemeydanageliyorsa,ohaldeherderecenineskilerindentamamenfarklı,onaicraedilemezolmasılazımgelir.Maddeâlemininterkipleriilemadde,hayat,ruhvemânââlemleriarasındakiuçurumlarınaçıklanmasıhiçbirzamanmümkünolmamıştırki,fiziğinyeniverilerindenfaydalanabilelim.Bizzatfizikbizeakliaçıklamalarınsonundadaimabirtortunun,indirgenmesiimkânsızbirakıldışınınkaldığınıgösterdiğiiçinmateryalistlerinteziniüstünvarlıkderecelerindedeğil,fizikiçindebilekoymayaimkânyoktur.(Bumeseleyeilimlerbahsindeayrıcadokunmuştum).[114]

İnsanınterbiyeedenveterbiyeyialan,kültürükazanan,mânâlarâleminenüfuzedenveyaonuyaratanbirvarlıkolması,herşeydenönceonuntabiathadiselerindeaslabulunmayanbirbütünlük,benlikvekişiliksahibiolmasındanilerigelir.Vakıa,gestaltkuramıbirtaraftaninsandışındadaşekiller,bünyelerolduğunu,bubünyelerinparçalarındanevvelgeldiğiniiddia

ediyorvebununiçinatomunbünyesinekadarinendelillerilerisürüyorsada,maddevehayatâlemineaitolan“şekil”ve“bünye”lerlebenlikvekişiliğinbütünlüğünüaynısınıfasokmakkabildeğildir.Çünkümaddivehayatibünyeparçalararasındakibirahenklekaimdir.Atomunbünyesindenbahsettiğimizzamanburadaelektronveprotonlarınbelirlibirnispettekiterkibinivemuvazenesinikastederiz.Billurlarınbünyesideöyledir.Uzviyetinbünyebütünlüğüancakzamandaşolarakmevcutparçalarveyaunsurlararasındakibirliğiifadeeder.Halbukişuurdakişilikveyabenliğinbirliğişuurhadiselerininzamandaşbirliğidemekolmadığıgibi,şuurhadiselerininterkibindenibaretbirbirlikdedemekdeğildir.Benlikkendisindenbütünşuurhadiselerininçıktığıkaynak,şuurfiillerikendisiilekaimolanortaktemeldirki,buşuurfiilleribenliktenveyakişidenancakartardameydanaçıkabilir.Şuurfiillerininbirbirinebağlanması,bütündeğişikliklerinerağmenbirbütünteşkiletmesi,zamaniçindebirsüremeydanagetirmeleribenlik(ego)sayesindedir.Şuurudıştesirlerindendoğandağınıkduyumlara,butesirlerekarşıcevaplarıntoplamına,reflekslereindirgemekisteyenvebütünburuhiunsurlarınsentezineticesindebenlikvekişiliğindoğduğunuiddiaedenlerinpsikolojigörüşünün,ilmiolmakgayretinerağmenruhihayatıaslaaçıklayamadıklarınıöncegörmüştük.Ruhihayatınmeleke[115]denen(uzviyetebağlı)ayrıfonksiyonlarınsentezindenibaretolduğunuileriyesürenvebenliğibusuretleaçıklayanlarıngörüşlerideötekiparçacıgörüşlerkadarverimsizdir.Ruhihayatınbütünlüğünügestaltolaraktarifetmekisteyenlerötekilerdendahaiyidurumdabulunmaklaberaber,şuuramahsuskarakterlerdenbirçoğunuaçıklamaktanuzaktırlar.Nihayetfizikveyabiyolojikgestalt’larabenzetenlerburadaesaslıbirhatayakurbanolmaktadırlar.Varlıkderecelerininbünyeve“şekil”leaçıklanmasıfikriçokeskidir.Platon’unidealarınavebilhassaAristoteles’in“form”unakadarçıkar.FakatAristoteles’dedemaddivehayati“şekil”lerleruhişekillergibi,hattaüstünakıldüzenineait(yarımetafizik)şekilleriayırmakzaruretikendiniderhalhissettirmiştir.Aristotelesbuikinci“şekil”lerinmahiyetçebirincilereindirilmesininmümkünolmadığınıgöstermekiçinonlarhakkında“makulşekiller”veya“safşekiller”diyor.Vebunlarımaddeyemuhtaçolmayan,maddedensıyrılmışolaraktasvirediyor.Hernekadarburada“madde”denkabamânâsıilemaddedeğil,genelliklemuhteva(inhalt)kastedilmekteisede,yineruhihayatınyüksekderecesineaitbumetafizik“şekil”lerinmahiyetinitasarlamakgüçtür.Onlarbuesasagöre,hertürlütabiatmuhtevasındanmüstakilolarak,sırfşekilhalindemevcutolmalıdırlar.Fakatinsanüstüvarlıklarsahasındanbahsetmeksizin,bizzatinsaniçinbutarzdasırfşekilmevcutolupolamayacağısorulabilir.Hayallerimiz,kavramlarımız,fikirlerimiztamamenmuhtevasızmıdırlar?Enyüksekderecelerindemuhtevalarındanboşaldıklarızamandahi,yinehayalyardımıylaişlemiyorlarmı?Safmatematikşekillerintamamenmuhtevasızolduklarısöylenebilir,

fakatbunlarladüşündüğümüzzamanyagerçekveyamevhumbirâleminfonksiyonlarınıifadeetmekistergibidüşünüyoruz.Ensoyutmatematiktarzlarındadahiherhangibirmuhtevaüzerindeişlediğimizitasavvuretmeksizin,sırfmefhumlarıdüşünmemizeimkânvarmıdır?Şukadarvarki:Bütünbu“şekil”lerruhumuzuninşalarıdır.OnlarıisterAristotelesgibigerçek,isterKantgibiidealmânâdaanlayalım.Halbukiruhumuzun(zekâ,duyguveiradehalindesathiveyaderin)bütünfaaliyetizamandaşvemuhtevasızbir“safşekil”ileaslaifadeedilemez.Benlikveyakişibirsafşekildeğildir.Otabiatintihalarınaaslaindirgenmemekleberaber,onlarüzerindeişlemeyemecburolanbirfaaliyetmerkezi,kendisindenbütünruhifiillerinçıktığıbirvarlıktarzı,birkaynaktır.Bununiçininsanıtabiataindirgeyemeyiz.

VI

MakineveGayelik

1.SuniİnsanFikriNeredenGeliyor?Tabiatçılıkhakkındasöylediklerimizihülasaedelim:Üstünvarlık

dereceleriniaşağıderecelere,insanı(maddevehayatşeklindegörünen)tabiataindirgemekiçinikibinyıldıryapılanfelsefigayretleretabiatçılıkdiyoruz.Tabiatçılık,kökünüinsanın“açıklama”ihtiyacındanalıyor.Budaesasındamürekkebibasitlere,kompleksiunsurlaraindirgemeklemümkünoluyor.Başkadeyişle,birprobleminkarmaşıkyumağıkarşısındakaldığımızzaman,onuçözmekiçinkullanabileceğimizbiricikyol,buyumağımeydanagetirendüğümleriaçmak,iplikleriilkdolanışvaziyetlerinegötürmektir.Nitekimmatematikbirproblemideaynıtarzdaçözüyoruz.Öyleyseinsanınkendindenbaşlayarakbütünvarlıkderecelerikarşısındaalabileceğitavırdabuolmalıdır.NitekimDemokritos’unâlemiilkunsurlarınaindirgenmesiileDescartes’ınbasit,açıkveseçikilkunsurlarıaraması,Comte’unmürekkepleribasitleaçıklamayaçalışmasısırasındamahiyetçefarkyoktur.Fakatacabazihninbulduğububiricikaçıklamayoluvarlıklarkarşısındakidurumumuzudoyurabilecekhaldemidir?“Tabiatçılık”ikibinyıldırmuhakkakkimühimhamleleryapmıştır,ilkönceyalnızvarsayımolarakilerisürülmüşken,sonradanbirdüşüncemetodu,hattailimlerinbaşvurduğubirtemelfelsefehalinialmıştır,fakatyakınzamanlardagittikçegenişleyenbuteşebbüslerinasılbaşarısıtekbircümleileifadeedilebilir:Bütünvarlıkderecelerinihalledilmişveenbasitsaydığımızvarlıktemellerineindirmek.Fakatbunoktaçokkaranlıktır.Zihnenbulduğumuzenbasitlergerçekmidir?NeDescartes’ınmatematiktekibasitleri,neDemokritos’unfizikbasitlerirealitedeyoktur,tasavvurunmahsulüdürvesırfaklınicaplarınagöregerçeğianlaşılabilirbirhalegetirmekiçininşaedilmiştir.Fiziksahasındabilgimizderinleştikçekâinatımızınilktuğlalarınınzannettiğimizdendahakarışıkolduğunugörüyoruz.Ayarlı,incealetlerimizmükemmelleştikçetabiatınnüfuzedilemeztaraflarınaçarpıyoruz.Şuhaldeinsanınveyaonayakınvarlıklarınbizegösterdiğikompleksleriçözmekiçinkullandığımız“basiteindirgeme”metoduneticesizkalmayamahkûmdur.Çünkübizzatbasitdediğimizgerçeklersahasınınhertarafındailerledikçeyeniterkipler,yenikomplekslerlekarşılaşıyoruz.Ohaldetabiatçıgörüşünbasiteindirgemegayretleridevamlıolarakengellereuğramaktavesürçmektedir.Busürçmelervarlıkdereceleriarasındakiakılladoldurulmazuçurumların(hiatusirrationalis)bulunmasındanilerigelir.Tabiatçılıkyalnızzekâmızınpratikelverişliliğineuygunbirteknikgörüşolarakkalmaktadır.Tabiatçılığınilerlemediğisöylenemez.Çünkübuakıldışıveindirgenemezvarlıklarınbir-ikisahadakavranabilirbirhalegelmeleri,ancaktabiatçıgörüşünilerlemesiylemümkünolmuştur.Tekniğintemelindebugörüşleyayılmasıdabununbaşlıcadelilidir.Bununlaberabervarlığınkompleksleriniçözmektenziyadezekâile“elverişli”vekullanılabilirbirhalegetirmektenibaretolantabiatçılık,bizzatvarlıkkarşısındakifelsefi

endişemizecevapvermektençokuzaktır.

Tabiatçılığınvarlığanüfuzetmektennedereceuzakolduğunugöstermekiçinonunteknikleuyuşanenilerişeklini,“sibernetik”igözdengeçirmeliyiz.İkinciDünyaSavaşıiçindebazısilahlarıninsansızolarakkendikendinesevkveidareedilmeleriilebaşlayanbuyenigörüşeinsansızveyaalethalindedüşünce,sunidüşünce(lapenséeartificielle)[116]dediyebiliriz.Sibernetik,J.Watt’ınbuharkazanındavaktiylebuhardüdüğünüçalmakvazifesinigörençocukyerineregülatörünicadıilebaşlamıştırdiyebiliriz.Dahaozamandamakineninkendikendiniidaresi,ayarlaması,başkadeyişleinsanılüzumsuzbırakacakhalegelmişbirotomatmakinefikrinintohumlarıatılmıştı.Fakatbugünteknikbubakımdaneskiyüzyıllarlakıyasedilemeyecekkadarilerlemiştir.Leibnizbunu17.yüzyıldasezerekmaddeveinsankademeleridışındabirdeartificiatakabulediyordu.“Sibernetik”kelimesiPlaton’undiyaloglarındangeçmektedir.(Sibernetikyalnızruhlarıdeğil,vücutlarıvemallarıdaenbüyüktehlikedenkurtarır.Platon:Gorgias.)Kelimeaslındakubernetes(gemipilotu)demekti.Sonragenişleyerekbirmemleketiidareedenmânâsınageldi.Latince’yegubernator,İngilizce’yegovernorolarakgirdi.Wattkendi“regülatör”üiçinbutabirikullanıyordu.Ampèreyarımkalmışilimlersınıflamasındanoolojikilimlerarasına83.dereceolaraksibernetiğidekoyuyor.Ampère,Platon’unkullanışınadikkatetmedenkelimeyidoğrudandoğruyaYunanca’danveyenibaştanimalediyorvesiyasetilmininpratikbirdalısayıyordu.FakatbugünkükullanılananlamıbunlardantamamenayrıdırvePlaton’danbaşlayarakWatt’tameydanaçıkananlamadayanmaktadır.Buyenikavraminsanlamakinearasındabağlantıkurmakistiyor:Makineinsanındevamıdır.Alet,insanelininuzantısıolarakbaşlamışvemakinenintürlüfonksiyonlarıinsanınuzviyetiileyaptığıveyayapabildiğihareketleritaklittendoğmuştur.Ötedeninsandamakineyebenzemektedir.Çünküinsanınfonksiyonlarımekanikbirtarzdaaçıklanabilir.Buikiâlemarasındakesinbirsınıryoktur.Bilhassa“Artificielvarlıkalanı”(Leibniz’intabiriyleartificiata)insanlamakinearasındakimesafeyidaraltmaktadır.Makine“otomatizm”ingelişmesidemektir.Halbukiotomatizminsanlaramahsustur(kelimeninhakikianlamıile:Çünküyalnızinsankendikendinehareketeder,hareketinidurdururveidareeder).Makineningelişmesindebirincisafhatayinedilmişfiilsafhasıdır.Alettenmakineyegeçincehareketinsandanmakineyeintikaleder.İnsantabiattameydanagelebilenbireserikullanır.Buesermakineilebelirlidir:Yanifaktörlerinsunitespitisuretiylebelirlidir,ikincisafhadeğişmevefiilsafhasıdır.Buradamakineeserinitayinetmektenvazgeçmeksizinonudeğiştirebilir,yanikendifiillerinindeğişmelerinitayineder.Üçüncüsafha“şartlıfiil”dir.Klasikmakineninenmühimkusuruhertürlüintibakaelverişliolmamasıidi.Eğerhareketlerinihalveşartlaragöredüzenleyebilirse,

otomatizmdeyenibirmerhaleaçmışdemektir.Başkadeyişleprogramıtamolarakbelirliolmayacaktır.Faktörlerdenbirveyabirkaçıdeğişmeyeelverişlikalabilecek,böylecemakineicabınagöredavranışınıdeğiştirebilecektir.Makineartıkkendifiillerininhalveicaplarınıtakdirediyordemektir.

2.HoméostatİnsanınYeriniTutabilirmi?Otomatizminbugelişmelerimakineyiinsanyerinekoymayakadar

gidiyor.Makinehesapameliyeleriyapıyor,makineyanlışlarıdüzeltiyor,makinekendikendinikontrolediyor.Böyleceinsansızfabrikalaradoğrugidiliyor.Otomatikkontrolmakinebaşındainsanılüzumsuzbırakıyor.Onundoğru-yanlışyapmaihtimallerimakineninhementamsarihliğiönünde,hattaeksikkalıyor.Makinehafızanın,zihninmatematikişleyişinin,kendikendinikontrolünyerinituttuktansonrainsananelüzumkalır?Amerika’daWalterCannon,homéostatdenenyenibirmerhaleyeulaştı.ClaudeBernardgöstermiştiki,“iççevreninsabitliğihayatınşartıdır.”Vendryés,Hayatveİhtimaliyetadlıkitabındabunusibernetiklehinekullandı.Homéostatiqueşöyletarifedilebilir:“Uzviyetinbelirlibirmuvazenehalininispetensabittutmamelekesidir.”Butambirmuvazenedeğil,ancakzamanlakurulanbirmuvazenetemayülüdürveburadaesas,kapalıbirsistemiçinde“geriyetesir”dir(rétro-action).Meselasusuzlukveaçlık,eksilenbirşeyialmatemayülününuyanmasıhalindebirerrétro-action’dur.Sibernetiksonilerlemelerindebufizyolojikfonksiyonlartarzındahoméostatbirmuvazeneyimekanikolarakkuranmakineleryapmayamuvaffakoldu.Busafhadamakineartıkyalnızbirfaktörüdeğil,mümkünolanbirçokfaktörükontrolediyor.İnsanın,“Neyapmalı?”sorusunacevapolarakbulduğumuhtelifhalyollarıburadameydanaçıkıyor.Şutepeyeçıkmakistiyorum,fakathangiyoldan?İştehoméostatdabunuyapıyor.Muvazeneyibulmakiçinyolunuarıyor.Ayrıayrı,belirliolanbirçokyoludeniyor.Buadetaprogramsız,tekyoluolmayanbirnevi“tecrübevedeneme”yapanbiricikmakinedir.Makineilehayvanıkarşılaştıracakolursak,homéostat’larıbirçokiçgüdüyebenzetebiliriz.Ashleybualandakitecrübeleriylehoméostat’ınsonderecedeçokiptidaibirnevi“terbiye”yeelverişliolduğunuiddiaetti.Onagörebumakinehayvanların“intibakdavranışı”denenesaslıfonksiyonunasahiptirvebeyninenmühimfonksiyonu“birhedefiaramak,hemensonsuzdenecekşartlarvevasıtalararasındanihtiyaçlarınıtatmineçalışmaktır.”Cl.Bernard’ınçokiyitarifettiğiuzviyetemahsusolanbumucize,Ashley’egöreyalnız“hedefarayıcı”denenmekanizmakurulduktansonraçözülebilirdi.Fakatiş,hedefiaramak,hattaonubulmaktanibaretdeğildir.Acemicetereddütlerdenkaçınmakiçinbukeşfitespitetmeklazımdır.Meselaelinireçelegötürençocuğabirtokatattığınızzaman,artıkorayayaklaşmayacesaretedemez.İşteterbiyedediğimizşeyinenbasitderecesibudur,yanitecrübeyapabilmeimkânıdır.Ashleygösterdiki,çocukta,hattahayvanda“terbiyeolunabilme,”tecrübenindeğişmeşartlarıönündesarsılanmuvazeneyiyenişartlaragöreayarlamaimkânındanilerigeliyor.Homéostatbuişiyapıyor.Kendinikontrollerisayesinde,şartdeğişmesindenilerigelenmuvazenesizlikleridüzeltiyor,yenişartaintibakediyor,yaniadetaterbiyeolunuyor.Makinebudereceyegeldiktensonra,

sibernetikçilerartıkbeyningördüğübütünvazifelerigörenbirmakineninyapılmasımümkünolduğunusöylemeyecesaretettiler.

Enmükemmelbirhoméostat’ındahiintibaketmekudretlerisınırlıdır.Bütünaraştırılanmakineninsinirsisteminevereflekseaitfonksiyonlarıyapıpyapamadığıdır.Makinebeşincisafhasındadışçevreyenazaraniççevrenindeterminizminikurdu.Ancakbuiççevredehenüztekbirgayeyiaramagücüvardır.Şimdibirçokgayelimakine,yanimultistatkurmaçaresidüşünülüyor.Bualtıncısafhaötekilerdenoldukçafarklıdır.Beyninbirçokgayeleriaynızamandakoyarakaralarındanbiriniseçmeimkânıgibi,multistatdabirçokderecedenmuvazenesizliklerkarşısındaüstünbirmuvazenearamacihazıdır.Buradaadetayüksekhayvanlarınfonksiyonlarıderecesineçıkıyoruz.Bumakineninbir“sunibeyin”olduğusöylenemez.Fakatancak6.derecedenbirmekanizmolduğusöylenebilir.Buyenicihaztesirlerini(effort)determinizmlerineintibakettirdiğigibi,determinizmlerinidetesirlerine(effort)intibakettiriyor.Nitekiminsanmekanizmasınınyaptığıda“vasıtalarınagöreişlemekvevasıtalarınıhedefineintibakettirmektir.”Fakatinsanaaitbutarif,hedeflereulaşmayolunuseçmehususundakionunhürriyetiniifadeediyor.Ancakbiz,insanındaimabirhadiseçatışmasıkarşısındabulunduğunugörüyoruz.Birtecrübedeçatışmayokluğuimkânsızdır,insanınhürriyetibuçatışmadandoğuyor.Birsisteminhürriyetderecesizorunsuzluk(contingence)karşısındagösterdiğiistiklalebağlıdır.Sistemintabiolduğumuvazeneninmutlakgayeliliğiönündehürriyetinyeriyoktur.Acababuanlamdahürriyetsahibibirmakine(machinaliberata)mümkünmüdür?Hürriyetsahibimakinenininsangibiüçmekanizmasıolacaktır:1)Hafıza:Bununlageçmişinikaydedecekvealakalırefleksegörecanlandıracaktır.2)İstidlalyapacak,mantıkiameliyelerigörebilecektir.3)Canlılardadoğuştangelenbazıfiilleriyapmagücündenibaretbirneviiçgüdüsüolacaktır.Hürriyetlimakinenin6.safhadakarmaşıkmekanizmasısayesindebütünbufonksiyonlarıyapmayaelverişliolduğusöyleniyor.

Hadiselerinsebeplerle,yanimekanikbirsurettebelirliolduğunusöylemek,kendilerindenöncegelenşartlariçindemeydanaçıktıklarınıkabuletmektir,yanionlarısonuçolarakgörmekdemektir.Fakatbu,bütünolabileceğişeyiolan(veolmuşbulunan)birsonuçtur.Bizde“sonuç”kavramı(kiaynızamandasebeplikkavramınıdatemsileder)düzenveyetkinlik,bundandolayıdaiyilikkavramlarıilebirliktedüşünülür,onlaraadetabağlıgibidir.Sebepvesonuç(conséquent)arasındadevamlıdüzenolmaksızın,sadecesonucundüşünülmesitamamensoyutvegerçekleilgisizbirşeydir.Eğersonuçvarsa,onudoğuranbiröncül(antécedent)olmalıdır.Eğereservarsa,onumeydanagetirenbirsebepolmalıdırderiz.Demekki,hersebeplikmünasebetikendiliğindenbirdüzenveyetkinlikmünasebetini,odabirnevigayelilikfikrinigerektirmektedir.Hasılısebebigayeliliktentamamen

ayırmak,kendibaşınadüşünmek,mekanikmünasebetleriahenk,düzenveyetkinlikfikirlerindenayırmakkabildeğildir.Olaylararasındakisarsılmaz(hattamekanik)birsebepliliğinhükümsürdüğünüsöyleyebilmekiçinde,oolaylarınbirdüzeniçindecereyanettiğiniveetmesigerektiğinisöylemeklazımdır.Demekoluyorki,tabiattagayefikrindenmüstakil,kendibaşınamekaniksebeplilikaraştırılmasıboşunadır.

3.MakineveGayelilikVakıaDescartes’tanberigaye-sebeplerehücumedildiğinibiliyoruz.

Spinoza’nıngayelilikaleyhindeilerisürdüğüdüşüncelerbunlarınbaşındagelir;onagöre:1)Birgayeyedoğrumeyletmek,varlıktaeksikliğiifadeeder.Çünküeğervarlıkmeylettiğişeyesahipolsaydı,onameyletmeyecekti.Meyilveeksiklikbirbirinebağlıdır.Fakatbunacevapvermekkolaydır.Varlığıngayesi,cevheringayesi,Allah’ıngayesibizzatvarlıkdeğilmidir?Varlıktayetkinlik(kemal)olduğuiçin,ondagayeyokturdemek,varlığınmahiyetihakkındaçokfakirbirfikreulaşmakolmuyormu?Enyüksekvarlığınezelivesonsuzbirhalihazır(étatprésent)içindeolduğufarkediliyor.Halbukimükemmelvarlığıngayesinegitmektenonumenedecekbirşeyinvarlığıhakikieksiklikdeğilmidir?Gayesizvedaimaaynıkalanbirvarlıkşuursuzbirvarlıkolmayacakmıdır?2)Spinoza’nınitirazıEpikurosçularıneskibirfikrinedayanmaktadır.Odaşudur:Gayebirsebepdeğildir.[117]Onusebephalinekoymakiçintabiatındüzenideğiştirilmeliveikincisibirincininyerinegetirilmelidir.Epikuros,Aristotelesfelsefesindekigaye-sebepfikrininbundandolayımânâsızolduğuneticesiniçıkarıyordu.Gayebirsebepdeğilveolamaz.Sebep,mekanikbirsurettetesireder.Gayeisetesiredemez,çünküyoktur.Veherşeydevamlıbirhal(présent)içindebulunmaktadır.Bizgayeninsırfgeleceğeaitolduğunoktasınadokunmuyoruz,yalnızböyleolacağınıfarzediyoruz.Bunusöylemekiçinzamanınbirbirindenayrıparçalardandeğil,yekparevedevamlıtikellerdenibaretolduğunukabuletmeklazımdır.Eğerböyleise(Bergson’unhayatveşuursüresiiçinsöylediğigibiise)yalnızgayelilikdeğil,sebeplikdeimkânsızolur.Bütüngeleceğigeçmişebağlamakbundankolaydeğilmidir?Realistlerinkuvvet,embriyonvs.gibitabirleriuzunbirtenkidedayanamazvesebepliliğindegayelilikgibibirrabıtavemünasebettenibaretolduğugörülür.Rabıta(relation)ilebizgeleceğigeçmişebağladığımızgibi,halidegeleceğebağlayabiliriz.[118]

Gayeciliğekarşıyapılanikinciitirazbirincisikadardadayanacakkuvvettegörünmemektedir.“Gaye”kavramınıngerçekolmadığısöylenerekterkedilebilirmi?Hadiseleronabaşvurmaksızınaçıklanabilirmi?BuradadaönceEpikurosçularlakarşılaşıyoruz.Bununiçinonlartarafındanzamanınsonsuzluğundasonsuzçoklukhalindekiimkânlardançıkarılmış“talihkeşidesi”(tirageausort)delilolarakgösterilmiştir.Bunuolduğugibikabuledersekcevapverilemez.FakatEpikurosçularınanladıklarımânâdabirtesadüfün(clinamen)varlığıimkânsızdır.Farazaonlarınanladıklarımânâdatesadüfünvarolduğunukabuletsek,gelişigüzelatılmışzerrelerinçokluğundanâlemdoğabilirdemeklazımgelir.Zamanınveatomlarınsayıcasonsuzolduğunusöylemekdebirşeykazandırmaz.Tesadüfsebepyokluğudemekolduğuiçin,yinetesadüfedayanacaktır.Busayedeulaşılacakterkipte

gerekenunsurlarımuhafazaetmeklazımgelecektir.Tersine,eğersebeplertürlüsafhalararasındabirleşikiseler,İlyada’yıterkipiçingerekenharflerdenbirkısmınınötekilerdenayrılmışvehareketsizkalmışolmalarılazımgelecekvebundandolayıİlyadameydanagelmeyecektir.Epikuros’unaçıklamalarınaşuyoldacevapverilebilir:Varolmayabaşlayanherşeyiçinsebeplervardır.Vemekaniksahadasüreklibirdizininkesintiyeuğramasışeklindebirzorunsuzluk(contingence)yoktur.Ohaldebirbirindenayrısafhalardan,müstakilhadisedizilerindenbahsedilemez.Atomlarınsürekliolarakmeyledecekleribütünzümrelenmelerbirbirleriylebirleşikvedayanışmalıdırlar(solidaire).Böylebirbağlılığınolduğuyerdetesadüftendeğil,ancaksüreklisebepliktenbahsedilebilirvebutarzdasüreklisebepliliğinhükümsürdüğüyerdedüzen,ahenk,yetkinlikvebundandolayıdagayelilikvardır.DemokritosveEpikuros’un“talihkeşidesi”veyapiyangoşeklindegördükleritesadüfitabiathadiselerifikri,bizibirneviidrakbozukluğunagötürmeklekalmaz,aynızamandabirmantıkoyunudur.Zamanımızdatabiatçılarolgularınaçıklanmasındabumetodukullanmaktadırlar;hayatmücadelesi,tabiiseçkinleşmefikirleribunlardandır.Acabamücadeleveseçkinleşmeâlemdebirtemizlememidir?Daimasakatvezayıfolanlarıtemizliyormu?Bunoktalarşüphelidir.Zayıflardançoğununmücadelesonundadevamettiğigörülmüyormu?Farzedelimki,bütünvarlıklarmücadeleyeveseçkinleşmeyetabiolsunlar,fakatonuntesirinindaimamenfiolmadığınıişaretetmelidir.Acabamekanistleriniddiaettiklerigibienkabiliyetlilerinartışınasebepoluyormu?Mekanikzıtlıklarvegerginlikler,karşılıklıçatışmasuretiyleahengidoğuruyorlarmı?Bütünbunlarçokmüphemveşüpheliihtimallerdir.[119]

Uzviyetinkendiliğinden(spontané)heretkivetepkisibizisırfmekanikaçıklamagörüşündenuzaklaştırır.MümkündeğişmelersahasıbelirsizdeğildirveyaEpikuros’unmümkün(zorunsuz)birleşmeleriveterkiplerininsahasıkadargenişdeğildir.ÇünküEpikurosçularbileEmpedokles’ininsanbaşlıöküzvebunabenzertabiatgalatlarınaciddigözlebakmayacaklardır.[120]Âleminmekanikbünyesidolayısıylamümkündeğişmelerinelverişlideğişmelerlehinedaralmasınasebepolacaksurette,çokkababazıkötüşekillerortadankalkmıştır.

Darwin’inilerlemeyi“mesutarızamahsulü”saymasıtabiiseçkinleşmeilenasıluzlaşabilir?VakıamekanistgörüşünprensipleriyleençokuyuşabilenvebuprensiplereuygunneticelerevaranDarwingörüşüdür.EğeruzviyetLamarck’ındediğigibiçevresinegöreşekilalanplastikbirkendiliğindenlik[121]ise,canlınınihtiyaçlarıbuihtiyaçlarıtatmineelverişliolanorganlarınteşekkülünesebepoluyorsa,ozamancanlılarserisiningittikçedahakompleksfonksiyonvebünyelerikazanmaksuretiylegelişmesinesonderecedehayretetmeklazımgelir.Çünküburadamekanizmdenayrılmışve

gayeciliğeyönelmişbulunuyoruz.Arızanınsahasıçokküçülüyorvetabiiseçkinleşmeyalnızmenfibirroloynuyor.Hasılıhayatmücadelesikuramınıncanlılarâlemindeherşeyiaçıklayamadığınıitirafgerekiyor.

4.HayatınGayeliliğiÖnceşunuişaretetmeklazımdırki,yukarıfasıllardagördüğümüzgibi,

hayatmahiyetçegayecidir(téléologique).Sırfmekanikanlamdabirsebepliktençıkarılamaz.Vakıabiruzviyetiçindevukuagelenfizikselvekimyasalhadiselerdebaşkayerlerdevukuagelenhadiselerleaynıdır.Fakatfiziksel-kimyasalhadiselerinzamandaşolmasıveyaartardagelmesiuzviyetiçinde,başkayerlerderastlanamayanözelvasıflargösterir.Organlardanherbiriötekilerebağlıdırvebiruzviyetingelişmesafhalarındanherbiriötekisafhalarabağlıolarakanlaşılabilir.ClaudeBernard’ınaraştırmalarıbutemelfikredayanmaktadırvebundanenküçükuzviyetlerbilehariçbırakılmamıştır.NitekimKant’ınhayatı“herparçanınkarşılıklıolarakgayevevasıtavazifesinigördüğübirolgularvetikellersistemi”diyetarifidebudüşüncelereuygundur.

Yaşamaşartları(veyavarlıkşartları)kanaati,gayeliğinfelsefibakımdaninkârıdemekolduğuiçin,hayatımekanikliktençıkarmayaçalışmaktadır.Birhücreninyinebirhücredendoğduğuşüphegötürmezbirolgudur.Hayatıngayesikendidışındadeğildir.Hayatbirsanateserigibivücudagelemez.Ovardır.Nitekimtabiatdabirbütünolarakalınınca,canlıvedinamikbirvarlıkgibigörülebilir.Onuniçinbütünolaraktabiatiçinde“varlıkşartları”görüşüyetemez.Leibniz’egöremekanizmgayeliğikuşatır:Fiilihergayeyebirfiilisebepkarşılıkolarakgösterilebilir.Tabiattahliledildikçe,oradamekanikliktenveşimdikisebeplerdenbaşkabirşeybulunamaz.Fakathertahlilsoyutvesunidir.Soyutolanşeyisegerçekdeğildir.Tabiattakienmekanikhadiselerinaçıklanmasıiçinkitlelerevekuvvetlerebelirlibiryandaş(corollaire)vermelidir.Maddesırfmekanizm,kendibaşınabirmekanizmadeğildir.Ancaközelbirnevimekanizmdir.Boscotivzolgularıaçıklamakiçinunsurlarınaözelyerlervermek,aralarınaözelnispetler(relation)koymakzorundakalmıştır.Başkayerlerde,başkanispetlerdebuaçıklamamuteberolmavasfınıkaybedebilir.

Ayrıcagayeliliğitamameninkâredince,hayattaşuurlugayelerteklifedeninsanındurumunuaçıklamakgüçleşir.“Varlıkşartları”doktrinivakıabunudaaçıklamayaçalışmaktadır.Spinozaburadadayinegayelilikaleyhtarlarınınbaşındagelmektedir.Şöyledüşünüyor:“İnsangayelertasmimveteklifederdeniyor.Bugayelernelerdir?Onlaraslındabizimarzularımızdanbaşkabirşeydeğillerdir.Yanibudemektirki,bizsırfailehayatı(yuvakurma)arzusunuduyduğumuziçinevkurmagayesineyöneliyoruz.Bazışeyleriistediğimiziçinonlariyidirlerveyabazılarınıdaistemediğimiziçinonlarfenadırlardiyoruz.Fiillerimizinarzuiletayinedilmesitamamenbirsebeplikmünasebetidirvearzuburadabirsebeptir.Sınırlıvesonluolanzekâlararzularınsebeplerinibilmezler.Yalnızsonuç

halindekiarzularıgördükleriiçinonlarıilksebepzannederler.Bundandolayıgayelereyönelmefiili,özelvenevi(spécifique)birşeyolmayıpbirsebeplerserisineindirgenelebilir.”[122]

EşyayıarzuettiğimiziçinonlarıniyiolmasıveyabizeiyigöründükleriiçinonlarıistememizSpinoza’nınzannettiğikadargayeci(finaliste)teziilgilendirmez.Gayecilik,şuurluhayataaitbütün,gayeliliğihareketsizbirfiileyerleştirmeyemecburdeğildir.Hakikihedefpekâlâfaaliyetvehayatvebundandolayıdaşuurunbirkısmıolmasıbakımındanarzuolabilir.Yaniarzukendibaşınasebepdeğilgayeolabilir.Arzununşüphesizbiristikametivardır.Bizşeyleriiyiolduklarıiçinarzuediyoruz.Şumânâdaki:Onlarbizimarzularımızıuyandırmamışolsalardıkendilerineiyidenemeyecekti.Böylece,iyilikarzudenilenbirgayeyegötürenbirvasıtaolacakvearzu,bunakarşılık,mutlakbiriyiliğeçevrilmişolacaktı.Spinoza’nındüşüncetarzınıbusuretlebirgayeciliklehine(birazdeğiştirerek)kullanabiliriz.Şuurlubirvarlıkkendimahiyetinin(özünün)beğendiğiveyahoşgördüğüşeyiarzueder.Fakatburadabukimseningayeciliğinakzettiğianlamıçıkarılmamalıdır.[123]

Kantgayeliliğidışveiçdiyeikiyeayırmıştı.Dışgayeliliğeinsanagöregayelilik(anthropomorphique)dediyor.Ötekinisistemgayeliliğidiyeondanayırıyordu.Onunüzerindedurduğubirincideğil,ikincisiidi.HükümGücününTenkidiadlıüçüncübüyükkitabındacanlıvarlıklarâleminibuikincigayeliliküzerinedayandırıyordu.Bizdeburadaaynıayırıştanfaydalanıyoruz.

Gerekiçtimai,gerekhayatioluşlaraynızamandahemsebeplik,hemgayelilikkanunlarınatabidirler.Hadiselerlekendiliğindenlik(spontanéité)olduğunuaçıklayangayeliktir.Yoksagayeliliğiaçıklayankendiliğindenlikdeğildir.Hiçbirşeyinsebepliktenhariçolmadığıbirâlemdesebepleryönündekendiliğindenlikaranabilirmi?Spinoza’yagöremeseleninhallikolaydır.Birbütüneatfedilenkendiliğindenlikmevhumdur.Vesırfdışsebepleriniyigörülmemesindenilerigelerekverilmişyetmezbirbilgihalininneticesidir.Fakatbubilgiyetmezliğinihiçbirşeyispatetmiyor.Tabiatilimlerindebilgiderinleştikçekendiliğindenlikvegayeliklerdahaçokkendinigösteriyor.

Mekanikarzupsikolojisindesistem,tabiat,mahiyetfikirleritekrarmeydanaçıkar.Mekanikpsikolojininbütüngayretihepgayelilikfikrinipsikolojikaçıklamalardanuzaklaştırmaknoktasındatoplanıyor.Halbukibütünbugayretlermekanizminaleyhinedönmektedir.Mekanizmancakgayeliliğetamamenzıtolduğuzamanaçıkbirkavramoluyor.Gayelerleçatışmayansebepleregelince,bunlarikifikrinbirleşmesindendoğmuşmüphembirsahateşkilederler.Gayeileaçıklama,mekanikbirtarzdaaçıklamayıbirşartlakabuleder:Ötekininiçindeyeralacakolursa.Fakatsırfgayecibiraçıklamadüşünceyidoyurmaz.Kant’ındediğigibi,ilimdedayanabileceğimizgayelik,

yalnızcaiçgayeliktir.Olgularbirbütün,birsistemhalindetoplandığıiçin,onlardanherbiriötekilerintesirinialdığıveonlarakarşılıktesirettiğiiçinburadaartıkmekanizmüstündebirtakımmünasebetlermeydanaçıkar:Fakathemenilaveedelimki,birsistemdebütünleparçalararasındakigayelilikmünasebetisisteminunsurlarıarasındayinesırfsebeplik(veyamekanizm)münasebetlerininbulunmasınamânideğildir.

Hasılıtabiat,ilkçağdanberiönümüzdekibirveriolarakalınmadanönce,sunibirşeygibialınmayaalışılmıştır.Bundandolayıtabiatıaletebenzetmek,alettehâkimolanmekanikmünasebetleritabiattaaramakçokkolaydır.Homofaberkendiicatettiğialetvasıtasıilebütünçevresini,hattasonsuzakadaruzananbütünverileriaçıklamaimkânınıbulur.Buimkânmekaniktabiatgörüşünüvemekanizmidoğurmuştur.İlkçağdaaletinrolühenüzmakinekadarkuvvetlideğildi.Fakat17.yüzyıldansonramakineinsanıntabiattanfaydalanmasını,hattaonukendinetabikılmasınıteminettiğizamandanberi,tabiatımakinegibigörmeimkânlarıgenişledi.Bununiçincanlıvecansıztabiatımekaniğinkanunlarınaindirgemegayretibaşarılıoldu.Buhareketekarşıilkmukavemetlerşuurluvarlıklarınmakineyeindirgenmeyeceğihakkındakidüşüncedengeldi;ikincimukavemet,canlıvarlıklarınmakinevemekanizmileaçıklanmasıimkânsızlığınaaitdelillerlemeydanaçıktı.(“Biyoloji”bahsindegörmüştük.)Nihayetsonmukavemetlerdoğrudandoğruyamaddeâlemindengeldi.Maddeninmekanikkanunlarıiledeğil,onlarıdaiçinealançokdahagenişelektromanyetikkanunlarıileaçıklandığıgörüldü.Bugerilemehareketibiryandanmekanizminkuvvetinikaybetmesine,biryandanşuurda,canlıda,hattamaddeninsistemvebütünhalindealınışındagaye-sebeplerin(finalisme)tekrarilimsahasındayerbulmasınıteminetti.

BütünolarakalınıncatabiatınkuramsalakılprensipleriyleaçıklanamayacağınıgösterenKantoldu.Oöncekuramsalakıllaameliarasındabiruçurumaçtı.FakatHükümGücününTenkidi’niyazarakbuuçurumudoldurdu.Buikiakılayrıdırlar.Fakatbirleşmelerilazımdır.Zirahürriyetahlakvasıtasıylabuâlemdegerçekleşir.Ohaldebuâlemdenötekinegeçmekiçinbirprensibeihtiyaçvardır.Buprensip“hüküm”dür.“Hüküm”buradatabiatıözelkanunlarınagöretanıyanbirmelekegibianlaşılmaktadır.Zihintabiatagenelkanunlarıdictereder.Fakatbizimtabiattakiçoklukiçindebirliğigörmeyeihtiyacımızvardır.Buişdehükmünvazifesidir.Hükmünişinigörmesinitayinedenprensip“gayelilik’tir.Buprensipzihinkavramlarındanbaşkamahiyettebirkavramadayanıyor.Budabirşeyinvarlığınımümkünkılanşartolarakkonanbirkavramdır.Buancakgayeliliğinbirnevidir.Birnevidahavardırki,obelirlibirkavramabağlıdeğildir.Ancakbilmegücümüzünbelirlibiristidadınabağlıdır.Birincisiasılgayelilikhükmünü,ikincisiise“teleolojik”hükmüteşkileder.Birincisicanlıvarlıklaraaittir.

İkincisisanateserlerindegörülürveestetiğinkonusudur.BiziburadailgilendirenKant’ıncanlıvarlıklardaaradığıikincitipgayeliliktir.

KantHükümGücününTenkidi’ninikincikısmındaasılgayeliliğiinceliyor.Önce,birşeyingayeolarakkonanbaşkabirşeyevasıtaolarakanlaşılandışgayeliliğireddediyor.NitekimbudışgayeliliğiSafAklınTenkidi’ndesebeplilikvezamanfikrineaykırıolduğuiçinreddetmişti.Buradaiçgayeliğielealıyorki,buşekilgayeliliktebirşeydoğrudandoğruyagayeolarakkonmuştur.Birşeyaynızamandakendikendisininhemsebebi,hemeseriise,otabiatıngayesiolarakvardır.Zihnintasavvurettiğisebeplikmünasebetidaimaaynıistikamettegidenbirseriteşkileder.Eserkendisebebininsebebideğildir.Bunafail-sebep(causeefficiente)bağlantısıderiz.Fakatserininbirdairehalindekapandığıveeserinsebepolduğubaşkabirsebeplikbağlantısıdaolabilir.Meselaev,mülksahibininiradınınsebebidir.Fakatirattasavvuruevinyapılmasınınsebebiolmuştur.Buyenibağlantıyagayeve“sebepbağlantısı”deriz.Ziraeser,sebebinsebebiolmuştur.Gaye-sebepleribiztabiatta,canlıvarlıklardabuluyoruz.Canlıdabütünparçaların,parçalardabütününkarşılıklısebebidirler.Çünküparçalarbütünü,bütündeparçalarımeydanagetirir.İştecanlıileinsanınyaptığımakinearasındakiesaslıfarkburadadır.Canlıvarlıkbasitbirmakinedeğildir.Onunteşkiledicibirkuvvetivardırki,basitmekanizmayabenzetilemez.Tabiatcanlıolmasıbakımındaninsansanatınavemekanizmayakıyasedilemez.Zirainsaneserinindışındasanatkârvardır.Tabiatisekendibaşınaişler.

Canlıvarlıklar“mekanizm”iledeğil“finalizm”ileaçıklanabilirler.Şüphesizbuprensiptecrübedendoğar,fakatzaruriveevrenseloluşugösterirki,onunaprioribirtemelivardır.Bitkivehayvanlarıinceleyenlerbusahadaboşunahiçbirşeyinbulunmadığıprensibineulaşırlar.Cansıztabiatıinceleyenlerdeoradahiçbirşeyintesadüfiolmadığıprensibinibulurlar.

Tabiattakibugayelilikprensibininasıleldeediyoruz?Modelolarakinsanzihnineüstünbirzihinfikrindenhareketediyoruz.Bizimzihnimizmuhakemeileişler,discursif’tir.Parçalardanbütünedoğrugider.Fakatbirdesezgi(intuition)ileişleyen,bütünüparçalarıilebirliktekavrayacakolanbaşkabirzihinfikrivardır.Bütünüsezgiilekavrayamayınca,ancak“bütün”tasavvurundanhareketedebilirizvebudüşüncedenbaşlayarakparçalaradoğrugideriz.Böylecegayelilikfikri,bizdemutlakzihinbakımındansoruyuelealmakiçinyaptığımızgayretigösterir.

Bizfinalizmprensibiniolduğukadarmekanizmprensibinidekullanabiliriz.Tabiatınbütünhadiselerinimekanikolarakaçıklamakbazışartlaraltındazaruribileolabilir.Bununlaberabermekanikaçıklamanıncanlıvarlıklarsahasındayetmezolduğunudasöylemeyemecburuz.Hiçbirfizikâlimibiryaprakparçasınındoğuşunumekanikolarakaçıklayamayacaktır.O

haldemekanikaçıklamayıteleolojikvefinalistbiraçıklamayatabikılmalıyız.Buikiprensiparasındakiahenkmeselesinegelince,aklımızbunuhalledemez.Çünkübuahengindüğümünouménesahasında,yaniduyular-üstümakul(intelligible)âlemdedir.Fakatmekanizmilefinalizminbirleştiklerinouménesahasınaaitgerçeğikavrayan,sezgisahibiyüksekbirzihintasavvuredebiliriz.

BundansonraKantdışgayelilikfikrinedönüyor.Canlıvarlıklarınbirgayesiolduğunukabulettiğiiçin,Kantonlarınniçinvarolduklarınısoruyor.Tabiatıngayesininneolduğusorusudaburadakendiliğindenmeydanaçıkıyor.Bizbuulvigayeyitabiatatabiolmasıbakımındandeğil,duyu-üstüâlemeaitolmasıyanihürriyetibakımındaninsandabuluyoruz.Ahlakivaroluşolaninsanvarlığınhikmetini(aklisebebini)dekendindetaşımaktadır.Ahlakivarlıkolmasıbakımındaninsanbütüntabiatınkendisinetabiolduğuüstünhedeftir.BöyleceKantPratikAklınTenkidi’ndevarmışolduğuAllahfikrinedönüyor.Tabiatınsonhedefinininsanınhürriyetiolduğunukabuledince,bizAllah’ınbütünhalindekitabiatıahlakibirhedefetabikılmayakadirbirkanunkurucuolduğunutasavvurediyoruz.Böylece,engenişhakikatiileAllahfikrineyükseliyoruz.VakıaAllah’ınvarlığınıkabuletmemizinhakikitemeli“PratikAkıl”olduğumuhakkaktır.Pratikakıltarafındanicatedilmesidolayısıylagayelilik(téléologie)Allah’ıahlakibirhedefegöretabiatımeydanagetirenüstünvarlıkdiyetasavvureder.

HükümGücününTenkidi’ndeKantbilgiveahlaksahalarınatabiatbütünlüğü,canlıolarakgörülenâlem,estetiksahalarınıkatmaksuretiylesisteminitamamladı.TabiatburadaSafAklınTenkidi’ndeolduğugibihadiselervegörünüşolmaktançıkar;mahiyet,özvenouméneolur.Bumânâdakavranıncabirtabiatmetafiziğimeydanagelir.Artıktabiatilimlerininparçalarhalindegörüldüğü,yalnızcasebeplikmünasebetineindirgendiğimekanikvecansıztabiatyerine,karşımızdaşimdimetafizikçibirgörüşletabiatâlimininvesanatkârınkavradıklarıgaye,vasıtavesistemolarak,bütünolarakelealınantabiat,canlıtabiatvardır.İşteKant’ınbutabiatmetafiziğidirki,dahasonraSchellingfelsefesiningelişmesineimkânvermişvezamanımızdakiorganiktabiatgörüşlerinindoğmasınazeminhazırlamıştır.

VII

İnsanveÇevresi

1.FelsefiAntropolojininFelsefedekiYeri17.ve20.yüzyıllardamekanizminilimvefelsefedeoynadığıbüyükrole

karşılık,zamanımızdavarlığınçeşitlidereceleriniaynıprensiplerleaçıklamaimkânınınkaybolmasındanibaretyenibirgörüşmeydanaçıktı.Yenifelsefeeskidogmatikmetafizikgibiaynımantıkiprensiplerlebütünvarlığıaçıklamaiddiasındadeğildir.Tamtersine,varlığındereceleriarasındairrasyoneluçurumlarolduğunugörmektedir.Birvarlıkderecesindenötekineaynıprensiplerlegeçmenin,bütünvarlıkdereceleriniaynımetotlarlaaçıklamayaçalışmanınimkânsızlığını,varlıkdereceleriarasındakiindirgenemezboşluklarınirrasyonelmahiyetininmantığımızlahalledilemediğiniitirafetmiştir.Yeniontolojininaraştırmayoluyeniilmingelişmeleriyledemuvazigitmektedir.

Buaraştırmalarınenmühimeseriinsanproblemindekendinigösteriyor.Eskifelsefedeinsan,yailimlerintamamendışındamüphembirmetafiziğindönümnoktasıolarakkalır,yahutmekanikaçıklamalariçerisindeeritilenbir“sahteproblem”halinialırdı.Bugünise,madde,bitkivehayvangibi,varlığınbaşkadereceleriarasında,onlardanmahiyetçeayrıbirvarlıktabakasıolarakgörüleninsan,yenibirtariflefelsefeveilminmerkezikonusuhalinialmıştır.MaxSchelerİnsanveTarih[124]adlıeserindebumeseleyişöylekoyuyor:

Zamanımızınbilhassahallinibeklediğienmühimmeselefelsefiantropolojimeselesidir.M.Schelerbusuretleinsanıneidetik[125]bünyesivemahiyetinin(özünün)ilminianlıyorki,buradatabiatınmuhteliftabakalarıile(maden,bitki,hayvan)veherşeyinprensibiilemünasebeti,insanınözününmetafizikmenşeivefiziki,ruhivemanevibakımlardanbaşlangıcı,onatesiredenvekendisinintesirettiğikuvvetler,biyolojik,psikolojik,maneviveiçtimaigelişmesininbaşlıcaistikametlerivekanunlarınıkastediyor.Ruhlabeden,yanipsişikilefizikselolgulararasındakimünasebetlervegeist(esprit)ilehayatınmünasebetleribuaraştırmalaragiriyor.Konusuinsanolanbütünilimlere-tabiivetıbbiilimlere,tarihtenönceye(prehistoria),etnolojiye,tarihiveiçtimaiilimlere-yalnızbutarzdaanlaşılanbirantropolojihakikibirfelsefitemelveaynızamandabelirlivemüspetaraştırmakonularıverebilir.

İnsanınözü(mahiyeti)ve“menşei”nedairfikirlerhiçbirzamanbugünkükadarmüphem,belirliliktenuzakvebirbirinezıtmanzaralaralmışdeğildir.İnsanproblemiuzunyıllardanberifilozoflarıveilimadamlarınıhararetlemeşguletmektedir.Devrimiztarihizamanlariçerisinde,yanitakribenonbinsenedenberiinsanınkendikendisiiçinhakikatenbir“problem”olduğuilkdevirdir.Budevirdeinsanvakıaneolduğunubilmiyor,fakatbunubilmediğinibiliyor.Bumeseleyeaitbütüngeleneklerdenzihniboşbirlevhahalinegetirmekhususundakikatikararıve“insan”denenvarlığıenbüyükmetotlu

ayırmaveencanlıhayretduygusuylaelealmacehdisayesindesağlamkanaatlereulaşılabilir.Fakatbutarzdazihniboşbirlevhahalinegetirmeninnekadargüçolduğumalumdur.Buyüktenyavaşyavaşkurtulabilmekiçinbiricikyol,bukategorilerininsanzihnindedoğuşsırasınıaramakveonlardanhaberdarolmaksuretiyletesirlerindenkurtulmayoludur.

İnsanınkendikendisindenhaberdaroluşununveyainsanınkendisihakkındafikiredinmesinintarihi,kendikendisininasılduyduğu,hayaledindiği,varlığınmuhteliftabakalarıylaarasındakimünasebetlerinasıltasarladığıhakkındakidüşüncelerinintarihi,insanın”mitik,”teolojik,felsefikuramlarınaaittarihindenöncegelmelidir.Schelerbukonudateferruatagirmedenöncebutarihin,bahsettiği“antropoloji”yegirişvazifesinigörebileceğinisöylüyor.Onagörebutarihinsandakendivarlığıhakkındakişuurunartmasıvegenişlemesitarihidir.Buhareketdevamlıbirilerlemegösteriyor,şuradaburadarastlanangerilemelerbuesaslıgenişlemeistikametinenazaranönemlideğildir.

Kendileriniçevrelerindekibitkivehayvanlarâlemiilebirgören,onlarlaaralarındasıkıvekaynaşmışbirrabıtaolduğunainananlar,yalnız“iptidai”dediğimizinsanlardeğildir.Hintkültürükadaryüksekbirkültürdahi,insanınbütüncanlılarlabirliğiduygusunasahipbulunmaktadır.Oradadabütünvarlıklar(bitki,hayvan,insan)aynıseviyededirler.Buadetavarlığın“genişbirdemokrasisi”gibigörülebilir.İnsanlaötekicanlılarınkatisuretteayrılışınaancakklasikHelenizm’inzirvesineulaştığıdevirderastlıyoruz.Çünküyalnızoradainsanıbaşkavarlıklardanayıranlogos,akılveyaruh(geist)fikrimeydanaçıkmıştır.Buprensipinsanıbütünvarlıklarınüstündehâkimkılanveonutanrılarlabirseviyeyeyükseltenprensipgibigörülmüştür.Çünküinsandanbaşkahiçbirvarlıkbuprensibesahipdeğildir.Hıristiyanlık“insan-tanrı”telakkisiileveinsanıTanrı’dangetirengörüşüilebubakımdaninsanınkendikendisihakkındakişuurundayenibirilerlemeteşkileder.[126]Bukanaat,insanıngökselmenşeihakkındabaşkadinlerdederastladığımızkanaatinAkdenizmedeniyetindeyaygınolanşeklidir.

Moderndüşünceninbaşlangıcıortaçağıninsanabenzetmetemayülünden(anthropomorphisme)gittikçekurtulmayaçalışmak,onaisyanetmekleberaber,insantarafındankendivarlığınınkeşfi,tarihteileridoğruyenibirhamleteşkileder.Copernicus’untezindeinsanınkendineverdiğideğerialçalttığı,düşürdüğükanaatiçokyaygınbirhatadır.DünyanınyeniastronomikgörülüşününenbüyükfilozofuverehberiolanGiordanoBrunobunatamamenzıtbirduyguyuifadeetmişbulunuyordu:Copernicusâlemdeyalnızyenibiryıldızkeşfetmektenbaşkabirşeyyapmamıştır.Budadünyadır.Brunoenheyecanlıanındaşöylediyordu:“İştebizdegökyüzündebulunuyoruz!Artıkkiliseningöğüneihtiyacımızyok.Tanrıâlemdeğildir,

fakatdahaziyadeâlemTanrı’dır.”BrunoveyaSpinoza’nınkozmossuz(acosmique)panteizmininesasıbuidi.Allah’atabiolarakvarolanbirâlem,âleminveruhunyaratılmasıhakkındakiortaçağdüşüncesibuyenigörüşegöreyanlışidi.Yenizihniyetinmânâsıburadatoplanıyordu.İnsanşüphesizkendisiniyalnızcagüneşinbirküçükpeykininsakiniolarakgörmeyebaşlıyordu.Fakatakıltabiiidraküzerindemuzafferolmaveonudeğiştirmegücünesahipidi.İştevarlığıhakkındakişuurunuvedeğerinicanlandırannoktadaburasıidi.

BundanbaşkamodernfelsefeDescartes’tanberiYunanlılardanfarklıolarakakılileTanrıarasındayenitipteesaslıbirmünasebetgörüyordu.DunsScotusveSuarezbusuretleinsanınmetafizikderecesiniyükseltmişlerveonunmaneviruhunaSaintThomas’ınancakmeleklereverdiğibirtakımyüklemlervermişlerdi.Bunlardasuret-imüfaraka(formaseparata)ilecevher-itam(substantiacompleta)idi.İnsanınferdibirilkmadde(primamateria)olmaksızın“teşahhus”u(individuation)yalnızmanevivarlığısayesindemeydanaçıkanteşahhusbununneticesiidi.FakatDescartes’ındüşünceyecogitoergosum’uilehâkimmevkiinivermesindenberi,insanbirhamledekendivarlığındandahagenişbirşuurderecesineyükseldi.KendisişuuruveAllahşuuru-kievvelce18.ve19.asırlarınbüyükmistikleribirleştirmeyeçalışmışlardı-Descartes’tabirbirineokadarnüfuzetmiştirki,âleminvarlığıhakkındakibirakılyürütmeileAllah’ınvarlığınayükselmeyeartıkihtiyaçkalmamıştı.(ButarzdamuhakemeyürütenSaintThomas’tır.)Tamtersine,âlembileöncetabiinurvasıtasıileveyakendinibizzatAllah’tadoğrudandoğruyabilenbirakılvasıtasıileispatedilmişti.İbnRüşd’denHegelveEdouardVonHartmann’akadar,Spinoza’dangeçmeküzerebütünpanteizm,insanruhuileilahiruharasındakikısmiaynılığıesaslıtezlerindenbirihalinegetirdi.NitekimLeibniz’egöredeinsanküçükbirAllah’tır.

Halbukifelsefiantropolojininbaşlıcasorularındanbiriinsanınkendisihakkındakişuurununbirdenbireartışınınhakikimânâsıüzerindedüşünmektir.Schelerçokkesinbirantitezhalindeproblemişöylekoyuyor:Buartışlar,insanıngittikçedahabüyükbirderinliklevehakikatlebütünvarlıkiçerisindekiobjektifdurumunu(situation)kavradığıbirsürecitemsilediyormu?Yoksabunlargittikçevahimleşenbirhastalığınarazlarıolantehlikelibirvehmin(illusion)gelişmesinimiifadeediyorlar?BuikiproblemiburadaSchelertamamenbiryanabırakıyor.“İnsanınkendisihakkındakişuurununtarihiilekendikendisihakkındakihükmününakletmekistemiyoruz,”diyor.Buradaonunaradığı,yalnızcagenişbirantropolojikfelsefitetkikegirişmahiyetindekibilgilerivermekvebumühimsoruyaaitşimdikifikrivaziyetiaydınlatmaktır.Bununiçindebugünaramızda,Batıkültürüçevresindehükümsüreninsanınözüneaitmuhteliftelakkilerimümkünolduğukadarsariholaraktarifetmeyeçalışıyor.Busuretleinsanınkendisihakkındakibeş

esaslıtasavvurtipiniayırıyor.Butelakkilerdenherbirinemantıkçaçokaçıkolarakbelirlibirtarihnevinin,yaniinsanıngeçmişinedairtasvirinnasılbağlandığınıgösteriyor.Ayrıcabubeşgörüştenherhangibirinedahafazlabağlandığıhakkında,okuyucununhiçbiryanlışdüşünceyekapılmamasınıdaricaediyor.

Antropolojiiletarihilmininmünasebetimeselesiüzerindebirparçadahadurduktansonrabutipleriizahagiriyor.Onagörezamanımızdasosyolojicereyanlarıvetarihtelakkileriarasındamevcutolanbukadartaşkınmücadelelerinbaşlıcasebebi,onlardanherbirinininsanınözü,bünyesivemenşeihakkındabirbirindençokfarklıkanaatleresahipolmasıdır.Zirahertarihkuramınınprensibi,belirlibirantropolojitipiiçindebulunmaktadır.Buantropolojitipitarihçi,sosyologveyatarihfilozofutarafındanfarkedilsinveyaedilmesin,daimaonunkuramıüzerindebariztesirinigösterir.Halbukiinsanınmahiyetihakkındaedindiğimizbufikirlerdenöncehiçbirnevibirlikmevcutdeğildi.İnsantelakkileriniveonlarınbugünküBatıkültüründehâkimolanyeriniensarih,enbarizidealtiplereindirgemekleiktifaedecekolursak,butipleridahaderindentetkikettikçeantropolojikgörüşünbukuramlarınasıldoğurduğunuanlamakkolaylaşır.HasılıScheler’egörefelsefiantropoloji,yaniinsantelakkilerinintahlili,bizeinsandandoğanbütünkuramlarındünyagörüşlerini,felsefeleriaçıklayabilmekiçinlazımgelenanahtarıverecektir.

Bubeşfikirdenüçügenelkültüreaittirveçokiyibiliniyorlar;diğerikisinegelince,bunlaroldukçayakındateşekkületmiştir.Barizkarakterlerihenüzilmikültürçevrelerincetamamenbilinmemektedir.Fakatbufikirlerdenherbirininyandaşıolan(corrélat)insanıngeçmişineaitayrıbirtasavvurdavardır.

2.YunanveİbraniİnsanTelakkisi1)İnsanhakkındaYahudiveHıristiyandiniçevrelerindehâlâhüküm

sürmekteolanbirincifikirfelsefeveilmindeğil,diniimanınmahsulüdür.BufikirJudaisme’in,çokkompleksbirneticesidirki,bunlarAhdiatik(Tevrat)veAhdicedit’te(İncil)görülenvesikalaradayanmaktadır.BugörüşinsanınkişiselbirAllahtarafındanruhuvebedeniileberaberyaratılışınıveilkçiftolarakdünyayagelişini,yeryüzücennetindeyaşayışını,asibirmeleğiniğfaliilecennettenkovuluşuvesukutunu,dahasonraikimahiyetiilebirlikte[127]insan-tanrınınkendinifedaederekinsanlarıkurtarmasını,[128]busuretleeldeedilentamirveıslahınıçokrenklibircezaveahireti(eschatologie)veruhdenenşeyinhürriyetini,şahsiyetini,maneviyetini,bedeninöldüktensonradirilmesini,ahiretgününü(mahşeri)vs.’yitasviredenbuYahudi-Hıristiyankadrosuiçindeözelteolojikbirtakımantropolojiler(tarihfelsefesindekiuzantılarıbakımındanbirbirindençokfarklıolmaküzere)yerbulabilirler:Mesela“sukut-uÂdem”everilenmânâbakımından.NitekimYahudi-Hıristiyanimanınantropolojisiinsanıngeçmişihakkındabirçoktefsirlerekapıaçmıştır.BunlarAugustinus’unAllah’ınSitesiadlıeserindenbaşlayarak,teolojikdüşünceninenyenitemayüllerinekadargelebilir.(OttoVonFreysingveBossuet’ninteolojikgörüşlerindengeçmeküzere).

Scheler’egöre,muhtarbirfelsefeveilimiçinbudiniantropolojininönemiolmadığınısöylemeyeihtiyaçyoktur.Zatenduyarlığıvedüşüncesikarışıkşeylerdennefretedenkimse,buderinmythos’ungörünüşterasyonelolarakkabulvemüdafaaedildiğinigörmektendolayıazapduyar.Fakatburadabumythos’unbütüninsanlarüzerindenederecederintesiriolduğunudaayrıcaişaretediyor.Bugibişeyleredogmatikolarakinanmayankimsedahi,kendisihakkındakişuurunbunevivebuşeklinekarşıalakasızkalamaz.Zirayüzyıllarcamüddetinsankafasınaveruhunakudretlehâkimolmuşbulunanbirhayatşeklininbugündefikirlerdekudretleyaşamadadevamettiğinigörüyoruz.Meselabirgünsukutveirsihatamythos’unupsikolojibakımındandoğuraniçkıvrantısıveyakâbusu,birruhihastalıkhalininyaşanmıştecrübesi,bugündeinansınveyainanmasın,bütünBatıinsanlığıüzerineçokağırbirsurettetazyiketmektedir.Henüzinsanıbuyeryüzüazabındankurtaracak,YahudiveHıristiyandünyasınahasfikirlerbütünününteessürikaynağıolanbutemeliçkıvrantısınıtedaviedecekolantarihinbüyükpsikanalizcisidahaortayaçıkmamıştır.

BugündehâlâaramızdarevaçtaolaninsanhakkındakiikincifikirYunanlıların,eskiYunansitesindekiburjuvazininicabıdır:İnsanınkendikendisinideğerlendirmesitarihininenmühimveenkabaneticelerindenbiriolanbukeşfibaşkabirkültürdeğil,ancakYunanlılaryapabilirlerdi.İyibildiğimizbirformülleifadeedecekolursak,bubileninsan(homosapiens)

tipidir.OnunkavramvefelsefehalindekarakteristikleriilkönceenbüyüksarahatleveaçıklıklaAnaksagoras,Platon,Aristotelestarafındanmeydanaçıkarılmıştı.Bufikirinsanlahayvanvegenellikletabiatarasındakatibirayrılıkyaptı.Buradainsanyanlışolarakçokdefasöylendiğigibikendineençokbenzeyenhayvanlardan,meselaantropoidmaymundansırfampirikbirmetotlaayrılmışolmuyordu.Ziraböylebirayırışmorfolojik,fizyolojikvepsikolojikmuhtelifvasıflarınmukayesesindençıkarılmışolacaktı.Bumetotiseaslainsanıhayvanazıtolarakkoymayaimkânvermeyecekti.Yalnızcaseçilenmisallerdenşempanzeden,orangutandan,şarkmemleketlerininmaymunundanonunnasılayrıldığıvasıflarıylagösterilmişolacaktır.Şempanzeninmeselakurbağaveyayılandanayrılışınanazaran,insanınşempanzeyenispetedilecekderecededahafazlabenzediğimeydandaolduğuiçin,bumetotaslagelenekçiinsanfikriileondanöncegelenhayvanfikriniteşkiliçinhiçbirsebepvehikmetvermişolmayacaktır.Tarihtehâkimolanadidildesıksıkkullandığımızinsantelakkisibüsbütünbaşkabirteşekkülkanunundanilerigelmektedir.OkendinintazammumettiğiAllahfikrininveinsandaAllah’ınimajını(kopyasını)görenbirkanaatinneticesidir.

KlasikYunanfelsefesiilkdefaolarakbuinsanfikrinimeydanagetirmiştir.Esasındaformvemaddekategorilerinebaşvurmaksuretiylehermevcudubiyolojikbirtarzdatefsiredenbirfelsefeninkenarında(formmüspetveaktifunsur,fikirlerebağlıunsur;maddedemenfivepasifunsurolmaküzere)insanilkdefatabiatınbütünötekivarlıklarınaüstünolarakkendinigörmeyebaşlamıştır.Fakatsabitvebütünnevilergibiezeliolaninsannevi,kendinemahsus,faal(tesirli),bitkivehayvanlarınnefslerineaitiptidaiamillere(agent)ircaedilemeyenbirmelekeyesahipolmalıdır.Budaakıldır(ratio).Akıl,insanıöncevarlığınneolduğunubilmeye,sonraAllah’ı,âlemivekendikendisinitanımayakabiliyetlikılar.Poieiveprattii’yi(“pratik”i)üstündereceyeçıkarmasınavetemaşa[129]halindecinsdaşlarınakarşıiyihareketetmek,yanibirruhamahsusolanbumelekeyientamşekildegeliştirecekbirtarzdayaşamakimkânınıonaverir.FakatPlaton’danstoacılarakadar[130]daimaaynıinsanprensibivarlıklabuzihnitemessülhalinigerçekleştirir.Bukavram,Yunantarihininbaşındanberibütünçağlardaderecederecegelişmiş,moderncemiyetlerekadargelmiştir.İnsandaakıldenenşeyilahi“logos”unveya“nous”unkısmibirfonksiyonugibigörülmüş,ilahi“logos”unveyaaklınfikirlerinkudretiyletesirettiği,buâlemdekiakılları,nefslerivebuâlemindüzeninidaimameydanagetirmekteolduğukabuledilmiştir.Bugelişmebiryaratıcıameliyehalindedeğil,sırfezelibirhareketveorganizasyonprensibigibianlaşılmıştır.

Buradaaşağıdakidörtnoktayaözelbirönemvermemizlazımdır:

1)İnsankendisinde,bütüntabiatınsübjektifolaraksahipolmadığıilahi

birmahiyet(öz)amilinesahiptir.

2)Âlemiezeliolarakkuranvedüzenleyenbuamil,buiktidar(aklibirtesirile”kaos”u,iptidaimaddeyi“kozmos”halinekoymaksuretiyle)ontolojikbakımdanveyahiçdeğilseprensipbakımındanbirveaynışeydir:Bundandolayıaklınâlemibilmeyetamistidadıvardır.

3)Logosolmakbakımından(Aristoteles’de“cevheriformlar”sahasınıteşkiletmeküzere)veinsanaklıolmakbakımındanbuamilhayvanlainsandaortakolantemayüllerinveduyularınyardımıolmaksızınkudretinigösterirvefikrimuhtevasınıgerçekleştirir(“ruhuniktidarı”,“fikremahsuskuvvet”vs.).

4)Buamiltarihboyuncakendikendininaynıkalır.Kavimdenkavime,içtimaisınıftansınıfadeğişmezvedaimaaynıdır.

HalbukiAristoteles’denKant’aveHegel’ekadarhemenherfelsefigörüşün,mühimistihalelererağmen,buinsankuramınındörttemelineaithiçbirnoktayıdeğiştirmemişolduklarıüzerindeısraretmeklazımgelir.BunlarAristoteles’in,AquinoluThomas,Descartes,Spinoza,Leibniz,Kant,Malebranchevs.’ninkendileriniayıranfikirlererağmen,üzerindebirleştiklerinoktalardır.Butezlerpanteizm-teizmşeklindekiantitezdentamamenmüstakilkalırlar.ÖnceStoacışeklinde,sonraortaçağınbaşındaPlatoncuveAugustinusçuşeklinde,yukarıortaçağdaAristotelesçi,Thomasçışeklindebutezlerbüyükbirtarihikudretkazanmışlardır.Çünküilahiyat(théologie)onlarabaşvurmaksuretiyle,onlarinsanhakkındakidinifikirdediğimizyukarıkitelakkiilekarışmışlarvetürlüşekillerdemeleztipler,sentezlermeydanagetirmişlerdir.Sonradangenişkültürçevreleridogmalarınmuhtevasınainanmaktanvazgeçtiğizaman,buhomosapienstelakkisihâkimfelsefehalinialdıveenbüyükzaferini“Aydınlık”(Aufklärung)devrindekazandı.[131]

Budoktrinivücudagetirenyukarıkidörttezdenyalnızbirisiistikrartezi,aydınlıkfelsefesinezıtolarakKant’tansonrakifelsefeninenkudretlişahsiyeti(veaynızamandatarihilmiiçindeentesirlişahsiyeti)tarafındanhücumauğradıveyenildi.Hegel,TarihFelsefesi’ningirişkısmındaşöylediyor:“Felsefeningeneltarihegetirdiğibiricikfikirbasitakılfikridir.Aklınâlemehâkimolduğuvebundandolayıdaüniversaltarihinrasyonel(akli)olduğufikridir.”Buradabizbirazöncesaydığımıztezlerdenüçünündevamettiğini,hattaenmüfritgayrişahsipanlogismederecesineçıkarıldığınıgörüyoruz.Oderecedeki,insanaklıileilahiakılbirbirininaynıaddediliyor.Akılherşeyiaçıklıyorvekucaklıyor.Fakatnispetenyeniolancihetşurasıdırki,insanezeliolarakvarolanşeyiancakbiroluşsüreciiçindekavrarvekavramalıdırveancakbuyöndenohayatitemayüllerevetabiataüstünolanhürriyetininşuurunaulaşır.BöyleceHegelbeşeriaklınsabitliğiniinkârediyordemektir.O

sübjektifbirkategorişekilleritarihiileinsanruhunungelişmetarihiniayırırvebuyalnızcaaklıneserlerininbirikmesitarihideğildir.İnsanruhunun(zihninin)builerleyişi,Hegel’egöreinsanmahiyetininbiyolojikdeğişmesindenmüstakildir.Busüreçboyuncaezelitanrılık(uluhiyet)insandakendikendisindenvekendisininezelikategorilerindenhaberdarolur.HasılıYunanlılarınlogos’uburadaharekethalinegirmiştirveartıktariheaittir.Arzularveihtiraslarancaklogos’unhizmetkârlarıolurlar.“Idée’ninhilesi”halinde,yaniilahifikrinmaharetleseçilmişaletleriolarakişekarışmaktadırlar.Onlaryardımıylaidée,gayesineulaşır;birahenkvemuvazeneuyandırır.VeokendindetarihinilahidiyalektiksürecinidüşünenAllah’ınsarhoşfilozofundanbaşkakimsetarafındanbilinmemektedir.[132]Buradaoluşuaktifbirsurettemeydanagetireninsanınşahsihürriyetiveyaotoritesiyoktur.Başkanınoradaevrenselruhunsözcüsüolmaktanfazlabirdeğeriyoktur.Hegel’inbudoktrinihomosapienstipindedoğmuşolanenbüyükveenifadelisontarihfelsefesidir.

MaxScheler,buüçüncüinsantipindendoğanfelsefivetarihigörüşleribusuretletahlilettiktensonra,bunoktayadairbirişarettedahabulunuyor:Buhomosapienstelakkisibirgüngeldiki,Avrupa’nıngözündeentehlikelifikirgibigörülmeyebaşladı.Bununlaberaberakıl,bazıihtiyatikayıtlarlaberaber,bizimgözümüzdebirYunanicadındanbaşkabirşeydeğildi.Bukuvvetlitenkidiyapanbilhassaikidüşünürolmuşturki,bunlardaWilheimDiltheyveFriedrichNietzsche’dir.NietzschedüşünceninşeyileuyuşmasıdiyetarifedilenklasikhakikatfikrininmantıkçaspiritüalistAllahkavramınabağlıolduğunuveonunlaberaberkaybolduğunuilerisürmüştü.Onagörebu,kendisinindionysiaquekötümserliğinin[133]darbeleriileyıkmayaçalıştığıbirzühtiidealden(idéalascetique)ibarettirki,Kudretİradesi(Volontédepuissance)adlıeserinde,bütündüşünceşekillerininyalnızcainsandakudretiradesininaletleriolduğunuaçıklayankendibilgikuramındabununprensiplerinivermiştir.“Allahölmüştür”önermesinisükûnetlekabulettiklerihalde,hayatlarındaveçalışmalarındaancakAllah’ınvarolduğukabuledildiğinegöreyaşayanveçalışanilimadamlarındanfarklıolarak,Nietzsche“asılhakikat”dediğişeyinanlamvedeğerininradikalsorusunuortayakoydu.WilheimDiltheyaynıfikrişusayfadaifadeetmektedir:“RasyonalizmzamanımızdabaşlıcaKantmektebitarafındandeğerlendirilmiştir.BudoktrininbabasıDescartes’tır.Oilkdefaolarakzihnin(intellect)mutlakhâkimiyetinigöstermişti.Buhâkimiyetindayanaknoktasıdevrindinivemetafizikkanaatvehükümlerinintoplamıidi.NitekimbunlaraLocke’ta,Newton’da,GalileiveDescartes’tarastlanır.Akılburadaâleminkuruluşununprensibigibikabuledilmiş,yoksageçici(épisodique)birdünyaolgusugibialınmamıştır.Bununlaberaberbugünkimsebumuazzammetafizikarkaplanınbirbedahetteşkiletmediğinikabuldençekinemez.Buanlamdabirçok

şeylertesiretmiştir.Tabiatıntahliligerçeğinprensibiolarakkurucu(inşaedici)aklabaşvurmayılüzumsuzbirhalegetirdi.LaplaceveDarwinenbasitşeklindebuperspektifdeğişmesinitemsilediyorlar.Aynıtahlilbugünküilmisağduyuyu(senscommun)tabiatıdahaüstünbirdüzenebağlamanınlüzumsuzolduğuhükmünegötürdü.Buikişekildeğiştirmesindenbirüçüncüsüdeçıktı:Dinidüşünceninyaratıcıileyaratıkarasınakoyduğubağlantıartıkbizimiçinbaskıyapanbirolgudeğildi.Bütünbunlardanşuçıkıyorki,Descartestarafındankabuledilenhüküm,aklınyeryüzünde,belkidebaşkayıldızlardatabiatınmeydanagetirdiğifanibirözellikolduğufikriaprioriolarakreddedilemez.Filozoflarımızdanbirçoğubutezlemücadeleetmektedirler.Fakatonlardanhiçbiriaklınbütünkâinattatemelolduğunuapaçıkolarakkabuledemiyor.Veböylecebuaklındüşünceyardımıilegerçeğifethetmesiartıkbirvarsayımveyapostuladanfazlabirşeydeğildir.”[134]DiltheyveNietzsche’ningörüşlerinianlattıktansonraM.Schelerhomosapiensfikriileaslauzlaştırılamazolan,insanhakkındakibaşkaikigörüşüdeanlatıyor.Bunlardanbiri“dyonisiaqueinsan”telakkisidirki,homosapiens’inezelifikirlerikavramakiçintemayülleriveduyularhayatınıkadrodışınaattığızamankikadarşuurlubirteknikle,busefertamtersineruhihayatıyaratıcıtabiatlabirleştirmekiçin,naturanaturansilefiilenaynılaşmakiçin(sarhoşlukla,dansla,narkozlarvasıtasıyla)aklıkadrodışınaatmaktaveatıllaştırılmaktadır.Buradabizaklınbirhayathastalığıolaraktasviredildiğiveinsanıtabiatvetarihinyaratıcıkuvvetlerindenayıranbirhastalıkgibigörüldüğüantropolojikbirsezgiilekarşılaşıyoruz.Bundansonradahomosapiensiledahaazuzlaşmazolmayanhomofabergörüşüilekarşılaşıyoruzki,budainsandaorijinalmanevibirprensibinvarlığınıinkâredenpozitivizmtarafındanmüdafaaedilmiştir.

3.NatüralistİnsanTelakkisiScheleröncebusonuncuyuanlatıyor:Aramızdahükümsürenüçüncü

ideolojinatüralistvepozitivistdoktrinlervedahasonradapragmatistdoktrintarafındantemsiledilmektedir.Homofaberfikrininkısacaformülübunuifadeedebilir.Buideolojibirantropolojitipininbütünesaslıproblemleriniiçinealır.Odahomosapiens’tennekadarfarklıolmakmümkünse,okadarfarklıdır.Homofaberkuramıinsanınkendinehasbirakılmelekesinesahipolduğunuinkâretmekleişebaşlıyor.Buradainsanlahayvanarasındamahiyetfarkıyoktur,yalnızcaderecefarkıvardır.İnsanlıkhayvannevininözelbirdalındanbaşkabirşeydeğildir.Ondadagenelhayvannevininbütünbirleşikvasıfları,bütüncanlılaramahsusolankanunlargörülür.Yalnızşufarklaki,insandabuvasıflarçokdahabüyükbirkomplekslikgösterirler.Bufizikisahada,ruhisahada,hattagüya“noetik”denensahadadaböylediyekabuledilir.Ruhivemaneviâlemeaitolanherşeyburadahayatitemayüllerle,duyuizlenişleriyleveonlarındoğuşunaait(génétique)müştaklarıileaçıklanmaktadır.“Ruh”(esprit)diyeadlandırılmasıistenenşey(zahirdetemayüldenayrıolan)istemevegayelerkoymayetisinden,değerlerinkavranmasıvedeğerlendirilmesindenibarettir.

İnsanilkönceakıllıbirvarlıkdeğildir.Mahiyetihomosapiensolmasıdeğildir.Otemayülleriylehareketedenbircanlıvarlıktır.Üstünfikirleri,iradesi,heyecanifiilleridediğişeyler(sırfiyilikanlamınagelensevgi)öylebirişaretlerdilidirki,onlaryardımıileiçgüdütepileribirbiriyleiştirakegirerler.(Hobbes,Nietzsche).Budil,temayüllerinveonlarınidrakşeklindekiyandaşlarının(corrélat)esaslıterkiplerininsembolikbirifadesidir.İnsan,gelişmesibilhassayüksekbirdereceyeçıkmışolancanlıvarlıktanbaşkabirşeydeğildir,ruhta,akıldamüstakilmetafizikhiçbirkökyoktur.Buradayalnızinsanabenzer(anthropoide)maymunlardarastladıklarımızdandahayüksekruhikabiliyetlerindahabarizgelişmesibahiskonusudur.Basitçağrışımkanunlarınaüstünolmaklaberaber,irsivekabaiçgüdüdenaşağıolmayan,meselaşempanzedekiteknikzekânınuzantısındanibarettir.Bunevizekâyenivetipikolmayanvaziyetlereyordamsız,yanılmasızfiiliolarakintibakyetisidir(çevreninobjektifyapılarıveyabünyelerindenöncegelmeksuretiyle),insanböylecebuçevrikyoldanvedaimadahavasıtalıolarak,aynızamandahayvanaaitolanneviveferdinesaslıtemayüllerinitatmineder.Teknikzekânın,ruhimahiyettebütünbaşkasüreçlervemünasebetlerdeolduğugibi,sinirsistemininfonksiyonlarındaaşikâryandaşları(corrélat)vardır.Ziraruh(esprit)buradanefsin(psyché)birkısmından,yanihayatisüreçlerinaşağıderecesindenibarettir.Bilgidediğimizşey,uzviyetinuyarımlatepkiarasında,gittikçedahafazlazenginleşmeksuretiylebiriktirdiğibirhayallersüresineindirgenir.Buyalnızcaeşyanınkendiliğinden(spontané)

işaretlerimecmuundanveyabuişaretlerarasındakiitibaribağlantılardan(liaison)başkabirşeydeğildir.Hayaller,işaretserilerivebağlantışekillerinintasavvurlarıçevreyebaşarıylavehattamenfaatler(alakalar)yönündentepkiyapmaimkânınıverirler.Osuretleki,bizhareketlerimizleiptidaiolaraktemayülünhedefedindiğigayeyeulaşırız.Vebunlarferttevenevidegittikçedahafazla(verasetyoluyla)tespitedilirler.Buişaretlerveonlarınbağlantılarıbiyolojikbakımdanfaydalı(kârlı)tepkileresevkettiğizamanbizonlara“doğru”deriz,aksiolduğuzamanda“yanlış”deriz.Bunabenzerbirsebeptendolayıhareketlereiyiveyakötüadınıveririz.Kendibaşınaâlemikuran(şekilveren)veaynızamandaratioolarakfaaliyettebulunanlogos’unbirliğinegelince,insanbilgisihakkındametafizikbakımdanyanlışgörüşesaplanılmayacakolursa,yanionavarlığınkavranışıveyaklişesigözüylebakılmayacakolursa,onabaşvurmaklüzumsuzdur.Ohaldeburadakigörüşegöreinsanınözünedir?

1)İşaretler(yanilisan)kullananhayvan.2)Aletlerkullananhayvan.3)Beynigelişmiş(cérébral)birhayvan,yanikendisindebeyin,bilhassakışrtabakasınınfonksiyonubütünenerjininmuazzambirkısmınısarfedenhayvan(kibukısımbaşkahayvanlardançokdahabüyüktür)zatenişaretler,kelimeler,“kavramlar”buradaaletlerden,ancakruhibakımdanincelmişaletlerdenibarettirler.Nasılorganik,morfolojikvefizyolojikbakımlardanüstünfıkralılarınbünyelerindebulunmayanhiçbirşeyinsandadayoksa,aynısuretteinsandasırfkendinemahsusruhinoetikhiçbirşeyyokturdemekicapeder.Bununiçinistihaleciliğin(transformisme)insandatamtatbikatınıkabuletmeklazımgelir(hernekadarDubois’nıninsanıile,“pithecanthropuserectus”ilediluvieninsanarasındakişekillerbakımındanmüspetdelilleredayanmaküzereâlimlerbirbirlerindenayrılmaktaiselerde).

DemokritosveEpikuros’takiYunanduyuculuğundan(sensualisme)itibarenBacon,Hume,Mill,ComteveSpencer’inkudretlifikircereyanlarındansonra,bilhassaDarwin,Lamarckileistihalecilik,dahasonrapragmatikveitibarcı(conventionaliste)felsefeler(vefictioniste’ler)tarafındaninsanınhomofaberolaraktasviriağırağırgelişebilmiştir.Vakıabucereyanlardabirbirineoldukçafarklıistikametlerdeiselerdebunoktabiziburadailgilendirmez.BufikredayanakolarakHobbesveyaMachiavelli’dençıkmaküzerebüyüktemayülpsikologlarıtarafındanbirçokdelillerilerisürülmüştür.BunlararasındaMaxSchelerbilhassaFeuerbach,Schopenhauer,NietzschevezamanımızdadaS.FreudveAlfredAdler’inadlarınızikrediyor.İçgüdüselitkilerinciddenderinleştirilmişbirkuramı,halenPaulSchilder,MacDougallveFranzOppenheimer’inyaptıklarıgibivebizzatM.Scheler’inilerisürdüğüşekildeifadeedilmişbulunmaktadır.Bumüelliflergerekhayati(vital)birantropolojivepsikolojinin,gereksesosyolojivepsikoterapininfelsefitemeliolmaküzerebunuilerisürmektedirler.BukuramDescartes’tan

beriilmihatadanhatayadüşürmüşolansaçmaruhvebeden“dualisme”inekarşıkatisurettemuzafferolacaktı(M.Scheler’egöre).Ziratemayüllerherduyumu,heridrakişartlandırdığıgibifizyolojikmahiyetteherfonksiyonbirliğineaitsürecideşartlandırmaktadır.Bunlarpsiko-fizikuzviyetinbütünlükvebirliğinimeydanagetirmekteolantemayüllerdir.(SchelerburadaBilgiveİşadlıkitabında“İdrakFelsefesi”faslınızikrediyor.)

Eğeresaslıtemayüllertürlütarzlarda,meselagayelerinegöresınıflandırılabilirsede(benliğinşahsitemayüllerivebaşkacıtemayüller,benliğinkorunmasınaaitveyagenişlemesiveyayılmasınaaittemayüller,nevinkorunmasıvenevinyayılmasınaaittemayüller.Ferditemayüllerveiçtimaitemayüller,ırktemayüllerivezümretemayülleri,grégaire[135]vs.)onlarınmahiyetlerivegelişmelerinedayananderinbirkuramdaonlarıçokmühimbirsınıflamaya,bölümlereayırmayasevkeder.Biryandanyalnızcapsiko-enerjetikolaylardanilerigelenveçatışkantemayüllerarasındameydanaçıkanbütüneğilimveitkiler,öteyandan-insanda-hayatiitkilerinmaneviişleyişibaşlıcaüçesaslıtemayüleindirgenebilir.Bunlarda:1)Çoğalmayaveonunmüştaklarınaaittemayüllerdirki,burayacinsitemayüller,akrabalıktemayülleri,libidogirer.2)Büyümevekudreteaitolantemayüldür.İçhastalıklarımütehassısımeşhurFr.KrausçoğalışvebüyüyüşeKişininPatolojisiadlıeserindekudretiradesideyecekkadarilerigidiyor.3)Engenelanlamdagıdatemayülleridir.Schelerburadaüçpulsionsistemiilefıkralılaruzviyetininüçprotophylle’iarasındaçoksıkımünasebetolduğugösterilemezdiyor.Nitekimaynısuretleyüksekhayvanlarınveiptidaiinsanınsonderecededalbudaksalmıştemayüllersistemindenbununasılçıkarmakmümkünolacağınıburadadaanlatamayacağınıişaretediyor(“ihtiyaçlar”,sonra“ihtiraslar”ve“alakalar”adıverilenşeylerbutemayüllerdendir).

Başlıcatemayülnazariyecilerigerekgenetiköncelikleri,gerekseönemleribakımındanüçzorunlusistemiçokfarklıbirtarzdamertebelendirmişlerdir.Boyuzamasındanmaada,diğerbütünartmavebüyümelerfertlerarasıbirüreyiş(reproduction)üzerine(hücrelerinbölünüşüüzerine)dayanırlar:Birhücreningıdasıkendisinişartlandıranbüyüyüştemayülüolmaksızınimkânsızolduğugibi,bitkilerindebirçoğalmavegıdaalmasistemlerivardır.Fakatbu,gittikçedahavazıholarakdışâlemetatbikedilmişbirkuvvetlersistemideğildir.Scheler’egörebirincirolhayvandaveinsandaçoğalma(üreme)sistemineaitolduğuhalde,ikincirolgenişlemevekudretsistemine,üçüncürolisegıdasistemineaittir.İhtiyarlamahadisesininincelenmesinetatbikedilentemayüllerpsikolojisibugörüşütasdiketmektedir.Halbukiburadabuüçsistemdenbirinimümtazsaymaktaolantemayülkuramcıları-Scheler’innatüralistolmaklaithamettiği,fakatbukonudaorijinalliklerinikabulettiğikuramcılar-insanıngeçmişineaitüçözelnatüralistkuramınkökünüteşkiletmektedir.Yahuthiçdeğilsedoktrinlerinin

mânâsıilemantıkibağlarıvardır.Eğerinsanaslındaancaktemayüllerlehareketedenbirvarlıkgibitasavvuredilecekolursavegüyaruhdenenkudretdeitkidenveidraktençıkarılacakise(mesela“itilme”[refoulment]veya“yükselme”[sublimation]mekanizmasınabaşvurmaksuretiyle),buinsanfikrinetekabüledentarihinnatüralisttelakkilerideyukarıdataslağıyapılanbuüçtemayülsistemindenbirineüstünlükverdiklerinegörebaşlıcaüçşekilalır:

A)Tarihiniktisadi(Marksist)telakkisinegöre(kionanazarantarihesasbakımındansınıfmücadelesidirvehayatsahasıiçin,gıdaiçinsavaştır),gıdatemayüllerisistemibütünkolektifoluşunenkudretliveenkatizembereğiniteşkiledecekler,manevikültürdebirgölgehadiseden,tarihicemiyetindeğişenvaziyetlerindebutemayülüntatminineaitkarmaşıkbirtakımsapıntılardanibaretolacaktır.

B)Tarihindiğerbirnatüralisttelakkisinegöre,ırklarvekanlarınmelezleşmesiveyaayrılmasıhadiseleri,zürriyet(çoğalma)veüremesistemlerindekideğişmelerbütüntarihioluşunbağımsızdeğişkeniniteşkiledeceklerdir.MeselaGobineau,RadzenhofervebilhassaGumplowiczbukanaattedirler.Butelakkiçoğalmaveüremeiçgüdüsünüveonunmiktarvekalitebakımındantesirlerinitarihinilkkımıldatıcıamili(primummovens)halinekoyanbirtemayülkuramınakarşılıktır(Schopenhauer,Freudbufikirdedirler).

C.NihayetM.Schelerburadatarihinatüralizminsontarzıolmaküzereşukanaatizikrediyor:Tarihinvakalarıkudretsiyasetininifadesidir.BugörüşTh.HobbesveMachiavelli’denbaşlayarakzamanımızakadargelirvetahakkümmaksadıyla(kisırfiktisadişartileçevrelenmişolmadan)vukuagelensiyasimücadelelerinneticesinde,yanidevletleringiriştikleri,devletiçerisindedesınıflarvezümreleringiriştikleriiktidarmücadelesindendoğmuştur.O,iktisadivekültürelsahadagerçekleşmeimkânlarınıbüyükhatlarıiletayinedentarihinbaşlıcaamiliolarakgörülmektedir.Bukanaat,NietzscheileberaberbirinsankuramınaveA.Adler’ledebirmarazişuurkuramınatekabüleder:Adler,temayülhayatınınilkdayanağını“kudretiradesi”ndeve“benliğintaşması”ihtiyacında,yanimanevileşmiştahakkümihtiyacındagörmektedir.BilhassasiyasikarakterdeolanbukuramınmuhafazakârLuthercilikteolduğugibi,nasılolupdabazentarihindinigörüşlerine,bazenHobbes,Machiavelli,OttokarLorenz’deolduğugibisırfnatüralizme,bazendeL.VonRanke’demisalinigördüğümüzgibiinsanlığıngeçmişineaitideolojikgörüşlerebağlandığınıSchelerburadauzunuzadıyaaçıklamıyor.Nihayetdahaazgenelolmaküzere,meselaTreitschke’deveBismark’tansonrakiAlmantarihçilerinde(KüçükAlmanyataraftarıdırlar)nasılbirsiyasipropagandahalinealçaldığınıdagayetkısaişaretederek

geçiyor.

Tarihinazveyaçoknatüralistolanbudoktrinleribizegeçmişhakkındaçokfarklıimajlarvermektedirler:MeselaAugusteComte’un“Aydınlık”devrisonundavermişolduğutabloyuişaretedelim.Comte“ÜçHalKanunu”ndatarihiilkdefaolarakinsanbilgisininveteknikmedeniyetinmerhalelerinegörebölmüşvedeğerlendirmişti.BununiçindemüspetvetümevarımcımodernilmegöreçoksafdilbirşekildeBatıAvrupaendüstriciliğiilemanevideğerlereaitkriterleriölçmeyekalkmıştı.Yahutdinivemetafizikiinsanzihniniartıkaşılmışolansafhalargibigörmüştü.AynıilhamdankuvvetalanSpencer’detarihinbunabenzerbirtasviribulunuyorsada,KarlMarxtarihhakkındabüsbütünbaşkabirtasviryapmış,bilhassaırkıveyadevleti,siyasikudretibarizleştirenkuramlardabaşkatürlütasvirlervermişlerdir.Bununlaberaber,buncamühimfarklararağmenbütünnatüralistantropolojilervenatüralistfelsefelerinöyleortakbirnoktasıvardırki,onlarıbirbirinebağlamaktakalmaz,aynızamandabüsbütünbaşkamahiyettekiideolojiktarihgörüşlerinedeyaklaştırır.Budaonlarınazveyaçokmüddetteinsanlıktarihininbirliği’ne,tekâmülün[136]belirliistikametine,aynıüstüngayeyedoğruvakalarınyürüdüğüneinanmalarıdır.Kant,Ranke,Comte,Spencer,Darwin,H.Haeckel,K.MarxveGumplowiczveyaBismark’tansonragelenveKüçükAlmanyafikrinimüdafaaedenAlmanmektebisırfsiyasimahiyettekitarihçileri(yalnızGobineaubunlardaistisnateşkileder),bütünbudüşünenkafalarınortaknoktasıbeşerişeylerin,hattabizzatinsanınmükemmelleşmeveiyileşmesüreciniçokfarklısahalardagörmeleridir.Buinanışçoğukerekasıtveniyetsizolarak,adetaşuurdışıkabuledilmiştirveçoğukeredeihtimalkötüniyetlerdenarınmışdeğildir.AynıortakkarakteronlarıyinesonderecedemistikbirtarzdaHıristiyanantropolojisindençıkmışfelsefelereveyarasyonelveinsaniyetçiantropolojidençıkmışolanfelsefelerebağlamaktadır.YalnızSchopenhauer(bunoktadaSchellingonabirdereceyekadaröncülüketmiştir)buinancaiştiraketmediğinisamimiyetleitirafediyor.OAvrupa’nınvebumedeniyetemahsusolantarihinancınınilk“bozguncusu”dur.Nitekimbunu,eserindeçokkuvvetliveihtiraslıbirifadeilereddediyor.

4.ÇöküntüHalindeAnlaşılanİnsanTelakkisiModernAvrupa’daantropolojiiletarihkuramınınbudikkatedeğer

birleşmesinde,ilköncearamızdahükümsürenbeşinsantelakkisinindördüncüsüiledirki,tambirahenksizlik(dissonance)işekarışmışoldu.Nebugörüşünbütünlüğü,neşümulü,neizafideğeriScheler’egöre(kendieseriniyazdığızamânâkadar)genelliklekültürdünyasıtarafındananlaşılmışvekabuledilmişdeğildi.Butamamenayrı,garip,bununlaberaberuzunzamandanberihazırlanmışolan,hattaşimdiyekadararzedilmişşekillerdekiBatıduyarlığıvedüşüncesiiçintehlikelibirfikirdir.Fakatbutehlikelifikirdenihayetdoğruolabilir.Bundandolayıneolursaolsun,Scheleronuetraflıcaaçıklıyor.

“İnsan”vegeçmişihakkındakibuyenigörüşünihtilalcikarakteriBatımedeniyetindeşimdiyekadarmeydanaçıkmışolanbütünantropolojilervetarihfelsefesine,terakkiinancına,homosapiensveyahomofaber’eaykırıdır.Onlaragöreinsandediğimizvarlıkmükemmelleşiyor.Yahudi-HıristiyanitikadınınÂdem’ihernekadargöktendüşmüşisede,sonrakalkınıyorvezamaniçerisindegünahlarındansıyrılıyorvekurtulabiliyor.Üçesaslıpulsionnevinetabiolancanlıvarlıkolmasıbakımındaninsan,“manevivarlık”ınsaflığınımuhteliftarzlardaalıyor.Böylebirinancakarşıbuyeniantropoloji,tamtersine,tarihizamanlardediğimiztakribenonbinyılzarfındainsaniçinzaruribiralçalma(décadence)prensibikoyuyorvebualçalmayıinsanınmahiyetivemenşeinekadarsokuyor.“İnsannedir?”basitsorusunaşöylecevapyeriyor:İnsanhayatınbozguncusudurvebununsebebigelişebilecekolantabiihayatkalitelerivefaaliyetlerininbasitersatz’larını(lisan,aletlervs.)kullanmaksuretiyle,marazibirsurettekendikendisihakkındakişuurunuartırmışolmasıdır.

Butez,şüphesizyinederinolandoktrininfikirbabalarıtarafındandeğil,fakatonunmahirpropagandacısıolanTheodorLessingtarafındankulağıenağırişitenlerindahianlayacağıbirtarzdaşöyleifadeedilmiştir:“İnsan,yanizekâsınıngelişmesiyleyavaşyavaşmegalomaniyekurbangidenbirmaymunlarnevidemekistiyorum.”Öteyandan,HollandalıanatomiâlimiVanBolkaynıhayvanceddindenbaşlayarakinsanbedenininorganlarınıngelişimihakkındaçokdikkatedeğeraraştırmalaryapmışvearaştırmalarıneticesinişuönermedeobjektifolarakhülasaetmiştir:“İnsan,içguddeifrazlarısarsılmışolan,çocukkalmışbirmaymundur.”[137]Nihayet,BerlinliDr.PaulAlsberg“uzuvlarınçevredışınakonmaprensibindeinsanlığınprensibini”bulunduğunuiddiaediyorvebunuhertürlümorfolojikkarşılaştırmaunsurundantecritederekyapıyor.Schopenhauer’dankuvvetlemülhemolankanaatişudur:İnsandenenvarlıkçevresinekarşıçokfazlasilahsızolduğuvehayvanlarsilsilesindekienyakınakrabasınagöreçevresinepekazintibaklı

bulunduğu,kendiorganikevriminede-öteyandan-devamedemediğiiçin,hayatmücadelesindeuzuvlarınkullanılmasıyerinealetlerinkullanılmasınıkoymatemayülükendisindeteşekkületmiştir(bunlararasındabilhassa“maddiolmayanaletler”diyekabuledilenlisanilekavramısaymaklazımdır).Budafonksiyongelişmesiniveduyuorganlarınınmükemmelleşmesinilüzumsuzbırakmıştır.Akıl,bugörüştarzınagöre,buikameyiisteyenvemümkünkılan,öncedenkabuledilmişmanevibirkuvvetdeğildir;fakatyalnızcabumenfitabiatınşuesaslıfiilindençıkmaktadırki,onagöreuzuvlar“çevredışınaatılmışlar”dır.BundaadetaSchopenhauer’unifadesiyle“yaşamairadesininreddedilmesi”nigörüyoruz.

Birçokbitkivehayvannevilerindeolduğugibi,buradainsanhayatınınbelirlibiristikameteartıkilerleyemeyeceğievriminbirçıkmazıdeğildir.Butarzdabiyolojikçıkmazlardanbunevilerinölümüdoğmuştur.Ogenelliklehayatınbirçıkmazıdır.Bundanbaşkabircinsolmaküzere(ingenere)insanınhastaruhuyoktur(yalnızcabazıinsanlarhastaveyadelidirler).Fakatinsanınruhudenenşey,kendisininüstünvasfıveyacevheridiyekabuledilenratio(kiAristoteles,Descartes,KantveHegel’egöreonuhomosapiensderecesineyükseltirveonuAllah’laiştirakegetirir)aynızamandaonunözelbirtarzdabeyinleşmesi’nidoğurur,yanialınanenerjidenenbüyükkısmıuzviyetbütünününhizmetinetahsisedilmemiştir:Fakatyalnızcabeyninişlemesinetahsisedilmiştir(kiinsan,buyüzdenbeyinkışrınınesiridir)vebundandolayıdabuhalbirhastalıktır,bizzatevrenselhayatınmarazibiryönedönüşüdür.İnsanfertolarakhastadeğildir.Eğernevinemahsuskuruluşu(organisation)ilegözönünealınacakolursa,ohaldesağlambileolabilir;fakatbuhaliileinsan,birhastalıktır.[138]Basithayatimkânınadahiancakbazınoktalarındarastlananveinsanivarlığınyalnızyeryüzühayatınınbiranındameydanaçıktığıbuuçsuzbucaksızâlemdeinsandenenbudünyaböceğikendiniboşunamühimsemektedirvetarihiboyuncagitgidedahaönemlibirrolaldığınızannetmektedir.Bununiçindeinsan,devletleri,sanateserlerini,ilimleri,aletleri,lisanı,şiirivs.’yihareketegetirerek,çevresinekendiniverecek(extatique)birsurettebırakmışolanhayvangibikalmayıpkendişuurunasahipolarakçıkmazhalinegelmekte,hayatınhastalığıolmaktadır.Bugaripgidişlerivesapışlarıniçin,hangimaksatlayapıyor?Descartesmağrurvehâkimbiredaile,“Düşünüyorum,ohaldevarım,”diyor.FakateyDescartesniçindüşünüyorsun?Niçinistiyorsun?İlcalara(pulsion)tabiolanvetabiitemayüllerinkendisinezorlakabulettirildiğindenbaşkayapacakbirişiolmayanneiçgüdü,neteknikzekâsanahemenneyapacağınıveneyibırakacağınıtelkinettiklerizamandüşünüyorsun.Yoksazannettiğingibihayvanınüstüneyükselmek,varlığınvedeğerinyenisfer’lerineçıkmakiçindüşünmüyorsun.Fakat“herhayvandandahaçokhayvanolmak”içindüşünüyorsun.“Hürolarakseçme”deyincenekastediyorsun?Senbusuretle

çoğukerekararsızolduğunhali,yanihangitarafanesebeplegideceğinibilmediğinhalikastediyorsunki,hayvanbunudaimadoğrudandoğruyavevazıholarakdahaiyibilir.Aynıyerdedaimadahabüyükbirmiktarinsanıyaşatmayaimkânverenilim,akıl,sanatnedir?(Verimliliğindendolayıokadararanan)“Medeniyet”invemakineleşmeninterakkisinedir?Hasılıbütünbuşeylernelerdir?Nevininokadargüçkorunmasınagörebuçokkompleksbirsapıştırvebugayekendinidevamlıkılmakiçinyaptığıncehdlererağmen,dahaçokdüşündükçevebeyinfaaliyetinsenidahaçokyuttukçaulaşılmasıdahadagüçleşmektedir.Nedenbirlisanınvar,zavallıadam?Niçinkavramlarınvar?Birbirininaynımevhumnesnelerhalindedeğişenkararsızbinlerceduyutasavvurlarınıniçinzümrelereayırıyorsun?

Belirlibirfonksiyonuolansabitşekilli“aletler”iniçinicatettin?Tarihinboyuncadevleti,yaniorganlaşmışhâkimiyeticedlerinin,babalarınınsırfkandaşlıkbağınadayanancemiyetlerinindevlettenöncekitarihindebulduğungibi,sadecebiyolojikmahiyettekibirotoriteyerineniçinkoydun?Birkavminkendişuurdışı(gayrişuur)bütününüifadeettiğialışkanlıkve“gelenek”yerineşuurlubirsurettekurulmuş“hukuk”uniçinkoydun?Niçinmonarşikdevlettipindemonoteizm(tektanrıcılık)fikrinive“sukut”mythos’unukeşfettin(zirabuikifikiromuzomuzagiderler)?Belinibükenizzetinefsihesabakatmaksızın,bunusanasöyleyeyim:Bütünbuicatlarvemüesseselerin-vedahabirçoklarının-seninzayıflığınvebiyolojikkuvvetsizliğinden,hayatigelişiminindurmuşolmasındanbaşkasebebiyoktur.Dahaileribirgelişmekazanamadığınvekendihayatınınüstündeyaşayamadığıniçin,bunlarseninifadeettiğinbiçareikamelerdir.Hayata,temayüle,duyulardangelensezgiye,içgüdüyezıtolanbütünbudeğilveya“yok”lar,kendikendisininhâkimiolanhomosapiensolmasıbakımındansenikatiyetletarifedenbu“ret”veyainkârfiili,bütünbunlarseninkendiüstündehayatınalışılmışvasıtalarıilebinakurmayakudretsizliğindengelmektedir.Vekendigelişmekanunlarısayesinde,insandanfazlabirşeyolacakolanbucanlıvarlıkbirüstinsan(übermensch)olur.[139]İştebizzatinsanolmaküzerevarlığınınkanunubudur.HalbukiburadaM.Scheler’indikkatiçekecekkısabirifadeileizahettiğibudoktrin,homosapienskuramınabunoktadauygunolmaküzere,eğerruhveyaakılilehayatindirgenemezikimetafizikfaaliyetgibiayrılırsa,kaçınılmasıimkânsızbirdoktrinolur.Böyledüşünenlerhayatlaruhu(l’âme)vemanevivarlık(esprit)ileteknikzekâyıbirbirleriyleaynıkabulederlervehayatideğerlerienyüksekdeğerlerderecesineçıkarırlar.Manevivarlık(geist)veşuurozamantamamenmantıkiolarakherşeyiyıkanprensipolur.Hattabütündeğerlerinenyükseğiolanhayatıbileyıkar.Geistbirdaimon’dur–hattabizzatşeytandır.Hayatınveruhun(l’âme)yıkıcıkudretidir.Geist(manevilik)vehayatinsanda,hayatlaitkilerin(pulsion)fikirlerinveyamanevideğerleringerçekleşmefaktörleriolmalarıdolayısıyla,geistdahayata

biristikametvebirhedefverenfikirleşme(idéation)amiliolmakdolayısıylabirbirleriyledüzenleşmişolan,ulvi,ontolojikikiprensipdeğillerdir.Onlartamtersine,sırfçatışkanikikudretolarak,hattadüşmanikikudretolarakgörünürler.Geistböylecehayatveruhiçineonlarıkemirmekiçinyerleşmişmetafizikbirtufeyli(parazit)olur.Kabacavitalistolanbudeğerkuramıvebuemsalsizpanromantismeiçindegeneltarihimizincereyanettiğionbinseneilegittikçeartanbuyıkılışsürecibirbirininaynıolurlar.İnsanıntarihibaşlangıçtaöldürücübirsuretteyaralanmışolan,dünyayaöldürücüsuretteyaralıgelenbirnevinisteristemezyokolmasındanbaşkabirşeydeğildirÖylebirneviki,menşeindehayatınyanlışbiradımıile(yahuthiçdeğilseBatımedeniyetiiçininsanınkarakteristiğiolanhomosapiensşeklinde)başlar.Vakıabuhastalıkdoğuran(pathogéne)süreç[140]onbinsenedenberidevametmektedir.Fakatbuhalkuramısakatlamayakâfideğildir.Zirabirnevintarihindeonbinsenenedirki?Onunsebepolduğudeğişmelersekizgünhastalıktansonrakibirkimsedemeydanaçıkanhafiffarktandahaazönemdedir.İnsandenenbuhayathastalığınınsahneleri(sonundabirçıkmazagirmeküzerehayatitemayülünyokoluşu)bünyebakımındanbircanlınınihtiyarlamasıveölmesindekisahnelerinaynıdırlar:Yavaşyavaşhayatkuvvetimekanizmehasolankanunlartarafındanyenilir,busuretleuzviyetihtiyarladıkçaonunboyunduruğundankurtulur.Halbukiinsanlığıngitgidedahafazlabağlanmayamecburolduğumekanizmanihayetonuboğacaktırki,budayavaşyavaşkuvvetlerinitüketen,iradesivegeist’ınınsınırlarınıaşan,idareedilmesidaimadahagüç,daimadahamuhtarolankendimedeniyetininmecmuudur.Kendiliğindenifadedenpeşindendüşünceye(préméditation),itkiselfaaliyettenşuurluiradeye,organikcemattanmukavelelicemiyete(F.Tönnies)vebunabağlıolarakâlemin“organik”görülüşünden“mekanist”anlaşılışınageçiş,semboldenkavrama,sınıflıcemiyetbölümüne,ana-toprakdinlerindenherzamankurucusubulunanmanevivegökseldinleregeçiş,sihirvebüyüdenmüspettekniğe,sembollermetafiziğindenmüspetilmegeçiştebudoktrin,katibirölümedoğrukoşuşunartardagelensafhalarınıgörmektedir.Buhedefbirçokkültürtarafındanayrıayrızamanlardaeldeedilebilir.Fakatbütünlükhalindealınaninsanlıkçokuzakolmayanbirzamandaohedefedokunabilecektir.

İnsanyalnızvarlığıvevaroluşuiledeğil,aynızamandametafizikbilgisininkudretiylede(budoktrinegöre)tarihboyuncakazanmışolmaktanziyadekaybetmişbulunmaktadır.Hayatitemayüllerekurbanolaninsan,“bileninsan”tipinintamzıddıolmaküzereantitezlibiridealhalindemeydanaçıkan“dionysieninsan,”kendinemahsusteknikvasıtasıylageist’ı,bubüyükşeytanı,hayatınsömürücüsüolanbumüstebitiortadankaldırarakdünya“hayal”lerini[141]meydanagetirenbiricikhayathamlesiylebirleşirveoradakaybettiğibirlikvebütünlüğütekrarkazanır.İştemetafizikgerçeğeenyakın

bulunaninsanbudur.

OldukçazengindelilleredayananvepozitivistveyaideolojikkuramlarkadardayayılabilecekgibigörünenbukuramınizahınıMaxSchelerburadabırakıyorvetekraronunfikirlertarihindekimenşeimeselesinedönüyor.BukuramıneneskimucitleriSavignyileHeidelberg’insonromantizmivedahaaçıkçasıbugündearaştırmalarıilemüessirolmaktadevamedenBachoven’dir.YinebuisimlerarasındasezgiciirademetafiziğiileSchopenhauer’u[142]dezikredebiliriz:Hernekadaryaşamairadesihakkındakideğerlendirmesianti-dionysienisede,Hintfelsefesinden,Hıristiyankötümserliğindenbolbolfaydalanmaktaisede,dionysienkötümserliğiile,bilhassafelsefihayatınınüçüncümerhalesindehayathamlesinimüspetbirmânâyadoğrutamamendeğiştirdi.BazıhususlardaBergson’uvebirkaçunsurubakımındanpsikanalizinyeniistikametinideburadazikretmelidir.

Fakatbumuhtelifkaynaklardanhiçbirzamantamamenyenibirtarihfelsefesivebirantropolojidoğamazdı,eğergünümüzünfikiradamlarıkenditecrübelerinedayanarakvebağımsızbiraraştırmacehdiyardımıilebufikirlereyenibirkaraktervermişolmasalardı!Onlarıyenidenyaratmışbulunmasalardı!Vakıavitalistpanromantismeilekarşılaştırılınca,eskiromantizmortaçağakarşıbütünhayranlığıileberaberbirçocukoyunugibikalır.Halbukiçokayrıkaynaklardanveköklerdengelenâlimlerin,çokfarklıilimmümessillerininburadabirbirlerindenhabersizvebağımsızolarakbirbirineçokyakınneticelerevarmışolmalarısonderecededikkatedeğer.SchelerbuaradaasılfilozofilebuantropolojininpsikoloğuolarakLudwigKlages’i,[143]paleografvecoğrafyacısıolarakEdgarDacqué’yi,etnologolarakLeoFrobenius’u,tarihçiolarakOswaldSpenglerveTheodorLessing’izikrediyor.NihayetH.Vaihingertarafındantemsiledilmekteolanveyenipanromantikantropolojiyebazıtemellerverenfictionistebilgikuramınıdasöyleyebiliriz.Vaihinger’egöregeistaçısındangözönünealınaninsan,vakıaesasbakımdan“faydalıhayatifiction’laryaratanhayvan”dır.L.KlagesveVaihinger’innesnekuramlarımeselamantıkimuhtevalarındabirbirininaynıdır,fakatdeğerlendirilmelerindedeğil.

Buyeniinsankuramı,Hıristiyanilahiyatındanmülhemolankuramile,rasyonalistinsaniyetçilikkuramıile(homosapiens)pozitivistekolile,falanveyafilantemayülsisteminimümtazgörmekteolannatüralizmlerdenherhangibirisiilemukayeseedilecekolursa,ozamankuvvetlealakayıçekmektengerikalmayanbenzeyişlervefarklarkavranır.DionysosgörüşühernekadarYahudilikveHıristiyanlıkdahil,bütünmanevidinlerimutlakolarakreddediyor,manevivarlıktan(geist)ibaretbiryaratıcıAllahfikrinekarşıkoyuyorsada(çünkügeistonagörehayatıveruhukemirenşeytanibir

prensiptir)yinede“sukut”fikriileHıristiyanantropolojisineyaklaşmaktadır:BilhassabuantropolojiyeAugustinus’taalmışolduğuformülverilecekolursa!Yalnızdionysismeiçinsukuteden(göktendüşen)gerçekbirvarlıkdeğildir,homosapiensbudüşüşünnefaili,nemenşeidir.Obizzatkendisisukuttur,hatavegünahtır.AynısuretleSchelling’insonfelsefesinde,Schopenhauer’da,EdouardVonHartmann’dabizzatâleminsafvarlığı,(kendisindegerçekleşenfikirlerdenfarklıolarak)ilahimânâdanayrılanAllah’ınmahiyetininsukutuna,yahutvarolmakiçinçırpınankörarzunun“aslihatasına”dayanmaktadır,öteyandanbuyeniantropolojininrasyonelantropolojiilebirleşikbircihetidevardır:Budaontolojikanlamdahayatlamanevivarlığın(geist)kesinayrılışıdır.Klagesbütün,insanlardafaalolanmaneviliğin(geist)psiko-fizikalandatabiibirevriminderecederecemeydanaçıkanmahsulügibitasavvuredilemeyeceğihususundaAristoteles,KantveyaHegel’dendahaazemindeğildir.Manevilik(geist)buradapozitivistlerveyapragmatistlerinzannettiklerigibiampirikdeğil,fakatmetafizikbirasıldangelmektedir:“İtkiselhayatınbasitbiryükselmesi(sublimation)veyaüstyapısı”değildir.Fakatbumânâkavramıotarzdatasavvuredilmiştirki(kuramınbaşlıcayanlışlığıdabunoktadadır),teknikzekânınyalnızvasıtalıdüşüncesiniihtivaederyaniopozitivistlerveyapragmatistlerinanladığışekildeanlaşılmıştır.Bumânâ(geist)ontolojikbirvaroluşavebirgeçerliliğe[144]sahipolanfikirlervedeğerlerâleminikavrayamaz.Nesneleriinsanıyanıltanfiction’lardanibarettirveinsanınonaulaşmakiçinyaptığısaçmaavlanışta(karanlıkbirsurette)varlığınındoğurucuprensibiolankendinefsini(ruhunu)gittikçedahafazlakaybeder.Bunoktadakuramtamamenkendirakibiolankurama,pozitifpragmatistantropolojiyetabikalır.Onunaleyhindebulunduğunuzannettiğihaldegerçektegizliceonutakipeder.Bugeistnelogosolarakinsanavarlıktayenibiralanaçabilir,nedesafsevgi(aşk)olarakonundeğerlerâleminikavramasınıteminedebilir.[145]Ohayatitemayüllerinkullandığıdaimadahakomplekssüreçlervemekanizmalaryaratmaktanbaşkabirşeyyapmazvebusuretledeonlarıbozarvetabiiahenkleriniyokeder.Bütünbunlaragerçeğiinşaedenveyapanilahibirprensipmertebesindenhayatadüşman,hattavaroluşa(existence)düşmanşeytanimetafizikbirkudretmertebesinegeist’ıgeçirenvitalistveromantikbirdeğerlerdeğişmesinide(transvaluation)katmalıdır.(OswaldSpengler’inBatıMedeniyetininZevaliadlıeserigibi.)[146]BuradaenaçıkbirsurettehedefedinilenrakipComteveSpencer’inpozitivizmidir:Çünküişaretlervealetlerkullananhayvan,homofaber,KlagesileLessing’inokadarenerjiilebizetasvirettiğiveâlemintahripedilmesinin(boşaltılması)sebebiolarakgördüklerişeytanın(veyatabiatgalatının)takendisidir.Nihayetheyecanihayataveonunspontanéifadesinebüyükbirönemvermeksuretiyle,biryeniantropolojibunoktadahayatitemayüllerpsikolojisineveyafilanvefalan

temayülzümresineüstünlükvermeküzeremuhteliftarzlardatefsiredilebilennatüralisttarihfelsefeleriyleortakbirdavayasahiptir.Fakatonlarazıtolmaküzereoheyecanihayatametafizikbirbilgifonksiyonuverir.Ratioeğeryalnızfiction’laryaratıyorsa,hayatavesezgiyeaitboş“işaretler”veriyorsa,burolüzatenbaşkahangimelekeyapabilirdi.

NihayetMaxSchelerbugündekendisinemüdafaalarbulmaktaolanbirbeşinciinsangörüşüneulaşıyorki,onundaözelbirtarihmefhumuvardır.Busonfikirşimdiyekadarpekaztanınmıştı.Hattabirazöncean-insanıveyahiçdeğilsehomosapiens’i(kihemenbütünBatıdüşüncesionuasılinsandiyetanımaktadır),şimdiyekadarhiçbirtarihsisteminetekabületmeyecekbirdereceyedüşürmüşise,şimdigözdengeçireceğimizdoktrin,tamtersinenefsşuurunuveinsanlıkdeğerinisonderecedebüyültmekteveonunhakkındaokadaryüksek,okadargururlu,başdöndürücübirfikirvermektedirki,bilinenbaşkahiçbirdoktrinbunoktadanonunlakıyasedilemez.Zarathustra’da(Zerdüşt)insan,Nietzschetarafından“elemvericibirnefretveutanç”olarakvasıflandırılmıştır.Fakatoancakhareketindendolayısevinçiçindesorumlulukduyanyegâneçehreile,efendiile,yaratıcıile,yeryüzününmânâsı,kavimveinsanlıkadıverileninbiricikhaklıolduğuyervevarlığınyücedeğeri“üstinsan”ınparıldayançehresiilekarşılaştırıldığızamanmeydanaçıkar.Doktrinimizinilhamperisiiştebuheyecanuyandırançehresidir.BuyeniantropolojişekliNietzsche’de“üstinsan”adınıaldıvefilozofonayenirasyoneltemellerkazandırdı.Ondansonradabilhassaikidüşünceadamıonakesinfelsefişekillervermeleribakımındanzikredilmeyedeğerler.BunlardaDietrichHeinrichKellerileNicolaiHartmann’dır.Hartmann’ınkudretliderinEtika’sıbusongörüşünenkesinveensafşekildeifadesidirdenebilir.BusoninsankuramınıntemeligerekD.H.Keller’de,gerekseN.Hartmann’dayenitarzdabirateizmüzerinekurulmaktadırki,Nietzsche’denöncekiateizmlerdenhiçbirisinebenzememektedir.Buciddilikvesorumlulukpostulatıgibianlaşılanateizmdir.Buifadeneyedelaleteder?Ateizmşimdiyekadarbildiğimizbütünşekillerinde-materyalizm,pozitivizmvs.-(engenişmânâsıile)birAllah’ınvarlığınıbizatihiistenenbirşeygibigörmekte,fakatbunuyaispatıimkânsızsaymakta,yahutdoğrudandoğruyaveyadolayısıylatasavvuredilemezgörmekte,yahutdaâleminseyriyleuzlaştırılamazfarzetmekteidi.Allah’ınvarlığınaaitdogmatikmetafiziğindelillerinireddedenKant,akıltarafındantasavvuredilenAllahfikrinekarşılıkbirnesneninvarlığınıpratikaklınbirpostulatıolarakkabulediyordu.Enyenidoktrinisetamamenaksinisöylemektedir.

BununiçinherşeydenöncebuyeniinsangörüşününhareketnoktasıolanNietzschefelsefesiüzerindedurmamızlazımgelir.(Yukardabufelsefeyebirkaçvesileiledokunduk.Fakatesaslınoktalarınıbelirtmekiçinonunfelsefigelişmesinieserleriüzerindetakipedelim.)Nietzsche1885’tedahaLeibzig’te

öğrenciikenkitapçıdükkânındaSchopenhauer’unTasavvurveİradeHalindeÂlem’ini[147]karıştırmışvehemensatınalmıştı.Bueserin,fikirleriüzerindebüyüktesiriolmuştu.OnunüzerineilkeseriolanSchopenhauerTerbiyeci’yiyazdı.Buradasefaletimizianlamak,ihtiyaçlarımızıanlamak,zincirlerimizdenkurtulmakzorundaolduğumuzu,sanatdehasınavevelîliğeiştiyakımız(açlığımız)olduğunuheyecanlaanlatmaktaidi.Yineburadahakikikültürünköklerinedönmesi,insanın“dâhi”olarakyenidendoğmasıhasretiniifadeediyordu.Schopenhauer’unkitabındainsanındeğerinibulmuş,budeğeribütüneserlerindebelirtmeyekararvermişti.Binbirzincirebağlıolanbugününinsanınakarşıhakikiinsanı,hürinsanıtasvirediyor.“Hüradam”hakikateninsanolanadam,Nietzsche’nintakipedeceğiidealdir.Onubundansonrakieserlerindevebütünhayatıncaderindenderinemeşguledenbaşlıcasoru,beşerikültürproblemiidi.İnsanşimdikihaliileyetinemez;yükselmeye,dahaasilolmayaçalışmalıdır,insanbuyükselişinasılteminedecektir?İşteNietzsche’nincevapvermeyeçalıştığısorubuidi.

5.Nietzsche’ninİnsanGörüşüNietzschedaimakültürünkökleriniaradığı,enasli,enorijinalolan

kültürkaynağındanhareketetmekistediğiiçinfelsefeyefilolojiyolundangirdi.OnagöreeskiYunan,kahramaninsanlığınnumunesidir.Helenhuzuru,[148]sarsılmazahenkvesükûnudiyemeşhurolanvebirçokfilozofvefilologlarınYunanmedeniyetininbarizkarakteridiyegösterdikleriakıldevrieskiYunan’dasonradandoğmuşturvebirçöküntüalametidir.Yunanlılarınklasikdenençağındandahaeskiasırlarıntarihi,meselaHomerosşiirleri,Aiskhylos’untrajedileriinceleninceonlardabüsbütünbaşka,birruhunhâkimolduğugörülecektir.OdevrinYunanlılarıinsanınkendikendiniyaratmayamecburolduğunainanıyorlardı.Buadetailkçağmedeniyetindeilkdefaolaraktarihikuvvetlerinkaderineveilahlarakarşıinsanlarınisyanıidi:İnsanabilgiyiöğretmekiçinateşiçalanPrometheus’unkahramanlığı,Atlas’ın,Herakles’indilleredestanolanasikahramanlıklarıbununbaşlıcanumuneleridir.Budevrinmitolojisiinsanhakkında“trajik”birduyguilebeslenmiştir.Budevirinsanlarıkendilerinidaimadahaüstünkılacakbiridealistiyorlardı.NietzscheeskiYunanruhununbutrajiktemeliniSchopenhauerfelsefesinegöretefsirveifadeetmekistedi.EskiYunanlılarâleminesasınıniradeolduğuhakkındaadetabirnevisezgiyesahipidiler.Yunanmusikisi(kitrajediyidoğurmuştur)[149]buezeliiradeninifadesiidi.YineNietzschebiryandandaRichardWagner’inmüzikaldramınınmodernçağdaeskiYunantragedyaruhunucanlandırdığınakaniidi.İlkeserlerindenbiriolanMusikiRuhundaTrajedininDoğuşu’nunbaşlıcatemellerindenbiridebuidi.

NietzschedeSchopenhauergibisanatlarıplastikvemusikidiyeikiyeayırdıktansonra,sanatınözgelişimininbuikikuvvetarasındakimücadeledenveonlarınbirleşmesindendoğduğunusöylüyordu.BuikikuvvetApollonveyaDionysos’unfigürleriyletemsiledilmekteidi.Apollongüzelformların,güzelfertlerveinsanlarındehasıdır.Dionysosisetamtersineformlarıyıkar,fertlikleriyokeder.Varlığınesasındaâleminyaratıcısıolanbirliğedoğruyolaçar.Nietzsche’yegöremutasavvıflarınbelkieskiYunanmisterlerindeİran’ınCemsidayinindenmülhemolmaküzere“vecd”(extase)dediklerişey,manevihatt;onunanladığımânâdaasılhakikisarhoşluk,farklarınkalkması,fertliklerinkaldırılmasındanibaretolanbirbirliğinsembolüidi.[150]Apolloncusanat,esasındaklasiksanattır,formlarsanatıdır.Dionysoscusanatiseşekilsiz,formsuzsanattır:Musikidir.Buikikuvvetgerçektebirbirleriylemücadeleeder,nihayetbirnevimucizeilebirleşerek“tragoedia”yımeydanagetirir.

TrajediyidoğuranasılkuvvetDionysoscusarhoşluğunifadesiolanmusikidir.Hayalgücü,musikiningörülmezâlemineformvermekistiyor.Busuretlemythosvetrajedidoğuyor.Trajikmahiyetteolanmythos’tacoşkun

sevinç(lajoie)ferdinyokolmasındanilerigelmektedir.Bumetafiziksevinçferdiformlarveonlarınyokedilmesiüstündeherşeyintemeliolanezelihayatıfarkettiğimizzamanduyduğumuzsevinçtir:“Ezelihayatainanıyorum,”iştetrajedininkabulettiğişeybudurvebuhükümmusikinincoşkunsevincindençıkarılmıştır.NasılkitrajedininsahneleriarasındaçalışankorodaDionysos’utemsiletmektedir.NitekimsonradanOedipus,PrometheusgibitrajikkahramanlardaDionysos’unmaskesialtındameydanaçıkacaklardır.Bumuhtelifkahramanlararkasındagörünen,biricikdeğişmeyençehre,Yunantrajedisininasılkahramanı,Nietzsche’yegöremisterlerinDionysos’udur.Kendisindefertlikıstıraplarınıduyan,çocukluğundaTitan’lartarafındanparçalandığınımythos’larıntasvirettikleriinsan-tanrıdır.BuparçalanmahadisesiNietzsche’yegörevarlığınfertlerebölünmesine,parçalanmasınadelaletediyor.İşteDionysos’unasılıstırabınasebepolandabuparçalanmadır.Yunantrajedisindebirümitşarkısı,birsevinçmusikisiyükseliyor.Budabirliğinvebütünlüğünsaadetinedönüşükurtuluşutemsilediyor.Trajedi’ninalçalmasıYunantrajediyazarlarındanEuripides’ineserlerindebaşlamıştır.Euripides’deönplandageleneşyanınezelitemeliolanvarlıkdeğil,ferthalindeinsan,bütünözellikleriyletekinsandır.EuripidesbundandolayıeserlerindeApolloncudur:ODionysoscuruhunbirliğinikırmıştır.OrijinalolanDionysoscuvasfısilmiştir.Fakat,işinaslındaEuripidesbirsemboldenibarettir.Onunağzındankonuşandaimon,Sokrates’inzihniyetiileDionysoszihniyetiarasındaçatışmabaşlıyor.Sokrateszihniyetininsanatavedüşünceyegetirdiğiprensip,akılprensibidir.Hakîmfilozofagöregüzel,aklauygunolanşeydir.YeniprensipSokrates’iniçgüdüye,gayrimeşrufaaliyetekarşıtenkidindekendinigösteriyor.Sokratesiçgüdününkudretinehücumediyor;onudaimaaşağıvemenfibirdereceolarakgörüyor.FakathakikattebuithamYunandehasınınasılorijinalvasfınısarsmış,Yunangüzelliğinibozmuştur.Sokrates’indoktrinindeki“aklınüstünlüğü”yüzündenmeydanaçıkanveeskiYunandehasınaaykırıolanbuvaziyet,daimaonundaimon’uileifadeedilmekteidi.PlatondiyaloglarınagöreSokratesbazeninzivayaçekilirvekulağınagelenbirsesidinlerdi.Budaimakulağındaçınlayanvemüdafaahalindeonunimdadınayetişenilahibirsesti.BütüneskiYunandehasınagöre(veinsanlığıntemelkuruluşunagöre:Nietzschetefsirinde)içgüdümüspetkuvvet;akılisetenkitçibirmeleke,yanimenfikuvvetolduğuhaldeSokrates’teiçgüdüşüpheli,tehlikeli;menfikuvvet,akıliseyaratıcıbirmelekeolarakgörülmektedir.Nietzsche’yegöreSokrates’inakıldevriniaçışı,insanlığınçöküşününbaşlangıcıdır.[151]

İçgüdününtanrılaştırılmasıüzerinekurulmuşYunansanatınıvegüzelliğinitahripedenSokrates’inbuakılgörüşüdür.Sokrates’intesirialtındabulunanöğrencisiPlatondabütünyükseksanatkârkabiliyetinerağmen,Devletdiyaloğundaşairlerlealayediyorveonlarakendisistemindeyer

vermekistemiyordu.ÇünküPlaton’agöreşairlerineserlerikendinibilenakıldeğil,hüryaratıcıkudretinmahsulüdür.BununlaberaberkendisindekiedebidehaşevkiilePlaton,herşeyerağmenyinedebütünevvelkişekillerikendindetoplayanbirsanatşekliyaratmıştır.Platon’undiyaloglarındaeskiYunandüşüncevesanatınınbütünruhutoplanmaktaidi.[152]

Sokrates’in akılcılığının en göze çarpan noktalarından biri de onunbilgi ve ahlak bakımından son derece iyimserliğidir[153] (optimisme);insan,bugörüşegöreyalnızbilgisizlikyüzündenahlakikusuryaparveyagünahişler.Bilgiliadamaynızamandaiyidir,doğrudurvebundandolayıdamesuttur.Kaderininkârıdemekolanbuiyimserlik,trajiksanatıntamçöküşüdür. Akıl adına hareket eden iyimser diyalektik, musikiyitrajediden kovar, halbuki aslında trajedi musikininsembolleştirilmesindenibaretti.

BununlaberaberNietzsche’yegöreSokrateshayatınınsonunda,bumenfihareketindendolayıbirnevivicdanazabıduymuştu.Dostlarınadaimarüyasındabirhayalgöründüğüvekendineşusözleritekrarettiğinisöylüyordu:“Sokratesşarkısöyle.”Songünlerinekadarfelsefeninsanatlarınenyükseğiolduğundanemindi.FakatnihayethapishanedeilahisükûtakavuşmakiçinApollon’abirneşidebestelediveAisopos’unhikâyelerininazmakoydu.SertbirakılcıolanSokrates,akılâlemininötesindeondanbaşkabirâlemin,sanatâleminin,musikiâlemininbulunduğunuhissetti.

ModernçağdaSokrates’intesiriçokbüyüktü.Butesironunzamanındanberi(Hıristiyanlıkveİslamiyet’erağmen)fasılasızdevamederek“kuramsaladam”tipiniyarattı.Butip,aklınrealiteyibütünderinliğiveözellikleriyleberaberkavrayacağınakanidir.MaxScheler’intabiriilehomosapiensdediğimizantropolojikgörüşbusuretledoğdu.İlkveortaçağdayalnızspekülatifdüşüncevedogmatikmetafizikhalindegelişenbutip,moderndevirdemüspetvetecrübiilimşeklindedevametmektedir.Modernilminprensibibilgiilesaadeteulaşacağınakaniolan,herşeyibilgiiledüzelteceğindeneminolaniyimserliğinvehimvehayalidir.Fakatbazıüstünzekâlarbilgininbudeliceiddialarınakarşıgelmeyebaşladı.ModerndüşüncedeilkdefaKant,ondansonraSchopenhauerkültürümüzünesasınıteşkiledenmantıkiiyimserliğekarşısesleriniyükselttiler.Ovaktekadarmekân,zaman,sebeplikfikirlerineaklımızınveâleminmutlakkategorilerigözüylebakılıyordu.Kantbukategorilerinyalnızvarlığıngörünüşüneaitolduğunu,eşyanınmahiyetihakkındahiçbirbilgivermediklerinigösterdi.Bubuluşyenibirkültürünveyenibirfikirçağınınbaşlangıcıdır.

YenitrajikdevirmusikininRönesans’ınıaçtı.İlimdevrininmusikidekikarşılığı“opera”idi.Oradamusikisözünhizmetindeidi.Operadailimveakılzihniyetindendoğanmânâsızbiriyimserlikhükümsürmekteidi.Operaprimitifinsanı,altınçağıniyiliğinitasvireder.Kahramanıflütçalantatsızbirçobandır.Fakatoperadevrigeçti.Şimdi,Nietzsche’yegöreDionysoszihniyetininuyandığıbirdevrinbaşındayız.BudevrinkökleriProtestanlığıdoğuranReformhareketindedir.OradabaşlayansübjektifcoşkunlukBach’danBeethovenveWagner’ekadarbütünyenibüyükmusiki

şaheserlerinimeydanagetirdi.Wagner’inmüzikaldramındaDionysoscucoşkunluk,Nietzsche’yegöreilkdefaemsalsizbirşekildeifadeedilmiştir.

F.Nietzschebütünbufikirleri1871’deAlman-FransızharbisonundaneşrettiğiTrajedininDoğuşuadlıkitaptaanlatmaktadır.Filozofburadazafersarhoşluğuiçindekendilerinikültürcedeüstünzannedenkendimilletinekarşışiddetlibirözeleştiriyapmaktadır.Almanya’dayegânebeğenilecekşahsiyetlerolarakSchopenhauerveWagner’igörüyordu.ButenkitçidüşüncelerinşevkiilebirazsonraAktüel-olmayanDüşünceler’iyazdı.[154]Fakatbueserdemillikültürüneaitşiddetlitenkitlerindenvazgeçmediğigibi,fazlaolarakbeğendiğiikibüyükşahsiyettendeşüpheetmeyebaşladı.WagnersanatınınParsifal’deHıristiyanlıklauzlaşmasıonairadevekudretmedeniyetinamınazaafgibigörünüyordu.Wagnermusikisinibirinhitat(çöküş)alametisayıyordu.NietzscheaynızamandaSchopenhauer’unkötümserlikfelsefesialeyhinedöndü.Menfikarakterinehücumetti.Onagöreyaşamakiradesiniinkâretmek,yokluğuistemekmarazialametlerdir,zaafalametleridir.Yaşamaarzusununinkârıkarşısınahayatınneşevesevinçiçindekabuledilmesinikoymaklazımdır.Bütündeğerlerveyaratıcıkuvvetburadançıkacaktır.

SchopenhauerveWagner’denayrılığıNietzsche’nindüşüncesindebirintikaldevresiaçıyor.Budevredesanatvemetafiziğinyerinimüspetilimalıyordu.Budevretamolarakfilozofunİnsani,Fazlasıileİnsani(Humain,TropHumain)adlıeserindeifadeedilmiştir.(BueserVoltaire’inyüzüncüyıldönümüdolayısıyla1878’deneşredilmişti.)Kitapesasbakımındanmetafizikdüşüncenintenkididir.Filozofburadametafiziğinhatalarınınbaşlıcakaynağıolarakinsanıeşyanın(olguların)ölçüsügibialmasınıgösteriyor.Nietzscheburadaahlakınpeşinhükümlerinireddediyor.“Ahlakiinsan”kalbineenyakınolanın,eşyanınmahiyetinedeenuygun(engerçek)olduğunuzanneder.Buradafilozofunéthocentrisme’işiddetletenkitettiğinivevarlığıahlakaçısındangörmeninbirnevisafsatayakadargidenbüyükyanlışlıklarakapıaçtığışeklindekisertkanaatinigörüyoruz.Buşüphesizonuneskiinsanveahlakgörüşlerinehücumununbaşlangıcıidi.Akılbizimendeğerlitarafımızgibigörüldüğüiçin,âleminprensibinindeezelibirakılolduğunahükmolunuyordu.Fakatişinaslındaböylebirhükmünmeşruolmasıiçinhiçbirsebepyoktur.Âleminaklauygun(intelligible)olduğufikrindenvazgeçersek,aynıderecedetehlikelivegerçektenuzakolanhemiyimserlik,hemkötümserlikfikrindendekurtulmuşoluruz.İyimserlik,teologlarınvedogmatikmetafizikçilerintavrıdır.Onlarınherşeyinzekâveyaakıltarafındandüzenlendiğine,Allah’ın“mümkünolanâlemlerineniyisiniyaratmasılazımgeldiğine”kaniidiler.[155]Tamtersine,kötümserlikteologlarlavedogmatikmetafizikçilerlemücadeleedendüşünürleringörüştarzıdır.Fakateğerakılâleminaslıdeğilse,âleminmahiyetiakıllaaçıklanamazsa,bütünbuproblemdeğerinikaybedecektir.Şüpheyokki,âlemaslındaneiyi,nedekötüdür.“İyi”

ve“kötü”kavramlarıancakinsananispetlebirmânâifadeeder.Eşyanınveâleminbütününetatbikedilincemânâlarınıkaybederler.Realiteninkenditemayüllerineveiştiyaklarınuygunolduğunuzannedenlertamamenaldanmaktadırlar.Hayatımızvesaadetimizmetafizikgörüşlerimizetabideğildir.Epikuros’untanrılariçinsöylediğinimetafizikbilgiiçinsöylersek,hakîmcehareketetmişoluruz.“Böylebirdünyamevcutolsabile,onunlahiçbirmünasebetimizyoktur.”

BudüşünceleriilerisürdüğüsıradaNietzscheyeniinsangörüşünükısmenilimcibiryöndengeliştirmekteidi.AugusteComte’danmülhemolmaküzereinsanlığınilerlemesinindindenmetafiziğe,metafiziktenilmegeçmektenibaretolduğunuvebugelişmenindeferdingelişmesineuygunbulunduğunusöylüyordu.Önceinsandaçocukluğundadinihislervardır:Bunlarenşeditderecesineonyaşındavarır.Sonrapanteizmedoğrudöner.Odayerinimetafizikfelsefeyebırakır.Dahasonrametafiziktenşüphebaşlar;sanatbirincidereceyeçıkar.Nihayetilmizihniyetüstüngelirveinsanıtabiatilminedoğrugötürür.İnsanınfertolarakbugelişimiinsanlığınasırlarzarfındakigelişmesineuygundur.BununlaberaberNietzschemetafizikvesanathayranlığındakalmadığıgibiilimhayranlığındadafazlakalmadı.Esasenfilozofunpozitivistevrimfikrinibenimsemesiyeniinsangörüşünedeuygundeğildi.Verdiğimisalbazıinsanlariçindoğruolsabile,bununtamamenaksinigösterenmisallerdeeksikdeğildir.ErnestRenan’ınruhigelişmesibutarzdaolmuştur.FakatPascal’ınkitamamenaksinedir.Çocukluğundaşeditbirmüspetilimalakası,gençliğindemetafizikalakalarınuyanması,olgunyaştadinifikirlerindoğuşu.

Nietzsche’yidaimauğraştıranbaşlıcaprobleminsanveinsanikültüridi.İnsannasılvehangivasıtayladahaasil,dahaüstünolabilir?Busoruyaoöncesanatvemetafizikyolundan,sonrailimyolundancevapvermiştir.Fakatolgunlukeserlerindefarkınavardıki,nesanat,nemetafizik,neiliminsanıtamolarakasilleştiremiyor.Ohaldeinsandadahaköktenbirdeğişmeolmalıdır:İnsantipiesasındandeğişmeliveyükselmelidir.BusuretleNietzsche’nindüşüncesiinkılapçı(révolutionnaire)safhayagirdi.Evvelcekurulmuş,hazırbulduğudeğerleriyıkmak,yerlerineyenideğerlerikoymaküzerebütündeğerlerekarşıhareketegeçti.Busondevrefilozoftaikieserleifadeedilmiştirki,bunlarNietzsche’nin,hayatındanispibirhuzurakavuştuğudevreyeaittir.BueserlerFecir(Aurore)veNeşeliBilgi’dir(Legaisavoir).Obunlardagelenekçiahlakıtenkitetmektedir,bubilhassaFecir’inikincibaşlığıolan“AhlakPeşinHükümlerineAitDüşünceler”cümlesiyleifadeedilmişti.

Ahlakınköklerinedir?AhlakNietzsche’yegöreörfveâdetlereboyuneğmek,yanigeleneğeuygunyaşamaktanibarettir.İptidaizamanlardaherşeygöreneğe,örfveâdetlerebağlıydı.Âdetlerdenkurtulmakisteyeninsan

“ahlaksız”gibigörülüyordu.Bütünahlaklar,ahlakifikirlerveyasistemlerinbulunduğuyerde,filozofagöremutlakainsanihareketlereaitbir“değerlendirme”vardır.Budeğerlendirmedaimabircemaat,birsürüihtiyaçlarınınifadesidir.Sürüyefaydalıolanşeyfertlerindeğerinindeölçüsüdür.Ahlakifertsürügibidüşünmeyiöğrenir.Ahlakörfveâdetboyunduruğundankurtuluncaakılboyunduruğunagirmiştir.Sokrateszamanındaahlakınmeşhuremrişudur:“Kendinibil!”Fakathakikattebizkendikendimizibilmeyiz,hareketlerimizinsırfşuurluolduğunuiddiaetmektamamenvehimdir.Hareketlerimizinhakikisaiklerigayrişuuri(şuurdışı)temayüllerdirvebunlarbizimaklauygunhesaplarımızagiremez.Bizkendimizdeenkudretli,enaktifşeyibilmiyoruz:Budaiçgüdüdür.Bizicanlandırankuvvet,hareketlerimizinasıltemelibizimiçinkaranlıkkalırki,budarasyonelahlakıntesirinisondereceazaltır.NietzscheenmühimeseriolanZerdüştBöyleDiyordu’da(AlsoSprachZarathustra)tamamen,yeniinsanlıkgörüşününsongayesiolarakkoyduğuüstinsan(veyadahadoğrusuinsanüstü:Übermensch)fikrinitelkinediyor.Nietzschebufikirleinsanlarayükselme,“kendiniaşma,”herzamankendikendindendahaüstünolmaşuurunuvermekistiyor.BuradaaçıktanaçığaSchopenhauer’unkötümserlikveyoklukfelsefesinehücumediyor.Hayatıninkârıyerine,hayatabütünkuvvetiilesarılmayı,neşevesevinç(sürur)içindemücadeleyegirmeyikabulediyor.Yokluğakorkakçasığınacakyerde,insandaimadahaşiddetlimücadeleleregirmeli,dahakesif,dahaasilbirhayatyaşamalıdır.Bufikirinsanıiçindebulunduğuşartlarıaşmayasevkediyor.İnsanhayvanınüstüneyükseldiğigibi,kendivarlığınınüstüneyükselmelive“üstinsan”ıvücudagetirmelidir.Busuretleinsaneskideğerleriyıkacakveyenideğerleryaratacaktır.

VakıaZerdüşt’egöre“insanınşimdiiçindebulunduğusefalethalindekalmasıkabildeğildir.Şimdikihaliyleinsaneksiktir,sakattır.Bu,insanınbirparçasıdır,yoksabütüninsandeğildir.İnsanküçüktürveonunfaziletdediğişeykendiniküçültmüştür.Tevazuveçekinmeinsanıazşeylekanmayagötürür.İyilikbirzaafvebirbudalalıktır.”Zerdüştbenciliği(égoisme)övüyor.Onagöreinsanlığınenbüyükrehberleri,peygamberler,ancakinsanınkendimahiyetineuygunyaşaması,kendineeneminyoluaçmasınıtavsiyeetmişlerdir.Öyleyseinsanınşimdiiçindebulunduğuhalüstüneyükselmesizaruridir.Zerdüşt,“İnsanaşılmasılazımgelenbirşeydir,”diyor.Varlıklarınevrimindeinsanhayvanıaşmıştır,şimdideinsanınaşılmasılazımdır.İnsanınönündekihedefTanrıolmakdeğil,insanüstü(üstüninsan)olmaktır,işteNietzsche’ninyeniinsangörüşününbaşlıcagenelhatlarıbunlardır.

BugörüşedayanarakyenibirahlakkurmakisteyenN.Hartmann’agöredinproblemieskisindenfarklıbirşekilalıyor.Buyenidoktrinegöredeâleminprensibiolankuramsalbirşeyin,birmahiyetinbulunmasıimkânsız

değildir.BuXdetanrıcılığınveyapanteizmin,ondanfarklıbiranlamdaİslam’dakivahdet-ivücudun,rasyonelolsunveyaolmasınAllahfikriolabilir.Fakatbubildiklerimizvebilmediklerimizdemüstakilolanbirşeyvarsa,odaşudur:“Eğersorumluluk,hürriyet,vazifebasitkelimelerdenibaretdeğilse,eğerinsanınvarlığınıntekbirmânâsıolmasılazımsa,Allahmevcutolmamalıdır.”Nietzsche,nadireniyianlaşılanşukelimeleriyazıyor:“EğerAllah’larolsaydı,birAllaholmamayanasılkatlanacaktın?Demekki,Allah’laryoktur.”Bucümleilkdefaolarakpostulahalindekidinsizliği(ateizm)meydanaçıkarıyor.BudaKant’ınpostulahalindekidindarlığının(teizm)tamcevabıdır.N.HartmannEthikadlıeserinin“DeğerlerGayeliliğiveİnsanMetafiziği”adlıfaslındabupostulahalindekisorumlulukdinsizliğinisonhaddineçıkarıyorveonuadetabirnevi“ilmi”kesinliklekurmayaçalışıyor:Onagöreyalnızmekanikbirâlemdeveyahiçdeğilsegayeleregörekurulmuşolmayanbirâlemdehürbirahlakivarlığın,bir“şahıs”ın,(kişinin)varolmaimkânıvardır.Tanrı’nınbirplanagöreyaratmışolduğuveyainsandışındaherhangibirtarzdageleceğehükmedenbirTanrı’nınbulunduğubirkâinatta,buinsanahlakivarlıkolarak,şahıs(kişi)olaraksıfıraindirilmişdemektir.İkişıktanbiriniseçmeklazımdır:Yatabiatınvegenelliklevarlığıngayeliliğiyahutinsanıngayeliliği.Dahasıvar:Eğerâleminsanlaaynıözdenise(kiHartmann’agörebütünteolojilerbukanaattedirler),insanınkâinattakimevkiindeorijinalliğinimeydanagetirencihetkaybolur.İnsan,haklarındanmahrumkalır.Mahrumkalınansebepliktayini,mekanizmdeğildir,onatamtersineolarakidealvarlığınfikirlervedeğerlerininsırfobjektifsahasındasezgiilekavrananşeyirealiteyevermeimkânıvevasıtasınıbahşeder.Mekanizmhattaonunhürriyetininveşahsensorumluolduğuhâkimkarakterlerininaletidir.Fakatgelecekhakkındaheröncedentayinburadainsanıyokedecektir.HeinrichKellerbirgünaynıfikridahacesurşekildeM.Scheler’eyazdığıbirmektubundaifadeediyordu:“Eğeriyininvevazifeninmuhtevasınınneolduğunuahlakivarlıkolarakaçıkçabilirsemveanlarsam,âleminprensibindenbanane?Eğerâleminbirprensibivarsavebenimiyidiyekabulettiğimşeyleuyuşuyorsaozamanonudostumgibigöreceğimvetakdiredeceğim;fakateğeruyuşmuyorsa,beniyoketsebileampirikvarlığımdabütünidealimleonakarşınefretimiifadeedeceğim.”

Böylece“postulatlıdinsizlik”(ateizm)şeklindeilkdefaifadeedilenAllah’ıninkârıinsanakendisorumluluğundanmuafoluşu,kendibağımsızlıkvehürriyetininazalmasıduygusunuvermez;tamtersine,busorumlulukvebuegemenliğin(hâkimiyetin)enyüksekderecedetasavvuredilebilirolduğubusuretleanlaşılır.İlkdefaNietzsche,bunuyarıyarıyadeğil,fakatsonunakadaranlamıştı.Yalnızanlamışdeğil,aynızamandakalbininbütünderinliğiylebuhükmünneticelerinikabuletmişti.Hartmannburadaaynısuretteşöylediyor:“Allah’ınsıfatlarının(takdir-iezeli’nin,inayet-iilahiye’nin),insana

atfedilmesilazımgelir.”Fakataçıksöyleyelim:Comte’daolduğugibiinsanlığa,“büyükvarlık”adeğil,kişiye(şahsa)atfedilmelidir;ençokiradeyevesorumluluğasahipolan,ençokgenişliği,saflığı,kudretiolankişiyeatfedilmelidir.İnsanlık,kavimler,büyükkolektifheyetlerintarihi-bütünbunlarbutarzdabirkişiyehas,aydınlatıcıvemutlakdeğerimeydanaçıkartanbirçokinhiraflı(détourné)vasıtalarıtemsilederler-,insanlarınbazentanrılaragösterdiklerisevgi,saygıvetebcilionagöstermelidir.Donmuşbirinzivaiçindeelealınıncakişi(şahıs)gerekHartmann,gerekKeller’de,şuikidüzenarasındabulunur:Biryandanfiilengerçekmekanizm,öteyandan“idée”lerin,objektifdeğerlerinboşluğunaasılmışbirsaha(sphère)ki,hiçbirmanevivecanlılogos’a,dayanmamaktadır.İnsandüşüncesiveiradesiâleminseyrinebiristikametvermek,onabirmânâvebirdeğerkatmakiçinhiçbiryerdedayanakbulamaz.İnsannekendisininyapmasıgerekenvegerekmeyenşeylerionatebliğedenbirTanrı’ya,nedeeskimetafiziklerinedindikleriveisimleri“evrim”,“kâinatınterakkiye(ilerlemeye)meyli”veya“tarih”olandeğersizyarıdinikanaatlere,nihayetnedehangişekildealınırsaalınsın,kolektifiradelerebaşvuramaz.

Acababuantropolojiiçintarihnedir?TarihiOluşadlıeserindeKurtBreisigbusoruyacevapvermeyeçalıştı.Bucevapdoğruaddedilmesebile(kiSchelerbukanaattedir),“Varlıkvedeğerlerhakkındakionunhakikitarihi-şahsiyetçiliğiciddenderinleştirmişolduğulehindesöylenebilir,”diyor.Tarihinkolektifkuvvetleriburadasadeceinkâredilmişdeğildir(meselaTreitchkeveCarlyle’ın“insanlartarihiyaparlar”dediklerigibi),fakatkabuledilmişvebununlaberaberşahsisebepliğeindirgenmiştir.BuantropolojinintarihiyazmatarzıüzerinetesirinienbüyükvuzuhlatarihiçalışmalarakendileriniverenStefanGeorgeetrafındakiyazarlarda,bilhassaShakespeare,Goethe,Cesar,George,Hölderlin,Kleist’atahsisedilmişolanFr.Gundorf’uneserlerindebuluyoruz.Buantropolojiüzerinekurulmuştarih,kahramanlarvedâhilerin“manevifigürü”nünabidevifreskiveyaNietzschegibisöylenecekolursainsannevinin“enyüksekörnekleri”oluyor.

Schelerbubeşinsananlayışını,beştürlüantropolojiyimukayeselibirsurette(vehiçbirinitercihetmeksizin)izahettiktensonra,kendisinininsanhakkındadüşünceleriniİnsanınKâinattakiYeriadlıeserindeanlatıyor.[156]OnagöremedenibirAvrupalıya“insan”deyinceneanladığısorulmuşolsa,hemendaimabirbiriyleuzlaşmazüçfikirsistemikarşısınaçıkar:

I)Yahudi-Hıristiyangeleneğininfikirdünyası,

II)AntikYunankâinatı,

III)Moderntabiatilmivegenetikpsikolojiningörüşü.

Buüçüncügörüşegöreinsanyeryüzündekievriminsonneticesidir.O

diğerhayvanlardanancakkomplekslikderecesibakımındanayrılır.Fakatinsanıterkipedenenerjivekabiliyetleriptidaibirhaldeondanaşağıvarlıklardadamevcuttur.BusuretleScheler’egörebirilmiantropoloji,birfelsefiantropoloji,birdeilahiantropolojiolmaküzerebaşlıcaüçantropolojitipiilekarşılaşıyoruz.Fakatbugörüşlerarasındainsanhakkındabütünlüğüolanbirfikresahipolamayız.Schelerbudağınıklıktankurtulmakiçinburadainsanınözünühayvanvebitkiilekarşılaştırıyorveonunmetafizikdurumununorijinalliğinimeydanaçıkarmakistiyor.

İnsanınözelmevkiiniancakbiopsychiqueâleminbütünbünyesinitetkiksuretiyleortayakoyabiliriz.Schelerbununiçindehareketnoktasıolarakilmingösterdiğiruhikuvvetlervekabiliyetlerhiyerarşisinielealıyor.“Ruhsal”hadiseninhududu“canlı”nınhududuilebirleşir.Canlıdediğimizgerçeklerdekiesaslıvasıflardanbaşka,onlardabirdekendikendilerinikavramalarınaimkânveren“içsellik”(intériorité)dediğimizbirvasıfvardır.Bukarakterleobjektifhayathadiseleriarasındaevrimbünyesi,şeklibakımındanenmahrembirbirlikvardır.

Objektifolarakdıştancanlıvarlıkgibigörünenvesübjektifolarakiçtennefs(l’âme)olarakgörünen“ruhigerçek,”aşağıderecesindeşuurdışıteessüribirhamledenibarettirki,henüzduyumvetasavvurdanmahrumdur.Ruhihayatınbuilkderecesiniyineyalnızbitkilerdegörüyoruz.BununiçinonlardaFechner’inyaptığıgibişuurfarzetmeyelüzumyoktur.Bitkidegördüğümüzhayatınözüyalnızcadışadoğruçevrilmişbiritkidir(pulsion).Bitkilerin“teessürihamlesi”bununiçinextatique’tir.Yaniorganikhallerinbirmerkezetekrarintikaliburadakatiyenyoktur.Hayatkendinetekrardönmez.Eniptidaibirre-flexioonlardaeksiktir.Ziraşuurancakduyumuniptidaire-fleksio’sundagörünür.Budaimailkspontanehareketinkarşılaştığımukavemetlerineseridir.Sübjektifmanzarasıilebuyenihayatderecesi,“teessürihamle”insandadamevcuttur.İnsangenelliklevarlığınbütünesaslıderecelerinikendindetoplarvebütüntabiatondavarlığınınenmerkezibirliğineulaşır.İnsandaadetabitkivehayvanyaşamaktadır.Uykuinsanınnispetenbitkiyebenzediğişuuraltıbirhaldir.

6.İçgüdü,HafızaveZekâHayatınobjektifmertebelerindeteessürihamledensonragelen,esaslı

psikolojikşekiliçgüdüdür.Fakatbukelimeninanlamıbirçokçatışmalarasebepolacakşekildemüphemlikiçindedir.Schelerbubulanıklıktankaçınıyorveiçgüdüyüyalnızcanlınındavranışıdenenpsikolojikkavramabaşvuraraktarifediyor.Budavranışöncebirdışgözlem(müşahede)konusudurvetavsifedilmekister.Onundayanaklarıolanfizyolojikhareketlerbirliğinihesabakatmadan,çevreunsurlarınındeğişmelerisırasındatayinedilebilir.(Fizikivekimyeviuyarımlaradabaşvurmaküzerebuyapılır.)Hertürlüsebeplikaçıklamasındanmüstakilolarak,çevreunsurlarıdeğiştikçe,davranışınbirimlerivedeğişmelerinikavrayabiliriz.Vebusuretledebünyeleribakımındanmânâlı,muntazammünasebetlereldeedebiliriz.Davranışlaonugerçekleştirenfizyolojiksürecibirleştirmek“davranışçılar”ınhatasıdır.“Davranış”ındeğerigerekfiziki,gerekruhsalhadiseyekarşıtarafsızlığıdır.Yaniherdavranışaynızamandaderunihallerinifadesidir.Aynızamandahemfizyolojik,hempsikolojiktarzdaizahedilebilir.Psikolojikizahıfizyolojikizahayahutfizyolojikizahıpsikolojikizahatercihetmekaynıderecedeyanlıştır.Butarzdaanlaşılandavranışa“içgüdüdavranışı”deriz.BuradaScheleriçgüdülereaitbaşlıcavasıflarınincebirtasviriniyapıyor.Birhayvanıntasavvuredeceğiveduyacağışey,içgüdülerininçevrebünyesinenispetleaprioriolarakdüzenlenmişvetespitedilmiştir.Hatıralarıaynıkanunatabidir:Onlar“içgüdügayretleri”netabiolarakveonlarınkadrosundameydanaçıkarlar.Buradaçağrışımrabıtalarının,şartlıreflekslerinveegzersizlerinçokluğununikinciderecedetesirivardır.Ayrıcaevrimseyrindemerkezedoğru(afférent)siniryollarınınancakçevreyedoğru(afférent)yollardansonrateşekkülettiğinideilaveetmeklazımdır.

İçgüdüruhirealiteninveişleyişininçağrışımlıkompleksbünyelerdençokdahaiptidaibirşeklidir.Spencer’inzannettiğigibialışkanlıküzerinedayanandavranıştarzlarınınirsiintikaliileizahedilemez.Çağrışımmekanizmasınatabiruhisürecinaynızamandaiçgüdüdavranışlarındandahayükseksinirsistemlerindemahalleşmiş(localisé)olduklarınıgösterebiliyoruz.Beyninkışrkısmıyalnızbirçağrışımorganıdeğil,aynızamandadavranıştarzlarınaaitbirdissociationorganıdır.Ferdileşmişduyumlarvetasavvurlarvasıtasıileyaygınbütünlüklerekarşıkazanılanistiklal,harekettarzınaaitbiriçgüdüorganizasyonunanazaran,tatminedilecekbirtemayülünkurtuluşu,öncemânâdanmahrumolanotomatizmesuniolarakbirmânâvermeyeçalışanzekânınbaşlamasıgibibirçokhadiseler(genetikbakımdangörülünce),içgüdüdavranışınıngelişimininaynıderecedeiptidaimahsulüolabilir.Buhadiselercanlılarınferdileşmesi,ferdinnevindenkurtulmasıileparalelgibidir.Yalnızayrıunsurlarınbirleşmesiveyasentezideğil,yaratıcıayrılma

da(dissociation)hayatınevrimininesaslısürecidir.

Schelerbundansonraçağrışımlıveyabirleştiricihafızayıinceliyor.Onuüçüncüpsikolojikşekilolarakgörüyor.BuiptidaihafızanıntemeliPavlov’un“şartlırefleks”dediğişeydir.Bubakımdanyaratıcıhafızanıneserinioradaaramakyanlışolur.İnsangitgidealışkanlığınkölesioldukça,buhafızanınrolübarizleşir.Fakatbuhafızatarzıazveyaçokbarizolarakasılbütünhayvanlardahâkimdir.O,reflekskonusununmeydanaçıkışınındoğrudandoğruyaneticesiolarakdoğar.Taklit,kopya,tekrar,gelenekhadiselerinionabağlamakmümkündür.TelkinhadisesiveP.Schilder’egöresuniuyku(hypnose)hayvanlaraçokyakınolanbutemelhadiseninmanzaralarındandır.Bununlaberaber,oradaferdinöncekiruhihallerenazarandahaçokmeydanaçıktığını,sertliğinikaybettiğini,spontaneliğiniartırdığınıgörüyoruz.

Çağrışımlıhafızanınüzerindeyüksekhayvanlardapratikzekâgelişmeyebaşlar.Çağrışımlıhafızabirnevidüzelticikabiliyet(correctif)kazanırki,iştebupratikzekâdırveruhihayatındördüncüesaslışeklinivücudagetirir.Onunlasıkımünasebethalindeseçmegücü,tercihkabiliyeti,beğenmemeydanagelir.Zekâdavranışınıdaruhisürecihesabakatmadantarifedebiliriz.Bircanlıfertveyanevialışkınolmadığıyenivaziyetleremânâsıolanbirharekettarzıiletepkiyaptığızamanona“zekicedavranıyor”deriz.Butepkianidir,bilhassaarzununkoyduğuproblemihaliçinöncedenyapılmışteşebbüslerinsayısındanmüstakildir.İçvedışdavranışbirtemayülhamlesivazifesinigördükçevebirihtiyacıdoyurmayayardımettikçe,uzviyetetabizekâdanbahsederiz.Vebuzekâyapratikderiz.Ziraonunsonmânâsıdaimauzviyetinulaştığıveyaulaşamadığıbiraction’dur.Ruhibakımdanzekâyı,çevreninhemenoradaverdiğibirşeyveyadeğerhalininanisuretteanlaşılmasıdiyetarifederiz.Hayvanlar,bilhassayüksekanthropoide’lerin,şempanzelerinbudereceyeulaşıpulaşmadıklarıâlimlercehâlâmünakaşaedilmektedir.W.Köhler’inYüksekMaymunlardaZekâadlıeserinivebundansonrakitecrübelerinineşrettiğizamandanberidehenüzmünakaşabitmişdeğildir.SchelerburadaKöhler’inhaklıolduğunuveelealınanözneleriniptidaizekâfiillerinigösterdiklerinisöylüyor.Hayvanlarınyalnızcahafızaveiçgüdüyesahipolduklarınıvezekânınsırfinsanamahsusolduğunusöyleyenikincibirâlimzümresibununlaberaberhenüzsesleriniindirmişsayılamazlar.Köhler’intecrübelerihayvanınhedefinegitmesinigüçleştirenmanialarkoymuşvezekânınbirçokfiillerininondagerçekleştiğinigöstermişbulunuyor.Vebundansonraartıkeskikanaatteısraretmekpekdoğruolmayacaktır.Hattabutecrübelerçoğaldıkçagörülüyorki,bubakımdanhayvanlainsanarasındaancakderecefarkıvardır.

7.İnsanlaHayvanArasındaFarklarSchelerbundansonraeserininenmühimkısmıolan,insanlahayvan

arasındakiesaslıfarklarüzerindeduruyor.Bazıları,onca,bufarkızekâdagörürler.İnsandazekâveseçmegücüvardır,hayvandayokturderler.Vebubakımdanikivarlıkneviarasındaöz(mahiyet)farkıbulurlar.Fakatyukarıkiaçıklamalarbugörüşündoğruolmadığınıifadeetmektedir.Bazıları(DarwinveLamarck’tanhareketedenbütünevrimciler)hayvanındazekâyasahipolmasıkeyfiyetindendolayı,hayvanlainsanarasındaindirgenemezfarkfikrinikesinbirsurettereddederler.Onlarinsanınbirliğikuramına(homofaberfikrine)özelbirtarzdabağlanırlarvehiçbirinsanmetafiziğinimümküngörmezler.Schelerherikikuramıdareddediyor.Onca,insanınmahiyetinivedünyadakimevkiininözelliğiniteşkiledenşey,zekâ,seçmegücüdenençoküstünbirseviyededirveyetilernekadargenişletilirsegenişletilsin,buseviyeyeaslaulaşamaz.İnsanıinsanyapanbuyeniprensibinkelimeninengenişmânâsıylahayat,iç(psychisme)veyadış(vitalité)denenşeylealakasıyoktur.Buanlamdainsanıteşkiledenşey,“genelliklebütünhayatazıt”olanvehayatıntabiievrimineindirgenemeyenbirşeydir.Eğerbirşeyeindirgenirse,buancakâleminensontemeliolabilir.Yanihayatdahibutemellirealiteninkısmibirgörünüşündenibarettir.Yunanlılarböylebirprensibinvarlığınıkabuletmişlervebuna“akıl”demişlerdi.SchelerburadabuX’iifadeiçinanlamıdahayaygınolanbirkelimeyikullanıyor.Aklıdaihtivaetmeküzerefikirlidüşünce,sezgi,eidétiquemuhtevalarınsezilmesi,birsınıfheyecaniveiradifilleri(meselaiyilik,sevgi,nedamet,tebcilvs.)içinealanbuyenikavramımanevivarlık(geist:esprit)kelimesiileifadeediyor.Kendisindemanevilikbulunanveyamânâfiillerikendisindensadırolanmerkezeşahısveyakişi(personne)diyorveonuiçgörüşaçısındanelealınanbütünfonksiyonelhayatimerkezlerdenayırıyorvebunlara“ruhimerkezler”diyor.

Okadarsarihveokadaryeniolanbumanevilikprensibinedir?Eğermanevivarlık(esprit)enyüksekanlaşılışıilebilgininkendinehasbirneviise,“manevi”birvarlığınesaslıkarakterionunvarlıkbakımındanuzviyettenayrılması,hürriyeti,imkânı,hayattanmüstakilolması,hattabundandolayıdatemayüllerebağlıolanzekâsındandamüstakilolmasıdemektir.Böylebirmanevivarlık,artıknearzuyaneçevreyebağlıdır,“çevresindenkurtulmuş”tur.Fenomenologlarınkullandıklarıbirtabirle“dünyayaaçık”tır.Onunbirkâinatıvardır.

Çevresinin“mukavemet”vetepkimerkezlerini,hayvanıniçerisindeextatiqueolarakeridiği(yutulduğu)şartlarıo,nesnelerhalineyükseltebilir.Buobjektifâlemevekendivarlığına(présence)hayatitemayüllersistemininveonlarınuzantısındanibaretduyuorganlarıvefonksiyonlarınınyüklediği

hiçbirsınırlamaolmaksızın,bunesnelerin“oradaoluş”larını(dasein)kavrayabilir.

Manevilik(esprit)ohaldeobjektifliktir;eşyanın“şöyleoluş”u(sosein)iletayinedilmişolmaveonacevapvermekabiliyetidir.Maneviliğin“dayanak”varlığıkendisinenazarandışarıdaolanrealiteileesaslımünasebetleridinamikbakımdanhayvandakinintamamenzıddıolanbirvarlıktır.Hayvanda(derecesiherneolursaolsun)heraksiyon(etki),hertepki(zekâtepkisidedahil)onunsinirsistemininfizyolojikbiristidadındançıkarki,onadaruhibakımdantemayüllerinitkileriileduyuidrakibağlıdır.Butemayülleriilgilendirmeyenşeyverilmişdeğildirveverilmişolanşey-yalnızarzuveyanefretegöre-mukavemetmerkezihalindeverilmiştir.Birhayvanınçevresinekarşıdavranışınımeydanagetirendramınbirinciperdesi,daimapsiko-fizyolojikbirhaldenbaşlar.Çevreninbünyesidaimafizyolojiktabiatatamamenvehayvanınmorfolojiktabiatınadolayısıylauygundur:Bünyevetabiatkesinbirfonksiyonelbirlikteşkilederler.Hayvanınçevresindenkavrayabileceğivefarkedebileceğiherşey,onaverdiğibünyenineminsınırlarıiçerisindedir.Budramınikinciperdesiçevredefiilibirdeğişiklik(modification)yapmaktanibarettir.Buradaüçüncüperdedoğarki,odapsiko-fizyolojikhalinşekildeğiştirmesidir.Hayvandavranışıohaldeşöylebirşemayagörecereyaneder:

A——ÆA=Hayvan

M——Æ

M¨——M=Çevre

Kendisindeobjektifruh(geist)bulunanvarlık,gelişinetarzıtamamenzıtbirgidişe(conduite)sahiptir.Buyenidramınbirinciperdesiinsanidramdır:Davranışöncenesnederecesineçıkarılmışsezgiilekavrananbirbütünün“şöyleoluş”u(sosein)ilehareketegelmiştir.Busaikinözüinsanuzviyetininfizyolojikyetisinden,itkilerinden,çevrenindışmanzarasındanbağımsızdır.İkinciperdedeserbestolarakhareketedenkimseninmerkezi,başlangıçtatutulmuşbiritkiyidurdururveyaserbestbırakır.Üçüncüperdebirşeyinobjektifliğininşekildeğiştirmesidir.Kendideğerivekesinkarakteridenenmişbirşekildeğiştirmedir.Bu,“dünyayaaçılış”ınşeklideşudur.

H¨——H=İnsan

M——Æ

——ÆM=Âlem(dünya)

Budavranış,doğduğuandanbaşlayarak,mahiyetçehudutsuzbirgelişmeyeelverişlidir.İnsanohaldehiçbirhuduttanımayan“dünyayaaçık”birvarlıkgibidavranabilenX’tir.Hayvanınnesneleriyoktur;oyalnızgittiğiheryerekabuğunubirbünye(structure)gibigötürenkaplumbağatarzındaçevresiiçinedalmışolarakyaşar.Obir“çevre”yibir“dünya”yapankendinehasbir“gerileme”yeve“cevherleştirmeye”kabiliyetsizdir;nitekimokendiheyecanlarınıvetemayüllerinisınırlayan“mukavemet”merkezlerininesnehalinedekoyamaz.Scheler’egörehayvanözbakımındanbuorganikhallerekarşılıkolanhayatirealiteyebağlıdır.“Objektifolarak”kavrayamaksızınonaangajedir.[157]Nesneolarakvarlığınvaziyeti“objektifruh”unmantıkimanzarasınınformelkategorisidir.Duyguhamlesiduyumlardan,tasavvurlardan,şuurdanmahrumolanbitki,organikhalleriiçeridehiçbiryankı(akis)bırakmayacakderecedeçevresinebüsbütündalmışisede,hayvanaynıdalış(extase)derecesindedeğildir,çünküondaduyumvehareket(motorium)ayrıdır.Bedenşemasıveduyumuhtevasısinirmerkezlerinetekrarnakledilmiştir,osankikendikendineyenidendönmüştür.Onunbirbedenşemasıvardır.Fakatçevresindedalmışolarak,kendidavranışınadevameder(hattazekâfiillerindendahi).

Hayvandabedenşemasıvemuhtevasınınbutekrarintikalineaykırıolarakinsandaobjektifruhfiili(manevifiil)özübakımındaniçeçevrilen(réflexif)fiilinbirikinciderecesine,birikincibuutabağlıdır.Schelerbufiilivegayesinibirleştiriyorvebu“merkezleşme”ninhedefine“kendişuuru”veyamanevifaaliyetmerkezininkendikendisihakkındakişuurudiyor.Hayvandaşüphesizbitkidenfarklıolarakşuurvardır;fakatLeibniz’ingörmüşolduğugibikendisininşuuruyoktur.Okendinesahipdeğildir,kendinehâkimdeğildirvebununiçinonunkendikendisihakkındaşuuruyoktur.Merkezleşme,kendişuuru,aslındatemayülemukavemetedenvarlığınesneleştirmeyetisiveimkânıparçalanmaztekbirbünyemeydanagetirirki,budayalnızinsanaaittir.Bu“kendi”şuurununteşekkülü,objektifruhunmümkünkıldığıvaroluşunbuyenimerkezleşmeveiçeçevrilmederecesideinsanınikincikarakteristiğinidoğurur.İnsan“kâinat”ınbuutlarınagöre“çevre”yiyalnızbüyültmeklekalmaz,aynızamandakendifizyolojikveruhikuruluşunadaobjektifolarakbakabilir.Vesırfbununiçinoyaşamaktanisteyerekvazgeçebilir.Hayvanişitirvegörür,fakatişittiğinivegördüğünübilmez,onunnormalhalinekendimizikoymakistersek,insandaçoknadirolarakkendindengeçme(extase:dalma)hallerinidüşünmeliyiz.Bunusuniuykunun(hypnose)sonsafhasındagörüyoruz:Bazısarhoşedicizehirlerialdıktansonraveyahertürlüçılgıncasarhoşluk(orgie)ibadetlerindeolduğugibi,ruhufelce

uğratantekniklerdebugörülebilir.Butemayüllerdençıkanitkileridahihayvankendiitkilerigibiyaşamaz,çevreyeaitşeylerindinamikçekmeleri(traction)veitmeleri(repulsion)gibiyaşar.Bazıvasıflarıilehenüzhayvanayakınolaniptidaiinsandahi“buşeydenkorkuyorum”demez,fakat“şeytabudur”der.Hayvanınitkilerindeveonlarındeğişmesindegörünenvepsiko-fizikhallerininşekildeğiştirmesisırasındasüreklilikteminedebilen“irade”siyoktur.Denebilirki,birhayvandaimabaşlangıçta“istediği”ndenbaşkabiryerevarmıştır.Tamtersine,“insanvaatedenbirhayvandır”demekNietzsche’nindoğruvederinbirgörüşüdür.

M.Scheler,realitedeiçerilik(intériorité)vekendilik(ipséité)bakımındanelealınırsabizegörünendörtesaslıdereceolduğunusöylüyor.Uzviolmayanşeyler,buikivarlıktarzındantamamıylamahrumdur;ontolojikbirsurettekendilerininaitolduklarıbirmerkezlerideyoktur.Buobjektifâlemdemoleküllere,atomlara,elektronlarakadarbirölçübirimiolarakgösterdiğimizşey,yalnızcacisimlerifiilenveyadüşünceilebölmegücümüzebağlıdır.Hercisimancakbaşkacisimlerüzerindeetkisinin(tesirinin)belirlimekanizmasınanispetleböyledir.Tamtersine,canlıvarlıkdaimaontiquebirmerkezdir.Ve“kendi”mekâni-zamanibirliği,kendifertliğinibizzatkurar;bunlarbiyolojikşartlarabağlıolanbizimfaaliyetimizdençıkmazlar.CanlıvarlıkkendisinisınırlayanbirX’tir.Genişlemehadisesinizamandagerçekleştirenvemekâniolmayankuvvetmerkezleri(kiScheleronlarıncisimimajınıntemelisayıyor)birbirleriüzerinekarşılıklıolaraktesiredendinamiknoktalarınmerkezleridir.Bitkininduygululukhamlesibirmerkezevebirçevreyesahiptirki,oradabüyümesinispetenaçıkolancanlı,muhtelifhalleritekrarkendinedönmeksizinçevresinedalmıştır.Fakatbitkidegenelliklebir“içtenlik”vardır.Vebundandolayıocanlıvarlıktır.Hayvandaduyumveşuurvardırveondauzviyetinhallerinintekrarintikaletmesiniteminedenbirmerkezdebulunmaktadır.Budurumdao“kendikendisineikincidefaverilmiş”demektir.Halbukiinsanüçüncüdefakendişuurundadır.Budabütünruhsalhadiselerinobjektifleşebilmegücüsayesindedir.Şahsı(kişiyi),insandauzviyetinveçevreninkarşıkoymalarınahâkimolanbirmerkezgibitasarlamalıdır.Schelerilkvarlığınkendineçevrilişinindaimadahaartarak,nihayetâleminkuruluşundakendiidrakineveinsandakendininbütünolarakkavranmasınavarıncayakadaryükselenbir“mertebelenme”yaptığınısöylüyor.

Scheler’ininsanbünyesihakkındaverdiğibuaçıklama,insanaaitbirçoközelliklerinanlaşılmasınıteminetmektedir.Somutşeyvecevherkategorisinetamamensahipolanyalnızinsandır.Yüksekhayvanlardahionatamsahipdeğildirler.Kendisineyarımkırıkcevizverilenbirmaymunbunugörüncekaçar.Ceviztamamenkırılmışolduğuzamanonuyer.Hayvaniçinşeyesaslıdeğişikliğeuğramamıştır,başkabirhaledeğişmiştir.Hayvandagörme,tatma,

kokualmapsiko-fizikfonksiyonlarınırealiteninçekirdeğine,somutbirşeyebağlayacakbirgüçyoktur.Bundanbaşkainsanöncedentekbirmekânasahiptir.Körünmekânidrakineaittecrübedebuhalgörülür.Hayvandaisetikelşeylerinidrakindenöncetekmekânasabitbirşekil(form)verenmerkezibirfonksiyonyoktur.Ondahelebütünduyuverilerininaynızamandakavranmasını,aynıcevherleşmişdünyayanispetedilmesiniteminedenkendikendinemerkezleşme(auto-concentration)gücüyoktur.Hayvanyaptığımevziîhareketlerlebağımsızolarakistikrarlıbirfon(background)halindedevamedenhakikibirâlemmekânınıbilmez.Onda,aynısuretle,insanzihninintemeliniteşkiledenboşmekânvezamanformlarıyoktur.Buformlar,ancakarzularıdoldurulmuşolmaktanziyade,tatminedilmemişolanbirvarlıktameydanagelirler.Bütündışduyumlardanöncegelenmekânvezamanhakkındakiinsansezgisininkökü,kendiliğinden(spontané)uzvihareketevebelirlibirdüzenegöretesir(action)imkânındadır.Doldurulmamışolanarzularımızın,beklemelerimizinhissesine“boş”diyoruz.Bundandolayıilkboşlukkalbimizinboşluğudur.Temayüllerimizindaimatatminedilmemişolmaları,âlemintabiisezgisindemekânvezamanıninsanaboşformlar,herşeydenöncegelenformlarolarakgörülmesinesebepolmaktadır.Yalnızinsankişiolmasıbakımındankendiüstüneyükselebilir,mekân-zamanıâleminüzerindekibirmerkezdenbütünü(kendimizdedahil)bilgisininnesnesiyapabilir.Fakatinsanınâlemi,bedeniniveruhunu(psyché)nesneleştirmefiilleriniicraedenbumerkezinkendisi,buâleminbir“parça”sıolamaz;bununiçinonamekândavezamandabiryerayırmakimkânsızdır.Oancakgerçeğinenyüksekprensibinebağlanabilir.Böyleceinsan“kendineveâlemeüstünvarlık”tır.Böyleolduğuiçinkendivarlığınahükmolunmayıgerektirenistihzayaveşakayadakabiliyetlidir.Kant,transandantalinceidrakeaitderinkuramında“hertürlümümküntecrübeninvebusuretledebütüntecrübenesnelerininşartıolan“cogitare”nin(düşüncenin)buyenibirliğiniözündenizahetmişti.(Yalnızdıştecrübeyideğil,kendiiçhayatımızıkavramayaimkânvereniçtecrübeyide.)BusuretleilkdefaKantobjektifruhu(geist)ampirikruhüstünekoymuşveruhunsadecebirnevicevher-ruhunfonksiyonlarızümresiolduğunuinkâretmişti.

8.KişiveFikirYaratmaOlarakİnsanSchelerböylecegeist’ınüçüncübirgerektirmesinimeydanaçıkarıyor:O,

kendisinesneolmayakabiliyetsizolanbiricikvarlıktır.Osafaktüelliktir,yalnız“akt”larının(fiillerin)hürtamamlanışındanibarettir.Objektifruhunmerkeziolankişinenesneolarak,neşeyolarakmevcuttur,oyalnızcakendikendisinegerçekleşen“akt”larorganlaşmasınınbirşeklidir.Ruhiolanşey“kendikendine”gerçekleşmez.Bu,zamandakibirvakalarserisidirki,objektifruhumuzunmerkeziilekaimdir.Fakatşahsımızın(kişimizin)varlığıiçimizeçevrilmeksuretiyledeonayönelebiliriz.Onunesneleştirmekimkânsızdır.Başkalarıdakişiolaraknesneleşemezler.Başkasınınmahremliğiniancakonunfiillerinionunlabirlikteicraetmeksuretiile,onuniradesiyle,sevgisiile“aynılaşmak”üzerekavrayabiliriz.Nitekim,onunlabirliktebunlarıicraetmeksuretiyledebubiricikgeist’ınfiillerineiştirakedebiliriz.Eğerinsanşuurundanmüstakilolarakbudünyadabirfikirlerdüzeniningerçekleştiğineinanıyorsakveeğerenbaştakivarlığaonuhassalarındanbirigibiatfediyorsak,fikirle“akt”ınözdenbağlantısınıprensipitibariylekabuletmeliyiz.Augustinus’tanberiidée’ler[158]kuramıgerçektenöncekibirfikri(ideaanteres),yaniâleminfiilirealitesindenöncebiryaratılışplanınınvarlığınıkabuletmişti.Fakatfikirlerşeylerdenönceveondansonradeğildirler,onlarlaberaberdirlerveezeligeist’taancakâleminsürekliyaratılışı(creatiocontinua)ilemeydanagetirilmiştir.Fikirleridüşünürkenbuezeligeist’ınfiillerineiştirakettiğimizzaman,sadeceöncemevcutbirşeyibulduğumuzvekeşfettiğimizsöylenemez:Fakathakikattebizeşyanınprensibinegöreezelisevgiyebağlıfikirlerivedeğerleriçıkaranyaratışfaaliyetineiçtenkatıyoruz.Geist’ınorijinalliğinidahaiyitasarlamakiçinsırfmaneviolanbirfiile,fikiryapmafiiline(idéation)dikkatetmeliyiz.Buhertürlüteknikzekâyayabancıolanbirfiildir.Meselazekâyaaitbirmeseleelealalım:Buradaşimdikolumağrıyor,buacınasıldoğdu?Bundannasılkurtulabilirim?Busorularacevapvermekmüspetilminişidir.Fakataynıacıyıbenenyüksekderecesindegenelliklebuâleminelemden,acıdan,ıstıraptanhaleldarolduğuşeklindebirmisaldekavrayabilirim.Soruozamanbaşkalaşır.Şimdiburadaduyumkeyfiyetibiryanabırakılırsa,“asılacı”dediğimşeynedir?“Genellikleacı”gibibirşeyinmümkünolmasıiçingerçekprensipnasılkurulmalıdır?Buddha’nınşuçoktanınankonuşmahikâyesiböylebiridéationiçingenelbirmisalvermektedir:Yıllarcababasınınsarayındayapayalnızyaşadıktansonra,prensbirhasta,birfakir,birölügörüyorveşimdiburadavarolanbuüçmümkünveridehemenâleminözüneaitbasitmisallerserisinibuluyor.Descartesbirbalmumuparçasıüzerindedüşünürkencismineidétiquebünyesinihallediyordu.Geist’ınortayakoyduğuhepbutürlüsorulardır.Bütünmatematikilimlerböyleproblemlereaitmisallerledoludur.“Üçşey”in“miktar”ınaaitbirtriage’dainsanüçsayısınışeylerdenayırabilir

vemuhtarbirnesnegibialabilir.Hayvanbunabenzerhiçbirşeyyapamaz.Âleminözüneaitbünyelerigözlemlerdenbağımsızolarakkavramak:İşteidéationbudur.Böyleceeldeettiğimizbilgibütünmümkünşeylerinsonsuzüniversalliğiiçingeçerdeğerdedir.Vebizimzorunsuz(contingent)duyarlılığımıza,tecrübelerimizebağlıdeğildir.Böyleceeldeedilenbedihibilgilerduyutecrübemizinsınırlarıötesindemuteberdir.OnlarabizKant’ınifadesiileaprioridiyoruz.Buözbilgilerininçokfarklıikifonksiyonuvardır:1)Bütünmüspetilimlerverimlibirgözlemin,muhakemelizekâtarafındankullanılantümevarımvesonuçlamanınilkistikametinibizegösterirler.Hegelbunlara“mutlak’aaçılmışpencereler”diyordu.Şuradaoluş(dasein)ileözü(wesen)ayırmaistidadıinsanzekâsının(geist)esaslıkarakteriniteşkileder.İnsanınözünüteşkiledencihetLeibniz’indediğigibibilgideğildir.Fakataprioriözün(mahiyetin)kavranmasıveyakavramaistidadıdır.Bu,Kant’ınfarzettiğigibi,aslaaklınsabitbirorganlaşmasınıgerektirmez.Tamtersine,rasyonelbünyeprensipbakımındantarihideğişmeyebağlıdır.Yalnız,bizzatakılbueidétiquebedahetlerin“işleyişleri”(fonctionnalisation)ile,devamlıolarakyenidüşünme,sevmevedeğerlendirmeformlarınıyapmayavegeliştirmeyeistidadıvekabiliyetiolmaküzeresabittir(constante).

İnsanınözünedahaderindennüfuzetmekistersekidéationfiilinegötürenfiillerinbünyesinitasavvuretmeliyiz.Şuurluveyaşuursuzolarakinsaneşyanınrealitesini,karakterini“taliketmek”ten(açıktabırakmak)ibaretbirnevitekniktatbikeder.Hayvantamamensomutolanıniçindevegerçekteyaşar,oburadaveşuradadır.İnsanahasolanşey,burealitetarzınaenerjikbirsurette“hayır”diyerekkarşıkoymaktır.BuddhavePlatonbunuçokiyigörmüşlerdi.Platon’agöreruhancakdünyanınduyumuhtevasındangözünüçevirmekveşeylerinasliprensiplerinikeşfetmekiçin,içeçevrilmeksuretiyleidée’lerigörmeyemuvaffakoluyordu.Husserlaynıfikirdenhareketederekbir“fenomenolojikindirgeme”iledünyadakizorunsuz(contingent)eşyanınvarlığınıparanteziçinealır.Buindirgemefiilininnasılmeydanageldiğinianlamakiçinrealiteduygusununhakikimahiyetinibilmekgerekir.Realiteintibaı,işaretedilebileceközelbirduyumdaverilmişdeğildir(mavi,sertvs.gibi);idrak,hatıra,düşüncevebütünmümküntasavvurfiilleribizebuintibaıveremezler:Onlarınverdiğieşyanınşöyleoluşundanibarettir.Asla“şuradaoluşu”değildir.“Şuradaolan”ıbizeverenöncefarkettiğimizâlemsferininbizemukavemetettiğiduygusudurveşüphesizbizimhamlemize,temayülümüze,hayaticehdimizegörebirmukavemetvardır.İptidairealiteduygusu“âleminmukavemeti”duygusuolmakbakımındanhertürlüşuurdan,tasavvurdan,idraktenöncegelir.Enfazlabaskıyapanduyuidrakidahisadeceuyarımtarafındanşartlandırılmışdeğildir.Enbasitduyununolmasıiçin,aynızamanda“temayül”tarafındanidareedilenbiryönelme(orientation)olmalıdır.Bizicanlandıranhayathamlesininbirhareketiruhihertürlüidrak

imkânınınayrılmazşartıolduğuiçin,çevredekicisimlerinhayallerinimeydanagetiren,hamlemizekarşıkuvvetmerkezvealanlarınıkoyanmukavemetleridrakinhenüzşuurlukavramaderecesineçıkmadığıbirzamandaduyulmuşlardır.Demekki,realiteduygusuâlemtasavvurumuzutakipetmez,ondanöncegelir.ŞuhaldeSchelersoruyor:Buenerjik“hayır”deyişnedir?Âlemigerçekolmaktançıkaranveyaidée’leştirennedir?Bu,Husserl’indediğigibi,varoluşunhükmünüdurdurmakdeğildir;buradadahaziyaderealitekarakterinikaldırmak,yoketmekbahiskonusudur.Burealiteduygusunu,bütünvebölünmemişduyguyukaldırmak,bu“dünyaürküntüsü”[159]Scheler’indediğigibi“ancaksafformlarınbulunduğubölgelerdekaybolur.”Eğerşuradavaroluş(dasein)“mukavemet”ise,buzahitçegerçektenuzaklaşmafiili(âlemonanazaranherşeydenöncemukavemetolarakgörünen)hayathamlesininilgasından,lüzumsuzbırakılmasındanibarettir.Fakatbufiil,manevilikdediğimizbuvarlıkonuifaetmektedir.Buduyguhamlesininmerkezini,safisteyişhalinde,tesirsizbırakabilenyalnızgeist’tırvebizonunlagerçeğeulaşmaimkânınıbulmaktayız.

Öyleyseinsankendiitkilerinidurdurarak,hapsederek,onlarasomuthayalvetasavvurgıdasınıvermeyerekşedittitremeleriçindegeçirdiğibuhayatakarşı(prensipbakımından)zahitçebirtavıralabilir.Şöyleki,realiteyedaima“evet”diyenhayvanlakıyasedilinceinsan“hayırdiyebilenvarlık”tır.“Hayatınzâhidi”dirverealitedenibaretolanherşeyekarşıezeliitirazedendir.Varlığıburjuvaruhununbedenhalinialmasındanibaretolanhayvanakıyasedince,insanaynızamandaezeliFaust’turki,daimakendinikuşatanrealiteyletatminedilmemiştir.Daima“buradaşimdiveşöyle”olanvarlığınve“çevre”sininhudutlarınıtecrübeyeaçmıştır.Bilhassaheranbulunduğugibi,kendişahsirealitesindenkaçmayasusamıştır.FreudbuanlamdaHazPrensibininÖtesindeadlıkitabındainsanı“temayüllerinihapsedenvarlık”diyetasviretmektedir.Veyalnızböyleolduğuiçindirki,insankendiidrakdünyasınınüzerinemealmahiyettebirmakulâlemikatabilir,öteyandandakendisindekigeist’a,manevivarlığahapsedilmiştemayüllerdeuyuyan“enerji”yiderecederecekatabilir.Hasılı,insankendiiçgüdüenerjisinimanevifaaliyeteyükseltebilir.

VIII

ManeviDeğerlerI(Sanat)

1.DeğerlerMertebelenmesiveSanatİnsanı,ötekimevcutlardanayıranmanevivarlığın(geist)olduğunu

görünce,bumanevivarlığınnelerdeobjektifleştiğinisormakyerindeolur.İnsanmanevivarlıkolarakbirdeğerlerdünyasıiçindeyaşamaktavebudünyayıeniptidailerindenbaşlayarakenulvilerinekadarmertebelendirmektedir.Öyleyseinsanbirdeğerlermertebelenmesi(hierarchie)kurmaktadır.Herdeğermertebelenmesibirinsantipine,insanfelsefesinekarşılıktır.Natüralistbirinsangörüşündedeğerlermertebelenmesininzirvesindehayativeteknikdeğerlerbulunur.Buradaanladığımızmânâdamanevibirinsangörüşünde,değerlermertebelenmesininenaşağısındahayatideğerlergelmeküzerederecederecemanevideğerlereyükselmekgerekir.MaxSchelermanevideğerlerskalasındaahlakideğereözelbiryerayırmıyordu.Onagöre“ahlakideğer”bütündeğerlerarasındaüstünolanıaşağıolana“tercihetme”fiilindekendinigösterir.Herdeğerlendirmedebirkarşılaştırma,birtercih,birseçmebahiskonusudur.Halbukihertercih,herseçmeahlakibirfiildeğildir.İkisanateserindendahamükemmeliniötekinetercihederiz.Buradahiçbirahlakifiilyoktur.Nitekimbirsanatveyahukukdeğerinihayatibirdeğere(sırfüstünolduğuiçin)tercihederiz.Buradadaahlakifiildenbahsedilemez:Birsanateseriniyiyecektenüstüngörmek,yahutkanunundeğerinisanattanüstünsaymak(ayrıayrıaçılardan)beğenilecekhareketlerolmaklaberaber,doğrudandoğruyaahlakifiilsayılamazlar.

Manevideğerlermertebelenmesinegirebileceksayısızçeşitarasındanbizbaşlıcaüçüüzerindeduracağız:Bunlardasanat,ahlakvedindir.Buseçmeyineyegöreyaptığımızışuşekildeaçıklayalım:insanmanevivarlıkolarakeşyayınesneleştirmekte,çevresinibir“dünya”halinegetirmektedir.Bunesneleştirmeherşeydenöncebirimaletme,verilerdennesneleryaratmaşeklindemeydanaçıkar:İnsan,eliyleveyaaletlerledokuduğuçadırbezinden,yaptığıpirogue’tan,[160]kurduğuabidelerevebüyüktransatlantiklerekadarhepsinihomofaberolarakyapmaktadır.Fakatinsanınbu“imaledici”fonksiyonuaslatekbaşınaalınamaz.Çünkübufonksiyonbiryandanşemalarvekavramlarlabilmefonksiyonuna(homosapiens),biryandandainsanıneğlenmevezevkalmafonksiyonuna(homoludens)bağlıdır.Herimalfiiliteknikbirfiilolduğukadardabilgivesanatfiilidir.Bununlaberaber,insanınnesneleştiricifaaliyetindekendisiyle“dünyası”arasındaenderinbağlantışekli,buüçfonksiyonarasındansanattır.Çünküsanathembirşeyyapmak,hemdehoşagidenbirşeyyapmakdemektir.Oradaverilerdenmeydanagetirilmişheryaratışfiili,verilereolduğukadarbunlarıkullanan,yoğuran,terkipedenözneyedeaittir.Adetahersanatfiilindeözneveverilerberaberçalışmaktadırlar.Sanateseriyalnızbelirlibirhayatifonksiyonugörsündiye

değil,ofonksiyonüstündedaimaözneilenesnearasındakibağlantıyıdevamettirsindiyemeydanagetirilir.Birtesti,suiçmekiçindir.Suyusızdırmamakşartıylakirlitopraktandaolabilir.Fakattestininüzerinisırlamak,boyamak,testiyeenahenklivetenasüplüşeklivermeyeçalışmaksanatçınınişidir.Sanatçıbunlarıniçinyapar?Çünkütestiilesuyuiçenarasındakimünasebetiğretibirmünasebetdeğildir.İnsanyaşadıkçasuiçecektirvebelkideaynıtestilerdeniçecektir.Aletlerleoaletlerikullananlar,işlerleoişleriyapanlararasındaruhibirahenkolmalıdırki,bualetlervebuişlerdenendevamlıeserlerbeklensin.Yapılmış[161]şeylerveişlerleinsanarasındakibudevamlımünasebet,özneilenesnearasındakibukaynaşmasanatımeydanagetirir:Nesne,özneninritminiveifadesinialır.Öznedenesneninşartlarınavezaruretlerinebağlanır.FakatnesneileöznearasındakibumünasebetVolkelt’ingösterdiğigibimantıkideğil,mantıkdışı(alogique)birmünasebettir.Yalnızcapratikfaydayacevapveren,“gündelik”biristeğinmahsulüolanşey,oradadevamlı,sankiebedibirşeyhalinegelir.

Sanatdeğeribundandolayıteknikvehayatideğerlerinüstündeyeralırvezaman-üstübirmahiyetolarakgörünür.Fakatbudeğerindekendibaşınaelealınmasımümkündeğildir.Çünküsanatınortayakoyduğu“zaman-üstü”oluş,yalnızcaduyuverilerineveinsanaaittir.Engüzelbirsanateserinindahikırılıpbozulmayacağısöylenemez.Ençokmukavemetedenlerehramlardır.Fakatçölünkasırgalarıbirgünonuyokedebilir.Phidiasheykelininbize“zaman-üstü”görünmesininsebebi,şeklininahengindenvemükemmelliğindendir.Bubizetamamenöznetarafındanverilenbiryetkinlikvesonsuzlukşuurudur.BizsankiPhidiasheykelinizaman-üstü,daimaöylekalacakmışgibidüşünürüz.Fakatbunubizeempozeedennebuheykelinyapıldığımaddedir(çünkümermerin,sutaşınınveyagranitintürlünispetlerdezamânâkarşımukavemetlerikırılacaktır),nedebizdengelir.Çünkübizdedeğişmekteyizveheykeldegördüğümüzyetkinlikancakruhumuzdakiahenkduygusununeldeettiğiidealbiryetkinliktir.Öyleyseheykelingerekobjektif,gereksübjektifbakımdandeğişenverilerden,şuurmuhtevalarındanibaretolduğunusöylemeklazımdır.Aynıdüşünceyiimaledilenbütünşeyleretatbikedebiliriz.Bilmekteveyapmaktaşuurverilerisınırınıaşamayanbirşeyehakikianlamıiledevamlıdenemez.Hayatımızla,hiçdeğilsenesillerinhayatıileçevrilidir.Onunbütünzamanlariçingüvenilirolduğusöylenemez.Hattabizden“başka”şuurlariçinbilegüvenilirolduğundanbahsedilemez.Böylebirhükmüverebilmekiçinherşeydenönceşuuriçindekapalıkalmayan,şuurverileriniaşanbirtemeledayanmalıyız.İnsan,bütün“mamul”eşyası,aletleri,işsistemiile“dünya”sınıvücudagetirirken,budünyadakişeylerindevamlılığınıteminedecekbirdayanağa,aşkınbirdeğeremuhtaçtır.Buaşkındeğerolmaksızın“dünya”sındadeğerdediğişeylerden,onlarınherzamaniçinfaydalılık,doğruluk,güzelliklerinisaklayacaklarındaneminolamaz.Osuretle

ki,nesnelerdenibaretolan“dünya”sıadetabuaşkınvarlıktarafındanhercihettenkuşatılmaktadır.Şuurverilerindenibaretolan“dünya”sıolduğuiçinaşkınvarlıkyoktur;tamtersine,aşkınvarlıkolduğuiçin“dünya”sıvardırveosayededevameder.

Buaşkınlıkdaikişekildegörünmektedir:1)O,biryandan“başka”insanlarınşuurunadoğrudandoğruyanüfuzedemediğimiziçin,şuurlararasımünasebetlerikuşatanbiraşkınlıktır.Vakıaneduyuverilerimizle,neiçduygularımızladoğrudandoğruyabaşkasınınvarlığınagiremeyiz.Bubakımdaninsanlarbirbirinekapalıâlemlerolarakkalır.[162]Bununlaberaberböylebirşeyinkabulünedeimkânyoktur.Çünküheraninsanlararasımünasebetleriçindeyaşıyoruz.Hattahareketlerimizden,işlerimizden,mahsullerimizdençoğunukendimiziçindeğil,başkalarıiçinyapıyoruz.Hareketimizin,işimizinvemahsulümüzünbaşarılıbirşekildeişlemesivemeydanagelmesiyalnızcabuinsanlararasımünasebetinsağlamlığındanilerigeliyor.Eğerşuurverilerininbizegösterdiğigibiinsanlarbirbirinekapalıâlemlerolsaydı,hareketler,işlervemahsullerarasındahiçbirahenkvedevamlılıkolmamasılazımgelirdi.Bizzatvakanınkendisişuurötesininolmayışınıyalanlıyor.Fakathemşuurverilerinegöreinsanlarbirbirinekapalıdırlar,hemdeinsanlararasımünasebetlerdedevamlılığıteminedenbirahenkvedüzenvardır.Buçelişkenliği(antinomie)nasılaçıklamalı?İnsanınbütünhareketlerivedüşüncelerininmerkeziolanbirkişiolarakgörüldüğünüevvelcesöylemiştik.Şuhaldeinsanlainsan,kişiilekişiarasındakimünasebetlerindevamlılığınıteminedenbiraşkınlıksahasıolmasıdır.İştebusahaahlaksahasıdır.2)Fakatbiryandandao,insanınmahduthayatınıaşanbir“zaman-üstü”aşkınlıkolarakgörünmektedir.İnsanbütünkeşiflerini,icatlarınışusınırlıhayatçevresiiçindeyapar.Fakatbunlarondanöncesiveondansonrasıiçindegeçerolmalıdır.Böylebirgeçerlikbizzatilmintümevarımvesonuçlamadaaradığıgeçerlikdeğilmidir?İnsanzaman-üstügeçerliğineredençıkarıyor?Eğer“kâfisebep”prensibindendenecekse,zihnimizinformelbirprensibiolmamakşartıyla,varlığaaitbukâfisebepprensibinineredençıkarıyoruz?Varlığınahenkliolduğuvedevamettiğihakkındakanaatinden.İnsanşuurunuaşanveonadayanakolan,onuzamandakuşatanbuaşkınvarlıkmaddeolamaz.Çünküinsanşuurunundeğil,hattaeniptidaibitkininvasıflarındanbilemahrumdur.Bitkiveyahayvandagörülenhayatdaolamaz,çünkühayatonlardaeniptidaispontane’likderecesindedir.Buancakinsandagördüğümüzmanevilik(geist)nevindenbiraşkınlık,bir“zaman-üstülük”olabilir.[163]İnsan,işvebilgisistemlerişeklindegörünenfaaliyetleriniaşkındeğerlerlekuşatmadıkça,bizzatbudeğerlertemelsizkalır.Birkişinin“yalnızkendisi”veşimdikihaliiçinbirbilgiveyasanateserivücudagetirmesimümkündeğildir.Bununiçindeheriçkin(immanent)değerbiraşkın(transcendant)değertarafındankuşatılırveonsuzmevcutolamaz.

2.YunanSanatFelsefesiSonludansonsuza,içkindenaşkınadoğrugitmeküzeremanevideğerleri

gözdengeçirecekolursak,öncesanatdeğerindenbaşlamalıyız.SanatınbirfelsefekonusuolmasıeskiYunan’dabaşlar.İlkfilozoflarbuproblemiayrıcaelealmışdeğillerdi.YalnızHesiodosİşlerveGünler,Theogoniea[164]adlıkitaplarındaeskikrallarınvazifelerindenbahsederkensanatadadokunuyor.İlkdefasanatıayrıtetkikkonusuhalinegetirenPlaton’dur.Symposion(Ziyafet)adlıdiyalogundazamanınıntürlüaşk,sevgi,sanatgörüşlerinikonuşturmaküzerekendiidealistveterkipçigörüşüneyükseliyor.Sokrates’inifadesinegöresevgi,ölümlüvarlıkileölümsüzlükveölümsüzvarlıkarasındaköprüdür.Birinciyiikinciyebağlar.Sevgideölmezlikiştiyakıuyanırvebizegüzellikduygusunuverir.İkitürlüsevgivardır:BirinicismaniErostemsileder.Odünyayavebedeneaittir,ötekinigöksel(ourania)olanEros[165]temsileder.Üstünâleme,idée’lereaittir.Asılyükselten,yaratıcıolan,sanatınkaynağıvazifesinigörensevgiikincisidir.Buradasanat,insanınidée’lereçevrilenbakışıolarakgörülmektedir.Sanatkârzaman-üstüvedeğişmezörnekler(archétype)olanidée’lerikopyaetmektenbaşkabirşeyyapmaz.Eşyadeğişengölgelerdenibaretolduğuiçin,sanatkârıancakbaşlangıçolarakilgilendirir.Fakatbirdefaoradanhareketettiktensonraidée’leredoğruyükselecekveyalnızonlarıtaklitedecektir.Sanatkârıngözündeörnekyalnızgüzellikidée’sidir:“Sözlerimemümkünolduğukadarzihninivermeyeçalış.Birkimsesöylenenşeylerihedeftutanbiröğretimsayesindebunoktayakadarulaşınca,güzelşeyleritemaşaetmezevkinitadınca,buinsansevgikurumunun(teşekkülünün)zirvesineulaşacakveoradabirdenbireolağanüstübirgüzellikgörecektir.Buöylebirgüzelliktirki,öncedoğuşvemahvoluş,artışveeksilişnedirbilmeyenbirezelivarlığımevcuttur.Sonradafalannoktadangüzel,birbaşkanoktadançirkin,bazengüzelbazençirkin,falananispetlegüzel,filananispetleçirkin,buradagüzelbaşkayerdeçirkin,falaninsanlarıngözündegüzelbaşkainsanlarıngözündeçirkindeğildir.Dahasıvar:Bugüzellik,meselaçehreileveyaellerleveyabirbedeneaitolanherhangibirşeyle,birnutukveyabilginevinden,helehiçbirzamanayrıbiröznede,meselagerekyeryüzünde,gereksegöktekibircanlıdamevcutmuşgibitasavvuredilemez.Odahaziyadesırfkendibaşınavekendisiile(ensoi)formuntekliği(unicité)ileezelisurettekendikendisinebağlıolaraktasavvuredilebilir.Halbukibütünbaşkagüzelşeylerancakonaiştirakettiklerinispettegüzeldirler.”SymposiondiyalogundaSokrates’lekonuşanMantinealıyabancıidealgüzelliğiböyletarifediyor.

Platon,Hippias’taengeniştelakkisiilegüzelitarifediyor.BununlaberaberDevlet’te(Politeia)acabaşairiidealsitesindentardetmeksuretiylekendiidealistsanatgörüşüneaykırıbirdüşünceyemisaplanmıştır?Platon

sistemininbütünlüğünegöreşair,duyularlaakılarasındahayalgücüderecesindekalmaktadır.Onundüzensizgörüşübuyenicemiyetdüzeniiçintehlikeliolabilir.FakatşairesitesindeyervermeyenPlaton,bizzateskibirdrammüellifivediyaloglarıilebüyükbirsanatkârdır.Onunsanataahlaklavediğermanevideğerlerlebirliktebirbütüniçindeyerverdiği,bumânâdaanarşiksanatahücumettiğikolaylıklaanlaşılır.Kuran’dadaşairve“sahir”lerehücumedenayetlerdepeygamberinşairvesihirbazolmadığınısöylerkenaynıruhsezilmiyormu?

Platon’agöresanatınhareketnoktasıarzu,hedefiidée’lerâleminindeğişmez“prototipi”dir.HalbukiAristoteles’egöresanatdoğrudandoğruyagerçeğe,ferdeaitbirfonksiyondur.Aristoteles,üstadınınidealistgörüşünüyeryüzüneindirmiş,sanattadinlendirici,tedaviedicibirfonksiyonaramıştır.Aristoteles’egöre[166]sanatınbütünnevileri,epope,trajikşiir,komedi,dithyrambosvs.heptaklitlerdenibarettir.Onlarbirbirlerindenüçnoktadaayrılırlar:1)Taklitettikleriunsurlarfarklıdır.2)Taklitmevzuları(nesneleri)farklıdır.3)Nihayettaklitediştarzlarıfarklıdır.Bazılarıeşyayırenklervejestlerletaklitederler(kibunlardanplastiksanatlarınbirkısmıdoğar).Bazılarısanatvasıtasıiletaklitederler.Bazılarıdaalışkanlıklaveyayalnıztabiatyardımıiletaklitederler.Yukarıdakisanatlararasındadahepsitaklidiritimvasıtasıile,dilveyaharmonivasıtasıileveyabunlarıbirbirinekatmaküzereyapar.Harmoniveritimaulétique[167]vecitharistique[168]sanatlarındakullanılır.Veyabirkısmındasyrinx[169]dedansedenlerinsanatında(harmonibiryanabırakılırsa)ritimbiriciktaklitunsurudur.Onlarhareketleri,ihtirasları,diniayinveâdetlerifigürlübirtakımritimlervasıtasıiletaklitederler.Epopeyalnızcasafvebasitveyavezinlilisanıkullanır.Türlüşiirtarzlarınınvezinleriarasındakifarklarbuesastandoğar.Yukarıdabahsedilenbütünunsurlarıkullananşiirnevileridevardır.Bunlardithyrambique[170]şiirler,trajedivekomedidir.BundansonraAristotelesPoetika’dataklitedilennesneleregöremuhtelifsanatnevilerini,taklitediştarzınagöresanatnevileriniinceliyorvesanatınmenşeivemahiyetimeselesinegiriyor.Ancaksanatıdoğuranikitabiisebepvardır:1)Taklitetmemeyliçocukluktanberiinsandamevcuttur.İnsanıhayvanlardanayıran,taklideçokkabiliyetlioluşudur.Kazandığıbilgileritaklideborçludur.Sanateserlerindebununrolününenbarizdelili,gördüğümüzeşyayıtaklitettiğimiz,kopyadançıkardığımızzamanonlarıtemaşadanduyduğumuzzevktir.2)Taklit,ritimveharmoniinsanınmahiyetindemevcutolduğugibiçalışmaileilerlervemükemmelşekilleralır.Hersanatneviaslında“tuluat”(improvisation)olarakbaşlamış,sonraegzersizle,düzeltmelerlemükemmelşekilleredoğruyükselmiştir.Aristoteles’egöresanatbirçoktemayülleriiçinealmaküzereepopeilebaşlamış,oradanaşağıtemayüllereaitolanlar,hicivvealaysanatı,komediileyüksektemayüllereaitolanlar,trajedisanatısonradanayrılmıştır.

Komedigerçekteenkötüolanın,çirkinolanıntaklididirki,birkısmınıda“gülünç”teşkileder.Trajediağırvetambiraction’untaklididirveihtiraslarınşuurdadoğurduğuruhibuhranıtemizlemek(purgation)gayesigüder.AristotelesaynıfikreNiokomakhos’aAhlakilePolitika’sındadatemasetmektedir.Dramvetrajedininburuhuboşaltıcı,temizleyicirolüzamanımızdaFreud’un“psikanaliz”indetekrarelealınmışolduğugibi,FreudtarafındanAristoteles’inburadakullandığı“katharsis”kelimesideaynenkullanılmaktadır.DahayakındaFreudmetodunusahneyekoymaksuretiylepsikodramayıicatedenMoreno,tamamenAristotelesgörüşüneuygunolarak“sahne”yibirtedavivasıtasıhalinegetirmiştir.AristotelesPolitika’daşöylediyor:“Herihtirasruhumuzdatohumhalindemevcutturvemizaçlaragöreoradaazçokgelişir.İçimizdebaskıyagirmişolanbuihtirasbizibiriçmayagibihareketegetirir.Musikininvesahneeserininuyandırdığıheyecanonabiryol(mecra)açarveböyleceruhtemizlenir,tehlikesizbirhazlaşifabulur.”

Aristoteles’egöretrajedidetaklithareketsuretiyleolur.Taklidinkonusuhareket(action)vebuhareketinaktörlerideinsanlarolduğuiçin,trajedi(vedram)sanatıperdelere,sahnelereverollereayrılır.Bir“eylem”intaklidibirhikâyedir(fable)ki,oradakarakterleritasviredenbirvakahazırlanmıştır.Aristoteles’egörehertrajedialtıunsurdanmürekkeptir:Hikâye(vaka),âdetler,lisan,düşünce,sahnetertibatı,mélopée.[171]Trajedideenmühimnoktavakalarınkuruluşudur.Çünküoinsanlarındeğil,hayatın,“eylem”in,saadetvefelaketintaklididir.Vakıasaadet,felaketbireylemilekaimdirvesonudabirkalitedeğil,bireylemdir.Aristoteles’inmélopéedediğişey,hazdoğurmabakımındansahneninenmühimkısmınıteşkileder.Aristoteles’inçokkısa,fakatçokgüzelolanbusanattahlillerindenbirçoğubugündedeğerlerinimuhafazaetmektedir.

Platonsanattaidealvedeğişmezolanı,eşyanınüstündekiarchétype’leritaklitetmemiziistiyordu.Aristotelessanatınküçük,birtaklit,budünyadamevcuteşyanın,vakaların,hareketlerintaklidiolduğunusöylüyor.Birigözünütümele,ötekiferde;birideğişmezvarlığa,ötekiolgularâlemineçevirmişolmaklaberaber,ikisindedeortakvasıfsanatıntaklitolarakanlaşılmasıdır.

Plotinus,Enneades’degüzelliğinvesanatındahabütüncü(intégral)birgörüşüneulaşıyor.OradatekvarlıktançıkanveyineonadönenbirâlemgörüşündeadetaPlatonveAristoteles’insanatfelsefelerigenişbirterkipiçindebirleşiyor.Plotinus,Enneades’inbirincikitabındaduyularâlemineaitolangüzelliği,beşincikitabındadaakılâlemineaitolan(intelligible)güzelliğitahlilediyor.Buikincikitaptaşöylediyor:“Makulüntemaşasınaulaşanveonunhakikigüzelliğinianlamayamuvaffakolankimse,düşüncesineaklınbabasının,akılüstündeolanvarlığındafikrinisokabileceğiiçin,akılve

makulâleminnasıltemaşaedilebileceğiniifadeyeçalışalım.Yanyanakonmuşikitaşparçasınıelealalım.Bunlardanbirikabaveişlenmemiştaş,ötekisanatkârındamgasınıtaşıyan,birinsanveyatanrıheykelihalinekonmuşbulunantaşolsun.Meydandadırki,içerisinesanatıngüzellikformunusokmuşolduğutaş,taşolduğuiçindeğil(çünküböyleolsaötekidegüzelolurdu),fakatsanatınonagetirdiğiformsayesindegüzeldir.Buformtaşagelmedenöncesanatkârınkafasındaidi(kimaddeiçinbuvaritdeğildir).Osanatkârınellerivegözleriolduğuiçindeğil,fakatsanataiştirakettiğiiçinsanatkârınkafasındaidi.Öyleysebugüzelliksanattaidiveondandayüksekti,zirataşageçengüzelliksanattaolangüzellikdeğildir.Sanattakigüzellikhareketsizkalır.Onadahaaşağıbirbaşkasındangelirvebuaşağıgüzellikolmakistediğigibivesağlamolarakkalmışdeğildir(böyleolmasataşyerinisanatabırakırdı).Sanat,mahsulünümevcutolanavesahipolduğuşeyebenzerbirhalekoyarsada(onuyaratmakistediğişeyinfikrineuygunolarakgüzelkılarsada),kendisiondandahayüksekvedahagerçekbirgüzelliktedir.Ondasanatıngüzelliğidışnesnedeolandançokdahabüyükbirgüzelliktedir.Bugüzellikmekândayayılaraknekadarmaddeyedoğrugiderse,okadarzayıflar,okadarbirlikhalindekalanınaşağısındabulunur:İsterfizikkuvvet,istergenelliklekuvvetvegüzellikolsun,kendisindenayrılanvedağılanherşeydekendibaşınaelealınanilkamil(agent)daimamahsuleüstünolmalıdır.Müzisyeniyetiştirenmotifyokluğudeğil,musikidirvemusikiduyularısahasındaondanöncegelenbirmusikitarafındanyaratılmıştır.Sanatlaryalnıztabiatimajlarıyarattıklarıiçinküçümsenirler.Öncediyelimki,tabiişeylerdefarklışeylerinimajlarıdır;sonrabilelimki,sanatlargörülennesneleridoğrudandoğruyataklitetmezler,fakattabiinesnedençıkansebeplere(hikmetlere)yükselirler;ilaveedelimki,kendibaşlarınabirçokşeyleryaparlar;güzelliğesahipolduklarıiçinşeylerinkusurlarını(eksiklerini)tamamlarlar:PhidiashiçbirduyumodelinebakmadanZeusheykeliniyaptı.Onunolacağıvegözümüzdecanlanmasınıisteyeceğişeklihayaletti.”

Plotinus’agörebedendekigüzelliğinmodeliolanbirtabiatsebebi(raison)vardır,fakatruhtadadahagüzelbirsebepvardırki,tabiattaolanoradangelmektedir.Enseçkinolarakhakîminruhundagörünürvegüzellikhalinialır.Ruhusüsler,onaışıkverirvebuışıkonailkvarlığıngüzelliğininüstünnurundangelmiştir.Ruhtaolduğuiçinkendindenönceolanınhikmetininneolduğunuonaöğretir.Bubirhikmetdeğildir,builkhikmetin,ruhtakigüzelliğinyaratıcısıdır.Oakıl,ezeliakıldır,yoksabazendüşünenakıldeğildir.Bütüntanrılarmuhteşemvegüzeldirler.Onlarıngüzellikleriuçsuzbucaksızdır:Fakatböyleolmalarınınsebebinedir?Akılvebizimaklımızınüstünde,ondandahafaalolanilkakıldır.Onlar,bedenleriningüzelliğiiledeğil,akıliletanrıdırlar.

Plotinus’agöredoğanveyokolanherşey,sanatvetabiatıneseriolan

herşeybirhikmetinmahsulüdürvemahsulüdaimabirhikmetidareeder.Eğersanatlarmahsullerindehikmeteuyguniseler,busanatlarüzerindedurmalıdır.Zanaatkârçoğukeretabiihikmetekadaryükselir:Budavalardan(teorem)kurulmuş,parçalıbirhikmetdeğil,birlikvebütünlükteşkiledenbirhikmettir.Bubirliktenhareketederekçokluğabölünebilir.İlkolarakbuhikmetkonulacakolursabuyeter.O“başkaşeyde”değildir.Onuntabiattabirhikmet(raison)olduğuvetabiatınonaprensipolduğusöylenirse,“Buneredengeliyor?”diyesorarız.Başkaşeydenise,buşeynedir?Kendisindeniseoradaduralım.Fakataklayükselecekolunursa,aklınbirhikmetidoğurupdoğurmadığısorulmalıdır.“Evet!”denecekseneredendoğurmuştur?Kendisindenise,kendisihikmetolmamakşartıylabuimkânsızdır.Ohaldehakikihikmetvarlıktır,hakikivarlıkhikmettir.

Plotinus’unsanatfelsefesi“birlikteçokluk”diyeifadeedilenkendipanteistgörüşündendoğmaktadır.BugörüşbiryandanPlaton’abiryandanAristoteles’edayanmaktadır.Fakatikisininidealistverealist,tümelveferdiyetçifelsefelerinibirleştirerek,herşeyiakılüstübirliktençıkarantasavvufunsanatfelsefesinihazırlamıştır.MuhyiddinİbnArabi’ninpanteizmiileondanmülhemolanMevlânâCelâleddinRumî’nintasavvufişiiribukuramınİslamdünyasındagelişenşekilleridir.

3.ModernÇağdaAkılcıSanatGörüşleriOrtaçağdabundanbaşkayenibirsanatgörüşüyoktur.Ancak

Rönesans’taErasmus’unDeliliğinÖvülmesi’ndemüdafaaettiğisanattanatüralizmgörüşü,Leonardo’nunyinenatüralizmdenmülhemahenkvebütünlükfikri17.yüzyılakadardevametti.17.yüzyılın“Aydınlanma”felsefesiDescartes’tanberisanatfelsefesinihemenhemenbıraktı.Kartezyenlerdenhiçbirindesanatproblemineaitayrıbirbahisyoktur.İlimveakılfelsefesisanatıikinciplandabırakmışgörünüyordu.AncakDescartes’tanmülhemolan,fakatruhungelişmesiyletarihinsafhalarıarasındakiparalelliğiilkdefameydanaçıkaranVico,sanatproblemineesaslısurettedokundu.Bununsebebidebumatematikçi-fizikçifelsefedevrindeVico’nunmüstesnaolarakfiloloji-edebiyatyolundayetişmişbirfilozofolmasıidi.Vico’yagöreinsanruhuheyecanlardanhayale,oradanakladoğrugeliştiğigibi,insanlıkvemedeniyetlerdehafıza,hayalveakılmedeniyetleridenebileceksafhalardangeçmiştir.Comte’un“ÜçHalKanunu”nuadetahazırlamışolanbukuramagöre,birincisafhahayalgücününhükümsürdüğüyaratıcı-edebisafhasıdır.İkincisafhakahramanlarailahibirmenşeatfedilenkahramanlıksafhasıdır.Üçüncüsafhaolgunlaşmışaklakarşılıkbeşeriverasyonelsafhadır.[172]İlkpaganizmşekliolanşiirinhikmetirasyonelvesoyutdeğil,fakatduyguilevehayalgücüileyoğurulmuşbirmetafizikmeydanagetirir.[173]Vico’nunburadabahsettiğişiiraslındailahişiiridi.İptidailereşyavekendileriniaynıcevherdenfarzediyorlardı.[174]Buiseçocuklarıngörüşününaynıdır.ÇocuklarVico’yagöreoyundacansızbazıeşyayıellerinealınca,onlarlacanlıimişlergibikonuşurlar.[175]Vicobütüneserindegenetikbirilimkuramındahayalgücünedayananşiirindoğuşunuaklidüşünceninilkmerhalesiolarakgördüğüiçin,bütünbu“Aydınlanma”felsefesigibi,ilimvesanatıayrıayrıkriterleresahip,ayrıdeğersahalarıgibitetkikedecekyerde,aynızihincikriterenazaranbütünsanatıbirnevibaşlangıçsafhasıhalindedeğerlendiriyor.BugörüşKant’ınkritikfelsefesinindoğuşunakadarbütünAydınlanma(Lumière:Aufklärung)felsefesindedevametti.

Kant,ilkdefaolarakbilgi,ahlakvesanatsahalarınıayırdı.Buüçdeğersahasınaüçayrıeserinitahsisetti.EskiYunan’danberialışılmışolandogmatikmetafiziğeaykırıolarakherüçsahadabirermetafizikimkânıaradı.SafAklınTenkidivePratikAklınTenkidiadlıeserlerindeKantduyularâlemiilemakulâleminayrılığınıgösterdi:Kuramsalakıl(yaniilim)ilepratikakıl(ahlak)arasındauçurumaçıldı.ÜçüncüeseriolanHükümGücününTenkidi’nde[176]buuçurumukapatmayaçalışmaktaidi.Sanatavecanlılarâleminetahsisettiğibueser,sunivetabiigayelilikfikriniderinleştirmektedir.

Kant’agörekuramsalvepratikakılayrıdırlar,fakatbirleşmelerilazımdır.Zirahürriyet,ahlakvasıtasıilebuâlemdegerçekleşecektir.Öyleyse

birâlemdenötekinegeçmekiçinyenibirprensibeihtiyaçvardırki,buda“hükümgücü”dür(urteilskraft).Hüküm,Kant’tatabiatıbelirlikanunlaragöretanıyanbirmelekegibianlaşılmaktadır.Kuramsalakıltabiatagenelkanunlarıdikteeder,bütünlerikavrar,fakatteferruataçıktakalır.Halbukibizimtabiattakiçokluğu,değişikliği,çeşitliliğibilmeyeihtiyacımızvardır,iştehükümgücününvazifesidebudur.Hükmünişleyişiniteminedengayelilikprensibidir.Buprensip,kuramsalaklınkavramlarındantamamenbaşkamahiyettebirkavramdır.Fakatbuancakgayeliliğinözelbirnevidir.Birnevideancakbilmemelekemizinbelirlibirprensibinebağlıdır.Birincisiasılgayelilikhükmünü(teleolojikhükmü),ikincisiestetikhükmümeydanagetirir.[177]

Kant,eserininbirincikısmını“bediihükmün”[178]tetkikineayırıyor.Öncegüzelihazduygusunabağlıyor.Ancakgüzellikteşuözellikvardırki,obizdeayrınevidenbirtatmin,fayda-gütmez(désintéressé),nesnesininvarlığıileilgisizbirtatmindoğurur.Fakatgüzelliğindoğurduğuhazzabütüninsanlarkatılırlar.Güzelilehoşarasındakifarkburadadır.Hoştatümelbircihetyoktur.Fakatgüzelde,ruhlararasıbiruyuşmaolmasıgerekir.Güzellik,hakkındakihükmümüzdeherkesintakdiribirleşmelidir.Tümelinbulunmadığıbirsahada(yaniduyguvehazsahasında)nasıloluyordabaşkanevidenbirtümellikmeydanaçıkabiliyor?Çünkügüzellikhakkındakihükmümüzdehaz,esaslıbirşeydeğildir.Esaslıolanzihnimizinduyularayüklediğiaprioribirformdur.Buformbirkavramdeğildir.Sanatsahasındaduyu-gücü(sensibilité)ilimdeolduğugibibelirlibirkavramabağlıdeğildir.Oradahayalgücününhürfaaliyetivardır.Fakatbuhürfaaliyetdüzenvekaideyialmabakımındanzihnebağlıdır.Sanattahükmüntümelliğinimeydanagetiren,zihinlehayalgücüarasındakiahenktir.Duyuizlerinehükmedenbuaprioridüşünceunsuruilegüzellikadetaahlaklılığınsembolüdür.Ahlaklılığıntemeliduyu-üstüâlemde,hürriyetâlemindedir.Nitekimgüzellikdebuyüksekalandançıkar.Güzellikveahlaklılıkderinkökleribakımındanhürriyetâlemindebirleşirler.

Bediihükmünnesnesi,Kant’agöreyalnızgüzeldeğildir.Güzeldenötedeyüce(ulvi)vardır.İlkdefaKant,estetiksahasınıbilgiveahlaksahalarındanayırdığıgibi,bediihükümlersahasındadahoştanbaşlayarakulviyekadarbirçokdereceleriayırmaktadır.Güzel,hayalgücününhürriyetiileuyuştuğuhalde;ulvi,hayaldenonispetteuzaklaşır.Ulvi’deişekarışanamilzihindeğil,akıldır.Çünküakıl,sonsuzunveşartsızınprensibidir:Hayalgücününkavradığıduyuformlarıburadanaklınsonsuzuilekarşılaşmışlarvesonsuzlukönündeyokolmuşlardır.Kant,buradaikitürlüyüceyi(sublime)ayırıyor:Birisimatematikteyüce,ötekidinamikmahiyettekisanatınyücesi.Birimiktarbüyüklüğünün,ötekikudretvemaneviderinliğinyücesidir.Miktarbüyüklüğününyücesiruhunsonsuzluğuvasıtasıilekavradığımıztabiatınuçsuzbucaksızlığıhakkındakişuurdur.Kudretinyücesitabiatınkudreti

önündekiaczimizdendoğanşuurdur.Dehşetlibirfırtına,uçsuzbucaksızbirorman,gökyüzününpayansızlığıvederinliğiönündeduyduğumuzbediihis,doğrudandoğruyaestetiksahasınaaitolanbuikinciyücelikduygusudur.

Tabiigüzellikyanındabirdesanatıngüzelliğivardır.Sanatgüzelliğininprensibi“deha”dır.Dehabizetabiatvergisidir.Sanattagüzelliğiyaratandehazihinlehayalgücüarasındatabiatınvücudagetirdiğişuurdışıbirahenktendoğmaktadır.Tabiatsanatakaidesiniverir.Fakatbukaideyumuşaktır,eğilipbükülmeyeelverişlidir.Sanatın“ibda”ları[179]şuurdışında(veyaşuuraltında)cereyaneder.Dehanınruhihalleriifadeedenmelekesinegeistdenir.Geist,bediifikirleriifademelekesidir.Busuretledüşünceninhürfaaliyetininuyandırdığıhayal,tasavvurlarımeydanagetirir.Şiir,hayalgücünündoğurduğuüstünsanatşeklidir.Hiçbirformonutamamenifadeedemez.BundandolayıKant’agöreşiir,sanatınhürriyetâleminegirmeimkânınasahipolanenyüksekşekillerindenbiridir.

Kant’ınsanatfelsefesinibirbakımdanSchillertamamlamayaçalıştı.[180]FakatidealizmiobjektifvemutlakistikamettegeliştirenSchellingvebilhassaHegel’deestetikdahamühimyeralır.)[181]Schelling’egöreâleminbütünlüğüruhlatabiatınaynılığındakendinigösterir.Fakatbuaynılıkiçeçevrilmişşuurun,aklıngelişmesiyleberaberparçalanır,ruhlatabiatbirbirindenuzaklaşır.Akılgörüşüaltındavasıtalı(médiat)bilgilerdoğar.İlmin,ahlakın,hukukunmantığıaynısuretleparçalayıcıvevasıtalıhükümleriyleüstünâlemidünyadan,ruhutabiattanayırmaktadır.AncakSchellingfelsefesinemahsusözelbirsezgi(intellektuelleanschauung)iledirki,varlığıtabiat-ruhbütünlüğühalindekavramakmümkündür.Çünkübusezgi,aklınvasıtalıhükümlerininzıddınaolarak,varlığınsürekliliğineuygun,doğrudandoğruyabirkavrayıştır.İştebukavrayışıbizenmükemmelşeklindeyalnızsanattavedindebulabiliriz.Onlarladırki,insanmutlakvarlığınbütünlüğünenüfuzedebilir.İlminveparçalayıcızekânınveremediğibütüncü(intégral)görüşüverebilir.Yineoradazihninzaruretlerindenkurtularakhürriyetalanınaulaşılır.Schelling,MitolojiFelsefesi’nde[182]bubütününhenüzparçalanmamışolduğuşuurdışı(inconscient)safhasındakigelişmeyi,oradanşuuradoğruyükselişianlattığıgibiBirTabiatFelsefesineDairFikirler’dezihninikiliğindentekrarbütünlüğedönüşünüaçıklamaktadır.Schelling,Vico’dabaşlayangenetikfelsefegörüşünüidealizmhesabınageliştirdi.Vico’nunakıldabıraktığıevrimi,akılüstünderuhuntabiatlabirliğinitekrarkazanmasındanibaretolanyenibirsafhailetamamladı.Üçlüdevrebuseferzekânınparçalayıcıhükümlerindedağılacakyerde,yenidenpanteizmdebulduğubirliğekavuşuyordu.Bufelsefeninmühimbirözelliğide,bubirliğinsanatlagerçekleşmesiidi.SchellingfelsefesinisonzamandacanlandıranvegenetiksosyolojidenonadelillerbulanJamesMarkBaldwinonunestetikidealizmkarakterinidahabarizleştirdi.J.M.Baldwin’egörebirincisafha

iptidaicemiyetlerinmantıktanöncekizihniyet(prélogique)safhasıdır.Oradaherşeycanlıvecansız,tabiatveinsanhenüzşuurkazanmamışbirbütünlükhalindedir.İkincisafhaileridinlerinvecemiyetlerindoğurduğumantıkizihniyet(logique)safhasıdır.Buradatabiat,tabiatüstüden,ruhâlemdenayrılmıştır.İnsandavasıtalıhükümlerlehükümvermektedir.Üçüncüsafhamantıktansonraki(hyperlogique)safhadır.Buradainsanınbediisezgisiâlemitekrarbütünolarakkavramaimkânınıkazandırmıştırki,Baldwinbubediibütüncülüğepancalisme,yaniheryerdegüzellikfelsefesidiyor.[183]

Sanatfelsefesine,AlmanidealizmindedahasistemlivetamşekliniverenHegeloldu.Hegel,mutlakidealizmdediyalektikmetoduvasıtasıileöznevenesnearasındakizıtlığımutlakruhtaterkipetmek,herseferinderuhuntekrarkendizıddınıkoymasındanyenibirterkibindoğacağınısöylemeksuretiyle,mutlakruhunhareketinisonsuzauzatıyordu.HasılıHegel’egörevarlıkiçinbiryerdedurmaktanbahsedilemez.Osoyutzihnihallerinüzerindesomut,tümelvesüreklibiroluştur.Ruhfelsefesi,hukukfelsefesi,tarihfelsefesibuoluşubaşkaaçılardanelealdığıgibisanatfelsefesiveyaestetikdeaynıkonuüzerindemeydanagelir.

Hegel’egörehukukuntemsilettiğiobjektifruhhenüzbütünsonsuzluğu,hürriyetiveidealliğiileruhdeğildir.Ruh(geist)ancakkendikendisinibildiğizamanmutlakolarakgerçekolur.Bununiçinobjektifruhunüzerindemutlakruh(mutlakmanevilik),yaniruhunruhtarafındanbilinmesigelirki,budaüçdeğerdekendinigösterir:Sanat,din,felsefe.Sanat,sübjektifveobjektifruhun,idée’ninduyularvasıtasıileifadeedilmesidemektir.Sanatınbirincişeklisemboliksanattır.Sanat,birfikrinişaretiolarakalınmasıgerekenbirduyunesnesininifadesidir.Semboliksanatmanevibirduyuşeklindeifadeedildiğiiçin,nesneyigörülmeyenbirprensibidavetedensembolhalinekoyar.BumânâdakisanatmuammalıveesrarlıkarakteriyleŞarksanatınıtemsileder.Mânâ(geist)ileduyularaaitformun(yanieşyaşekillerinin)birleşmesiklasiksanatımeydanagetirirki,butarzençokAntikYunansanatındagelişmiştir.Yunansanatındabuikizıtterimin,mânâ(geist)ileformunarasındatambirahenkvedengevardır.Duyularaaitform,içinealdığıveyakendisinenüfuzettiğimânâyıifadeeder.Mânâduyulardagerçekleşeceğiifadeyibulur.Duyularınformuileifadeedilenbumânâ(veruh)azametiklasiksanateserinsonsuzsükûnvehuzur(sérénité)vasfınıverir.Fakatbusükûnbirbakımdanifadeli,birbakımdansoğukvecansızdır.Klasikgüzelliktekibusoğukcihetruhun(veyamânânın)büyüklüğüilecismaniformarasındanispetsizliğimeydanaçıkarır.Bununiçinderomantiksanat,Hıristiyansanatındandoğmaküzerecismanişekliterkeder.Güzelliğimânânınderinliğindearar.Romantiksanatınözüruhun(geist)kendisonsuzmahiyetihakkındakişuurudur.Idéeartıktabiattadeğil,şahsiyetvehürriyetâleminde,insanivarlıktagerçekleşmiştir.Romantiksanatbizeinsanın

bedeninebağlıolankendisonlumahiyetindenkurtulduğunugösterir.Osonsuzlukiştiyakıolaraksanatınherşeklindekişiliğiaydınlatır.Faust’unbirincikısmıromantiksanatıngerçekleştiğinigösterir.FakatonuNovalis’de,Schiller’de,SturmundDrang’ınbütünsanatkârlarındabulabiliriz.

Bununlaberaberklasiksanatgibiodaböyleceyıkılışınıhazırlar.Romantiksanatkişilikprensibininmübalağasıile,ihtirasınifratvetaşkınlıklarınakendinibırakaraksonaerer.Hegelbundansonrasanatayenibirdeviraçılmaktaolduğunaişaretetmektedirki,kendindensonradoğanyenisanathareketlerindenréalisme(naturalisme)veonuntepkisiolansurréalisme’ibuyenimerhalelerarasındasaymak(onunsanatfelsefesiaçısından)bilmeyiznederecedoğruolur.

Kant’labaşlayanidealizmfelsefesiakıltemelinedayanmaküzeregelişmesiniHegel’detamamladı.Birakılmetafiziğininondandahailerigitmesimümkündeğildi.Çünkümutlakaklıniçindebütünvarlıkeriyordu.NitekimHegel’densonrabumüfritakılcılığıntepkileribelirmektegecikmedi:Diyalektiktersineçevrilerekmaddecidiyalektiğekalboldu.Mutlakruhfikriinsanlıkfikriderecesinedüştü.Yahutmutlakidealizmindiyalektikleispatıimkânsızlığıönündefilozof“özne”niniçineçekildi.Fakatbütünbuyenihareketleryenibirhalyolubulmaktanziyade,Hegelfelsefesininparçalandığınıgöstermektedir.

4.ModernİrrasyonalistSanatGörüşleriYeniçığırancakakıldanbaşkabiryoldanvarlığagedikaçmakiçin

yapılanteşebbüslemümkünolabilirdi.Akıldanbaşkaşeylerinmahiyetinenüfuzedecek,metafiziktemelolacakbuyeniyolirademetafiziğioldu.BuyolSchopenhauertarafındanaçıldı.Schopenhauer’agöreâlemöncebizimtasavvurumuzolarakkavranır.Bumânâdabizyalnızözneninkavradığınesneyibiliriz.Yanibilgimizidealdir.Fakatbizimtasavvurdanbaşkabirmelekemizvardır:İrade!Kant’ınbahsettiğiasılvarlık(nouméne)benimirademvasıtasıilekavrananmutlakvarlığıniradesidir.Eğerbizyalnızbilenöznedenibaretolsaydık,metafizikproblemiimkânsızolurdu.Ziraozamangörünüşvehadiseâlemindekapalıkalırdık.Fakatbizbirbedenesahipolduğumuziçinkökümüzâlemdedir.Vakıabilenözneyegörebedentasavvurdanibarettir.Fakatbedenbizebaşkatürlüdeverilmiştir.Bubizimbedenhareketiveyairadedediğimizşeydir.İradefiilivebedenhareketiikiayrışeydeğildir,aynışeyinikimanzarasıdır.Bedeninkendisiiseobjektifleşmişiradedenibarettir.Bedendegörülenderinrealitemutlakiradedir.Bedenim,kendisihakkındadoğrudandoğruyabilgisahibiolduğumbiricikvarlıktır.Bundandolayıbenilköncebaşkainsanlarınbedenleriniyabancıeşya(nesneler)gibigörürüm.Bizonlarınvarlığınıancakanalojiyoluilebilebiliriz.Busayedebaşkainsanlarındabizimgibiiradeleriolduğunuanlarızveiradeninderinmahiyetinenüfuzederiz.İradesahibiolan,bütüninsanlardanbaşkabütüncanlılardır.Hattacansızeşya,yanisonsuzolarakalınanbütünâlemdir.Varlıkesasındayaşamakiradesidir.Dayanılmazbirhayattemayülüdür.Schopenhauer’unbütünmetafizikçilergibiezeli,hürvemutlaksaydığıbuifadeninbaşkametafizikprensiplerindentamamenayrılanbirvasfıdahavardır.Odaonunzekâdanmahrumvekörolmasıdır.Mutlakhürriyetsahasıolaniradedehiçbirhikmet,sebepvesaikyoktur.Hiçbirgayelilikyoktur.Çünkübütünbuvasıflar,akılvezekââleminemahsustur.Hedef,gayeisehadiselerâlemineaittir.Birhadiseolaninsangayeleregörehareketeder.Harekettarzı“saik”lerletayinedilmiştir.Münferitherfiilinbirhedefivardır.Fakatiradehedefsizdir,çünkühikmetsizvesebepsizdir.Bubakımdaniradeyebağlıolaninsandametafizikbirvarlıkolarakhedefsizvehattaşuursuzdur.[184]Zekâeşyanınaslıveprensibideğildir.İradeninsonradanmeydanaçıkanobjektifleşmesidir.Zekâonagöreiradeninkaranlıktayolunuaydınlatmakiçinelinealdığıbirmeşaledir.Fakatiradebunuancakfertlerinçoğaldığı,mücadeleninarttığıbirdevredeyaratır.(BuradaSchopenhauerüzerindeDarwin’intesirigörülüyor.)Hayvangıdamaddeleriniarayıpbulmayamecburdur.Bilgivezekâ,busuretleferdinkorunmasıvenevinyayılmasınahizmetedenaletlerolarakdoğarlar.Zekâyıbeyintemsileder.Hasılızekâprensipdeğildir.İradeninulaştığıbirnoktadır,onunhizmetindedirveiradeninmüstakilayrıvarlığıyoktur.[185]

Zekânıniradeyebağlılığıvebununiçindeondankurtulmayaçabalamasıinsanhayatınıntrajiktarafıdır.Hayvandahenüzzekânıniradeyenazaranayrılığıortadankalkmamıştır.Fakatinsan,zekâsıüzerindekiboyunduruğukaldırabilir.İnsanınbuüstünlüğüonunbedenyapısındadakendinigöstermektedir.Hayvandabaşeğik,iradekaynağıolanyeryüzünedoğruçevrilmişolduğuhalde,insandabaşhürolarakomuzlarüzerindeyükselmiştir.Artıkgövdeninesirideğildir.İnsandabusuretlezekânıniradeyekarşımücadelesibaşlar.[186]Zekâiradedenkurtulur,hattairadeyiinkâreder.Zekânıniradeyebuisyanıinsanhayatınınikibüyükdeğersahasınıdoğururki,Schopenhauer’agörebunlarsanatveahlaktır.

Sanatonagöreinsandaidée’lerintemaşasıesasınadayanır.BuradatamamenPlaton’danmülhemolmaküzereidée’leriradeninobjektifleşmişderecelerinitemsiledenezeliformlardır.Onlarölümlüvarlıklarınçokluğuüstündeyükselenezeli“arketipler”teşkilederler.BöyleceSchopenhauer,Platon’un“makulâlemi,”değişmezörneklerolanidée’leriilekendihareketli,kör,mutlakvehür(tamamenkendinemahsus)birdinamizmdenibaretolanezeliiradesinihaksızyereaynılaştırıyor.Şufarklaki,Platon’unezelimodellerdediğiidealarâlemiSchopenhauer’dabizzatezeliiradeileonunduyualemindekigörünüşüarasındabulunanortalamabir“lahza”dır.Sanatınnesnesiiştebuidealar,buezelişekillerdir.İnsanidealarıntemaşasınayükseldiğizamansebep(raison)prensibininüstüneçıkar.Mekân,zamanvesebeplik(causalité)silinir.Fertliğininhudutlarındankurtulur.Buulvisezgiileiradeninköleliğindendekurtulur.[187]Artıkhertürlüfaydacı,gayeciçalışmadankurtulduğuiçinodakâinatgibisonsuzolmuş,büyükbirhuzurvesükûnakavuşmuştur.Sanattadehaidealarıntemaşasınaaitbüyükbiristidattır.Dehaşahsiyetinbütünsosyalmünasebetleritamunutmasınıister.Kendibenliğindenvazgeçenözneninaşkınnesnesezgisindekaybolmasınıister.Dehahayalgücüdeğildir.Vakıahayalgücünündesanattarolüvardır.Ufuklarıaçarvezihnihemenetrafındakimahduteşyaüstüneyükseltir.Fakathayalgücündendahamühimolanidealarıntemaşasıdır.Başkadeyişlesöyleyelim:Bilgininiradekarşısındahürriyetidir.Herkesiçinbilgi,insanınyolunuaydınlatanbirfenerdir.Dâhiiçinâlemimeydanaçıkarangüneştir.Fakatbuüstünlükdâhininomuzlarınaçöker.Herkesgündelikhayatınzevkiniçıkardığıhalde,dâhisüreklivesonsuzbirhuzursuzlukiçindekıvranır.[188]Bumânâdadehailedelilikbirbirineyaklaşırlar.

Schopenhauersanateserleriarasındaenbüyükyerimusikiyeveriyor.Ötekisanatlaridealarınyalnızcatemaşasındandoğduklarıhalde,musikibizzatidealargibiiradeninifadesidir.Bununiçinonuntesiribaşkasanatlardandahaderindir.Plastikdediğimizötekisanatlarvarlığınyalnızgölgesiniifadeederler.Musikiiseasılvarlığadokunur.Schopenhauermusikinindeğerinisondereceyeçıkarır.Olisansızvehükümsüzolarakbize

iradeninbütündramını,hamlelerini,mücadelelerini,ıstırabınıanlatmakta,hiçbirdilinifadeedemeyeceğibirderinliklebizeâleminderinmahiyetiniaçıklamaktadır.Bundandolayıhakikievrenseldilyalnızmusikinindilidir.Obiziirademetafiziğininrüyasıiçindegündelikhayatınacılarındanuzaklaştırır.[189]

SchopenhauerestetiğiWagner’iyetiştirmişveyaonunlabirleşerekolgunluğunubulmuşturdenebilir.Wagner’inmüzikaldramıhemNiebelungenefsanesindenalınmışolandramlarınınmevzuunda,hemmüzikterkiplerindebufelsefeden,onunUzakdoğu’dakikaynağıolanBudizm’denmülhemdir.WagnerdeTannhäuser’de,Löhengrin’deveParsifal’dedaimavazgeçmeyi,hayatarzusunuöldürmeyiifadeediyordu.NitekimNietzscheilköncebufilozofvebubüyükmüzisyenincazibesinekapıldı.İlkeserinideSchopenhaueriçinyazdı.LecasWagner’demüzisyenigöklereçıkardığıhalde,sonradanfilozoftanda,ondandauzaklaştı;NietzscheContreWagner’iyazdı.Schopenhaueriradefelsefesinikötümserbirneticeyedoğrugötürmüş,sonundairadeninvehayatıninkârınavarmışolduğuhalde,Nietzscheaynıfelsefeyihayatarzusununbütünkuvvetlekabuledilmesişeklinekoymuştur.OnunhareketnoktasıSchopenhauer’dandahabarizbirestetikendişesiidi.Hattailkeseriiçin(TrajedininDoğuşu)doğrudandoğruyasanatfelsefesivasıtasıilefelsefeyegirişdenebilir.)[190]OnunApolloncuveDionysoscuikiinsantipi,sanatınikişekli,yaniplastiksanatlarilemusikivetrajediyitemsilediyordu.Odaüstadıgibiikinciyeönemveriyorvebütünderinliğioradagörüyordu.Sokrates’tenbaşlayarak(öncegördüğümüzgibi)aklınmeydanaçıkışıhayathamlesiniveiçgüdününkuvvetinikırmışvebugünkümedeniyetdeohastalığıdevamettirmiştir.FakatNietzsche’yegöremodernsanatonuyenidencanlandırmaktadır.

Nietzschegaripbiriyimserlikleyirmiyüzyıllıkmedeniyettarihihakkındakimenfihükmünü,AntikYunanmedeniyetininSokrates’tenöncekidevrineyenidendönüşünebağlamaktadır.Buonunbeklediğiyenibir“Rönesans”olmakgerekir.NietzscheBatımedeniyetindekibuyenihamleyiüstüninsanlarınbaşaracağıbirnevisanathamlesindegörüyor.Çünkübilgionagörepragmatikbiralettenibarettir.Ahlaksürülerinboyuneğdiği“kaidelerlevhası”dır.Dinezatenenşiddetlihücumuyapmıştır.Böylebirdüşünceninolsaolsaasılhamleyisanattaaramayaonusevketmesilazımdeğilmidir?Bunusariholaraksöylememekleberaber,Nietzsche’debütünaphorismatiqueveedebitarzıilekendianladığımânâdaki“yenidünya”nınenmühimkapısınınsanatkârcayaratışkapısıolmasıgerekiyor.

BununlaberaberNietzsche’denberi(hattabizzatonda)âlemgörüşübütünlüğünü,objektifliğinikaybetmiş,müfritbirfertçiliğekadargidensolipcisme’eveillusionisme’eyolaçmışbulunuyordu.Aynısıralarda

Avrupa’dahükümsürenşüphecilik,hadisecilik(phénoménalisme),pozitivizm,sübjektivizm,solipsizm,illüzyonizm,pragmatizm,fiksiyonizmvedahabirçokşekillerdegörülenbumüfritfertçianarşizm,metafizikdüzenin,idealbilgidüzeninin,hattaiçtimaidüzeninbutürlüinkârlarısanatsahasındadaempresyonizm,yeniempresyonizm,pointillizm,ekspresyonizm,ilüzyonizm,nihayetsürrealizmşekillerindebirbirinikovalayanvekovalamaktaolancereyanlarıdoğurmuşturveyahiçdeğilseonlarlabirliktegelişmiştir.Felsefedekibuçözülüşilesanattakiçözülüşarasındasıkımünasebetolduğunudahayakındangörmekiçinbirazbukonuyadokunalım.[191]

AndréBretonSürrealizmBeyannamesi’ndeşöylediyor:[192]“Eskişairlerzamanzamanilhamalıyorlardı.Bugününşairidevamlıilhamiçindedirveyalnızilhamınnesnesideğil,aynızamandaöznesidir.Yaniilhamalandeğil,ilhamverendir,obirnevisihirbazdır.Hayatveinsanınyaşayışınıdeğiştirir,aksiyonurüyaile,içâlemidışâlemlebirleştirir.Fakatonunyaptığıbirmucizedeğildir.Şiirbirkişitarafındandeğil,herkestarafındanyapılmalıdır.”

Rüyanınhâkimiyetiveiçâlemedönüşresimdekübizmdenmüstakilolarakgelişti.BunueniyitemsiledenSalvadorDali,Baudelaire’inSuniCennetler’de[193]tasvirettiğiacayipvarlıklardanibaretuyanıkrüya(rêveeveillé)âleminitablolarınasoktu.Biryandan,kübizmbiryandansürrealizmcereyanınıngeleneğiyıkanhamlelerihertarafatürlüşekillerdeyayıldı.[194]Aynıtemayüledebiyattadagörülüyor.Walpole’unfantastikhikâyeleriMarquisdeSade’ınromanları,hattaGoethe’ninikinciFaust’ununsonlarındakifantastikkısımlar,EdgarPoe’nun“korkunçhikâyeler”iburayagirebilir.ŞiirdebuçığırıRimbaudaçtı.Yarışiir,yarıdramatiksanattaMauriceMaterlinckgeliştirdi.Bütünbunlar“fantastik”i,“rüya”yı,“olağanüstü”ve“harika”yıgerçek,düzen,ahenkliveevrenselyerinekoyananarşikyenisanathamleleridir.YenisanatgörüşübiryandandaFreud’unşuurdışına,rüyayaaittahlilleriilebeslenmektedir.Hattaburüyatefsirlerinikendileriiçinzenginmalzemesayanlaroldu.SalvadorDali’nintablolarıveşiirleriFreud’untezininadetasanatbakımındantatbikatsahasıdırdenebilir.Budağılmanın,buanarşikinkârçözülmesininnereyekadargideceğikonusundadüşünmekiçinsanatıngenelseyriüzerindetekrarduralım.

5.SanatınMahiyetiveSanatlarınSınıflanmasıDahabufaslabaşlarkenhersanatyaratışındadaimanesne-özne

münasebetininbulunduğuvebumünasebetinmantıkdışı(alogique)olduğunugörmüştük.Buradanesnesanateserininmaddesi,duyuverileridir(tabiatveinsan).Özne,sanateseriniyaratanvezihindenibaretolmayanruhifaaliyet,hayalgücüvesezgisiylebütünşuursüresidir.Hersanatyaratışıbuikisiarasındatamkaynaşmadandoğar.Fakatnenesneninözneyikendineindirgemesi,nedeözneninnesneyikendindeeritmesiilesanatmeydanagelebilir.Birincihaldeortadabasitbirkopyacılık,taklit,ikincihaldedesanatyaratışıyerinehayalfantezilerikalır.Varlığınbütünderecelerindevebütündeğerlerdeolduğugibi,sanattadamahiyetproblemibizinesne-öznearasındadyadiquebirmünasebetolduğunugöstermektedir.Bilindiğigibibumünasebetakıldışıdır(irrationnel).Aklişemalaraindirgenemez.Butarzdaherteşebbüsbirvaroluştarzınıortadankaldırmayasebepolur.Ancakherdyade,biredim(acte)olmasıbakımındandevamlıbirgerçekleşmehareketiiçindedir.Obircephesiilegerçekleştiğizaman,ötekicephesikaranlıktakalacak,yanionuvirtualiseredecek;ötekicephesigerçekleştiğizamanise,bucephesikaranlıktakalacak,yanibunuvirtualiseredecektir.Şuhaldesanatdyade’ınıkuramlarolarakifadeetmek,ancakcephelerindenherbirineayrıayrıgörüşnoktasındanbakmaklamümkünolacaktır.Bizzatsanateserininmeydanaçıkmasıbualogiquefiilineseriolduğuiçin,onunbirkuramsalaçıklamayaihtiyacıyoktur.

Bumânâdasanatyaratışınınedimi,nesneolarak“taklit,”özneolarak“ifade”dir.Buradaşimdiyekadargördüğümüzsanatkuramlarındanikisiüzerindeduruyoruz:AristotelesveHegel.İkicephedenyalnızbirineaitolmaküzere,sanathakkındaonlarkadarkarakteristikvederinbaşkabirgörüşyoktur.Ötekigörüşleryaeclectisme’egitmekte,yanitürlügörüşvekuramlarıaynıkonudabirleştirmeyeçalışmaktadırlarki,budyade’ınmahiyetineaykırıdır.Yahutyinedyade’ınmahiyetineaykırıolaraksanatyaratışındakizıtvetamamlayıcıvasfıgörmemekte,onubasiteindirmektedirler.ŞüphesizKant’ıntahlilleriderindir.Bilhassasanatprobleminibilgiveahlakproblemlerindenilkdefaayırması,gayeliliğinmühimrolünügöstermesibüyükbirhamledir.Fakatondadahenüzrasyonalizminvarlıkderecelerivedeğerlerüzerindekihâkimiyetidevametmektedir.Ayrıcahoş,güzelveyücearasındakiinceayırmalar,sanatıngenelkarakterinibelirtmeyeengelolmaktadır.SchopenhauerdaAristotelesgibi,sanatıbirnevişifa,birévasionsaymasıbakımındanonunmahiyetindenuzaklaşmış,onufonksiyonlarındanbirisiiletarifekalkmışolmuyormu?Bizeöylegeliyorki,herüstündeğerdenbahsederkenaynışeysöylenebilir.İnsanıferagate,bütüniçindeerimeye,evrenselliğegötürenhangideğerteselliediciveşifavericideğildir?Bundan

dolayıantikvemodernikifilozofunsanattaşifaaramalarını“kendinehasbirgörüş”sayarak,dahaziyadebumühimdeğerinmahiyetihakkındakiaçıklamalarüzerindeduruyoruz.BuaçıklamalaragörebizAristotelesileHegel’iikikutupolarakalıyoruz.Çünkübirincisinderealizm,ikincisindeidealizm(sanatbakımından)tamformunubulmuştur.[195]Aristoteles’egöresanattabiatın,insanlarınvehareketlerintaklitedilmesidir.(Butaklitüstünbirdüzenin,gerçekolanarketiplerin“taklit”ideolabilir.)Hegel’egöreisesanattamtersine,öznenin(veyaözneyeaitbirfikrin)duyuverilerinevindenbirhayalveyaşeyinsembolüyleifadeedilmesidir.Fakatişinaslında,birbirinezıtolanbuikikuram,sanatındyadiquekarakterinegörebuediminikicephesindenbirinigörmektedir.Onlarınkusuruyalnızbircepheyigörmeleri,fakatonuiyigörmeleri,meziyetleridebugörüşlesanatedimininbütünühakkındakigörüşübozmamalarıdır.Sanatyaratışıediminebirdyadeolarakbaktıkçabukuramlarmânâkazanır,aralarındakiçelişmekaybolur.Vedaimabuzıtvetamamlayıcı“akt”danesneyigerçekleştirdiğimizzamanöznekaranlıktakaldığıiçin,sanateseribizegerekyukarı,gerekaşağıâlemde(AristotelesveyaPlatongörüşünegöre)taklitolarakgörünür;özneyigerçekleştirdiğimizzamannesnekaranlıktakalırvesanateserisembolhalindekiifadeolarakgörünür.Şimdibuesasagöresanatçeşitlerinigözdengeçirelim:Onları,çoğukereyapıldığıgibiplastiksanatlarveiçsanatlarıdiyeayırmayacağız.Çünküiçsanatlarıdenenlerdenbazılarına(dram,epopeveyaromangibi)tamiçsanatıdemekgüçtür.Bunakarşıplastiksanatlardanbazıları(portre,birkısımheykeller)dahaçokiçsanatıdırlar.YahutNietzsche’denberiyapıldığıgibi,onlarısükûnsanatları(apollinien)vecoşkunluksanatları(dionysiaque)diyedeayırmayacağız.Çünkübudagörünüşteplastiksanatlarıbirincigrubakoymayagötürür.Fakathakikattecoşkunlukunsuruherikisinenispetsizbirşekildedağılmıştır.LaocoonheykeliniveyaRodin’deCehenneminKapısı’nıikinciye,bunakarşımeselaOffenbach’ıbirinciyekoymaklazımgelir.Busınıflamalaryerine,bizsanatları“mekânvezamansanatları”diyeayırmayıteklifedeceğiz.[196]Böylebirayırmadaesasşudur:Sanattayaratışveyaicrafiilibelirlibirzamandacereyaneder.Nitekimsanateseri(birtablo,birdramveyabirbina)belirlibiryer,yanimekânkaplar.Demekki,hersanatyaratışınınbirzamanvemekânkadrosuvardır.Ancakbukadroonlarınbünyelerinegöreayrıayrırolleroynar.Bazılarındaeserinyaratılmasıveyahazırlanmasıfiili(yanizaman)sanateserindenönceyeaittir.Herşeytamamlandıktansonraeserbirçerçeve,birsahne,yanimekâniçindekarşımızaçıkar.Bazılarındaiseeserinmeydanaçıkması(dahadoğrusuicrası)içinlazımgelenzamanbizzatsanateserininkendisindenibarettir.Yanibizeseribelirlimekânkadrosundanönce,belirlibirzamansüresiiçindetadabiliriz.Birincilerdeelbettezamanınrolüvardır,fakatgizlendiğiiçingörülmemektedir.SankieserZeus’unbeynindenbirdenbirefışkırmışgibimeydanagelmektedir.İkincilerdedeşüphesiz

mekânınrolüvardır;fakatyalnızcaşartvazifesinigörür.Önemienazainebilir.Asılmühimolaneserinbirzamansüresiiçindeicraedilmesidir.Buradasanatkârileberabericrasıda(virtüöz,aktör,hatip,okuyucu)işekarışır.

Sanatlarıtamamensınıflamadanönce,onlarınbirdetaklitveifadearasındakinispetinhissesinegöreyerlerinitayineçalışalım:Hersanateserindeaynızamandahemtaklit,hemifadeninrolüolduğunusöylemeyelüzumyok;bununlaberaberbuikitemellifaktörarasındanispetdaimaaynıdeğildir.Tarihişartlarvebilhassasanatyaratışındaediminbirveyaötekikutupyönündegerçekleşmesizarureti,busüreklivebiteviyebüyüyenkavsindoğmasınasebepolur.Sanatbirkutuptanötekinegeçmekleberaber,buhareketfatalbirdevirvetekrardeğil,ilerleyicibirgenişlemehalinialır.Öyleisebilinmeyenyenişartlarlasarsılışlarvesapışlarmüstesnaolmaküzere,sanatıngelişmeseyribuhelezonlukavisüzerindeibrenintaklitileifadearasındaoynamasınasebepolur.Evrimibuaniçinbiryanabırakalımveyalnızbumünasebetinmahiyetiüzerindeduralım.Bukonudagenelolaraküçimkângörülebilir:1)taklit>ifade,2)taklit=ifade,3)taklit<ifade.Bütünaraşekilleri,limittekihalleri,sapışlarıbiryanabırakarak,buüçşekilüzerindesanatışutarzdasıralamalıyız.

Mekânsanatlarındanheykelciliktetaklitifadedenbüyüktür.Çünküheykelherşeydenönceüçbuutlumodelinkopyasıdır.Mimarlıktaisetersine,ifadetaklittenbüyüktür.Çünkügeometrikşekillertabiattaklidinepekazbaşvurarakbirçokruhihalleri(azamet,kudret,sükûn,derinlikvs.)ifadeederler.Resimikisiarasındataklitleifadeyeaynıderecededeğerverir.Modelüzerindeyapılır,fakataynınispetteiçâlemiifadeeder.Yalnızcaüçbuutunikibuutiçindeifadeedilmesizaruretibileondabufonksiyonucanlandırır.Zamansanatlarındannesirdeheykeldeolduğugibitaklitifadedengeniştir.Nesrinbütünnevileri(dramatiksanat,roman,hatıra,tarih)nesneye,bilgimünasebetinebağlıdır.Bununlaberabersanatneviolarakifadeninbüyükrolüvardır.Müzikte(musiki)mimarlıktaolduğugibi,tersine,ifadetaklittenbüyüktür.Çünkümüziktabiatseslerindekarşılığıolmayansoyutsestonlarınınterkibindensembolikolarakbütüniçdünyasınıifadeetmektedir.Şiirikikutuportasındataklitleifadeyeaynıderecededayanır.Baudelaire’inşiiri“birkanadıhis,ötekikanadıfikirolankartal”abenzetmesibuanlamdadoğrudur.Şiirbilginin,gündelikhayatınmalıolankelimelerdenyapılır.Fakatonlarderunibirritimiçinde(kiburitim“kolektifşuuraltı”ndayaşamaktadır)ifadeedilirler.

Eğersanattayaratışedimiherzamanaynıkalanbirdüzendecereyanetseydi,sanatnevilerininfonksiyonlarıdahiçdeğişmezdi.Fakatyaratışedimininzıtvetamamlayıcıikikutbundanyabiriveyaötekiistikametinde

gerçekleştiğinidüşünecekolursak,buşemanındevamlıbirharekethalindeolduğuanlaşılır.Buhareketbirgünün,birömrünhareketideğil(içtimaişartlarlahazırlanan)birçağın,birdevrinhareketidir.İnsanaynıgüniçindedahidışaveyaiçekatlanabilir.Dikkatininesneüzerindeteksifeder,taklittenibaretkalırveyaiçekatlanır,sırfifadeolabilir.Fakatbukısadevrelihareketlerhemenaksiharekettarafındantamamlanacağıiçin,onlarbirdevirvebirtipmeydanagetiremez.Herhareketkendizıddıiledüzeltilir.Ancakesaslıiçtimaideğişmeler“varlıkşartları”nıdeğiştirmeli,onlariçindenesneyeveyaözneyeçevrilenhareketinözelbirmânâsıvedeğeriolmalıdırki,buçevriliş(conversion)devamlıbirşekilalsınvebirçağınkarakterinimeydanagetirsin.İştesanattaevrimdediğimizhadisebudur.Buhadisegittikçegenişleyenhelezoni(spiral)birritimhalindecereyaneder.

Mesela,mekânsanatlarıtarihtenöncerealistbirdevredensonra,tarihineşiğinde(protohistoire)stilleştirilmişvesoyutbirdevreyegirmişler,ondansonraMısır’ınsonuveYunan’laberabertekrarkuvvetlibirrealizmedönmüşlerdir.Burealizmheykelde,freskteçokaçıkgörüldüğügibi,mekânsanatlarınınenifadelisiolanmimarlıktadahisütunbaşlıkları,alınlıkvebinaçevresindekihikâyelikompozisyonlarınzenginliğindekendinigöstermektedir.Hıristiyanvedahasonraİslamsanatlarındarealizmden(taklit)kaçış,putkırıcılık(iconoclastie),soyutavetamifadeyesığınmaşeklinialmıştır.BununlaberaberyineİslamveHıristiyansanatlarıiçindebuhareketintepkisi,tabiatsevgisihalindemeydanaçıkmaktagecikmemiştir.SonrakiRomakiliselerindebaşlayanhistoriésütunbaşlıklarıSaintBernard’ınşiddetlihücumlarınauğramıştı.BumitolojikresimlermüminindikkatiniAllah’tanbaşkakonularaçevirmesinesebepoluyordiyeonlarıkaldırmayakalkmış,fakattamtersine,gittikçetabiatalakasızenginleşmiş,gotik’tebina,heykel,kabartmaveresimbirleşmiş,sankitabiatvetaklitheryandanbinayıistilaetmişti.BuhelezonigelişmeritminiRönesans’tanbugünekadargetirmekkabildir.Heykeldedaimamodelinhâkimiyetiüstün,mimarlıktadaimasoyutşekillerinifadesihâkim,resimdedaimaikibuutuüçbuutgibigöstermekiçintaklitleifadeatbaşıgitmekteisede,devrinkarakterineveikikutuptanbirininüstünrolünegöre,busanatlardadadeğişmelerolmaktadır.Bunlardanenbarizibarok’tamimarlığınvezamanımızdaresmin(veheykelin)uğradığıdeğişikliktir.Geometrikşekillereifadeverenmimarlık,ancaktamamlayıcıunsurolantabiattaklitlerindenfaydalanır:Kabartmalar,süsler,duvarresimlerigibi.FakatRönesans’tamimarlıkasılkarakteriolan“hacimvasıtasıileifade”yikaybetmeyebaşladı.Mimarbinayıbirsatıhüzerindekitablogibielealdı.Resminmimarlığatahakkümündenibaretolanbusapışbarok’tasonhaddinevardı.Binanıncephesiyalnızmotifvesüshalindedeğil,tamamenheykellerle,heykelbaşları,çiçekvemeyvekabartmalarıiledolduruldu.Buradaartıktaklitnispetsizceifadeyiezmişve

mimarlıkfonksiyonunukaybetmişgörünüyor.Rönesans’takigenel“tabiataçlığından,”natüralizmalakasınınkuvvetindendolayıresimdebaşlayanbuyenicereyanın,ötekimekânsanatlarınadayayılmasına,birmüddetiçinonlardanençok“ifadeci”olanınıistilaetmesineşaşmamalıdır.Nitekimbucereyanınhızıgeçtiğizamanbaroktenkideuğradı,kusurlarıanlaşıldı,yavaşyavaşbırakıldıvemimarlıkyinebağımsızlığınıkazandı.Bugündeaynıhaliresimde(veheykelde)görüyoruz.Zamansanatlarıiçindebütünbukarşılaştırmalarıvetarihibakışıyapmamızalüzumyok.Yalnızcaoradamekânsanatlarındakigelişmeritmininbulunduğunugöstermekiçinbirmisalvermekyeter.Zamansanatlarınınbizekalanpekeskivesikaları(notalar,yazılıkitaplar)mevcutolamayacağıiçinbirkısmınıancakAntikYunan’ayakınbirzamandanberi,birkısmınıdabirkaçyüzyıldanberibiliyoruz.Esasındaifadesanatıolanmüzik,klasik,hattaromantikdevirdebuistikamettegeliştiktensonra,birnevibaroquetesiriyletabiatavetaklidedoğrukaymayabaşlamıştı.Berlioz’unSymphoniePathétique’i,Borodin’in,RimskiKorsakof’unbazıeserleribusapışsırasındameydanagelmişolduğuiçin,onlardamusikiözkarakterinikaybetmiştir.Tabiatseslerininbasittaklidiseviyesinedüşmekmüzikiçinbiralçalıştır.Bununlaberaberhemensonrakidevirdeyenimüzik(başkailhamlardangelmekleberaber)tekrarifadevasfınıalmayabaşladı.Nesregelince,oradanesnevetaklitdaimabirinciplandageldiğihaldesürrealizmdenberiyolunudeğiştirdi.Gerçektenkaçmak,rüyayavesembolesığınmakyüzündennesirkarakteribozuldu.Aragon’ungenelliklesürrealistyazarlarınnesrihalenbumahiyettedir.Müzik,sonradantekrarkendimahiyetineuygunbirgelişmeyolunagirmişolduğugibi,nesirveşiirdeherhaldebusapmanınsarsıntılarınıgeçirdiktensonraspiralkavsindahagenişbirdevresindekendiyollarınıbulacaklardır.[197]

IX

ManeviDeğerlerII(Ahlak)

1.AhlakProblemiAmpirikOlarakKonabilirmi?Ahlakıninsanarasımünasebetlereaitaşkın(transcendant)birvarlıkve

birdeğersahasıolduğunuyukarıdasöylemiştik.Hareketlerimiz,düşüncelerimiz,sözlerimizveyazılarımızkişilerarasımünasebetlersahasınaaitolmalarıbakımındanmutlakaahlakivarlıksahasıtarafındankuşatılırlar.Onlarınböylebir“kuşatıcı”(englobant)ileilgisizmişgibideelealınmalarımümkündür.Meselaekonomikveyasiyasineticeleriolanherhangibirhareket,fikrigayeileyazılmışherhangibiryazıveyasöylenmişbirsözsankiahlakivarlıksahasıilekuşatılmamışgibielealındıklarızaman,kendibaşlarınaiktisadın,siyasetilmininveyabaşkabirilminkonusuolurlar.Fakatbutarzdailgisizmişgibielealınanbütünhadiseler,soyutturlar,gerçekliktenmahrumdurlarveonlarıngerçekolarakkavranabilmeleri(anlaşılabilmeleri)ancakkendi“kuşatıcı”larıile,aşkınvarlıkolanahlaksahasıilebirliktegözönünealınmalarısayesindemümkünolur.

Eğerinsankendikendinekaidelerkoyan,kendinibukaidelereuymayamecbureden,arzularınıdurduran,hapseden,frenleyen,onlarınistikametinideğiştirenbirvarlık,hasılımanevibirvarlıkolmasaydı,onunteknik,iktisadi,siyasibütünfiilvehareketleriniayrıayrıelealabilirdik.Yalnızzümrelenmelerle,yaklaşmaveuzaklaşmalarlabunlarıaçıklayabilirdik.Butarzdazümrelenmeler(veyatopluluklar)insanlardaolduğukadarhayvanlardadavardır.Onlarınzümrehayatlarıdaiçgüdüleritarafındandüzenlenmeküzeresabitşekilleralmaktadır.Hayvanzümrelerininasladeğişmediği,insanzümrelerininsüratlideğişmelergeçirdiğişeklindeilerisürülenfarkdapekkesingörünmemektedir.Çünkühayvanzümrelerindedemahdutnispettezekâfiillerininrolüolduğu,çevreşartlarınagöreonlarındapekmahdutşekillerdedeğiştiklerigörülmektedir.

Durkheim’ıngösterdiğigibiinsancemiyetleriylehayvancemiyetlerininenmühimfarkı,birincilerdeyaptırıcıkuvvetinfertlerinşuurundameydanaçıkanbirmanevibaskıveyakendikendinimecburetmekuvvetiolduğunusöylemekleacabameselehalledilebilirmi?Yaniinsanınenmühimkarakterlerindenbiriolanbu“kendikendinimecburetme”yiiçtimaibaskınınhususileşmiş,sübjektifleşmişbirşekliolarakanlamakkabilmidir?Eğerböyleise,bütünahlakproblemicemiyetproblemine(fakatyalnızcainsancemiyetleriproblemine)indirgenebilecekdemektir.Burasışüphelidir.Çünkübizhayvandanfarklıolarakkendikendinedizginvurabilenvarlıklarolduğumuziçinmi,insancemiyetlerininhayatı(bütünkültürüileberaber)hayvanzümrelerindenayrılıyor?Yoksatersine,insancemiyetleri“kolektifşuur”halindebirbaskıkarakterinesahipolduğuiçinmi,bukarakterlerifertlerinşuurunaişleyerek,alışkanlığayerleşerekferdiyükümlülükhalinialıyor?Durkheimsosyolojisikolaylıklaikincisilehinecevapverebilir.Ve

bunuiçtimaiolgularınhemorganlaşmış(müesseseleşmiş),hemyaygın(içtimaicereyanlarhalinde),herikişeklindedeferdişuurlardan“müstakil”olarakmevcutolduğunusöyleyerekispatetmekister.EğerDurkheimsosyolojisiningörüşüdoğruise,ahlakiyükümlülükvesorumluluğun,vazifeninşahsihiçbirprensibebağlanmaması,şahsınprensipbakımındanmuhtarlığıolmamasılazımgelir.Eğerahlakfelsefesiningörüşüdoğruise,manevideğerlerinmerkeziolaninsanişahsınmuhtarlığıdolayısıylayükümlüvesorumluolmasınıniçtimaiyükümlülüğü,sorumluluğu,içtimaikaidelilikvedüzenidemeydanagetirmesigerekir.Buradananlaşılırki,Durkheimsosyolojisiprensibinegöre,şahsınahlakimuhtarlığıkeyfiyetineprensipbakımından,nededevamlıolarakaçıklanamayacak,ancakcemiyetinbelirlihalveşartlarınagöremeydanaçıkanvekaybolanarızibirhalolacaktır.[198]Halbukiinsanfelsefesininprensibinegöre,cemiyetinherzamanveheryerdenedendolayıkaidelerkoyduğu,biremirlerveyayasaklarsistemiolduğu,niçininsanlarınhareketlerivedüşüncelerinibusistemetabikıldığıanlaşılabilecektir.Demekki,ahlakprobleminesosyolojikbirtarzdagirmekdoğrudeğildir.Onuherşeydenönceinsanfelsefesininbircephesi,birahlakfelsefesiolarakelealmalı;ondansonrainsancemiyetlerinihayvancemiyetlerindenayıranesaslıkarakterlerinnasılmeydanaçıktığınıbusuretleaçıklamalıdır.

Ayrıcaşunudaişaretedelim:Ferdişuurlardışında(onlardanönceveonlarınüstünde)mevcutolduğukabuledilen“içtimaibaskı”birpostulatolarakkalmaktadır.Olgulardabizyalnızferdişuurlarıniçindeveyaferdişuurlararasındabaskı,kontrol,karşılıklıkontrol,kendinikontrolvs.hadiselerinigörüyoruz.Herneredefertlerarasımünasebetlervarsa,oradakarşılıklıkontrolveonuntürlüvaryantlarımeydanaçıkardemek,“içtimaibaskı”ferdişuurlarınüstündeayrıbirgerçeksahasıdırdemekdeğildir.BuradaDurkheimsosyolojisiderhaliçtimaibaskıolgularınınferdiveyafertlerarasıpsikolojiyeindirgenemeyeceğinoktasındaısraredecektirvebundadahakkıvardır.Vakıaferdişuurhadiselerininnetoplamı,nebirbirinetesiriilemahiyetçeonlarazıtolanyenibirolgusahasımeydanaçıkamaz.Halbukifiilenahlaksahasındabuolgularınkarşısındabulunuyoruz.Ohaldeonubusosyolojimensuplarınınhaklıolarakdediklerigibipsikolojikolgularaicraetmeye,onunkanunlarıylaaçıklamayaçalışmamalıdır:NeTarde,neMcDougall,neWundt’unteşebbüsleri,hattanedeAlmancemaatruhu(Volksgeist)kuramcılarımahiyetçefarklıolanbuolgularıpsikolojikhadiselervasıtasıylaizahedememişlerdir.Bütüncemiyetlerdekorkuyaygınbirhadisedir;fakatharptekipanik,eşkıyatehdidi,hastalıksalgınıvs.gibiiçtimaileşmiş(vesosyalpsikolojinintetkikkonusunagiren)bütünşekillerinerağmenkorku,hattasapkınveyayükselmişmanzaralarıileberabermanevihayatındireklerindenolanmukavemetetmevekendinehükmetmeyi

açıklayamaz.Herkorkudaelemanterbirderecedegörülenketvurma(inhibition)ileahlakifiilintemeliolankendineemretmeninyalnızgörünüşşeklivecereyansahası(yanişuur)aynıdır.Fakatikihadisetamamenfarklımahiyettedir:İkincisininayrılmazşartıobjektiflikveevrensellikolduğuhalde,birincisininayrılmazşartısübjektiflikveferdiliktir.

HasılıahlaksahasınıneDurkheimsosyolojisiningösterdiğive“içtimaibaskı”dediğihipotezvasıtasıylaaçıklamayaimkânvardır;nedegenelliklepsikolojinin(bilhassadavranışpsikolojisi,réflexologievepsychanalyse’in)gösterdiğitarzdaşartlıreflekside“baskıvurma”(répression)mekanizmalarındanbirineindirmeyeimkânvardır.Birinciteşebbüsbizzatpsikologlarındahücumunauğramaküzereboşluktabirhipotezedayanmaktaidi:“Kolektifşuurmu?Ferdişuurlarındışında,nerede?İçtimaibaskımı,nerede?”denilmekteidi.Fakatbizzatbupsikologaaynışeysorulabilir:İnsandakiobjektiflikveevrensellikeğeronunmaneviliğinden,kendiniaşanbirvarlıksahasıylamünasebetindenilerigelmiyorsa,nedenilerigeliyor?Buobjektiflikveevrensellikferdişuurunneresindevenasılgerçekleşiyor?Darwin’denberitürlüyollardanbütünnatüralistlerinbuaçıklamayolundabirbirleriylenasılboşunayarışagirdiklerinidahaöncekibirfasıldagörmüştük.Buradatekraretmeyeceğiz.Kısacasöyleyelimki,şimdiyekadarnatüralizminhiçbirteşebbüsüşartlıreflekstenveyaduyulardan,fareninlabirentiçindeyolunubulmatecrübesindenyukarıçıkamamıştır.Kellog’larıngösterdiklerigibiberabercebüyütüleninsanvemaymunyavrularıbirkaçaylığakadaraşağıyukarıaynıgelişmesafhalarındangeçtiklerihalde,insanyavrusu(içtimaitesirlerdenmümkünolduğukadartecritedilmişolmasınarağmen)ötekininispetsizceaşmaktadır.Çünküinsanmahiyetçeötekivarlıklardanayrıbirvarlıktır.İnsan,kişilerarasıahlakibirvarlıksahasıilekuşatılmasındandolayıhayvandanfarklı(yanikültüryaratan)bircemiyethayatınasahipolmaktadır.

2.AhlakiVarlıkSahasıKişilerarasıahlakisahabirdeğersahasıolmadanöncebirvarlık

sahasıdır.Bunakendinemahsusadıyla“ahlakimânâ”sahasıdadiyebiliriz.İnsanlainsanınmünasebetiancakböylebirsferiçindebirdüzenmeydanagetirebilir:Komşuluklar,akrabalıklar,işlervefaaliyetler,derinalakalar,teessürinüfuzlar(affinités)şekillerindegörünenbütüniçtimaimünasebetlerböylebirsfer’degerçekleşmektedir.İnsan,manevi(sprituel)birvarlıkolduğuiçinkendisiniaslatekbaşınagözönünealamaz:Görmekvedinlemekonaetrafındainsanlardanibaretbir“dünya”açar.Geistolmakbakımındaninsaniçin,“başkası”yoktur,insanlarvardır,nitekim“kendisi”deyoktur,insanlarınbirparçasıvardır.O,manevibirvarlıkolarakbütüninsanlarlakarşılıklınüfuzhalindedir.Acılarınıduyar,neşelerinipaylaşır.Onlarlabirlikteağlar.İmdatlarına.koşar.Almancabirkelimenintamkuvvetiyleonda“birlikteduyma”(mitleid)halivardır[199]veonuinsanyapandabuhaldir.Buhalmedeniliğe,tahsileveyabelirlibirkültürçevresinemahsusolanbirhaldeğildir.Obütüninsanlığayaygın,engenelvasıftırvebizzatahlakimânâdediğimizvarlıkdaoradagörülür.Bubirlikteduymabaşkahiçbirvarlıktamevcutdeğildir.Onunolabilmesiiçinkişilerarasısahadaduyuverilerini,hattabilgiyiaşanbirkuşatıcıyaihtiyaçvardır.

1)Çünküinsanduyuverilerindenveyabilgidenibaretolsaydı,çevresiniyalnızşuurmuhtevasıolarakalacaktı.Ozamançevresindekiherhangibir“şey”ilebirinsanarasındafarkolmayacaktı.Çünküherikisideaynıduyuizlemlerininterkibindenmeydanagelmişolacaklardı.Böylebirdurumda“başkası”ileinsanın“kendisi”arasındabağlantıkurmasıciddengüç,hattabelkiimkânsızolacaktır.Bilgiyolundanahlakprobleminihallegidenlerbununiçin,yabaşkasıile“ben”arasındayalnızanalojininve“tefsir”inkurabildiğiiğretibağlaradayanmışlar(Schopenhauer’daolduğugibi),yahut“başka”sınıtamameninkâravararakahlakıaçıkçabenciliğe(égoisme)bağlamışlardır(faydacılık,solipsizmvs.gibi).Demekki,buyollardanahlakprobleminihalleimkânyoktur.

2)İkincibiryolahlakprobleminiyalnızcabirdeğerproblemiolarakkoymayoludur.Bunagörebilgidenesneninüstünlüğüolduğu,duyuverileriveşuurmuhtevalarıbilgiyitayinettiğihalde,değersahasındaözneninüstünlüğüvardır.Öznedirki,nesneyideğiştirir,onaşekilverirvetayineder.Sanattaolduğugibiahlaktadaahlakiözne,yanikişi(personne)ahlakinesneyi,yanihareketleri,fiilleri,kaidelerideğerlendirirvetayineder.Ahlakiözneninmuhtarlığı(autonomie)olmaksızınahlakfiillerindenedendolayıyükümlülük,sorumluluk,baskı,kaidevedüzenolduğuanlaşılamaz.BuyolyineSchopenhauertarafındanteklifedilmişolmaklaberaber,asılScheler,N.Hartmanntarafındangenişletildi.[200]Münakaşasınagirmedenyalnızişaret

edelimki,böylebiryolunkabuledilebilmesiiçinahlakiözneninmuhtarlığınıvetayinedicikudretinineredenaldığınıbilmeklazımdır.Eğerbu“istediğiniyapma”anlamınagelenbirhürriyetedayanırsa,tamamenanarşikbirneticeyevarılır.Buyoldanhiçbirahlaktemelikurulmuşdeğildir.Bununpsikolojikveyasosyolojikaçıklamalardanbirisinebağlanamayacağınıyukarıdagördük.OhaldeahlakiözneninmuhtarlığınıancakKantgibiaklıngenelkanununabağlamaklazımgelir.Fakataklınprensipleritamamenformelolduğunagöre(kibunubirincikitaptagörmüştük),ahlakındabuformelvemuhtevasız,gerçekleilgisiz,metafizikdeğeriolmayanprensipleredayanmasındanneçıkar?Busuretleahlakifiilinobjektifliğiveevrenselliğinasılteminedilebilir?Kantböylebirteşebbüsegeçmemiştir.Çünküonunfelsefesiaklınsentetikaprioriolduğuesasınadayanıyorvemantıkmatematiküzerindekiyeniaraştırmalarıhesabakatmıyordu.[201]

3)Üçüncübiryolahlakprobleminivarlıkprobleminedayandırmakyoludur.Vakıayalnızahlakdeğil,genelliklebütündeğerler(axiologie)problemivarlıkprobleminebağlanmadıkça,yalnızözneninkeyfiicatlarıgibikalacakvefictionisme’inbuhranlarınadüşecektir.[202]Fakatahlaksahasımanevivarlığınözelbirsahasıolarakelealınıncameselehalledilebilir.Manevivarlık,insanınbilmevedüşünmeyetileriniaşarakinanmayetisiylekavradığıkuşatıcıaşkınvarlıktır.O,yainsanlararasımünasebetlerdekiaşkınvarlıktırki,bunaobjektifruhunveya“mânâ”nıninsanlarıkuşatmasıdemelidir,yahutinsanlarımekândavezamandaaşanaşkınvarlıktırki,bunadaobjektifruhunveya“mânâ”nınâlemikuşatmasıdemelidir.Birincisiahlakın,ikincisidininkonusunuteşkileder.Acabaruhlardaiştirakiteminedenbumanevivarlıknedir?Psikologlarveyainterpsychologue’larbunaderhalinsanlararasımünasebetlersırasındameydanaçıkan“işaretler”,“semboller”,“şemalar”vebunlarınsoyutlaşmasındandoğmuş“kavramlar”sistemidiyeceklerdirki,bütünbusistemaslındaduyuverilerinedayanır.[203]Fakatbusembollerveyaişaretlerancakbirbirinianlayaninsanlararasındabirmânâtaşırlar,aksihaldehiçbirşeyifadeetmedikleriiçinsaçmabirtakımşeylerveyahareketlerdenibaretkalırlardı.Birbirlerinizatenanlayan,birlikteduyaninsanlararasındaisebir“mânâ”birliğiolduğu,yanionlarınmanevibirvarlıkiçindebulunduklarıgörülüyor.Sosyologlaronlarınimdadınayetişecekvediyebileceklerdirki:Bu“mânâbirliği”kolektiftasavvurlardanilerigelir.Fakat(yukarıdasöylediğimizitekraredelim)“kolektiftasavvur”larferditasavvurlardagörünmüyorlarmı?İnsanlarbirbirineyaklaştıkları,birbirlerinetesirettiklerizaman(coşkunlukveyataşkınlıkanlarında)meydanaçıkıpsonrazayıflamışolsalardı,onlarınyaptırıcıkuvvetlerinisaklamalarınaimkânolurmuydu?Aynışuurdabiribenciötekibaşkacı,biriisteyenötekidurduranikikuvvetinbirdenbulunmasıbuşuurunüstünbirkuvvetikendindetaşıdığınınalametideğilmidir?Kısacasıinsanların(hattabirbirlerinihiçgörmeyenlerin

bile)“birlikteduymaları”ve“anlaşmaları”ancakkuşatıcıbirmanevivarlıkiçindebulunmalarındanvebunubilgiyebaşvurmaksızın“duymalarından”dır.Vebununiçindeonlar“içtimai”dirler.Hiçbiröğretimvemedeniyetsistemitarafındanyetiştirilmişolmayanvahşilerinbirbirinebağlanışları,birbirlerininderinbirkökbirliğindengeldiğihakkındakiinançları,onlardanbirineyapılantecavüzünsankihepsinebirdenyapılmışgibiötekilerdeşiddetlibirtepkiuyandırması,buduyguveanlayışbirliğininonlardabulunduğunugöstermiyormu?Psikolojiktahlilyolunagöre,onlarınyalnızca“egoist”ler,birbirinekapalıöznelerdenibaretolmalarılazımgelirken,birliktesevinen,birlikteıstırapduyantekvarlığınparçalarıgibikendilerinigörmeleri,adetaSchopenhauerveNietzsche’ninbahsettiğihenüzşuuraçıkmamıştekvebütünvarlıkhalindebulunmaları,onlarınbütünahlaki(vebundandolayıda“içtimai”)hayatlarınınkaynağıdeğilmidir?Öyleise,ahlakprobleminibiz,ahlakibirvarlıkproblemihalindeelealacağız.

“Ahlakivarlık”insanolarak,bizibirbirimizebağlayan,duygudaşlığımızaimkânveren,hangikültürçevresinemensupolursakolalım,aramızdaortaktaraflarınbulunmasınısağlayanvarlıktır.Buvarlığasomutbirisimle“insanlık”diyorum.İnsanlıksoyutbirkavram,ulaşılmakistenenbirhedefveyabirütopyadeğildir.İnsanlığıbumânâdaanlayanlar,yasoyutkavramcılardır(conceptualiste),yahutonuböylesayarakbuvarlıksahasınakarşıruhlarıkörolankötümserlerdir.Denecekki:“Haksızlıkta,cinayette,harpteinsanlıknerdekalır?Barışzamanındabileaynıcemiyetiçindeinsanlarbirbirinezulmetmezmi?Helesavaştabirbirinicanavargibigörmezmi?Buhaliileinsanlarınbaşkacanlılardannefarkıvardır?Bununiçinkörbirdövüşten,varlıkiçinmücadele’den[204]başkakanunyoktur.Gerisihephayaldir!”Ahlakivarlık,hattaahlakideğersahasıiçinyapılacakhücumlarınenamansızıbudur.Fakatnatüralizminbukabadelili,antikdevirdenberiDemokritosçularınPlatoncularasöylediklerişeydeğilmidir?Şufarklaki,Demokritos’undelillerideğişmemiştir;fakatPlaton’unidealarıahlakivarlıkolarakbuâlemeinmiştir.İnsanlıkgerçekveidealvarlıkolarakbuâlemdemevcuttur.Ohembütüninsanlarınayrıayrıveyabirlikteyaşadıkları,birbirlerinianlamalarınıteminedenmanevihayattır(esprit);hemdeonlarınulaşmakistedikleri,henüzgerçekleştiremedikleri“ideal”dir.Bütüninsanlar,insanlığınbirparçasıolarakbumanevihayatıyaşatmaktaiselerde,hepsininahlakduyularınınaynıderecedekeskin,hepsininkalplerininaynıderecedeaçıkolduğusöylenemez.Çünküonlaraynızamandaettenvekemiktenvarlıklardır.Yanitekniklevebilgiyleduyuverilerinebağlıdırlar.Buikincibağlanışonlarıbenciyapar.“Başkası”ile“ben”arasındauçurumaçar.Aynıinsandahembirleştirici,hemayırıcıbuikikuvvetaynızamandamevcutturvedaimabirbirinezararvermeküzeredevametmektedir.Bubakımdançocuğu,vahşiyimedenidenayırmayız.Ancakmedeniinsandaahlakduyusuve“kalp

gözü”nün,teknikvebilgininartmasıyüzündentamamentıkanmışolmasımümkünolduğugibi,iyibireğitimneticesindebuikikuvvetinayrıayrıgeliştirilmişve“kalpgözü”nüniyiceaçılmışolmasıdamümkündür.Vahşidediğimizkavimlerinkültürleriiçindedeahlakduygusuveinsanivarlığınolduğunadairsayısızmisallervardır.Bazısosyologlarındediklerigibiinsanlıkidealiyalnızaynıseviyedekicemiyetlerinmeydanagetirdiğibir“medeniyet”çevresineinhisaretmez.Çünkübirbirinehiçbenzemeyenveseviyelerisonderecedefarklıkültürçevresinemensupinsanlararasındadasırfinsanlıkbakımından“birlikteduyma”ve“anlama”nınolduğunu,onlarınmitolojilerivefolklorlarınıdinlediğimizveyaaralarınagirdiğimizzamangörüyoruz.İnançlarınınsonucuolarakcanavarcabazımerasimiyapmayamecburolan“iptidai”lerinbumerasimdensonragözyaşıdöktükleri,hattafırsatbulurlarsabunlardankaçtıklarınıetnograflaranlatıyorlar.Eğerinsanivarlıkyalnızidealdeğil,aynızamandagerçekolarakmevcutolmasaydı,buinsanların“ayin”leringerektirdiğişeyleritabiikarşılamaları,hattabundandolayısevinçduymalarıicapetmezmiydi?

İnsanlararasımünasebetler“ahlakivarlık”dediğimizaşkınlığadayanır.Buaşkınlıkkişilerinbirbirlerinigörmedikleri,birbirleriylekarşılaşmadıklarıyerdedevardır.Kişilerinmünasebetlerindekidevamlılık,onlarınbirdüzenebağlıoluşu,kişininkişiyeverdiğisözütutmayamecburoluşu,kişininkişidenayrıldığızamandadahionagüvenebileceğihakkındabirkesinliğesahipoluşu,hasılıkişilerinbirbirineinanışıahlaklılığınvazgeçilmezşartıdırvebuşartancakkişilerarasımünasebetlerikuşatanmaneviveaşkınbirvarlığıkabuletmekveonainanmaklamümkündür.Onundışındahiçbirşeyinsanlarıbirbirinebağlayamazveyabağlayankuvvetlerdenhiçbiridevamlıolamaz.İnsanlaronlarıfaydayla,hesapla,korkuylaveyabirklişeyigerçekzannetmektenibaretolanvehimle(fiction)kabulettikleriiçin,bütünbusübjektifvedeğişmeyeelverişliamillerleberaber,bubağlantılardadeğişecekveçözülecektir.

İnsanlarıikiseviyedengörmekmümkündürdedik:Birionlarıneşyayahâkimolmakiçinyaptıklarıfaaliyetlervebununeserlerindenibaretolanvarlıklarıdır.Burada“irade”lerbirinciderecederoloynamaktadır.Fakatzekâbuiradeninhizmetindeçalışmaktaveeşyayaistediğigibitasarrufetme,onukullanmayollarınıbulmaktadır.Aynıfaaliyetiçindearzularınvehırslarındaroloynaması,insanlarınhükmetmegüçleriniartırmalarıbakımından,hattaötekilerişahlandırankuvvetlerolmasımümkündür.Buseviyedegörüleninsan,dünyayadoğrugerilmişbirokhalindedir.Bütüngüçleri“başarı”nınhizmetindetoplamıştır.Hergerilme“dünya”önündebirgeriçekilmeyigerektirdiğiiçin,onunherhamlesindeeşyailearasındakimesafedahaçokbüyümüştür.İnsanfethettiğidünyadanbuşekilledaimaayrıkalmayamahkûmdur.Dikkat,ruhunyalnızbaşarınoktasındatoplanmasıvebundan

dolayıdabaşarınınbüyüklüğünispetindevarlıktanuzaklaşmasıdemektir.Buseviyedeinsandünyayabaşarıileaçılışınarağmen,hakikattedünyadanuzaklaşmıştır.Dünyavekendisiikiayrıâlemolmuştur.Yinebuyüzdeninsan“başka”insanlarıdakendilerinebütüngerginliğiylebaktığıvegittikçeuzaklaştığıâlemgibiçokuzaktangörmektedir.İnsanbuseviyedeninsanlaraancakenuzakperspektiftenbakabilir.Başkadeyişlebuseviyedeinsanlarbirbirlerinden(YakupKadri’nindediğigibi)“yıldızlarkadaruzak”tırlar.[205]Ancakinsanınbütünseviyesibundanibaretdeğildir.İnsaneşyayavedünyaya,birdehâkimolmakiçindeğil,yalnızcaonlaraiştiraketmekiçinbakabilir.Buradabirinciderecederoloynayan“telkin”dir.Telkininhizmetindebütünfikirlervardır.Fakatonlarartıkşuuraltındaçalışmaktadırlar.Yinetelkininhizmetindetaklit,sempativebilhassasevgi,heleihtiraslarınyükselmesindendoğan,muhtelifidealmevzularaçevrilensevgilerinbüyükrolüolabilir.Buradainsaniradeyle,adalicehdle,dikkatleifratderecedegerilenveyorulanvarlığınıdinlendirir.Kendibaşınabirvaroluş(existence)olmaktanvazgeçer.Büyükvarlığakarışır.Bizzatkendisininbütünvaroluşlararasındakienbüyükiştiraki,şuurdışıvarlığınıhürbirgelişmeyebırakır.Artıkfikirleri,“başarı”hedeflerinedoğrugerilmişcehdlerinhizmetindedeğil,şuurdışıvarlığınınsonsuzluğundaserbestçehareketederler.İnsanınbuderinvarlığı,onubütünâleminvarlığına,başkainsanlarınvaroluşlarınabağlar.İnsankendisiilebaşkainsanlar,hattabütüneşyaarasındaiştirakolduğunubusuretleduyarveanlar.Eğertelkinleyapılanveşuurdışıilevarlığınderinliklerinenüfuzedenbuikinciinsanolmasaydı,birinciinsanbu“başarı”avınınpeşindevegerginliğinsonhaddindenihayetbitkindüşecekvemahvolacaktı.Onumahvolmaktankurtaranbuikinciinsandır.

Buikiinsanıklasikfelsefedeki“bedenveruh”akarşılıkzannetmekenbüyükyanlışlıkolur.Başarıpeşindekoşaniradevezekâinsanısırfbedenolmayıpbütüninsanolduğugibi,iştirak(participation)arayantelkinveşuurdışıinsanıdasırfruholmayıpbütüninsandır.İkibütüninsanaynıinsandanasılyerbulur?Bundaşaşılacakbircihetyoktur:“Bütüninsan,”kuvvetlerininçevrildiğibiristikameteveonlardanbirkısmınınüstünlüğüalmaküzeremeydanagelenfaaliyettarzınagöre,birveyaötekimanzarayıalabilir.Birinsanınaynızamandakendindeherikivarlıkseviyesinibirdengerçekleştirmesineimkânyoktur.Onlaryabirbirlerinitakipederler,yahutbiriötekiniyener;hiçdeğilseuzunbirmüddetbaskıaltındabırakır.“İptidai”dediğimizkavimlerdençoğunda,HintveUzakdoğu’nunyüksekmedeniyetlerinde,hattakısmenYakındoğu’daiştirakarayanruhunyüzyıllarcanekadargeliştiğinibiliyoruz.Batı,sonyüzyıllardatamtersine“başarı”arayangerginlikegzersiziyapmaktadır.İnsanınahlakivarlığıbuikiinsandanikincisinedayanarak,fakatbirincisininyardımıylafaaliyetegeçebilir.Herneredebirahlakhareketi,hamlesi,herneredeahlakibircereyanolmuşsa,

oradabunlarınrolünügörebilirsiniz;Sokratesinsanlarlabirolmakistiyordu.Enbüyükhedefinatüralistlerinvesofistlerinbenciliğinikaldırmaktı.“Dostluksofrası”onundoktrininidünyayayaydı.FakatyineSokratesbirhedefeulaşmakiçinşuurdışıvarlığakarışmaklakalmadı.İradevezekâsınıkullandı.Fikrininbaşarısınıaradı.Enbasiti,zekânınaletiolan“istihza”yıve“maieutik”i(münakaşasanatını)kullandı.HazretiMuhammeddaimaarkadaşlarıile(ashab)beraberdi.İnsanlarlabirolmakiçinistiğrakhalinegeliyordu.Bununlaberaberİslamiyet’inbaşarısıiçinzekâsını,iradesinibuidealuğrundakullandı:Kuranmutlakvarlıklatemasını,hadiszekâveiradesinitemsilediyor.Hasılıikiseviyedenelealdığımızinsanlıkahlakınidealiniveonugerçekleştirenvasıtalarınıvermektedir.

Ahlakifiil,Croce’nintabirinikullanırsak,birneviistekfiili’dir(actevolitif).Şuşartlaki,istekburadaherhangibiristeğideğil,manevivarlığın,insanlığımızınidealisteğini;fiildeherhangiruhihareketi(refleks,arzu,işvs.)değil,yineinsanlığımızıngerçekleşmesiiçinyapılantamteşebbüsüifadeeder.Öyleiseherahlakifiildebiryandanideaivarlıkileilgiliolantasavvurlar,fikirler,tasmimlervardır.Bütünbunlaridealmanevivarlığıgerçekleştirmekisteyenruhiyardımcıdırlar.Biryandandagerçekvarlıkileilgiliolankararlar,teşebbüsler,“vasıtalar”ıhazırlamalarveicralarvardır.Bunlardagerçekvarlığımeydanaçıkarmakisteyenruhiyardımcıdırlar.Kısacabunaahlakifiilinöznevenesnesidiyebiliriz.Bizzatahlakivarlıkgibi,ahlakifiildebuözne-nesneikiliğindenkurtulamaz.Çünküomahiyetibakımındanbirbirindenayrılmaz;aynıbütününikimanzarası,birbirininzıddıfakattamamlayıcısıolanikicephesidirki,bunaahlakidyadediyoruz.

Felsefetarihibudyade’ınikicephesindenbirineveyaötekineaittürlüaçıklamalarladoludur.Bunudaçoktabiigörmelidir.Çünküdyadeherikimanzarasınıaynızamandafiilileştiremez.Birifiilileşirse,ötekikuvvehalindekalır.Buyüzdenbütün“kuram”lardogmatikmetafiziktenzamanımızınilimcereyanlarınakadar,onunbirveyaötekicephesineaitkısmitavsiflerdir.

3.YunanAhlakKuramlarıYunanahlaklarıesasbakımından,ahlakifiilinobjektifunsuruna

dayanmakveonugeliştirmektendoğmuşlardır.Sofistlerintabiatfelsefesinehücumuna,Sokrates’ingözleri“kendine”çevirmesinerağmen,bufelsefeesasındaobjektifverealistbirfelsefeolarakkalmıştırvebunaşaşmamalıdır.ÇünküAntikYunankültürübütünilkçağmedeniyetindeinsanlatabiatınayrıldığıvedikkatinilkdefadoğrudandoğruyayalıntabiataçevrildiği,aynızamandaaklınbütünruhimelekelerüstündedüzenleyicibiryeraldığı,busayedetabiathakkındarasyoneldogmatikaçıklamalaryapıldığıilkkültürdür.Ahlakındabugeneldüzendenayrıkalmasınaimkânyoktu.İnsanmitolojininanlattığıbuhranlıbirhazırlıktansonra,sitedehâkimtabakanın,insandaaklın,metafizikdüzeydetanrılarınhegemonyasıaltındamertebeliveahenklibirhayataulaşmışgörünmektedir.Buhayatbiryandangerçekleşmeyebaşlamış,biryandandailkçağınsonunakadaridealolarakmuhafazaedilmiştir.Yunanfilozoflarınınhuzurvesükûn(sérénitévesécurité)dediklerişeybuidi.Platon,Sokratesçidiyaloglarındanbirçoğunufazilet,adalet,iyilikproblemlerineayırmaksuretiyleeserlerindeahlakaenmühimyerivermişti.[206]Nitekimsondiyaloglarındadabukonuyatekrardöndü.Philebos’taSokrates,“Saadetakıldanmı,hazlardanmıilerigelir?”sorusunaherikigörüşübirleştirmeksuretiylecevapverirken,ilkdiyaloglarındanayrılmaklaberaberyineaynıyolüzerindedir.Platon’agöreahlakıntemeliüstüniyilikveyasadeceiyilikideasıdır.İnsanınenbüyükgayretisaadetiaramaktır.Bizsaadetemümkünolduğukadarçokhazeldeetmekveelemdenkurtulmaksuretiyleulaşmayaçalışırız.Fakatyeryüzündekihazveelemlerimizebağlıkaldıkça,devamlısaadeteulaşmayaimkânyoktur.Çünkühazveeleminortakkaynağıarzudur(epithymia).Arzununtatminedilmesindenhaz,tatminedilmemesindenelemdoğar.Halbukibutatminileeldeedilenhazzınarkasındanbirelemgelir.Öyleysedevamlıhazvesaadeteimkânyoktur.Bununiçinhakîm,gözünüduyulardünyasındanakıldünyasınaçevirir.Oradadeğişmeyen,herşeyinilkörneğiolanidealarıgörür.İyilikideasınınverdiğihaz,dünyanın,hazlarıgibifasılalıveelemlerleçevrilideğildir.Hakikihaz,hakikisaadetyalnızbu“üstüniyilik”tedir.Platon’agöreahlakkuramındahâkimdüşünceahlakifiilinsaiki(motif)değil,hedefiolmalıdır.“Buharekethangisaikleyapılıyor?”diyesormamalı,“Neiçinyapılıyor?”diyesormalıdır.Platon’un(yanibizdetanınancephesiilePlaton’un)budüşüncesi“saadet-iuzma”(félicité)veya“tubâ”adlarınıaldı.[207]

Platon’unüstünve“makul”âlemdekiidealeçevrilmişakıllardagördüğüahlaklılık,Aristoteles’yagörebudünyadaferdinhayatındagerçekleşir.Birincisiüstünbirâleminveyaidealarıngerçekleştiğinikabulettiğiiçin,onarealistahlakdiyorduk.Aristotelesahlakıisefertlerinveonlardanteşekkül

edencemiyetleringerçekliğinikabulettiğiiçin,yaniduyulurâlemi,üstündekicinslervenevileriyalnızcazihninmantıkikategorilerigibigördüğü,onlardadokunduğumuzdünyaüstündeayrıbirgerçekliktanımadığıiçin,onabaşkabiranlamdarealistahlakdiyoruz.Aristoteles’egöreahlakıngayesisaadettir(eudémonia)veinsansaadetibudünyadagerçekleştirir(bundandolayıAristotelesahlakınaeudémonismedenebilir),filozof,oğluNichomakhos’ayazdığıAhlakkitabıileBüyükAhlak’ındabufikirlerinianlatmaktadır.Oncasaadet,hazlarıdevamlıhalekoymakdemektir.Budaalışkanlıklarlaeldeedilir.Alışkanlıkyardımıylabizifratvetefritten,yanibizdeelemdoğuranlimitlerdenkurtularak“tamorta”da(justemilieu)bulunabiliriz.Bütünruhihallervemelekelerin,bütünmizaçlarınifratvetefritiolduğugibi,alışkanlıklarlaeldeedilenveinsanadevamlısaadettemineden“tamorta”davardır.Budevamlıhallerkarakterimizinteşekkülünüsağlar.PlatongibiAristoteles’egöredesaadethazzıaramaktır.Fakathazveeleminkaynağıarzudeğil,duyumdur.Duyumlarınifratveyatefritderecedeolmasıbizdeelem,mutedil(sophrosiné)olmasıhazdoğurur:Çoksıcak,çoksoğukelemverdiğihalde,“ılık”hazverir.İfratderecedekorkuvecüretelemdoğurduğuhalde,onlarınortalamasıdemekolancesaretdevamlıbirkarakterdirvehazdoğurur.Aristoteles’in,psiko-fizikhaz-elemkavramındançıkanbuahlakkuramı,filozofunöğrencisiTheophrastos’ta“karakterlerilmi”halinialdı.[208]

Sokrates’inpsikolojiktümevarımileadalet(dike)veitidal(sophrosiné)faziletini(arete)aradığıbüyükYunanahlakınınbuikiesaslıkuramcısı(biriüstünâlemdeveeidetikmahiyette,ötekidünyadaveferdi“cevher”leriçinde)ahlakınhedefinibulduklarınıiddiaettiler.Fakatherikisistemindevamıüstünâleminformlarınınveyaeşyanıniçindekiformlarınsarsılmazlığınaolangüvenebağlıidi.HalbukiAntikYunan’ınsonlarınadoğruYunansitelerininyeriniİskenderveRomaimparatorluklarıalmış,siteninsarsılmazzannedilendüzenibozulmuş,âleminsarsılmazformlarınakarşıgüvendekaybolmayabaşlamıştır.

Ahlak“üstüniyilik”(agathon)ve“cemiyet”(polis)hedeflerini,hattakarakterindevamlıalışkanlıklarlameydanagelensağlambünyesinikaybedince,ahlakyalnızcaelemdenkaçmakvehazaramakşeklinialırki,YunanahlakınınKyrenamektebindealdığıbuşeklehédonismedeniyor.[209]Ahlakta,sanattavebütündeğerlersahasındaonaenaşağıderecegözüylebakılmasıyanlışdeğildir.BumektebemensupAristipposveöğrencilerinegöresırfspekülatifbilgininhiçbirdeğeriyoktur.Obizeiyiyikötüdenayırmabakımındanelişlerivezanaatlarkadarbilehizmetedemez.Aristoteles,Aristippos’usofistlerarasındasayıyor.Sokratesherşeyibilgiyebağlıyordu:Fazilet(dikaiosyni)bilgiden(episteme)gelir.Kötülükbilgisizliktengelirdiyordu.Kyrenaekolüasılfaziletlerinbilgiilealakalarıolmadığınakanidir.Mantıkvefizik,ahlakişindevasıtalıktanyukarıçıkamazlar.Elimizdegerçek

olarakyalnızferdiheyecanlarımızveduyguhallerimizvardır.Onlarıbirleştiren“fazilet”(arete),“iyilik”(agathon)dediğimizşeyler,yalnızcainsanlararasındakiortakkelimelerdenibarettir.İştebununiçinahlaktaferdinduyduğuhazdanbaşkamevzuaramayaimkânyoktur.Bumüfritisimcilik(nominalisme)vesübjektivizmeskiYunantemelahlaklarının,yanirealizmintamzıddıkutuptaolmaklaberaber,kendiistikametindeahlakahiçbirtemelbulamamışvebugünekadarahlaktarihindeherkestarafındandaimamenficereyanolarakgörülmüştür.

FakatEpikuros’unahlakınıngelişmesiaynıtarzdaolmadı.OdaahlakkuramındaPlaton’un,Kyrenamektebininfikirlerindenmülhemolmaküzere,bunlarıDemokritos’tangelenatomistikfelsefesiüzerindekurduğuiçinbüsbütünyenibirterkibeulaşmışbulunuyor.Epikuros,sırffilozofolarakDemokritosçığırınıbazıdeğişmelerledevamettirmiştir.Fakatahlakçıolarakonabüsbütünyenibiryönvermiştir:Onagöredeahlakıngayesisaadetiaramaktırvesaadetmümkünolduğukadarençokhazzaulaşmaktır.Fakatâlemdeatomlardanbaşkahiçbirşeyolmadığı,tanrılarbuâleminüstündeveonunlailgisiz(indifferent)üstünbirhayatsürdükleriiçin,ahlakıntanrılaraçevrilmesineveyaonlarındünyayakarışmasındandoğmasınaimkânyoktur.Buâlemdeiseyalnızmadditerkiplervardır.Bütünhazlarınesasımidehazzıdır.Manevidediğimizhazlardasonundaonaindirgenebilir.Öyleysesaadet,maddihazlarıdevamlıkılmaktanbaşkabirşeyolamaz.BununlaberaberEpikuros’agöremaddihazlarasladevamlıolamazlar.ÇünküonlarAristoteles’indediğigibiarzulardandoğarlar.Arzununtatminihaz,tatminedilmemesielemdoğurur.Halbukihertatminibirtatminsizlikkovalarvebusonsuzcagider.Yaniherhazdansonrahemenbirelemgelir.Arzularsonsuzolduğuiçin,elemlerdesonsuzdur.Şuhaldeyeryüzündehazaramayaimkânyoktur.EpikurosbusonucundayirmiyüzyılöncedenadetaSchopenhauer’ahabervermektedir.FakatYunanahlakçısıburadanBudizm’inveyaAlmanfilozofununkötümsergörüşünüçıkaracakyerde,Yunandehasınamahsus“hikmet”(sophia)ileşöylebirsonucavarıyor:Bütüncanlılariçinhazmesuthayatınbaşıvesonudur,fakatbizdebirhazihtiyacıyokturvebizancakhazdanmahrumolduğumuz(yanielemduyduğumuz)zamanhazihtiyacınıduyarız.Elemduymadığımızzamanhazbizdeeksikdeğildemektir.Bununiçinhazdaenyükseknoktabütüneleminkaldırılmasıdır:Elemyokluğu!İştehazzınenmükemmel,entamşeklibudur.Buartıkhazlaelemarasındabirgeçişhalideğil,sonhadvemüspetbirhalolmuştur.Buradainsanelemlerekarşıtanrılargibiduygu-üstü(impassible)olacak,adetahazveeleminüstüneyükselecektir.Görülüyorki,Epikurosahlakı,sonuçlarındatambir“hikmet”e(sagesse)ulaşmaktadır.Buhikmet,SokratesvePlaton’unhikmetlerindenfarklıdır,maddecidir.Hayatınötesinireddeder.Temelolarakmaddihazlarıelealır.Fakataslahedonizmgibionlardakalmaz.Ümitsizvekörmekanizmin

hükmettiğikendidünyasındabirnevihayatkahramanlığıileahlakıtanrılarabenzerbirüstünyaşayışta,hazzaveelemekarşıilgisizlikte(ataraxia)bulur.BununlaberaberEpikurosfelsefesinintemelindekimateryalizmvehareketnoktasının“midehazzı”oluşu,buahlakınhalkarasındahedonizmdenfazlamenfianlamdayayılmasınasebepolmuştur.Bununiçindebizherşeydenönceasılahlaksistemindeanladığımızépicurismeilehalkınsırfsefahetdüşkünleriniifadeiçinkullandığıépicurientabirlerinikesinolarakayıracağız.Buayırışagöreépicuriste’likaslaépicurien’likdeğildir.

İlkçağınsonbüyükahlaksistemiStoamektebidir.StoacılıklaEpikurosçulukarasındahakîm’itarifetmeleribakımındanolduğugibi,elealdıklarıproblemlerbakımındandabüyükbiryakınlıkvardır.Bununiçinherikiahlakyanyanagelişmişlerdirveçokdefabirliktehatırlanırlar.Fakattezatlarıdaokadarbarizdir:Birimateryalizme,ötekivitalizme(veyahiçdeğilseorganicisme’e)dayanır.Birikörtesadüflere,ötekifinalisme’einanır.Biritanrılarınâlemleilgisizveâlemdışındaolduklarındaısrarettiğihalde,ötekiTanrı’yıâleminortasınagetirir.BütünbutezatlarilkçağdaStoacılarınlehinekaydolunacakvasıflarolmuşvebuekolünyayılmasınıkuvvetlendirmiştir.EkolünkurucusuZenonidi.

Stoacılaragörefelsefeegzersizdir.Vebusanatınkonusuda“hikmet”tir.Bütünbilgi(mantık,fizik,ahlak)buegzersizitamamlamakiçindir.Gerçekolanherşeyinbaşkasındanayrıbirfertliğivardır.O,busıfatlatesiredervetesiralır.Onunhembirmerkezdençıkarakyayılanveyinemerkezedönengerginliği(tension)vespontaneliğivardır;hemdefaalkuvvetleyayılanvekesifleşenbuşeyhenüzfertleşememişolanpasifcisimdir.Madde,formvehareketiverenaynışeydir.Cisminkaliteleridecisimdir.Halbukivarlıktarzları,tersine,cismaniolmayanşeylerdir.Çünküonlartesiretmezvetesiralmazlar.Onlarbirfikirveyadüşüncekonusudurlar.Varlığıncismaniolmayancihetivakalarveyaonunfiilleridir.Ondakisebepliğingörünüşlerdir.Şimdibufertdoktrininiâleminfertliğiilekarşılaştırmalıdır.Stoaekolünegöreâlemdebirbütün(totalité)vebirferttir.Odacisimolanvecismaniolanikikısımdanmürekkeptir.Âlemdebuikicevherarasındakibir“organlaşma”dır(organisation).Tabiattakienmühimkuvvet,birferdingerginliği(tension)gibionunhayatiprensibinden(pneuma)ilerigelir.Tabiatıcanlandıran,bütünlüğünüverenodur.Âlemmertebelibirdayanışmadır(solidarité)ki,gayesibizzatyinekendisidir.BuâlemgörüşüStoamektebindeküçükâlem(yaniinsan)ilebüyükâlem(yanikâinat)arasındaparalelleryapmaimkânınıveriyor[210]vebütünStoaahlakıbuesastançıkıyor,insandediğimizküçükâlembüyükâleminbirnumunesindenibarettir.[211]KâinatiçinAllah,onunruhuolduğugibi,insaniçindenefsferdinruhudur.

Ahlakıngayesiinsanınkendindetabiihikmeti(raison)bulmasıvebunu

fiilleriyleifadeetmesidir.Buhakîmceyaşayışaengelolan,gözlerimizibulandıranihtiraslarımızdır.Stoacılaragöreonlarıkökündensilipatmalıdır.Zenon’agöreihtiraslar“harekîhamle”ninmübalağalıvesapıkbirşekliolduğuhalde,Khrysippos’agöreihtiraslarakıllıbirvarlıktagerginliğinçokzayıfolmasıyüzündenhükmünbirhatasındandoğarlar.Bütünihtiraslarhatalıyoldadır.Bubakımdanaralarındaancakderecefarkıvardır.İnsanlarihtiraslarınınhükmüaltındaruhsuzlaşır,budalalaşırlar.Tamtersine,hakîminbaşlıcafaziletiihtiraslarıyenmekveonlarakarşıüstün(impassible)kalmakolacaktır.Hakîmbununlaberabertaşgibiruhsuzkalmayacaktır.Onunihtiraslarıyenmektenilerigelen“iyiduyguhalleri”vardır;hazzınyerinesevinç(joie),[212]arzununyerineirade,korkununyerinebasiret’ikoyar.Hakîm,insanlarınbundandolayıenduygulusudur.Çünkübütünvarlığıbirlikteyaşar.Duygusuziseduygularınıdünyayakapamıştırvekendineyeteceğinizanneder.Faaliyetlerimizinsonbirgayesivardırki,buda“kendisiile”ve“kendisiiçin”[213]istenenüstüniyiliktir.Yaşamasanatıdemekolanahlakiçingaye,kendikendisineuygunolarakvesonuçlarınasadık[214]olarakyaşamaktır.Veyabaşkadeyişlebütünkâinatauygunolarakyaşamaktır.BugayedeStoaahlakınagöreartık“saadet”değil,fakat“fazilet”tir.[215]

StoacılıklaberaberYunanahlakınınyenibiristikametegirdiğinigörüyoruz.Ahlakıngayesisaadetdeğil,fazilettir.Hattasaadetsizliğerağmenfazilettir.Ahlakıhuzurvesükûndadeğil,tabiihikmetegöremission’uyerinegetirmektegörenbuahlak,ilkçağsonunahükmettiğigibi,Hıristiyanlığa,İslam’datasavvufahlakınatesiredecektir.FakatonuntamgelişmesiniancakKantahlakında,yirmiyüzyılsonragörmekmümkünolacaktır.

4.NatüralistAhlakKuramlarıObjektifveyarealistahlaklarmodernçağdailimahlakışeklinialdılar.

Yunanlılarınhazvesaadeteaittahlilleripsikoloji,fizyolojiveiktisattarafındantekrarelealındı.Bentham,ArithmeticofMoral’ındahayatıdolduranhazveelemtoplamınınölçülmesiniteklifediyor.Hazlarıtekertekerelealanhedonizmyerine,hayatınbütünündençıkanhazzı,adetahazlaristatistiğinikoyduğuiçin,onlarınsüreklibirhalegelmesiniveböyleceileridekihazlarınsağlanmasıiçinfedakârlığı,öncedengörmeyi(prévoyance)işekarıştırıyordu.Bukadaraçıkça“hesapçı”olanbuahlakheryöndentenkitlereuğradı.

StuartMillUtilitarianism’indeöncehedonizmveEpikurosçuluk’unyanlışanlaşılantaraflarınımüdafaaediyor.[216]Epikurosçulukiptidaihazlaraesirlikdeğildir.Gerçekbirhazahlakıdomuzlarınsaadetiileinsanlarınsaadetiniayırır.Aditatminlerinsanlarıyalnızaşağıhedefleregötürür.Yüksektatminlerzihniveiçtimaihedefleregötürür.Kültürsüz,tembelvezayıfolaninsanlarileriyigörmekgücünden(prévoyance)mahrumolduklarıveiptidaitatminlerseviyesindekaldıklarıiçin,hakikiinsanlarayaraşırhazseviyesineyükselemezler.Aşağıbirhaztabakasından,yüksekbirhaztabakasınaçıkmak,seçmevetercihgücüilemümkünolur.Tercihikişekildeyapılır:1)Niceliktakdiriile:Yaniuzunsürecek,ençokmiktardahazaraştırılmasıile(bunuBenthamdasöylemişti.)2)Nitelik(kalite)takdiriile:Yüksekhazların(manevivezihni)maddihazlaratercihisuretiyle.3)Birüçüncüfaktörüdahakatıyor.Sürekliveölçülüolan,süreksizvetaşkınolanahükmeder.Buesaslaragöredavrananinsanlarhazlarıbirtakımkatlaraayıracak;maddidenmaneviye,ferdidengenele,zihniveiçtimaiyeyükseleceklerdir.Mill’egörehazlarıntecrübeveölçüyardımıyladüzenlenmişolanbuşeklinefayda(intérêt)denir.[217]Fayda,ekonomikkârlakarıştırılmamalıdır.Çünküfaydakavramıyalnızbizemaddivemanevihuzurverendeğil,aynızamandabütünçevremizdebuhuzuruyayanşeyiifadeeder.

Mill’egörehayatıtatminsizbirhalekoyanbaşlıcafaktörler:a)Bencilikhırsıdırki,bununşiddetlişeklidoymazlıktır(ambition).b)Fikrikültüreksikliğiveyabüsbütünyokluğudur.İlim,sanatvefelsefekültürüinsanımanenyükseltir,ahlakileştirir.Vakıabuzihinciahlakgörüşüneitirazedenlerolabilir:“Hastalık,fakirlik,ölümzihincilikleaçıklanabilirmi?”diyebilirler.FakatMill,faydakuramınadayanarakbunlaraşöylecevapveriyor:1)Birçokıstıraplarınsebebiolanfakirlik“cemiyetinhükmüveferdinsağduyusuile”kaldırılabilir[218](meselasendikalizmveyardımkurumlarıgibi).2)Ölümkaldırılmasadakorkunçveıstıraplıolmaktançıkabilir.3)Talihinkötülükleriçoğukeregeleceğiiyigörmemektenilerigeliyor.Halbukibirikmiştecrübelerleileriyigörmekmümkündür.Mill’inbütüntavsiyeleriahlakıbir

nevisosyalhijyensaydığınıgösteriyor.Obütünromantikdediğiahlaklardançekiniyor.VemeselaKant,Carlylegibiahlakçılarıbunlararasındasayıyor.

Yunanahlaklarındaveyamodernfaydaahlakındaortakvasıf,ahlakınaklibirprensipleaçıklanabileceğineinanmalarıdır.Buprensipisterüstüniyilik,istersaadet,isterhaz,istersefaziletolsun,hattaistersesosyalhedefeçevrilmişölçülüfaydaolsun,daimaakıllabulunmuşturveakıldankuvvetalmaktadır.Bütünbukuramlardaahlakbilgiyetabidir.Ahlakihareketlerimizitayinedenkuramsalvemantıkidüşüncemizdir.BukuramPlaton’daolduğugibidogmatikbirmetafizikveyaMill’deolduğugibitecrübiakladayanabilir.Fakatonlardadaimahareketlerimizitayinedenbilgidir.Faziletbilgidir.Faziletsizlikbilgisizliktengelir.AhlakihatailebilgiyanlışlığıSokrates’teolduğugibihepsindeaynısayılmıştır.Akılcıdogmatikahlaklarzamanımızdamüspetilimlerinmetotlarındanfaydalanmaküzereilimciahlakhalinialdılar.Ahlakınrasyonelliği,hareketinbilgiprensiplerinegöretayinedilmesi,ahlakihükümlerinşartlı(conditionné)oluşubakımındanilmiahlakları,dogmatikmetafizikahlaklarınveyarealistahlaklarınulaştığızarurineticelersaymalıdır.İlimciahlakdeyince,fiziktensosyolojiyekadarmuhtelifilimleredayanarakkurulmakistenenbütünkuramsalahlakteşebbüslerinianlamalıdır.MeselaOstwald’ıntermodinamiküzerinedayananahlaktecrübesibunlardanbiridir.Ostwald’agörefizikâlemeaithertecrübeduyuorganlarımızlayapılır.Onlardaancakkendileriyleçevreleriarasındabirenerjifarkıolduğuzamanişlerlervedışâlemdenaldığımızenerjirabıtalarındanibarettirler.Değerfelsefesitermodinamiğinikinciprensibindekienerjininazalmasıkanununabağlıdır.Birbuharmakinesisıcakbirkaynaktansoğukkaynağaısıyıgeçirmedenişleyemez.Isıalçalmasıolmadanişmeydanagelemez.Yüksekseviyedekiısıdanalçakseviyedekiısıyageçmeküzereişmeydanagelir.Isıkendiliğindensıcakbirkaynaktan,soğukbirkaynağageçemez.[219]Geçmekiçinonuzorlamak,yanibelirlibirişsarfetmekgerekir.Ohaldeısıilebütünbaşkaenerjinevileriarasındamühimbirfarkvardır.Mekanikiştamamenısıyakalbolabildiğihalde,ısıyıtamişhalinekoymakmümkündeğildir.Çünküısınınbirkısmıdahasoğukcisimleregidervekâinatınenerjisigittikçeısıhalinialır.Odabütünbunlardayayılarak,âlemdekiısıeşitliğedoğrugider.Kâinattavarolanenerji:1)Birikısmenişekalbolabilenyüksek.2)Ötekisoğukcisimlerdebirikmişveısıyakalbolmuşenerjidenibarettir.Buesasagöredünyadatekyönlüveaksedilmez(irréversible)erken-geç,geçmiş-gelecekfarklarınıyapanbirhareketvardemektir.YaniA’danB’yegeçildiğihaldeB’denA’yageçilemez.Enerjininkaybolmasıprensibininhâkimolduğubuâlemdeyapılanbirzararaslatamiredilemez.Herkeshayatınıyalnızbirdefayaşar.Buhayatıntekcihetli,aksedilemezbirgidişivardır.Ostwald’agöreeşyaarasındadeğerfarkıgörmemiz,iyi-kötü,faydalı-zararlıdiyeayırmamız,iştebuaksedilmezhayatgidişindenilerigelmektedir.

Ruhienerjinindeğil,hattauzvi(fiziksel-kimyasal)enerjininbilebasitfizikenerjiyeindirgemesiiçinyapılanbutoptanteşebbüsünnederecedebaşarılıolacağıçokşüphelidir.Ahlaktagördüğümüzkahramanlık,cesaret,fedakârlıkuzvienerjinevindenölçülemez.Biriiçinkuvvetolan,ötekiiçinzaafolabilir:Birahlakkahramanıhastavesonderecezayıfbirinsanolabilir.Bukuramınbaşarısızlığıönünde,bununlaberaberilimciahlakteşebbüsleriyılmamışlardır.NitekimDarwin,biyolojiüzerineahlakkurmayaçalıştı.Onunçığırındangidenlertürlüyollardanbiyolojikahlakdenemelerinedevamediyorlar:Nietzsche,J.M.Guyau,LeDantec,Spencerbunlardandır.Metchnikoff,İnsanTabiatıHakkındaDenemeler[220]adlıeserindehertürlüedebivemetafizikgörünüştenkaçarak,tampozitifbirkadroiçindebirahlakkurmayaçalışıyor.Onagörecanlıâleminbaşlıcavasfı“ahenksizlik”tir.Çevreyeuyarlık,veraset,seçkinleşmeprensiplerihercanlıdabazıiğretiahenkleriçerisindebirçokdüzensizliklerolduğunugösterir.Seçkinleşmenineseriolarakyalnızçevreyeuymayanların,değersizlerinkaybolduğu,ötekilerinbaşarıkazandığızannedilir.Halbukibuikikutuparasındabirçokderecelervardır.Bunlarazveyaçokyetmelerinerağmen(intibaksızlıklarınarağmen),yinededevamederler.Çevreyetamuyarlığa,organlarvefonksiyonlarıntamişleyişinepeknadirrastlanır.Tabiattadabuyarımyamalakeserleritamamlamakvedüzeltmekiçinhiçbirhareketgörülmemektedir.Hattabazınevilerinintibaksızlıktanbozulmuşvegerilemişolmalarıbilemümkündür.[221]Canlılarâlemininbugenelahenksizliğiinsandadahadabarizleşir.Buşartlaraltındainsanınmanevihayatınaverilmesiistenendüzen,yani“ahlak”neolmalıdır?Metchnikoffbuvazifenininsanıstırabınasebepolanbaşlıcaahenksizliklerimümkünolduğukadardüzeltmektenibaretolduğunakanidirki,bunlardahastalık,ihtiyarlıkveölümdür.Metchnikoff’unbunlarakarşıilerisürdüğü(hattahafifletici)bütünçarelerEpikurosveMill’inteklifettikleriçarelereyenibirşeykatmışdeğildir.Onlargibiölmezliğininkârı,ölümkorkusununzihnibirmuhakemeveyapozitivistbirterbiyesayesindeortadankaldırılması,hayatınrahatgeçirilmesigibitamamenzihincibirkadroiçindeişlemektedir.Buçarelereahlakdemektenziyade,uzviveyaruhisağlıkkorumatedbirleridemelidir.Fakatahlakınmühimmeseleleribunlarlahalledilmişolurmu?Birtehlikekarşısındakendinibaşkalarıiçinfedaedebilmenin,kendicemiyeti,hattaailesiiçinrahatvehuzurunuterketmenin,zevkesürükleyenamillerlekendiiçindemücadeleetmenin,Stoacılarındediklerigibi“kendiniyenme”ninbuuzviveyaruhisağlıktedbirleriylehalledilebileceğinikimiddiaedebilir?Ahlakınbeklediğibugenişçevrelihareketleregitmeyelim;insanınenbenci,eniçinekapanmışhalindedahi,ondanölmezlikduygusunu,ölümkorkusunusöküpatmayaimkânvarmıdır?Buduyguacababilgisizliktenmiilerigelir?Vehangiilimşimdiyekadaronuhangiinsandakaldırabilmiştir?Epikurosçularındediklerigibi,“Ölümüdüşünmeyiniz!Çünküöldüktensonraonuzaten

bilmeyeceksiniz.Ölmezdenönceisehenüzneolacağınıbilmiyorsunuz,”demeyeimkânvarmıdır?[222]Epikuros’unbusafdilbuluşubaşarıkazanmışolsaydı,ozamandanberiyirmidörtyüzyıldırinsanlarınaynıkonudakimücadelelerinelüzumkalırmıydı?

Dogmatikmetafiziğin,Sokratesahlakınınhediyesiolanzihincigörüşbirtürlüyorulmuyor:Basitbilgidennormlarçıkarmaarzusundadır.Gerçekhükmüvasıtasıiledeğerhükmünüaydınlatmakistemekteısrarediyor.Fizikkanunlarıbizetabiatınnasılişlediğinigösterir.Fakatonlardanmantıkkurallarınıçıkarmayaimkânvarmıdır?Psikolojikhadiselerbizenasılduyduğumuzugösterir.Fakatonlardanestetikprensiplerininasıleldeedebiliriz?Bunlarolsaolsabunormatifbilgilerinşartlarınıhazırlarlar.Asılnormları,yanidoğruyu,güzeliveremezler.Çünküonlarolanadeğil,“olmasıgereken”eaittirler.Tamtersine,bizmantıkkurallarınasahipolduğumuziçindirkieşyaarasındasabitmünasebetlerkurmakveburadantabiatkanunlarınıbulmakimkânınasahibiz.Bizdeestetikkurallarbulunduğuiçindirki,ruhiveyafizikselhadiselerarasındaahenk,ritimvs.bularakbunlardan“güzel”dediğimizeserlerimeydanagetiriyoruz.Aynıesaslar,ahlaksahasındadahükümsürer.Bizhadiseleritetkikederek,nasılhareketetmemizgerektiğinibulamayız.Fakatböylebirnormasahipolduğumuziçindirki,birertabiatfenomeniolanfizikiveruhihareketlerimizedüzenverebilirvebunları“ahlaki”dediğimizbirşeklesokabiliriz.Sokrates’ten13.yüzyılakadar(hattaherşeyerağmenbugünekadar)devamedenbudogmatikakılcılığıngayretleri,helepozitifilimlervasıtasıileahlakprensiplerinikurmaşeklinialdığızaman,büsbütünimkânsızbiryolagirmişbulunmaktadır.Buyolakısaca,tabiatındeformeettiğiinsanınyanlışdüşüncesidemeklazımgelir.İnsan,içtimaigelişmelerisonundakendiyarattığımakineninkölesiolmuşvebukölelikfikiralanındainsanıntasavvuredemediğiderecedehesaplıyollaragirmesinesebepolmuştur.Makinevasıtasıileinsancemiyetteüstünlükkazandığı,tabiatahükmettiğiiçin,tabiatımakinegibigörmeyebaşlamışveburadanbütünmanevihayatınıaynısuretledeterministvemekanistbiraçıklamailedüzenlemeninmümkünolacağışeklindebirvehmekapılmıştır.BuvehimNietzsche’ningösterdiğigibiSokrateszamanındabaşlayanakılcılığınazmasındanbaşkabirşeydeğildir.Müspetilimlerartıkinsanınelindemuhtelifvarlıksahalarınıaydınlatanpratikbilgilerolmaktançıkmış,onlardanherbiriayrıayrıkendidarçevresiiçindebütünvarlıkları,hattabütünidealvarlıkları(bütünnormvedeğersahalarını)açıklamaiddiasınakalkmışlardır.İşte18.ve20.yüzyıllarzarfındailimciahlakkuramlarınınbirbirinikovalamasıvebütünbaşarısızlıklarınarağmen,birtürlüyılmayarakyinedeonlarınyeriniyenilerininalmasıbundanilerigelmektedir.

Objektifverealistahlakkuramlarınınbugünulaştığıpozitifahlakteşebbüslerihakkındakihülasamızıtamamlamakiçinonlarüzerindebirparça

dahaduralımvepsikolojikvesosyolojikdenenkuramlaraaitdebirermisalverelim.Ahlakifiil’deözneninbirinciderecederolüolmasıbakımındanahlakınpsikolojikfaktöreönemvermesineimkânyoktur.Ancakbuönemfelsefibakımdanyeterderecedeciddilikleelealınmadanönce,birçokahlakkuramındabasitbir“unsur”olarakkalmaktaidi.19.yüzyıldapsikolojininbirdengelişmeyebaşlamasıherşeydenöncetesirininormatifilimlerüzerindegösterdi.Psikolojikhayatıtahliletmeksuretiylehükmünnasılişlediğinivebundandolayıdamantıkkurallarınıaçıklamanınmümkünolacağınızannedenbirgörüşün(A.Bain,S.Millvs.)nasıltenkitedildiğinibundanöncekikitaptagörmüştük.Aynışeylerisanatveahlakiçindesöyleyebiliriz.Ahlaksahasındapsikolojikaçıklamatecrübeleribelkienelverişlisahayıbulmuştur.S.Mill’infaydacıahlakıdadahilolduğuhalde,birçokahlakdenemelerinibununhazırlığıolarakgösterebiliriz.Hume,şüphecifelsefesinerağmen,ahlakınensağlamtemelininfaydaolduğuhakkındakidüşüncesinibupsikolojiktecrübedençıkarmakistiyordu.Buradavereceğimizmisaldahayakınzamânâaitbirdenemeolacaktır.Müller-Freienfelsahlakproblemindeherşeydenöncedeğerlendirenözneiledeğerlenennesneyiayırıyor:Değerbirnesneninarzuedilirolmasıdır.Arzuyu“değerverme”fiilitakipederse,değergerçekleşir.Bununiçindeikişartvardır:a)Özneilenesnearasındaheyecanibirilgib)değervermefiiliile,builgininkabulüveyareddi.Onagöredeğerintemelibirduygu,birarzuveyaheyecanolabilir.Değeri“duygu”üzerindekurankuramlarlaarzuüzerinekurankuramlarbusuretlepsikolojikaçıklamadabirleşiyorlar.Duyguarzununsebebideğil,birkısmıdır.Freienfels,Schopenhauer’undoktrininedayanarak,“Arzumuzuhareketegetireninsanıngüzelliğideğil,bizegüzellikduygusunuduyuranarzudur.Bizbirşeyideğerliolduğuiçinarzuetmiyoruz;tamtersine,birşeyiistediğimiziçinoşeydeğernesnesioluyor,”diyor.Psikolojikkuramahlakailmivesarsılmazbirtemelbulmakistiyorsada,butemelienfazladeğişmeyeelverişli,ensübjektifruhsalolgularalanında,iptidaiduyguhallerindearadığıiçinahlakınsarsılmazlığınıtemindentamamenuzakbulunmaktadır.PsikolojiktahlilneticesindeFreienfels’inbenlikfikriniortadankaldırması,ben,kişilikgibitemellerinfiction’danibaretolduğunusöylemesidebutemelibüsbütünsarsmaktadır.Vaihinger’infictionisme’ineçokyakınbirtarzda,ahlakibenliğinbirnevi“vehim”[223]olduğukanaatineulaşanböylebirgörüşle,devamlıbirahlakkaidesi,sabitbirahlakhükmüçıkarmaktamamenimkânsızbirhalegelmiştir.Freienfels,buradasonderecedehareketliveistikrarsızruhihallereiğretibirtemelbulabilmekiçinonları“içtimaişartlar”ıniçinekoyuyor.Ahlakihükümlerinmilligeleneklerebağlandığınısöylüyorki,buaçıklamaşeklibirazdahailerigötürülünceDurkheim’ınsosyolojikahlakınaulaşılacaktır.

Görülüyorki,objektifvepozitifahlakdenemeleri,aslındanormlarıolgularaindirgediğiveolgularvasıtasıileaçıklamayaçalıştığıiçin,ahlak

sahasındarölativizminyerleşmesidemektir.Kant’ınSafAklınTenkidi’indeilerisürdüğürölativizmfikri,ahlaksahasıiçinkesinolarakreddedilmekteidi.Büyükfilozof,ahlaksahasındamutlakçılığın(absolutisme)hükümsürdüğünügöstermekveahlakieylemi(Sokrates’tenberiyapıldığınıntamtersine)bilgidençıkarmamakiçinbilgininrölatifliğiüzerindebukadarısrarladurmuştu.FakatKant’tansonrabirkısımYeniKantçılarvedahasonrapozitivistlerbufelsefeyisakatladılar:Rölativizmideğerlersahasınayaydılar.Ahlakıdaoradançıkarmayaçalıştılar.Bütünilimciahlaklardabucereyanınizigörülmektedir.Bununlaberaber,ahlakihükmünrölatifliğikanaatininkökleridahaeskidir.Sofistlerahlakınsübjektifhükümleregöredeğiştiğinisöylüyorlardı.Kyniklerasılolantabiathalindenekanun,neahlakgörüyorlar,bütünbunormlarakuvvetliilezayıfarasındakimünasebettendoğanitibarihükümler(convention)gözüilebakıyorlardı.Şairlerininsanlığınköklerindebiraltınçağı(âged’or)tasavvurettiklerigibi,filozoflardainsanlığınkökündebirtabiathali(étatnaturel)kabulediyorlardı.[224]Hobbes’agöre“insaninsanınkurdudur”(homohominilupus).Buaslihaldeneahlak,nekanunvardır.Bütünbunormlarkuvvetliilezayıfarasındakurulmuşgizli(implicite)sözleşmelerin(contrat)eseridir.[225]Buşüphecivekötümserfilozoflarinsanlıktabütünmanevihayatınveüstündüzeninbusuretle,insanlıktemelindemevcutolmadığıhalde,iğretiolaraksonradanmeydanaçıktığınısöylerken,onunbildiğimizbütüntarihboyuncanasıldevamettiğiniaçıklamaktantamamenacizdirler.Ahlakınvekanunlarınmuhtevasıdeğişebilir;fakatherneredeinsanvarsa,oradamutlakabirahlakvekanunvardır.Tarihtenönceki(protohistoria)vesikalara,bugününiptidai(veyavahşi)denenkavimleriarasınagirdiğimizzamandaimabunugörüyoruz.Şüphecinindelillerinitemelindensarsannokta,idealbirdüzenin,ahlakavekanunabağlılığınaslabelirlibirdevirdensonrakaybolmamışolmasıdır.Bunarağmenörfveâdetlerindeğişmesişüpheciyecesaretvermektedir.Montaigne,bilgişüpheciliğinidin,ahlakveâdetlerşüpheciliğişeklindegenişletiyordu.[226]Pascal’agöre“Pyrénée’lerinbuyanındadoğruolan,öteyanındayanlıştır.”DavidHume,bütünahlaklardabirdoğrucihetbulunabileceği,hiçbirinintamolarakretveyakabuledilemeyeceğihakkındakihükmünübutarzdabirahlakrölativizmindençıkarmaktaidi.“Cemiyetmenfaatlerinegenellikleadaletkaideleridenir,”diyor.“Biricikkanunkavminemniyetidir;bütündiğerkanunlaronatabidir.”“BirSuriyeligüvercinyemektenseaçlıktanölmeyiterciheder.BirMısırlıdomuzetinedokunmaz.Perşembegünüfalankuşuyemekcaizdir,cumagünüiseomenfursayılır.Filanevdeyumurtayemekcaizdir;yüzadımilerdeenbüyükgünaholur.Şubinadünprofanidi,bugünkutsalveharamolmuştur.Filanağacınyemişlerihelal,ötekiağacınkiharamdırvs.”[227]BununlaberaberHumeâdetlersahasındakirölativizmiderhaladaletsahasındakirölativizmdenayırıyor:Birincisiçokuçucu,

lüzumsuzvebaskılıolduğuhalde,ikincisiinsanlarınvecemiyetinhuzuruverahatıiçinmutlakolaraklüzumludur.“Bufarkıbiryanakoyacakolursak,hukukvemülkiyetekarşısaygınıntemelsizolduğunuitirafetmeklazımdır,”diyor.[228]Onagörebütünbudüşünceleradaletinyükümlülükvekuvvetinizayıflatmaktanuzaktır.Oncaburadaalternatifmeydandadır:Adaletduygusuyaaçlık,susuzlukgibibirtemayüldençıkmıştır,insankalbindekiiptidaibiriçgüdüdendoğmaktadır,yahutadaletinkonusuolanmülkiyetiptidaiiçgüdüdenayrıdırveancakbirdelilinveteemmülüneseridir.Humeâdetlerdekibütündeğişmelerevefarklararağmen,esaslıvasıflarınındaimaaynıkaldığınakanidir.Budaonlarındaimaiçtimaifaydadandoğmuşolmalarındanilerigelmektedir.

Hume’unahlaktahliliahlakirölativizminyumuşamışbirşekliolarakgörünüyor:Onagöreörfveâdetlerdeğişiyor,fakatahlakınesaslarısabitkalıyor.Buesaslardainsancemiyetlerininiçindebulunduklarıhalveşartlarlakayıtlıolaniçtimaifaydaetrafındatoplanırlar.Ahlakirölativizm,böylecemüfritbirsübjektivizmden,fertçilikten,müfritbiristikrarsızlıkvedeğişmedüşüncesindeniçtimaişartlaragöredeğişen,oldukçasabitahlakişekilleredoğruyükseliyor.Bütünbuhazırlıklar,ensonundasosyolojininahlakgörüşüiçindeLucienLévy-Brühl’ün“âdetlerilmi”teşebbüsühalinialmıştır.[229]Lévy-Brühl,Fransızsosyolojisininmetotlarınasadıkkalarakâdetleriaynısayıyorveâdetleriniçtimaişartlaragöredeğiştiğini,içtimaibirmüessesegibimorfolojikşartlaravetarihioluşagöreincelenmesigerektiğinisöylüyordu.Lévy-Brühl,önceahlakkuramlarındagördüğüortakyanlışlarınnedenilerigeldiğiniaraştırıyor.Çünküonlarbirtakımpostulatlardanhareketetmektedirler:l)Birincipostulat’agöreinsanıntabiatıherzamanveheryerdekendikendisininaynıdır.Bupostulatgerçeğedayanmadaninsanüzerindesoyutzihinyürütmektedir.HalbukiLévy-Brühl’egöresabitbirinsantabiatıyoktur.Bunuanlamakiçinpsikolojikbirtahlilyeter.Türlüiçtimaitiplervedevirlerarasındakikarşılaştırmalarinsanındeğişenbirşeyolduğunugöstermektedir.2)İkincipostulatagöreahlakişuurun(vicdan)muhtevasıdaimaahenkliveorganikbirbütündür.Yanionunparçalarıarasındamantıkibirtutarlık(cohérence)vardır.Fakatoncabupostulatdagerçeğeuymamaktadır.Ahlakişuuruntarihtekigelişimiincelenecekolursa,ondabirçokkalıntıların(survivance)yaşadığı;bugünkükanaatveinançlarımızlauyuşamamalarınarağmen,onlarkadarhayatımızdaroloynadıkları,mantıkçaçatışkanolmalarınarağmen,gelenekvegörenektesiriyleaynıvicdaniçindeyerbulabildiklerigörülmektedir.

Lévy-Brühl’ün“âdetlerilmi”deötekipozitifahlakdenemelerigibinormlarıolgulardançıkarmayaçalışmaktadır.Onlargibi,olmasıgerekeni,olanlaaçıklamakistemektedir.Vakıaonunfizikvebiyolojikkuramlaragöreüstünlüğüvardır:Odainsanaveinsanınhalveşartlarınaenyakınolanbir

ilimdenbaşlamasıdır.Fakatonunbunoktadayanıldığıenmühimcihet,âdetlerleahlakıkarıştırmasıdır.Bukarıştırmaya,şüphecifilozofHumedahikurbanolmamıştı.Bizzatsosyolojikahlakkuramıyapmayaçalışanlardanbirçoğuâdetlerleahlakıayırmakincegörüşlülüğünügösterdi:Durkheim’agöreahlak,hernekadariçtimaiisedebununsebebibütüncemiyetvebütündevirlerdeiçtimaihayatınahlaklaortakbazıesaslarvermesindendir.Herneredecemiyetvarsa,oradazümreyebağlılık,bundandolayıdadayanışma(solidarité)duygusu,feragatvefedakârlıkvardır.NitekimgeçenyüzyıldaAugusteComte’daahlakıniçtimaiolduğunusöylerkenaynışeyikastediyordu.Onagöreinsandabencilik,faydacılıkadınahernevarsa,onunuzvimahiyetinden,başkacılık(altruisme),fedakârlıkdiyehernevarsaonuniçtimaimahiyetindenilerigelmektedir.

5.AhlakiFiilinMutlaklığıBurayakadargördüğümüzkuramlarabirgözatacakolursak,ahlakifiili

biryandangayesine,nesnesinegöretarifeçalışanobjektifkuramları,öteyandanahlakiözneyihareketegetirenamilleregöretarifeçalışansübjektikuramlarıgörmekteyiz.Objektifkuramlarilkçağdametafizikkarakterleriylegözeçarpmaktaiselerde,yineodevirdepsikolojikveiçtimaişartlarıhesabakatanlardameydanaçıkmayabaşlamıştır.Sübjektifkuramlarise,kısmenilkçağdabaşlamışolmaklaberaber,asılzamanımızda(ilimciahlakgörüşleriylebazenkarışıkolarak)gelişmişlerdir.Herikikuramzümresinin“ahlakifiili”yalnızbircephesindenelealmışolmaları,onlarınenmühimmahzurugörülmektedir.Ahlakifiilde,“içtimaifayda”nın,“üstüniyilik”in,“adalet”in,“fazilet”in(vedahabaşkagayelerin)hedefolarakalınmalarınederecedezaruriise,bufiilimeydanagetirenöznedeamilolanbütünfaktörlerinbilinmesideaynıderecedezaruridir.Buikikuramzümresininkarşılaştırılmasıacabameseleyihaliçinyetebilirmi?Yanibirzümredeolmayanvasıflarıötekilerletamamlamakkabilmidir?Hayır!Bumümkünolsaydı,basitbireclectisme’inahlakprobleminihalletmesigerekirdi.Halbukişuurumuzunbünyesibunuyapmayaelverişlideğildir.Şuurhadiseleribirzamansüresiiçindecereyaneder.Oradaşuurhallerinindeğişmelerinizaman-üstükavrayacakhiçbirvasıtayoktur.Şimdiolanşeybirazsonrayalnızcaolmuşolandırveolacakolandandaimaayrıkalacaktır.ŞuursüresininsürekliliğihakkındaBergson’unbütünincetahlillerinerağmen,geçmişilegeleceği,hatırlamakileümitetmeveyabeklemeyizaman-üstübirvarlıkiçindebirleştirmekkabildeğildir.Bundandolayışuurdaşimdiilegelecek,gerçekileideal,özneilenesnedaimaayrıkalacaktır.Ahlaktaobjektifkuramlar,ahlakınidealvasfına,olmasıgerekene,geleceğebağlanmakta;sübjektifkuramlarise,ahlakişuurunpsikolojikbakımdangerçekvasfına,olana,özneye(bugünküfelsefeterimleriyle“varoluş”a:existence)bağlanmaktadırlar.Ahlakifiil,ampiriközneninkonusuolarakelealındıkça,buikikuramtipininaçıklamalarıbirbirindenayrıkalacaktır.

Ohalde“ahlakifiil”inasılaçıklamalı?Bufiilmevcutturvedaimamevcutolagelmiştir.Kahramanınhareketinde,velîninnefsifedasında(sacrifice),vatandaşınvazifesiniyapmasındabüyükmisalleriveyagündelikhayataaitherzamankiörnekleriyledaimagörülmektedir.OnuBergson’unyaptığıgibiyalnızbüyükörneklerdearamakdadoğrudeğildir.Çünküoaristokratik,istisnaibirfiildeğildir.Hepimizinhergünkühareketlerimizdeodaimaazveyaçokgerçekleşmektedir.Yalnızdikkatedileceknokta,ahlakifiil’inampirikşuuraaitolmayışıkeyfiyetidir.Ahlakifiilibiz,bilenveyapanşuurunmuhtevasıolarakkavramıyoruz.Ancakfiililetasavvurun,başkadeyişleşimdiilegeleceğin,nesneileözneninbirleştikleriaşkınvarlık

sahasınınmuhtevasıolarakkavrıyoruz.Oradabizzaman-üstübirvarlıktabulunuyoruz.Yaşadığımızkendişuurumuzuaşıyoruz,içindeöznelerivedeğişme’leribirleştirenbuzaman-üstüvarlık,bizzatbizimkendişuurumuziçindedezaman-üstüyaşamamızı,yanişuurumuzunzamanioluşununmahiyetinezıtolarakzaman-üstübirbütünlükiçindegerçekleidealiaynızamandakoymamızıtemineder.Buradagerçekleidealinbirleşmesibirkavram(concept)birleşmesideğildir.Vakıabizşuurmuhtevasıolankavramlarıdazaman-üstüolarakdüşünebiliriz.Fakatonlarınbuvasfıkazanmaları,bütünsomutşuurmuhtevalarındanboşaltılmışşekillerhalinialmalarından,yanisoyutolmalarındandır.Herhangibirşuurhadisesiilesoyutbirkavramınbirleşmesindenhiçbirahlakifiilçıkmaz.Onunkişilerarasıbirmünasebettehiçbirrolü,hiçbiryaratıcılığıvemüessirliğiyoktur.Yalnızcamuhtelifşuurlararasındakelimeleryardımıilebilgiiştirakinitemineyararlar.Halbukiahlakifiil,gerçekveidealinbirleşmesiile,kişilerarasındagüvenilirbirtemelteminetmek,bilgisahasınıaşanbirinançtemelikurmaklakalmaz.Aynızamandaherşuuruniçindedeşimdikivegelecekhalleribirbirinebağlayanbirbütünlük,yanizaman-üstükişilikmeydanagetirir.İnsan,gerçekleidealibirleştirenveampirikşuuruaşanvarlıkolmaksızın,akıpgidenşuurhalleriarasındabaşkahiçbirsuretledevamlılıkvebütünlükkuramazdı.Pozitivistkuramlarıngösterdiğigibikişiliğinbütünlüğünü,devamlılığınınefizikamillerde,nebiyolojikhadiselerde,hattanedeiçtimaişartlardabulabiliriz.İçtimaişartlarolsaolsadeğişenşuurhalleriarasında,birleşikisimlervekavramlaryardımıylabazıiğretibirlikler(unité)kurabilir.Fakatbunlarınzaman-üstühiçbirgeçerliğiyoktur.Nitekimahlakı,bütünbusübjektifkuramlardançıkarmakisteyenlertürlüşekillerderölativizme,hattaahlakişüpheciliğeulaşmayamecburolmaktadırlar.Gerçekleidealitekbirfiildebirleştirenaşkınvarlıkhesabakatılmaksızınyapılanbütünidealist(objektif)ahlakkuramlarıdebaşkabirbakımdanözneyi,gerçeği,yaşananhaliyokettikleriiçin,ahlakifiilisoyutkavramlaraindirgemektedirler:BununeniyimisalleriPlaton’unyolunufelsefiidealizmyönündendevamettirenSchellingveHegel’inahlaklarındagörülmektedir.

Ampirikşuuruaşan,gerçekleidealitekbirfiildebirleştirenahlak,yalnızdeğerolarakdeğil,aynızamandaampirikvarlıktanayrıbirvarlıksahasıolarakilkdefaKanttarafındanelealınmıştır.Kant’agöreahlaksahasımetafiziksahasıdır.Oradabizbilgininulaşamadığı“asıl-şey”e(nouméne)ahlakifiilileulaşırız.[230]Mutlak’aaçılanbiricikkapıahlaktır.KantSafAklınTenkidi’ndeduyarlıktanbaşlayarakoradanzihneveaklayükseldiğihalde,PratikAklınTenkidi’ndeakıldanbaşlıyor,oradanzihneveduyarlığadoğruiniyor.Obuvasıtaileahlakıampirikşuurunbütünmuhtevalarındanayıklar.Ahlakınhareketnoktası“iyiniyet”tir.Dünyadavarolanşeylerarasındaiyiniyetkadariyibirşeyyoktur.Otamamenspontanedirvebütünahlaki

hareketlerinprensibidir.İyiniyettebaşarıgayedeğildir,insanbaşarsınveyabaşarmasın,yalnıziyiniyetsahibiolmasıahlaklılıkiçinyeter.Saadet,para,sağlık,itidal,cesaretvs.’denhiçbiriiyiniyetsizahlakıntemeliolamaz.Bütünbunlar“ahlaki”olduklarıkadarda“ahlakdışı”(immoral)olabilirler.Eniyiadamdaolduğukadar,enkötüadamdadabulunabilirler.Bircani,soğukkanlı,cesur,sağlammutedil,hattakendinegöremesutolabilir.Şuhaldebuvasıflardanhiçbirisiileahlakıkurmayaimkânyoktur.İyiniyettetemel,hedefeulaşmagücüdeğildir.Yalnızveyalnız“istemek”tir.Faydaveyazararonundeğeriniartırmazdaeksiltmezde.O,içgüdülerden,temayüllerden,duyarlıktangelmez,insannekadarhayattankâmalmakvemesutolmakisterse,manevitatmindenokadaruzaklaşır,iyiniyetbaşkabirgayeninvasıtasıolamaz;ancakkendikendisiningayesiolabilir.Onunaradığı“kendibaşınaiyi”dir(bonensoi).İyiniyetleyapılanhareketler,a)yavazifeyeuygunolarakyapılır;buradatemayüllerlevazifeuyuşmuştur;b)yahutvazifeileyapılır.Ahlaklılıkyalnızikincisindedir.Hayatıkorumakbirvazifedir,fakataynızamandabirtemayüldür.İnsanhayatısevdiği,faydalıbulduğuveyahayatonumesutettiğiiçinyaşar.Öyleyseyaşamakvazifeyeuygunhareketetmektir.Fakatbedbahtolduğu,cesaretikırıldığı,ölümüisteyecekdereceyegeldiğihalde,insanınhayatınıyinekorumasıvazifeile,yani“öylegerektiğiiçin”yapılmıştır.Yalnızkorkuile,temayülleveyasevgiileyapılmayıpsırfvazifeileyapılanbirharekette,Kant’agöreahlakideğervardır.[231]

Vazifeileyapılanhareketinahlakideğeri,onunlaulaşılmakistenenhedeftenilerigelmez;buhareketekararverendüstur’dan(maxime)ilerigelir.O,hareketinnesnesinedeğil,istemeninprensibinebağlıdır.Ahlaklılıkyalnızaprioriolaniradeprensibindedir.Yoksaahlakınnesnesinde,duyarlığımızdadeğildir.Vazife,birhareketikanunasaygıileyapmakmecburiyetidir.Hareketinhedefiolanşeyekarşıtemayülümolabilir,fakatsaygımaslaolamaz.Genelliklebirtemayülekarşısaygımolamaz.Onuancaktakdiredebilirim,sevebilirim,menfaatimeuygungörebilirim.Vazifeileyaptığımbirharekettetemayülvearzularınhedefibiryanabırakılırsa,geriyeyalnızonutayinedeniradekalır.Budaobjektifolarakkanun,sübjektifolarak“kanunasaygı”dır.“Bütüntemayüllerimerağmen”kanunaitaatetmek,ahlaklılığındüsturudur,iradeyiiçtepilerden(impulse),temayüllerden,duyarlığaaitşeylerdenboşalttık,böylecesırfaprioriolangenelkanunkaldı,işteahlaklılığınprensibiburadadır.Öyleyseahlaklılıkotarzdahareketetmektirki,hareketininformülübirkanunolabilsin.Acababazıinsanlaraiyiliketmekiçinyalansöylemekzorundakalsak,buhareketahlaklılıkdeğilmidir?Kant’agöreyalanhiçbirzamangenelbirkanunhalindeifadeedilemez.Buradananlaşılırki,ahlaklılıkaslatecrübedençıkarılamaz.Onuntemelihareketlerdedeğil,hareketlerinderuniprensibindedir.Ahlaktataklidinhiçbirrolüyoktur,iyiörneklerancakteşviketmek,cesaretvermekiçinkullanılır.

Görülüyorki,Kant’agöreahlakınprensibinebilgiden,hattanedegaybiilimlerdenve“teoloji”dençıkarılabilir.Oyalnızcapratikaklınapriori’lerindençıkarılır.Pratikaklınkanunlarınelerdir?Tabiattaherşeykanunlaragörehareketeder.Kanunlarıtasavvuretmeyegörehareketedentekvarlıkinsandır.Bununiçininsaniradesahibidir.İrade,pratikakıldanbaşkabirşeydeğildir.İradenintatbikedildiğiobjektifbirprensibintasavvurunabuyruk(emir:commendement)diyoruz.Buemrinformülüdeimperatif’tir.Bütünimperatif’lermecburolmak(sollen:devoir)fiiliileifadeedilirveaklınobjektifkanunununiradeileilgisinigösterirler.Bütünimperatif’leryaşartlı(hypothétique)veyakesin(catégorique)olarakemirdirler.1)Şartlıimperatif’ler,mümkünbirhareketinpratikzaruretinitemsilederler.Kendidışlarındakibaşkabirhedefevarmakiçinvasıtadır;incegiyinirsenhastaolursun;kanunaboyuneğmezsencezagörürsüngibi.2)Kesinimperatif’ler,birhareketi,kendibaşınazaruriherhangibirgayevehedefleilgisizolaraktasavvurederler.Eğerbirşeybaşkabirşeyiçiniyiise,oşartlıdır.Onukendikendisiiçiniyi(bonensoi)diyedüşünüyorsak,kesindir(kategorik).Şartlıimperatif’lerde,a)yahareketinmümkünbirgayeyegöreiyiolduğunahükmederki,ozamanbunaKantproblématiquepratiquediyor;b)yahutgerçekbirgayeyegöreiyiolduğunahükmederki,bunadaassertoriquepratiquediyor.Kategorikimperatif,kendidışındakihiçbirhedefegörehükmetmez.Hedefikendiiçindedir;mutlakvekesindir.BununiçinSafAklınTenkidi’ndekitahlilegöre,odaimaapodictiquepratique’tir.

Saadeteulaşmakiçinvasıtagibigörünenharekethakkındakihükümassertoriquebirhükümdür.Buradaeldeedilenşeyahlaklılıkdeğil,tedbirligörüştür(prévoyance).Bütünbuemirlerleulaşılanşeyler,a)yamaharetkaideleridir;b)yatedbirligörüşünöğütleridir;c)yahutahlaklılığınemirleriveyakanunlarıdır.Bunlardanbirincilereteknik,ikincilerepragmatik,üçüncülereetikveyaahlakdiyebiliriz.Birincilerveikincilersezgiden,duyumlardan,tecrübedençıkarlar.Kant’agörebütüneskiahlaklarbuzümreyegirerler.Fakatüçüncüleryalnızpratikaklınapriori’lerindendoğarlarveasılahlaksahasıyalnızonlardır.Kant,ahlakıntemeliolankategorikimperatif’ibaşlıcaşuşekildeifadeediyor:“Otarzdahareketetki,hareketinindüsturudaimaveherzamaniçintümelbirkanunşeklindeifadeedilebilsin!”Başkabiryerdedeşöylediyor:“Öyleyapki,hareketininformülüiradentarafındantabiatıntümelkanunuhalindeifadeedilebilsin!”İnsanlarınbudüsturlakendikendilerineyüklediklerişeyşartsız,mutlakvegenelbirzarurettir.Bumecburolmafiilindenahlakıntemeliolanvazife(devoir)doğuyor.Kant,aklıntümelaprioriahlakdüsturundanderecedereceduyarlığadoğruiniyor.Ahlakısomutlaştırmalüzumunuduyuyor.Öncesaadetibüsbütünbırakarakmutlakvazifeyebağlanırken,sonrasaadetivazifedençıkarmayaçalışıyor.Başkadeyişle,hayatınbasittatminleriyerine,

vazifesiniyapmışolmanınverdiğiüstünhazvetatminlerikoyuyor.Buradaahlaklılığıkişivekişilikfikrinebağlamaküzerebuyrukşuşeklialıyor:“Otarzdahareketetki,insanlığıgerekkendişahsında,gerekbaşkalarınınşahsında,daimaveherzamanbirgayegibialasın!Yoksaaslabirvasıtagibideğil!”Görülüyorki,ahlaklılıkburadatümelbirformile,gayedenibaretolanbirmaddeyesahipbulunmaktadır.

İradeninmuhtarlığıileuyuşanhareketKant’agöre,caiz(yasakdeğil),uyuşmayanhareketisememnudur.İradeninmuhtarlığıileuyuşanahlakidüsturlarasahipbirinsandakutsal(sacré)biriradevardır.Bunakutsallık(sainteté)diyor.Fakatmutlakolarakiyiolmayanbiriradenintümelkanunabağlılığıprensibinedeyükümlülük(obligation)diyor.Azizveyakutsal(saint)birvarlıktayükümlülükolamaz.Çünküyükümlülükteahlakizorlamavardır.Yükümlülükdolayısıyla,birhareketinobjektifzaruretinevazifederiz.Ahlaklılığınasıltemeliiradeninmuhtarlığıdır.[232]İradeninmuhtarlığı,iradeninkendikendisininkanunuolmasıhassasıdır.Ahlaklılığınmeşruolmayanprensiplerininkaynağıise,iradeninihtiyarsızlığıdır(hétéronomie).Kant,buradaihtiyarsızlıktandoğanyanlışahlakprensiplerinisayıyor:1)Ampirikolanlardırki,saadetprensibindençıkarlar.Maddiveyamaneviduyguüzerinekurulmuşlardır.BütünAntikYunan,modernİngilizahlakkuramlarınıburayakoyuyor.2)Akli(rationnel)olanlardırki,yetkinlik(mükemmellik:perfection)prensibindençıkarlar.Bunlardayaaklimükemmellik,yahutdaTanrı’nıniradesiolarakifadeedilirler.BirincikuramıLeibniz’inyolundagidenWolff,ikincikuramıdeCrisius’tagörüyoruz.Bubizimİslamkelamcılarındanbirçoğundarastladığımızkuramsalahlaktır.

Kant’agöreampirikprensiplerahlakkanununatemelhizmetinigörmeyemutlakolarakyetkinsizdirler.Çünküahlakikaideeğerinsanyaradılışınınkendinehasyapısındançıkarılırsa,ahlakikanununşartsızzaruretikaybolur.Bunlardanbilhassa“hususisaadet”fikrienkötüsüdür.Çünkühemyanlıştır:Tecrübedaimarefahıniyiharekettendoğduğuhükmünüyalanlamaktadır.Hemdeonungayesiahlaklılığıkurmakdeğil,insanısağlamverahatyapmaktır.Nihayetşunudakatalım:İnsanıfazilete(erdemliğe)verezilete(düşüklüğe)aynıderecedegötürebilenamilleritemeldiyealmaktadır(meselacesaret,itidal,soğukkanlılık,kuvvetvs.gibi).Hasılı,iyiilekötü,erdemledüşüklükarasındakikesinfarkıkaldırmaktadır.

Ahlakduygusuna(sensmoral)gelince,bazılarıncadoğuştangeldiğiilerisürülenbuduyguhakkındakigörüşdeKant’agöreçoksathiisede,ahlakaötekilerdendahayakındır.Akliprensiplerarasındaontolojikkemalölçüsüçokbelirsizolmaklaberaber,ahlaklılığıyetkinilahiiradedençıkarmakisteyenilahiyatçı(théologique)prensibeüstündür.ÇünkübizTanrı’nınyetkinliğihakkındahiçbirsezgiye,hiçbirduyuverisinesahipdeğiliz.Onu

ancakahlakikavramlaryardımıylaveakılyürütmeileçıkarabiliriz.[233]

Kant,faziletlesaadetarasındakipratikantinomiyiaşmakiçinbirnevipragmatikakılyürütmekullanıyor.Busuretleuhrevisaadetintemelvazifesinigördüğü,ruhunölmezliğiveTanrıfikirlerineulaşıyor.Kant’ınburadakiakılyürütmeyoluşudur:Bizkuramsalolarakmutlakbirvazifebiliyoruz.Bununsonucundapratikolarakmutlakkuramsalbirgüçkabulediyoruz,öyleysesırfbenimgücümdenibaretolanferdihürlüğümvardır.Eğerbenhürsem,demekkibenlik,aklınkategorilerindenayrıbirmahiyet,yanibirnouméne’dir.Benlik(veyakişilik)bunouméneolduğunagöre,onunancakhadiselercinsindenolmayannouménalbiryaptırıcıkuvvetiolabilir.Buradanbenliğinölmezolduğuvegenellikleruhunölmezliğifikriniçıkarıyor.Eğerruhölmezise,onuölmezkılan,ölmezolarakdevametmesinitemineden,bir“mutlakvarlık”adayanmasılazımgelir.Kant,buradandaAllah’ınvarlığınageçiyor.EğerAllah’ınsonsuzvarlığındaruhlarölmeziseler,budünyadaulaşılmamışolansaadetler,eldeedilmemişiyiliklerbusonsuzâlemdeölmezruhlariçingerçekleşebilirler.Görülüyorki,Kanthertürlüontolojikaklidelilireddettiğihalde,aynıteolojikneticeleresırfahlakmetafiziğiyolundanulaşmaktadır.Fakatbirnevikısırdöngü(cerclevicieux)halindeahlaklılıktançıkardığımızAllahfikrinitekrarahlaklılığıntemelihalinegetirmek,oncaenbüyükyanlışlıkolur.

Kant’ınahlakıbizzatKantçıfilozoflararasındabirçokmünakaşavetenkitleremevzuoldu.BirkısmıonunSafAklınTenkidi’ndegösterdiğibilgininizafiliğinibütünfelsefeyeyaydılar.Pratikakılvehükümgüçlerininonabağlıolduğunusöylediler.Onlaragörebilgidışındabirahlakimutlaksahasıolamaz.Ahlakideğerlerimizbilginintahlilinetabitutulmalıdır.Ozamanonlarındaizafiolduklarınıgörürüz.Mutlakvazifeyoktur,ancakizafitürlütürlüvazifelervardır:Askerinvazifesi,memurunvazifesi,nöbetçininvazifesibirbirindenfarklıdır.BöyledüşünenlerYeniKantçılardanmühimbirkısmıdır.MeselaSimmel’egöreiçtimaişekillervemünasebetleretabiolaraktürlüvazifeşekilleriayrılabilir.Renouvier’yegöremutlakvazifeprensibideğil,ancaközneyihareketegetirenihtiraslaragöremeydanaçıkan“vazifeimanı”vardır.BenjaminConstant’agöredoğruluğunyanındabazenyalanındaahlakideğerivardır.Hattaahlakiyalanınhaşindoğruluktandahaiyiolduğuyerlerçoktur.Obusuretlesertvekaideciahlakyerine,şartlaragöreşekilleralan,anlayışlıbirahlakıtavsiyeediyor.Fakat,B.Constantburadaikiayrışeyikarıştırıyor:1)Kendikendinialdatma,2)tümelbirkaideolanbirhareketinenaşağıbirşekildeifadesi.Kant’ınhücumettiğiyalanbirincisiidi.Fakatölümyatağındakihastayasonzamanınıhuzuriçindegeçirmesiiçindahayaşayacağınısöylemekyalandeğildir.Çünkübusöz,bizzatKant’ındeyişiyle“tümelbirkaidehalinde”ifadeedilebilir.Filozofunbahsettiğiiyiniyet,yanikendikendinesadıkolmaktır.Misalimizdedoktorunhareketikendi

kendinesadakatinengüzelörneklerindendir.YaniKantçılarınbahsettikleriitirazdayerindedeğildir.Vazifeninmuhtevasıdeğişebilir:İçtimaisınıflara,devirlere,meslekleregöre,hattakarşılıklıdüşmansaflarındaherinsanınbirbirinekarşıhareketleriderecesindeayrılabilir.Fakatonlardanherbirinihareketegetirenaynıprensip,yani“mutlakvazife”prensibidir.Hiçbiribuhareketiizafiolarakyapmaz.Prensibintatbikedildiğikonunundeğişmesi,prensibinizafiolmasınıgerektirmez.

KantahlakınıençoktenkitedenlerdenbiriSchopenhauer’dur.Onagörebuahlakıntemeliolanvazife,kanun,emir,yükümlülükvs.fikirleriorayateolojikahlaktangeçmiştir.Fakatbu“şartsızvazife”kavramınınmuhtevabakımındanhiçbirmânâsıyoktur.Vazifeancakcezakorkusu,mükafatvaadiilebirliktealınırsabirşeyifadeedervetesireder.Ensoyutahlakiemirlerdahibuyaptırıcıkuvvetlerintesirialtındadır.Başkadeyişleherahlakizaruretşartlıdır(hypothétique);aslakategorikdeğildir.Mutlakveşartsızahlakizaruretfikrisaçmadır.Kantahlakıninsanyaradılışınıinceleyerekbulunamayacağınakanidir.Matematikgibi,sırfformelolmaklaövünür.Halbukibizzatkategorikemrinterkibiaprioriolduğunusöylerkenformelilemaddiolanıtekrarbirleştiriyor.FakatbunoktadaSchopenhauerbiryanlışlığadüşmektedir:Kant’ınterkibiönermesişudur:“Seniniradentümelşeklegörehareketetsin!”Yani“seniniraden”özne,“tümelşeklegöre”yüklemdir.Halbukiburada“seniniraden”aposteriori’dir:“Tümelşekil”apriori’dir.Yanipratikterkibihükümdeapriorisondageliyor,birincisişartlıolarakkalıyor.SafAklınTenkidi’ndetahliletmişolduğuasılterkibiapriorihükümdeiseapriori’ninbaştagelmesilazımdı.Schopenhauertenkidineşöyledevamediyor:Kanthiçbirsezgiyebaşvurmadığınısöylüyor.Halbuki“insanlık”,“gaye-vasıta”,“insanlığınşerefi”,“şahsiyet”vs.kavramlarısezgiyebaşvurmadaneldeedilemez.Kant,duyarlığınbütünmaddesinibiryanaatınca,geriyeahlakınformuolarakyalnızkanunluluk(légalité)kalıyor.Budaonunhertatbiketmekistediğimevhumtümellikoluyor.Fakatmuhtevasız,insaniduygudantecritedilmiş,hasılıbeşerihayatıntabiivemetafizikincelenmesinedayanmayanbu“kanunluluk”boşbirisimdenbaşkanedir?

DahayakındaMaxSchelerdeKantahlakınısırfformelolduğu,ahlakiduyguya,muhtevayaönemvermediğiiddiasıiletenkitetti.[234]FakatneSchopenhauer’un,neScheler’intenkitleriyerindegörünmüyor.Kant’ınahlakihükmüduyarlıktan,duygudan,arzu,fayda,saadetgibidüşüncelerdenboşaltması,onuboşbirşekilhalinegetirmekiçindeğildir.Ancakahlakihükmünampirikşuuraaitolduğunu,kişinindevamlılığınıvekişilerarasımünasebetetemelvazifesinigörenaşkınvarlığaaitolduğunugöstermekiçindir.Değişenşuurhallerinerağmenbenliğin,kişinindeğişmezmahiyetinebaşkatürlünasılintikaledebilirdik?Kişilerarasımünasebetleringüvenilirbir

temeledayanmasınasılmümkünolurdu?İnsanınkendinesadakati,insanıninsanasadakati,sözündedurmak(lafoijurés),doğrulukvesözleşmenindevamlılığı,insanlarınbirbirinigörmediklerivegörmeyeceklerizamandadahiaralarındabağlılığındevamısayesindeolabilir.“Başkası”ampirikşuurumuzakapalıbirâlemveyaonunmuhtevalarıarasındaherhangibir“şey”denibaretolduğuhalde,yalnızahlakifiil’deşuurlarbirbirineaçılır;aralarındakarşılıklınüfuzvekaynaşmaolur;başkasıvebenbirbirleriniaynıbütününparçalarıolarakgörürler.Vebubirlikhiçbirruhitesirinveyadeğişikliğin(modification)eseriolamaz.Çünküruhisahadakideğişikliklerbirzamaniçinmeydanaçıkıpsonrakaybolurlar,yükselirvealçalırlar,şiddetlenirvegevşerler:Zümretaşkınlıklarında,teessürikaynaşma(fusionaffective)halinde,cezbe,istiğrak,coşkunlukgibibütünhallerdebudeğişmelervardır.Onlardakısabirmüddetiçinşuurlararasındakifarksilinmişgibigörünür,hattaenşiddetliderecesindeteessürisarhoşlukvebaşdönmesihalinialırlar.Fakatbuteessüriyaklaşmavekaynaşmalardaruhlarındevamlıbirliğindenaslabahsedilemez.Tamtersine,onlardabütün“birleşme”lergörünüştenibarettir.Birçokdefateessürisarhoşluğagirenöznelertarafındanileriderecelerdeduyulurveenyüksekhaddinevardıktansonradüşmeyebaşlarlar.Teessürisarhoşlukgeçince,yerindekalanbirneviteessüritepki,çöküntü,içekapanmaveyanedamethalidirki,bütünbunlarampirikşuurunkendiiçindecereyanedenbirvakalarsürecininçevresinitamamlamasındanbaşkabirşeydeğildir.SchelerbununiçinSchopenhauer’unteessürikaynaşmayadayanan“merhamet”ahlakınıtenkitediyor.Fakatonunyerinekoymakistediği“sempati”ninötekiteessürihallerdentamamenfarklıeidetikbirhadise,birmahiyetolduğununasılispatetmeli?Schelerbununiçindeşuurunbir“başkası”nınteessürihükmüaltınagirmesinehétéropathie,“başkası”nıkenditeessürihükmüaltınaalmasınaidiopathiediyerek,herikisindedeşuurlararasımünasebettebenliğinmuhtarlığıvebağımsızlığınıkaybettiğini,fakatsympathie’de[235]ikişuurunbirbirindenmüstakilkalmakşartıylayalnızaralarındateessürianlaşmaolduğunusöyleyerek,buhalibütünötekiampirikteessürihallerdenayırıyor.FakatSchelerburadapekhaklıgörünmüyor.Onun“başkası”nanüfuziçineskidenberiteklifedilenanalojivetefsiryollarıileanlama,teessürihulûl(einfühlung)[236]gibihallerinbaşarısızlığıveimkânsızlığıhakkındayaptığıtenkitler(kibunlardanmühimbirkısmıSchopenhauer,Lippsveidealistfelsefeyeçevrilmiştir)kendikuramıiçindesöylenebilir.Sempati,bütünşuurlarınkendibaşlarınakaldıkları,ancakbaşkaşuurları(onlaratabiolmaksızınvedeğiştirmeksizin)anladıklarıhaldiyetarifediyor.Birinsanlabirhayvanarasındadasempatimeydanaçıkmıyormu?Eğerruhlararasıbirliğindevamınıteminedenbiricikvasıtaoise,insanlarlahayvanlararasındadabirruhbirliğinimifarzedeceğiz?BöylebirvarsayımScheler’inkendidüşüncesiyleçelişikdeğilmidir?

“Sempati”ninherhangibirahlakifiileaslatemelolmaksızın,hattaiçdünyalarınbirbirineaçılmasınıdateminetmeksizin,yalnızcaruhlararasındaaktifolmayanbiryaklaşmaolduğusöylenebilir.Şüphesiz,ruhlararasındahertürlüşahsiyetbağımsızlığınıyokedenteessürikaynaşmalarınahlakifiilingerçekleşmesineimkânbırakmamalarınakarşı,onunşahsiyetbütünlüğünedokunmadığıiçininsanlainsanarasındaahlakifiilingerçekleşmesindeşartrolünüoynadığındanbahsedilebilir.Fakatonahiçbirzamansebepveyaesaslıamilgözüylebakılamaz.“Sempati”deşuurlararasıanlaşmaiçinbirnevihazırlıkbaşlamışdemektir.Yeterki,bunuteminedenşuurlararasındaortakbirtemelbulunsun.Bizzat“insanlık,”yaniinsanlardadeğerler,ideallerveinançlarhalindegörünenmanevivarlıkiştirakiolmasaydı,sempatiileyaklaşmaktanhiçbirneticeçıkamazdı.BuiştirakiseKant’ınPratikAklınTenkidi’nde,AhlakMetafiziğininTemelleri’ndeanlattığıkategorikemribizeverdireninsaniruhunmuhtarlığındanbaşkabirşeydeğildir.Onunmuhtevasıkendicinsindendir:Yaniampirikşuurumuzanazaranaşkınvarlığın,insanlığınmanevimuhtevasıdır.Bütünahlakiidealler,değerlendirmelerveahlakivarlığımızınbütüntecrübeleriorayagirer.Butecrübeleriampirikşuurumuzuntecrübeleriylekarıştırmamalıdır.Ahlakivarlığımızıntecrübeleriaşkındırlar:Yaniidealeçevrilenmütemadicehdlerimizin(başarılıveyabaşarısız)hamlelerinden,kendikendileriniaşmalarındanveyaratışlarındanibarettirler.Bucehdlerarttıkça,ahlakivarlıkolarakmuhtarlığımızartar:Yanikendimiziampirikkapalıbirşuurolarakdeğil,insanivarlığınbirparçasıolarakgörmektegücümüzartar.Şuuriçinmuhtar(otonom)olmakdemek,tabiatınsebeplikzincirinebağlıbirhalkaolmaklakalmayarakkendiniinsanivarlığınzaruretinebağlıgörmekdemektir.Buzaruretgerçeküzerindebiridealzaruretolarakmeydanaçıktığıiçinonunemirleri,kaideleri,yükümlülüğü,adetaüstünbirâlemdengelmektedir.“Ahlakitecrübe”iştebugerçekleidealarasında,yalnızinsaniolarakmevcutmünasebetinbizimtarafımızdanyaşanmasıdır.Bizampirikşuurumuza,benvebaşkasınıayıranbilgivepragma’danibaretvarlığımızamahsupkalmadıkça,gerçekleidealarasındakidevamlıbağlılığıgöremezoluruz.Schelerbuhalehaklıolarak“değerkörlüğü”diyordu.Biz“ahlakikörlük”diyeceğiz.Savaş,menfaat,gündelikhayatıkazanmamecburiyetleri(birkelimeile“hayatmücadelesi”)bizibirbirimizekapalıvarlıklarhalinegetirir.BöyleoldukçadaKant’ınbahsettiğivicdanınsesinidinlemeyeimkânkalmaz.Kulaklarahlakınemrinekarşısağır,gözlerahlakihareketekarşıkörolur.Renkkörleriolduğugibiahlakkörleridevardır.İdealizmi“kapalışuur”felsefesihalinegetirenler,insanlararasındabencilikvesolipsizmderecesindeuçurumolduğunuzannedenler,bütündeğerlerin,ideallerinfiction’lardanibaretolduğunusöyleyenler,pratikvesübjektiffaydadanhiçbirşeykabuletmeyenveinanmayanlariçinKantahlakınınmânâsıyoktur.Rölativizminbumaraziazgınlığıbilgisahasındafictionisme’inbuhranıylasonaerdiğigibi,ahlaksahasındadaahlaki

rölativizmvenihilizminbuhranıylasonaermektedir.

Schopenhauer’unoradankurtulmakiçinyaptığıgayretlerde,onunkadarboşunadır.Çünküşuuruaşanvebütünvarlığayayılanirade,eğerzekâsız,hedefsiz,düzensiz,mutlakvekörbirkuvvetise,buköriradenininsanlararasındaduygubirliği(mitleid)halinialmasınaimkânkalırmı?Körbirarzununıstıraptanbaşkabirşeydoğurmadığınıgörenyineşuurdur.Eğerbuşuurfertlerinkapalışuuruise,onasılegoizmdenkurtulabilir?Körarzununbütüninsanlardadoğurduğuıstıraptümelise,ozamanıstırapçekentümelbirvarlığın,yanitümelbirşuurunbulunmasılazımdırki,şuurlararasında“birlikduyma”mümkünolabilsin.Beneğerbaşkalarınındabenimgibiacıvesevinçduyduklarınıyalnızanalojiilebiliyorsam,“duygubirliği”birakılyürütmedenvehükümdenilerigidemeyecektir.HalbukiSchopenhauerdoğrudandoğruya“acıma”yabaşvurmakistiyordu.Böylebirhaleancakakılyürütmeileduymak,analojiyoluileacımakdenebilirki,ozamandadeğerinikaybeder.Fakatişindoğrusu,ahlakitecrübedebizimegoizmi(ampirikşuuru)aşmakiçinmütemadicehdlersarfetmemizdir.Onutamamenaştığımızsöylenemez:Hattaenbüyükferagatfiilindedahi!Yalnızidealedoğrubumütemadicehd,bizidevamlıolarakampirikşuurukuşatanvarlıklatemasagetirir.Ampirikşuurdakigerçek-idealantinomisi,aşkınvarlıklatemasımızdaortadankalkar.Orada“zaman-üstü”birsezgiilegeçmişhalvegeleceğibirdenkavrarız:Aslazamanındışınaçıkmaksızın!Busezgiileahlakifiilinbütünzamanlarvebütünmekânlariçinifadeedilmişolantümelliğinikavrarız.Bergson’unveyaAugustinus’untarifettikleritarzdabirşuurakışıiçindeyaşarkendahi,Kant’ıntarifettiğigibi,“zaman-üstü”biridealcehdiniyaşarız.Bununiçindirki,ahlakkahramanıveyaahlakifail,kabaegoistebirütopistgibigörünür.Onungerçekdışındavehayaldünyasındayaşadığınıiddiaeder.HattaonuDonQuijoteolaraktavsifeder.Halbuki“ahlakifail”iniçindeyaşadığı“ahlakitecrübe”varlığınüstünbirderecesidir.Bütünmanevideğerlerleberaberinsanıinsankılan,onayaratıcılıkveren,onuyeryüzündekültürlervemedeniyetlersilsilesiylebütünvarlıklarüzerindemümtazvarlıkhalinegetirenbutecrübedir.OnunkendiniaşmasıNietzsche’ninzannettiğigibivehimler(illusion)yaratmasındanilerigelmez.Çünkühakikiyaratıcınınilüzyonugerçekzannetmesineimkânyoktur.Budurumdadaonunbasitbirbirsamlıdan,hastadanfazlabirşeyolmaması,şuurununbuhranlarıiçindeyaşamasılazımgelirki,busuretledehiçbirdeğerkeşfindenveyaratışındanbahsedilemez.Onunilüzyonlarıbaşkalarınagerçekdiyekabulettirmesidemümkündeğildir.Çünkübutakdirdedeğeryaratıcınınbiraktörolmasılazımgelirki,inanmadığışeyebaşkasınıinandırmak,keşfetmediğişeyikeşfedilmişgibigöstermektenibaretolanbirilüzyonistlikilehakikideğerhayatınınbirmünasebetiyoktur.İnsanlığınbutarzdailüzyonistlertarafındanmeydanagetirildiğiniiddiaetmekise,ilüzyonlarınenbüyüğüdür.

Nietzschebudüşüncesindetamamenhataiçindedir.Manevideğerlersahasındailüzyonizmdendeğil,hattaicattanbilebahsedilemez,icatyalnızcateknikdeğerderecesindedirvepratikfaydadanbaşkahiçbirgayesiyoktur.Manevideğersahasındaiseancakkeşiftenbahsedilebilir.Herbüyüksanatkâr,herbüyükahlakçıvedinkurucudeğerlersahasındaidealvarlığadoğruyenibiradımatmışveyenideğerlerkeşfetmiştir.

Schopenhauer’unşuuruaşanbirvarlıkaramaktahakkıvardır.Ampirikşuurkendiiçindekapalıkaldıkçahertürlükeşif,yaratışimkânınıkaybeder.Ozamanciddenbukapalıçevrebirneviillüzyonhalinialabilir.Fakatgözlerimiziaçanvebizidaimadahafazlaolmayasevkedendışımızdakibukuvvetaşkınvarlıktır.Şukadarvarki,onunnemaddegibiinerte(cansız;hareketsiz),mekanik,hattanedecanlıvarlık(bitki,hayvan)gibiyalnızcatorpeur’lerine(uyuşukluk)veimpulsion’larına(itki)bağlıolmaması,onunşuurlu,gayeli,düzenlibirvarlıkolmasılazımgelirki,bizeidealversin.Biziüstümüzdekideğerleredoğrusürüklesin.KöriradenasılolurdaPlaton’unidealarıhalinialır?Nasılolurdahepimizdeortakbirduyguyainkılapeder?NasılolurdaNietzsche’dedeğerleryaratan,“değerlerlevhasınıtersineçeviren”kudretolur?Schopenhauer’unsözebaşlarkenkesinolarakreddettiğikörmaddeilebuköriradeninfarkıneredekalır?Eğeronunşuuru,gayesi,nizamıyoksa!Nereyegittiğinibilmeyen,körükörünetahripedenbukuvvetin,“mutlakhürlüğü”nünnemânâsıvardır?Çünkühürlük,körükörüneyapmakdeğil,ancak“bilerekyapmak”tagerçekleşebilir.Öyleyseampirikşuurunkapalıçemberindenkurtulmakiçinaşkınvarlığa,öznetarafındanyutulmayan,tamtersineözneyiveonunidrakgücünümeydanagetirenaşkınnesneyeihtiyaçvardır.VebuaşkınnesneaslaSchopenhauer’un“körirade”siveyaNietzsche’niniçgüdühalindegörünen“kudretiradesi”olamaz.Buancakkendisindenşuurun,idrakin,özneliğin(Subjektivität)doğduğubir“aşkınvarlık”olabilir.Schopenhauer’unşuuruköriradedenveyaiçgüdüdençıkarmayakalkmasıile,maddecininşuuruveruhihareketlerimaddedençıkarmakistemesiarasındanefarkvar?Herikisideaynıimkânsızıtecrübeetmektedirler.Hiçbirşeykendisindekuvvehalindemevcutolmayanbirşeyimeydanagetiremez.Mutlakşuursuzluktanşuur,mutlakcansızlıktanhayat,mutlakhareketsizliktenhareket,mutlakkörlüktenidrakdoğamaz.Bütünbunlarınimkânlarhalindebulunduğuaşkınbirvarlıkise,artıktarifedilenlerdenbüsbütünbaşkabirşey,insanlığınbirliğinimeydanagetirenmanevibirvarlıkolmasılazımgelir.Ahlakitecrübeninvahşiveyamedenibütünkavimlerdeveherdevirdedaimamümkünolmasıbundanilerigelir.

Kant’ın,budüşünceleregöre,sağlamhareketnoktasınıbulduğunutasdiketmekzorundayız.Duyulardan,duygulardan,ampirikşuurverilerindenbaşlayarakderecedereceahlakişuurayükselemeyiz.Tamtersine,ahlakifiiligerçekleştiren“zaman-üstü”birdüzendenbaşlayarakampirikşuurverilerini

muhtevadiyekullanabiliriz.Ahlakınmutlakkanunu,“kategorikemir”zaman-üstübirdüzendenkuvvetaldığıiçin,şuurmuhtevasınınbütündeğişikliğinerağmensabitkalır,onlaraşekilverir.Başkadeyişlebizsaadetle,faydayla,hazla,ahlakduygusuile,sempatiileahlakagidemeyiz;fakatahlakimutlakemrinbizeverdiğifaziletideali,bizegündelikhayatımızüstündebirsevinç,saadet,birnevihazvetatminverir.Bu“mutlakemir”hiçbirpsikolojiksirayettençıkarılamayacağıgibi,hiçbirsosyolojiktesirdendeçıkarılamaz.Cemiyetinüstümüzdevebizdenmüstakilbirbaskıhalindeolduğuvarsayımınıbiraniçinkabuletsekbile,böylebircemiyetinmeydanagetirdiğibaskınıntümelemirolmadığı,cemiyetlerevedevirleregöredeğiştiğinibildiğimizandanitibaren,onunbütünahlakiyaptırıcıkuvveti(sanction)kaybolur.Ahlakınhemdeğiştiğini,izafiolduğunubilmek,hemdeemirlerinemutlakolarakriayetetmekmümkünmüdür?Sosyolojikbirahlaktanbununiçinhiçbirahlakçıkarılamaz.Kant’ınahlakiemri,nouménesahasında,yaniampirikşuuruaşanvarlıktagörmesitamamendoğrudur.Ancakbuvarlığınbütünmanevideğerlerdenayrı,insanlığınmümkünhayatınıaşanaşkınvarlıktanayrı,kendibaşınabirmutlakolduğunudüşünmesidoğrudeğildir.Onasılbirmutlaktırki,bütüngerçekliğiyalnızinsanlığınömrüileçevrelenmiştir?Yeryüzündeinsanlarınmeydanaçıktığıvekaybolacağızamanilekayıtlanmıştır.Böylebirvarlığa(nekadaruzunsüreliolursaolsun)mutlakdemeyeimkânvarmıdır?Eğerinsanlığınmevcudiyetiampirikşuuranazaranbiraşkınlıkise,onunvarlığıda,ancakkendisiniaşanbirvarlıkile,hakikisınırsızlıkvemutlakilegerçekleşebilir.Bizimbenlikvekişiliğimizinsanlığımızdangeldiğigibi,insanlığınşuursahibiolmasıdaonumümkünkılanbirkuşatıcıdanilerigelir.[237]

Kant,ahlakiemrinhertürlükayıtveşarttanbağımsızolduğunu,dini(théologique)biremredahibağlanmadığınısöylüyordu.Busuretleonahakikihürlükvemuhtarlığınıkazandırmakistiyordu.Fakat(gördüğümüzgibi)dindenahlakageçilemeyeceğinisöyleyenKant,ahlaktandineyükselmeninçareleriniaramadagecikmemiştir.Çünküonagörebiricikmuhtarolanemirahlakiemirdir.Bütünötekiemirlergibidiniemirdedeinsan,muhtardeğildir(hétéronome).Bunoktayabirazsonratekrardöneceğiz.Fakatşimdilikşunuişaretedelim:İnsanınahlakiemrigerçekleştirdiğiiçinaşkınvarlıkihtiyacındabulunduğunusöylemekyetmez.Çünküozamanaşkınvarlıksadecepratikaklınbirihtiyacınıtatminden,pragmatikbirinanıştanibaretkalacak;onunvarlığıveyayokluğuhiçbirontolojikesasadayanmayacaktır.Tamtersine,aşkınvarlıkmevcutolduğuiçindirki,insanivarlık(şuurluvemanevivarlıkolarak)mümkündür.Veinsanivarlıkolduğuiçindirki,ahlakifiilmümkündür.Aksihaldeahlakifiil,inkâredilmişaşkınvarlıklainkâredilmişampirikşuurunarasındatamamenboşluktavesallantıdakalırdı.Kantfelsefesineyazıkki,bunoktadaböylebirsallantıiçindedir.İnsandüşüncesineve

değerlerinekazandırdığıçokbüyükadımarağmen,onubusallantıdankurtarmakiçin,Kantfelsefesiniinkârettiğiontolojiiletamamlamaklazımdır.Mutlakbirvarlıksahasımevcutolduğuiçindirki,insanibirnizammümkündür.Veinsanibirnizammevcutolduğuiçindirki,ahlakifiillerigerçekleştirmemizmümkündürveonlaryalnızbusayedeütopyaolmaktançıkarlar.

X

ManeviDeğerlerIII(Din)

1.DinProblemininKuruluşuDinaslındahesapvermekmânâsınagelir(“yevm’üd-din”:hesapgünü).

Buradansaltanatvehükümveaynısuretleibadet(tâat)mânâlarındakullanılır.Busonanlamıiledin,birinançetrafındakicemaatdemektir.Latince’dereligio(religarekelimesinden)bağlamak(relier)vecemaat,birbaşkaanlamıileihtimametmekdemektir.Buradadahemcemaat,hemkendinikontrolanlamlarıbirleşiyor.Dinin(etimolojikkökübirtarafa)türlütarifleriyapılmıştır:Tarihitariflerdinlerisınıflamaksuretiyleanlatıyor.MeselaSiebeckiptidaidinler(veyatabiatdinleri),ahlakidinlerveselametdinleriniayırıyor.Menschingonlarıkabile,kavimveinsanlıkdinleridiyeayırıyor.Sosyolojiveetnolojibakımdanfaydalıolanbusınıflamalardinlerinmahiyetiniaçıklamabakımındanbüyükbirişgörmüyorlar.Sosyologlardinlericemiyetbakımındantarifediyorlar:Herneredecemiyetvarsa,oradadinvardır.Öyleyseikihadisearasındaçoksıkıbirbağlılıkolduğumeydandadır.Sosyolojikaçıklamaüzerindesonradandurmaküzere,şimdilikdiyelimki,butarifşeklidetatminetmiyor.Çünkübusuretledininbirfonksiyonunuanlamışoluyoruz,fakatmahiyetinianlamışolmuyoruz.Dinhakkındazihincitariflerintürlüdenemelerionudaimakendisindenbaşkabirşeye,düşünceye,idrake,kavrama,akılyürütmeyeindirgemeyeçalıştığıiçinneticesizkalıyor.Dinamisttariflerdininkökündehayatkudreti,enerjiarıyorlar.Eniptidaiveenyüksekdinlerdeortakvasıflarıelealdığıiçindahaverimligörünenbutariflerdehayativeyaruhienerjiilekutsallığı,sırrıbirbirinekarıştırıyorlar.Zamanımızdabiryandanidealistfilozoflarıntarifleriyle,biryandandavaroluşçuluğuntarifleriylekarşılaşıyoruz:Birincilerdinievrenselkavramlar,ideallerolarakgörüyorlar.İkincilerdindarinsandaki“gizem”(mystère)duygusunu,dinikaygıyı(angoisse)elealıyorlar.Öylegörünüyorki,objektifruhunbuenüstündeğerinianlamakiçinherikitarifeaynızamandabaşvurmaklazımgelecektir.Birdindehemgerçeküstü,tabiatüstüidealbirdüzeneçevrilişvardır,hemdedindarıngizemduygusu,kutsallıkkarşısındaduyduğu“ürperme”vardır.Bunlardanbiridininobjektif,ötekisübjektifunsurudur.Biriideal,ötekigerçektir.Fakatbuikiunsuracabanesuretlebirleşebilir?

Bunuanlamakiçindinitecrübeyiyapaninsanınşuurunutahliletmelidir.Şuurhalleribirzamansüresiiçindebirbirinebağlıolarakakıpgidenkalitatifbirdeğişmelermanzarasıgösterir(Bergson’untahlilinegöre).BöylebirşuursürecindeBergson’unistediğigibigeçmişivegeleceğibirsezgiiçindekavramakmümkünmüdür?Böylebirsezgiyaşamaktaolduğumuzhallerileyaşayacağımızhalleribirdenkavrayabilirmi?Bunaimkângörünmüyor.Birmelodideenyakıngeçmişleşimdibirbirinebağlıgörünüyorsada,artıkyaşanmayanhallerincanlandırılmasıböylebirsüreklifiiliçindemeydana

çıkmıyor.Heleşimdiyigeleceğeböylebirsezgiylehiçbağlayamayız.Çünkügelecekhenüzyoktur,daimaimkânlarhalindedir.Şimdiisegerçektirveyaşanmıştır.Öyleyseşuurumuzuntecrübesindeşimdivegeleceknasılbirbirlerindendaimaayrıkalırlarsa,gerçekveideal,sübjektifveobjektifdeaynısuretlebirbirlerindenayrıkalmaktadırlar.Şuurtecrübemizdegerçekleidealarasındahiçbirsuretleköprükurmakkabildeğildir.İdealistfilozoflardinitarifederlerkenyalnızgelecek,idealvenesneyielealmaktadırlar.Varoluşçularisedindeyaşanmışa,hale,gerçeğe,özneyebakmaktadırlar.Yukarıdaişaretettiğimizgibidinhadisesibunlardanhiçbiriiletamamenkavranamaz.Çünküo,kutsallıkduygusu,gizemliolandanduyulankorku,diniheyecanvevecdolaraksübjektifolduğukadar,bizzataşkınvarlık,idealvetabiatüstüâlem,Allaholarakdaobjektiftir.Aynızamandaherikicephesiylebirdendavranmadıkça,dinideğeri,objektifruhunbuenüstünvarlıkderecesinikavramayaimkânyoktur.Buiseşuurhallerininmahiyetinegöreimkânsızdır.Öyleyseacabadinivarlığıvedinideğeridaimayaobjektifveyasübjektifikimanzarasındanbiriylemikavramazorundakalacağız?Bunoktayabahsimizinsonundatekrardönmeküzereşimdidininmahiyetiniaçıklamakiçinilerisürülengörüşleritahlilvetenkidegeçelim.

Dinproblemieskidenberifelsefeninhâkimproblemlerindenbiriolmuştur.Filozoflar,dinciolsunveyaolmasın,böylebirproblemdenhiçbirzamanvazgeçmemişlerdir.Filozofuilkçağdanberimeşguledenüçesaslımeselevardır:İnsan,âlem,Allah.Zamanzamanbunlardanbiriağırlıkmerkeziolmaküzere,ötekileronabağlıolaraktetkikedilmiştir.Yunanfilozoflarındaönceâlemağırlıkmerkeziidi.Sonraonunyeriniinsanalmıştır.FakataynıfelsefedegittikçeAllahproblemiağırlıkmerkeziolmayabaşlamıştı.OrtaçağfelsefesindeistisnasızolarakAllahproblemiağırlıkmerkeziidi.Yenifelsefedeproblemaslaöneminikaybetmemiş,yalnızfelsefedeinsandanveyaâlemdenbaşlayarakAllah’aulaşmakyolutercihedilmiştir.Ağırlıkmerkezininçağlararasındanedendeğiştiğiniburadaderinleştirmemizelüzumyoktur.Budahaçoksosyolojiyiveantropolojiyiilgilendirir.Fakatbugündahifelsefecereyanlarındaherüçproblemintemellirollerinimuhafazaettiklerinisöylemekburadabizeyeter.

Dinproblemielealınınca,bütünötekiproblemlerdenayrılanmühimbirnoktayıişaretetmeklazımdır.Herproblem,bazıduyuverilerindenveyasoyutverilerdenhareketeder(tabiatilimleribirincisine,tarihvematematikikincisinemisaldir).Sonrabuverileriaşanaçıklamalaragirer.Halbukidinproblemibelirlihiçbirduyuveyahayalverisindenhareketetmez.Çünkükonusubütünverileriaşanvarlıktır.Başkadeyişle,hertürlüverilervevarlıktakiyetmezlik,sonluluk,eksiklikveparçalılığınzıddıolan,sonsuzluk,tamamlıkvebütünlükhalindemeydanaçıkar.Bununiçindedinproblemiötekilergibibilgiproblemiolarakkonamaz.Daimabilgiyiaşanbirproblem

olarakbizekendinikabulettirir.Bilgininyetmezliği,parçalıvesonlubilgileribütünleştirmezaruretitecrübemizinhercephesindebizebiraşkınlık(transcendance)probleminizorlar.Böyleceverileribilmekveverilerinimkânlarıüzerindedüşünmekyetmez.Buimkânlarıdaaşan,düşünülemeyenveyabilinmeyenbirsahanınonuçevirdiğinihissetmekbizeyenibirufukverirki,budainanmadır(croyance).Aşkınlığınmutlakolarakkonulmasıbundandolayıbilmesahasınıolduğukadar,düşünmesahasınıdaaşanbir“inanma”sahasımeydanagetirmektedir.

2.İnanmanınMahiyetiveDereceleriDinfelsefesininelealdığıinanmanınmahiyetinedir?Çocukkendisine

yapılanenbasittelkinlereinanabilir.İnsandaimavehimlerinehakikatgözüylebakabilirvealdanabilir.Buradakihallerdebirerinanmadır.Fakatbunlarınnegeçerliliği,nedevamlılığıvardır.Birazsonravehmimizdenuyanınca,gerçekbizeyanlışinanışlariçindeolduğumuzuhatırlatır.Dinininançlarındanbunlarınasılayırmalı?Din,hattaeniptidaişeklindedahi,birduyuveyazihinaldanışı(illusion)değildir.Diniinancınkabulettikleriileduyuvezihinverileriarasındaneçelişme,netamamlanmavardır.O,buverilerdentamamenmüstakilolarakişler.Birtelkininancıtelkinortadankalkıncakaybolur.Onainanan,buhalingerçeğeuymadığınıgörünceondanvazgeçer.Fakatduyutecrübeleriiledinitecrübearasındaböylebirmünasebetyokturki,duyutecrübeleriötekinisağlamlaştırsınveyabozsun.Diniinanışduyularvezihniaşan(yanionlarıntamamenkudretsizoldukları)birsahayaaittir.Onunömrüinsanlıkkadareskidir.

Diniinançtadaüçdereceyiayırmalıyız:1)Kömürcününinancı,[238]2)dogmatikaklıninancı,3)tenkitçiaklıninancı.Birincisisafdilolarakkabuledilmişinanışşeklidir.Onunöğretişle,taklitleveyasağduyusezgisiiledoğduğusöylenebilir.Oherhangibirtenkitvemünakaşayakatlanamaz.Duyuvezihninötesindekendibaşınaişlervefikritemeldenmahrumolmasınarağmen,kendinemahsussarsılmazbirtemelivardır.İkincisidogmatikaklındelillerindensağlamlığınıalmayaçalışır.Başkaproblemlergibidelilinitecrübedençıkaramadığıiçinzihninbütüngücünüonunyerinekoyar:Fakatdogmatikmetafiziğinzaaflarıondadavardır.Aklınprensipleriningerçeğitamamenifadeedeceğişeklindekisafdilkanaatsarsılmadıkçadogmatikaklıninancıdasarsılır.Buşeklibilhassaskolastikfelsefedevemedresekelamındagörürüz.Üçüncüsütenkitçiaklınçürüktemelleriyıktıktansonra,inancıduyulardanvezihindentamamenayırmasısuretiyledoğar.Buinceayırışinanmayaenverimliyoluaçar.

İnanmanınhedefinedir?Dininsübjektifveobjektifikimanzarasınınşuurtecrübesindeaynızamandakavranamayacağınıgörmüştük.Yaşanmışhallereaitsezgibuikiucuaynızamandayakalayamıyor.Öyleyseonlarıbirleştirmektenümidikesmelimi?Hayır!Şimdiyeaitsezgibunukavrayamazsadavirtuelsezgi,yaniyaşanmışıveyaşanacağızaman-üstübütünhalinekoyansezgibunukavrayabilir.Bergson,busezgidenbahsetmiyordu.Bunekavramlarınveyaideallerindüşünülmesidir,nedeyaşanmışhalin(vécu)sezilmesidir.Buyaşadığımızhaliçindeezeliyiyaşamaktır.Başkadeyişlehalindeğişmesiiçindeezelinindeğişmezliğiniyaşamaktanibaretolanözelbirsezgidir.Zamaniilezaman-üstü’nü,değişmeiledeğişmezliği,anda(instant)birleştirenbusezgiyebiz“mutlakduygusu”

diyebiliriz.Ampiristbirpsikolog,kronometreileyaşanmışzamanıölçmeyealışıkolduğuiçinbunagülecektir.Fakatyaşanmışzamanınkronometreileölçülmesineimkânolmadığınıbilenhakikipsikologisebuölçmetarzınagülecektirvediyecektirki,şuurhallerisüreklikalitatifbiroluşhalindedir,maddeyemahsusolanölçüonatatbikedilemez.Butenkityerindedir.Fakathemenilaveedelimki,şuurtecrübesibütünvarlıktecrübesideğildir.Meselaşuurlararasıbirlikbutecrübenindışındakalır.Şimdiburadaduyduğumuzveyaşadığımızbirhali,birbaşkasıbaşkayerdeaynenduyabilirveyaşayabilir.Onlararasındahiçbirbağlantıolmasaydı,“ruhlarıniştiraki”(participation)olamazdı.Halbukiinsanlıkkadareskiolanahlaklar,cemiyetlervedinlerböylebiriştirakinfiilenmevcutolduğunugösteriyor.Ayrılıkolduğunusöylediğimizyerveanlardadagörülmeyeniştiraklerin,bulunduğunuhergün“öncedenduyuş”ve“uzaktanduyuş”halleriyle[239]tecrübeedipduruyoruz.Bununiçinbenimkendimdeyaşadığımanlardanherbirindedeğişmeyenbirvarlık,ortakbirruhduygusunasahipolmam,zamanioluşiçindezaman-üstüveezeliyiyaşamammümkündür.Butecrübeyibizgündelikhayattadayapıyoruz:Sanateserinde,ahlakfiilindemutlaklaşıyoruz.Eserartıkyaşanmışbirhalinifadesideğil,herzamanveheryerdeyaşanacakveyaşanabilecekbütünhallerinifadesioluyor.Ahlakifiilimizfilanyerdeveandakişuurfiilimizdeğil,fakatherzamanveheryerdeyapılmasıgerekenfiillerinifadesioluyor.Böylecebizdahasanatveahlakdeğerlerindemutlaksahasınadoğruyönelmişbulunuyoruz.Fakatbirindeduyuverilerine,ötekindekişininfiillerinebağlıolduğumuziçin,mutlakonlardaancakşuurtecrübeleriarasındangörünüyor.Halbukimutlakbütünbugörünüşlerikuşatmalı,herbirindegörünen,fakatayrıayrıhiçbiriolmayanşeyolmalıdır.İşte“mutlak”ıbütünaşkınlığıvemutlaklığıileelealanbutecrübedinitecrübedir.Oradavirtuelsezgidoğrudandoğruyamutlakduyusuolmuştur.

Dininkonusuolanmutlaküçtarzdaelealınabilir:A)Antropolojikbirgerçekolankutsalolarak.B)Müessesehalinialandininsosyalgerçeğiolarak.C)Allah’ınontolojikgerçeğiolarak.[240]Bizburadaherüçgörüşetemasederekkonumuzuetraflıcagörmeyeçalışacağız.Eskidenilimcigörüşlerdoğmadanönce,dinyalnızcadinadamlarıvefilozoflartarafındantetkikedilirdi.Dinadamlarıbukonuyubir“vahiy”eseriolarakvetamamennashalindeelealırlardı.Filozoflaronuaklıntahlilindengeçirirlerdi.Herikibakımdandinproblemiteolojiyimeydanagetirmiştir.Dogmatikakılcıfelsefenin,işlediğiilkşekilİslamdünyasındakelamdiyetanınanrasyonelteolojidir.Fakatdogmatikmetafiziğinbaşarısızlıklarıyüzündentenkitvehücumadayanamadığızamandanberionunyerininegatifteolojialmayabaşladı.Bu,Allah’ınsıfatlarınıninsanavetabiatabenzetilemeyeceğiesasındanhareketederekdoğmuş,insanvetabiatanazaranmenfisıfatlarlaAllah’ıtarifeçalışmıştır.FakatinsanvetabiatlaAllaharasındabirnevi

uçurumaçanbumenfitavırdabaşarılıgörünmüyor.Çünkübuüçproblemherdevirdebirbirinebağlıolarakdoğmuşlardır,birbirinemuhtaçtırlar.AncakAllah’ınvarlığınaakıllanüfuzedilemeyeceğini,ilahisahanınakılüstübirsahaolduğunusöylemeklazımdırki,buradanzamanımızdagelişenirrasyonelteolojimeydanagelmiştir.

Eskiveyenifelsefelerarasındapozitivizmmüstesna,Allahproblemineyervermeyenfelsefeyoktur.AugusteComte“ÜçHalKanunu”ndadinidevrinaşıldığınısöyleyerekmüspetdüşüncedeartıkböylebirproblemelüzumgörmemekteidi.[241]ZamanımızdaViyanamektebibubakımdandahailerigitti:Felsefenindahabirçokproblemlerigibi(gayelilik,hürriyet,düzenvs.)Allah’ıdabir“sözdeproblem”saydı.Fakatyenipozitivizminbudavranışıfelsefeyisonderecedefakirleştirmektedir.Hattaobirnevifelsefedüşmanlığındanbaşkabirşeydeğildir.EskidenmateryalistlerAllahproblemikarşısındabelirlibirtavıralırlardı.BugündeNietzschegibibazıfilozoflar“ancakAllah’ıinkârsuretiylekendivarlığınıtasdikedebileceği”şeklindediyalektikbirtavıralmaktadırlar.Nietzsche’ninmüfritinkârcılığı,hakikatteAllahprobleminindiyalektikgenişlemesiveyainsanınAllahlaştırılmasıhalindebuproblemebüyükbirönemvermektedir.

3.DindeİrrasyonalizminYeriEskifelsefelerin(bilhassamüfritdogmatizmin)Allah’ıakıliçinenaçık

seçik,enbedihihakikatsaymasıbaşarısızlıklarınınbaşlıcasebebiidi.Görüyoruzki,tamtersine,akılkendisoyutformlarınıvarlıklaratatbikettikçevarlıkderecelerinegörebaşarınispetideğişmektedir.Varlıklarınenaşağısıolanmaddedeenkolayişleyenzekâformlarıcanlıvarlıklarageçtikçebüyükgüçlüklerlekarşılaşır.Bitkidenhayvanaveinsanadoğruyükseldikçebugüçlüklerartar.Derecedereceaklınnüfuzedemediğisahalarbelirirvegenişler.İnsandanobjektifruhaveüstündeğerleregeçincenüfuzedilemezsahadahadabüyür.Aklınenazişlediğisaha,buderecedereceyükseliştedinsahasıdır.Bundandolayıdogmatikmetafiziğinyıkılışındanberiirrasyonelilahiyatdoğmayabaşlamıştır.İnsanaaitsıfatlarAllah’averilemez;nitekimAllah’aaitsıfatlardainsanaverilemez.BuaçıdangörülenAllahfikriGusdorf’undediğigibi“sistemlerinsistemi”değildir.Tamtersine,sistemlerinbaşarısızlığındanveyaartıkişlemediğivehükümsürmediğibirsahanınvarlığındandoğanbilgidışındakibirhakikatsahasıdır.Jaspers’intabiriileoradaartıkbilgininhakikatindendeğil,imanınhakikatindenbahsedebiliriz.O,varlığımızınlimiti,âleminsonluluğuveyetmezliğininlimiti,Jaspers’inifadesiilebütüntecrübelerimizinulaştığılimitvaziyette(situation-limite)meydanaçıkar.Tabiatkendibaşınamevcutolamaz.Nitekiminsandakendibaşınavarolamaz.Tabiat,insanveAllahbirbirinezaruriolarakbağlıdırlar.VakıafilozoflaraklındeğerinimübalağailebüyülterektabiatveAllah’ıonaindirgemeyeçalışmışlarveaksinegayretasırlarcamüddetboşzihinoyunlarındanbiradımilerigidememiştir.Fakatbundanvazgeçtiklerizaman,üçproblemdenherhangibiriniortadankaldırmakveböylecebirsakatlamaneticesindemeseleyihalletmekiçinyaptıklarıbütünteşebbüslerdeötekindendahaazbaşarısızolmamıştır.Gusdorf’untabiriile“İnsanAllah’tanbahsetmeyekabiliyetsizdir,fakatmütemadiyenondanbahsetmeyemecburdur.Kendiperspektiflerinidüzenlemekiçinonabaşvurmayamecburdur.”Allahyoksa,ahlakınvecemiyetinmânâsıyoktur.Hepsikörbirtesadüftenibaretolarakkalır.Buvehimlerverüyalardövüşündenbaşkabirşeyolmamaklazımgelir.Bizzatestetikdüzen,ahlakidüzen,insaniidealeinanmak,içtimaibirdüzenin(şuveyabuşekilde)devametmesiAllah’a,yaniaşkınvekuşatıcıvarlığainanmaklamümkündür.Allah’tangayrıbütünbudüzenlerintaminkârıinsanı“körbirmekanizm”fikrinegötürür.YaAllah’lıvedüzenlibirâlemvardır,yahutAllahsızkörbirtesadüflerdünyasıvardır.Eğerikincisidoğruise,bütüninsaniilimlertemelsizdir.Hattatabiatilimlerinindahi(fizikvebiyolojik)determinizmebağlanabilmeleri,ancakbirdüzeninbütünvarlıktamevcutolduğunukabulebağlıdır.AksihaldeAllahsıztabiattakörbirihtimalcilikvetesadüfçülüktenbaşkahiçbirşeyinhükümsürmediğinikabuletmelidir.İnsanlardaaradığımızyardım(charité),merhamet,kardeşliksevgisi

vs.deönce“ilahifaziletler”olarakalındıktansonradırki,“insanifaziletler”olmaktadırlar.

Jaspers’indediğigibi,Allahsonsuzvemutlakvarlığınbirşifresidir.[242]Fakatkorunma,düşmanlık,sempativeyaklaşmagibi,biyolojikvarlığın;maneviiştirakvevecd,bütünlükveidealsevgisihalindeiçtimaivarlığındaşifresiolarakgörünmektedir.BaşkadeyişleAllah’ıbiyolojistler,fizikçiler,psikologlarveyasosyologlardanherbirininkendinemaletmek,kendimülklerihalinegetirmekiçinyaptıklarıgayretlerboşunadır.[243]Allahancak(iptidaiveileribütündinlerde)mutlakveaşkınvarlığınşifresiolarakanlaşılabilir.Bununlaberabermutlakvarlık,bütünvaroluş(existence)derecelerindegöründüğüiçin,onlardanherbiriayrıbiraçıdan“mutlak”ınşifresigibialınabilir:Maddeninenerjisi,hayatınhamlesi,cemiyetinideali,ruhunsevgivevecdi,ilahivarlığınbirermanzarasınınşifreleridirler.

Allahfikri,düşünceninnihaiufkuolarakmeydanaçıkar.İnsanınkendiniveâlemibirbütüniçindetamamlamasızaruretiburadandoğar.Herfelsefeinsanımutlakiçindeyerleştirmeli,yaniGusdorf’untabiriilebütüniçindeyerinigöstermelidir.Bundandolayıherfilozofsonsuzvarlığınakıllakavranamayangelişkengörünüşlerinimüspetveyamenfibirteolojiiçerisindeyerleştirmelidir.Ancakbusuretlefelsefeinsanınveyatabiatındaimayarımveaçıkkalmayamahkûmproblemlerinitatminimkânıbulur.Şuurancakvarlığınbütünlüğünükendinehareketnoktasıveyadayanakolarakaldığızamankendiverileriniaçıklamayamuvaffakolur.ButemelüzerindeinsanlaAllahvetabiatlaAllahkarşılaşır.Felsefi“antropoloji”ile“teoloji”ninbirbirinekarşılıklıbağlılığıbütünkültürçevrelerindeveherçağdaayrıayrımanzaralargösterir.Bukültürlerden,herbirininkarakterinegöreayrımanzaralaralır.Allahkarşısındakidurumumuz,âlemveinsankarşısındakidurumumuzuaçıklar.Herteolojibelirlibirgerçekveinsanduygusuna,yahutherinsanvetabiatfelsefesibelirlibirilahiyatgörüşünebağlıdır.HasılıAllah,âlemveinsanfelsefidüşünceninüçesaslıkonusunumeydanagetirir.Buüçtemeldenbirininortadankalkmasıbütünvarlıkmünasebetlerinisarsabilir.Neinsan,neAllah,neâlemkendibaşlarınaelealınamazlar.Onlardanherbiribirbirinekarşımıknatısvazifesinigörürler.Butemellerdenherhangibirininkalkmasıyüzündenfelsefigörüşgerçekliğinivemânâsınıkaybeder.Düşüncetarihindemuhtelifistikametleredoğrudüşüncenininhirafları,buüçağırlıkmerkezindenherhangibirininötekilerieritmesiveyaonlariçindeerimesindenilerigelmiştir.MistisizminsanıAllah’taeritirveâlemiinkâreder.PanteizminsanıveâlemiAllah’labirleştirir.MateryalizmAllah’ıinkârederveinsanıâlemiçindeeritirveyaâlemeindirger.BuperspektiflerdenherbiriAllah’ınaşkınlıktanibaretolanasılsıfatınıninkârıilebaşlarlar.MeselapanteizmdeAllahveâlembirleşirler;materyalizmdeinsanveâlembirleşirler.Buyüzdendeinsanınsıfatlarıileâleminsıfatlarıdamuhtarlıklarınıvebağımsızlıklarını

kaybederler.[244]

Dinprobleminibiz“mutlakduygusu”(veyavirtüelsezgi)halindekoyunca,oradaikicepheyibirleştirmişoluruz:

1)Birincisişuurhallerinebağlıcephesidir.Bucephebirbakımdaninsanınsübjektifvarlığına,birbakımdandaduyuverilerine,yanitürlürealitederecelerinebağlıdır.Buradadinprobleminielealanbütünsübjektifkuramlarıveonlarlailgiliolantabiatçıkuramlarıgörebiliriz.Onlarınyetmezliklerini,kusurlarını,böyleolmaklaberaberbirbirinitamamladıklarıtakdirde,dinininsanveâlemileilgiliolancephesinibusuretleanlamakmümkünolur.

2)İkincisidinindeğişmeyenmutlakvarlığa,bilinemezveakılüstüaşkınlığaaitolancephesidir.Bucephedeöncedogmatikmetafiziğinhatalarınakurbanolmuş,aklınvarlığıolduğugibikavrayabileceğihakkındakiyanlışgörüşesaplanarak“mutlak”ınakıllaaydınlatılmasıyolundabirçokdenemeleregirmiştir.Fakatyeterderecedetenkitedilenvekusurlarıgörülenbugörüş,gittikçeyerinikritikmetafiziğevebununlaparalelolarakirrasyonelbirilahiyatabırakmıştır.İlahiyatınbugüniçindebulunduğubudurumudahaaçıkgörebilmekiçinyirmidörtasırlıkfikirtarihindeherikiistikametingeçirdiğiistihalelerigözdengeçirmemizlazımgelir.

Zamansırasınauygunolarakmevzua,dogmatikmetafiziğebağlıilahiyatgörüşüile,objektifdinkuramlarıilebaşlayalım.Bunlarınilkçağdarastladığımızilkörneklerindenberiortakvasıflarıontolojikparalogisme’lere(yanivarlığınmahiyetiniaydınlatmayaçalışanbaşarısızmantıkoyunlarına)kurbanolmalarıdırki,bugünekadarsayısızörnekleriniilk,ortaveyeniçağlardagörmekteyiz.

4.İlkveOrtaçağdaVarlığıİspatDenemeleriİlkçağdavarlığınispatıiçinortayakonanilkmantıkoyunuSofistlereve

Eleamektebinekadarçıkar.AristotelesbunlardanSofistlereReddiye[245]adlımantıkkitabındabahsediyor,oradabirşeyintarifindenonunvarlığınıçıkarmanınyanlışolduğunusöylüyordu.Yokluğunvarolduğunusöylemektenibaretolansafsata,buesasadayanıyor.Busafsata“olmak”fiilininyüklemlihükümlerdekibağlantımânâsıilevarlıkhükümlerindekivücudivemutlakmânâsınınbirbirinekarıştırılmasındançıkmaktadır.AristotelesyineOrganon’unInterpretatione[246]adlıkitabındaaynısafsatayaaitbaşkamisallerdeveriyor.“Olmak”(être)fiilininbuikimânâsıarasındakiayrılıkzat(öz)vevücut(varlık)ayrılışıhalindeortaçağdadadevametmiştir.

EmileRougier’ningösterdiğigibi,Aristoteles’inçokiyianladığıbuparalojizm(mantıkoyunu)Eleamektebiniveeskimetafizikleribozmuştur.[247]

Parmenidesbuayırışıyapamadığıiçin(Aristoteles’egöre)şuyanlışöncüldenhareketediyor:“Varlıkmefhumuherşeydeortaktır”(univoque).Varlıkve“bir”aksedilebilir.Ohaldeyalnızvarlıkvardırve“bir”dir.Çoklukveoluşmevhumdur.Varlıkve“birlik”birçoktarzlardaanlaşılır:1)Varlık,Platon’undediğigibiulvibircinsdeğildir,hiçbirşeyinözüdeğildir.2)Birolarakcevhereveondançıkankategorilereatfedilir.3)Varlığınbirliğinikabuletmek“varlıkbirdir”hükmünüvermeyebizimecbureder.Çünkü“birvardır”demek“bir”ikendisindenbaşkabirşeye,yaniyokluğaatfetmekdemektir.Ohaldebütündüşünceveilimimkânsızolur.

Vücudi(existentiel)varlıkilezati(essantiel)varlığıkarıştırmayüzündensofistlerhükmünimkânınıinkârettiler.PlatonSofistadlıdiyalogundabugüçlüğüfarketti.Hükmünimkânınıkurtarmakiçin“varlığınbirliği”ndenvazgeçti.Yokluğugayr(başkası)mânâsındakullandı.Platon’dakivücudivarlıkvezativarlıkayrılığıskolastikleregeçti.Onlardazatvevücutmeselesihalinialdı.BufikrinFarabî,İbnSinaveGazalî’degeliştiğiniveonlardanLatinleregeçtiğinigörüyoruz.İştebütünortaçağfelsefesindebüyükbiryertutan“ontolojikdelil”buzatvevücutarasındakimantıkiayrılıştanbaşlamaktadır.AristotelesçiHıristiyanfelsefesinde(patristikveyapatrologie)bumantıkiayırışmetafizikveyagerçekayırışhalinialdı.OntolojikdelilAllah’ınözününayrılmasındanvarlığıçıkarmaktadır.Buradayapılanşey,kavramdanşey’e,fikirdengerçeğe,tariftennesneyeintikaldir.BuiseAristoteles’inşudüsturunatamamenaykırıdır:“Birtarif,tarifedileninvarlığınıaslatazammumetmez.”İnsanaklınınilahimahiyethakkındaancakvasıtalıbilgisiolabilir.Kendibaşına(ensoi)elealınanilahizatınmahiyetinedir?Platonyolunututanlaronu“üstüniyilik”diyetarifederler.DunsScotus’unyolunututanlarbuna“sonsuzluk”derler.VeyaDescartesçılarbuna

“hürriyet”derler.Guillaumed’Occamnominalizmesadıkkalarak,“ilahimahiyetkemallerintoplamıdır”der.Fakatonagörebütünkemalleriakılkavrayamayacağıiçin,onlarıbizeancakvahiyverebilir.NitekimSaintThomas’agöredeilahimahiyetvahiyilebilinir.Bütünbutariflerdenhareketederekilahivarlığıçıkarmak,iştedogmatikilahiyatıntuttuğuyolbudur.

Yaratıklarda(“hadis”te)zatvevücudunayrılmasıİslamveYahudifilozoflarındabarizdir.Farabî,İbnSina,Gazalî,İbnMe’munazçokfarklaaynıfikridevamettirmektedirler.Gazalîbunuşöyleifadeediyor:Allah’tazatvevücutaynı,yaratıklardaayrıdır.OrtaçağdaAllah’ınvarlığıhakkındaenmeşhurdelilSaintThomas’ındelilidir.[248]1)Yaratıklardazatvevücudunayrılığındanhareketediyor.Biryaratıkkavramıonunvarlığınıgerektirmez.2)Varlığınyaratıktanbaşkabirsebeptengeldiğinigöstermekiçin“kâfisebep”prensibinikabulediyor.3)Sebeplerserisindesonsuzcayükselmekimkânsızolduğuiçin,builksebeptedurmakzaruridirki,oradakendivarlığınınsebebi“zat”ı(özü)olacaktırvebudaAllah’ınbaşlıcavasfıdır.SaintThomasbudeliliZatveVücutadlıeserindeveriyor.[249]Budelilontolojikdelildiyetanınanmeşhurispattanhemçokfarklıdır,hemdebirbakımdanonabenzemektedir.Allah’ıntarifindenhareketetmeküzereaprioribirsurettedeğil,yaratıklardanhareketetmeküzereaposterioribirtarzdavarlığınıispatetmesibakımındanondanayrılır.Ortaçağda“aklınAllah’ıbedihiolarak”bilebileceğikanaatiçokyaygınidi.Hattabukanaatten,ayrılanlarıkilisemahkûmediyordu.İnsanaklınıntabiinuruileherşeyinprensipvegayesiolanAllahkesinolarakbilinebilirdiyorlardı.SaintThomasiseSummumThéologicum’daşöylediyordu:“Yaratılmışvesonlubirakılancak,yineyaratılmışvesonluolanvarlıklarıbilebilir.YaratıklardanhareketederekAllah’ayükselebiliriz.Fakatbumahiyetyoluiledeğil,onuneserlerinebakmaksuretiyleolur.Bizâlemdevarveyayokolmasımümkünşeylergörüyoruz.Halbukivarlıkimkânınasahipolanherşeyinbirsebebivardır.Eğervarlıkonunhassasıise,bununbirsebepleolmasılazımdır.Fakatsebeplerdesonsuzcailerlenemez.Ohaldeozarurivarlığıkabuletmeklazımdır.Halbukizarurişeyyakendizaruretininsebebinibaşkabirşeydebulurveyakendibaşınazaruridir.Fakatzarurilerdesonsuzcagidilemez.Öyleysekendibaşınazaruriolanbirilkzarurivardır;odaAllah’tır(ContraGentiles).[250]SaintThomas’ındeliliontolojikdelildiyemeşhurolanAnselmus’undelilindenşunoktadaayrılır:OndaAnselmus’dabulunmayanikiprensipvardır:A)Kâfisebepprensibi:Herözneninfilanşeyolmaktabirsebebi(hikmeti)vardır.B)SebeplerzincirininbiryerdedurmasıgerektiğihakkındakiAristoteles’inprensibi.Anselmus’undeliliiseyalnıztasımadayanır.FakatSaintThomasdeliliontolojikmantıkoyununadüşmesibakımındanötekinebenzer.SaintThomaszatvevücutarasındakimantıkiayrılığıontolojik(veyagerçek)ayrılıkhalinekoyarkenneyapıyorsa,

Anselmusdazatvevücutarasındakikavramaynılığınıontolojikaynılıkhalinekoyarkenaynışeyiyapmaktadır.BubakımdanAnselmus’undelilininAllah’a,SaintThomas’ındelilininyaratığatatbikedildiğinisöyleyebiliriz.

BunailkdefaSuarezşöyleitirazetti:Varlıktantecritedilincebirzat(öz)nasılolurdagerçekolabilir?Özenazaranvarlıkbirarazabenzetilemez.Zirabircevherarazlarındanmüstakilolarakmevcutvegerçekolabilir.Halbukibirzatvarolmafiilinindışındagerçekolamaz.Yaratıklarsahasındaözvevarlıkayrılığışiddetlitenkideuğramayamahkûmdu.BundandolayıThomas’ındeliliniterketmekzaruriidi.Butenkitler13.yüzyıldaskolastiklerarasındabaşladı.SonraSuarezveDunsScotusaynıyoldangittiler.Kant’akadarbuitirazlarzayıftı.Onunlaberaberinkılapçıbirharekethalinegeldi.

Allah’ınvarlığınınontolojikdelili,aprioribirispattır.Allah’ınvarlığınıkenditarifindençıkarırveyaratıklardantamamenayırır.Oderecedeki,budelilzorunsuzbütüngerçeklermevcutolmasaydıbile,yinemuteberolabilirdi.Delilbirçoktarzlardailerisürülmüştür.(Allah’ıntarifedilişinevebutariftenvarlığınçıkarılışınagörebutarzlardeğişir.)AnselmusveSpinozagerçektarifiihmalederekismîtarifüzerindedururlar.DescartesveLeibnizisegerçektarifedayanırlar.[251]Önceismîbirtariftengerçekvarlığageçebilmekiçinnegibişartlaraihtiyaçolduğunuincelemeliyiz:Tarifedilenmefhumunmantıkivarlığınıkurmalı,yanitarifedilenmefhumunçelişikolmadığınıgöstermelidir.BuşartbilhassaAllahmefhumundalazımdır.Halbukibumefhumtamamenantinomiktir;Allah’ınkemallerininçokluğunuözününbasitliğiilenasıluzlaştırmalı?İslamkelamcılarıbugüçlüğüçokiyifarketmişlerdi.Mutlakkemallerinhepsiaynızamandamümkünolamazlar.Keyfivesonsuzhürriyetzarurivemutlakhikmetleuzlaşamaz.Mutlakadaletsonsuzrahmetireddeder.Zirasonsuzrahmetadaletizayıflatır.Yaratığınzorunsuzluğu(Allah’ın“fail-imuhtar”oluşu)ilahizaruretireddeder.ZiraeğerAllah“vacibülvücud”isebütünfiillerizaruridir.Ozamanyaratışınsevgiile,hürbirfiilleolduğununasılsöylemeli?İnsanıntikeliradesiyleAllah’ınezeliilminasıluzlaşabilir?FenalığınvarlığınıAllah’ıntümelsebepliğiile,mutlakhikmetiile,üstüniyiliğivesonsuzkudretiilenasıltelifetmeli?Allahmefhumununihtivaettiğiantinomilerokadarbüyüktürki,bazıskolastikleraynılıkprensibininneAllah’ınözüne,nedefaaliyetinetatbikedilemeyeceğinisöylerler.1277’deEtienneTempier’ninmahkûmettiğiönermelerarasındaşumaddevardı:“Aristoteles’indelilleriniâleminezeliliğilehinekullanmakimkânsızdır.”Suarezdeşöylediyordu:“Sonlubütün,varlıklaratatbikedilenaynılıkprensibisonsuzvarlıkiçinyanlıştırvedoğrudandoğruyaispatedilemez.”[252]Bukanaatdinkonusundabirneviagnosticisme’dir.“Aynılıkprensibidüşüncemizinkanunudur.BundandolayıAllahmefhumunatatbikedilemez.İtirafetmeklazımdırki,Allahbilinemezvevarlığınıispattanvazgeçmelidir.”Birmefhumunnesnesininmaddece

gerçekleşebilmesi,yanionunfiilenmümkünolabilmesiiçinbirmefhumunmantıkçamümkünolmasıyetmez.[253]

Anselmus’undelilişudur:“Allahyoktur”diyenlerekarşıonuispatetmekisteyenAnselmeşöyledüşünüyor:DindarvedinsizlerinAllah’ınismîtarifikonusundauzlaştıklarınıgörüyoruz.OnlarınuyuşamadıklarınoktaAllah’ınvarlığıdır.EğerAllah’ınvarlığı,tarifindençıkarılabilirse,imansızlardaAllah’ıtasdikemecburolacaklardır.[254]DindarlarvedinsizlerinbirleştikleriAllah’ınismîtarifişudur:“Allahkelimesi,dahabüyüğününtasavvurunaimkânolmayanbirvarlıkmefhumunadelaleteder.”Anselmusburadadelilibirtasımhalinekoyuyor:

Büyükönerme(kübra):Dahabüyüğünütasavvurimkânıolmayanvarlıkyalnızzihindevarolamaz.Gerçektedevarolmalıdır.Aksihaldezihindevegerçektevarolacakondandahabüyüğütasavvuredilecektir.

Küçükönerme(sugra):HalbukiAllah,tarifiicabıdahabüyüğütasavvuredilemeyenvarlıktır.

Netice:OhaldeAllahzihindede,gerçektedevardır.SaintThomas,Anselmus’undelilindekibozukluğufarketmişti:“Allah’ınvarlığınındoğrudandoğruyabilineceğiniveaksinindüşünülemeyeceğinisöyleyeninsanlarvardır,”diyor.“OnlarbütünleparçalarınbilindiğigibiAllah’ınbilinebileceğinisöylerler.BunlaragöreAllah’ınvarlığıkendibaşınaisminintarifininneticesiolarakçıkar.”SaintThomasbufikrehücumediyor:“Allahkelimesininmânâsınıntasavvuredilmesinden,yalnızAllah’ındüşüncedemevcutolduğuneticesiçıkar.Yoksaonunvarlığınındüşüncedışındadabulunduğuaslaçıkarılamaz.Allah’ınvarolmadığınısöyleyenlerdemantıkisaçmalığadüşmedenfikirlerinimüdafaaedebilirler.”

5.YeniçağdaAllah’ıİspatDenemeleriOntolojikdelileDescartesyenibirşekilverdi.AnselmusAllah’ın

varlığınıyalnızismîtariftençıkarıyordu.Descartesisegerçekbirtariftenhareketediyor.MükemmelvarlıkdiyetarifedilenAllahmefhumununmümkünolduğunugösteriyorvebunoktadadeliliniSaintAnselmus’danbilhassaayırıyor:1)Heraçıkveseçikfikrekarşılıkgerçekbirözvardır.(“ÜçüncüMeditasyon”dageçiyor;budelilinbenzeriİbnSina’dadavardır.)BuPlotinus’unilknumuneler(prototype)kuramındanmülhembirfikirdir:Üçgenkavramınıtasavvuredincebirüçgenmahiyetiveözüdevardır.2)Descartesmümkünvarlıkilezarurivarlığıayırıyor.Mümkünvarlığınaçıkveseçikolaraktasavvurettiğimizşeylerinmefhumundadahilolduğunukabulediyor.Descartesburadaskolastikgeleneğinebağlıdır.Skolastiklerözü(zatı)varolmayaelverişlibir“mahiyet”diyetarifederler.Bununiçinmevhumveyamenfifikirlerinhiçbirözüolmadığınısöylerler.3)MükemmelvesonsuzvarlıkdiyetarifedilenAllahfikrininaçıkveseçikbirfikirolduğunugöstermekyeter.Bumükemmelvesonsuzvarlıkfikridoğrudur.Çünküzihnimindüşündüğübufikrekarşılıkbirvarlıkolmaklazımgelir.Descartes’aşöyleitirazediyorlardı:“BudelildenAllah’ınfiilenvarolduğusonucuçıkmaz.Yalnızvarolmasıgerektiğisöylenebilir”(Descartes,ObjectionsetRéponses).Leibnizdeşuyoldahücumediyordu:“Bununbirispatolduğunukabulediyorum.Fakateksikbirispattırvekendisiispatamuhtaçolanbirhakikatedayanmaktadır.ZiraAllahveyamükemmelvarlığınmümkünolduğuzımnenkabulediliyor.Eğerbunoktagereğigibiispatedilmişse,Allah’ınvarlığınınhendesîbirsuretteaprioriispatedileceğisöyleniyordemektir.Budagösterirki,sırffikirlerüzerinedayanarakvarlığadairtambirakılyürütmeyapılamaz.”Descartes’ınispatıbirvarsayımadayanıyor.Odabenimzihnimetabiolmayan,banamukavemetedendeğişmezmahiyetlerinolmasıdır.DescartesbunlarınAllah’ınfikirleriolduğunusöylüyor.Fakatispatatemelolanşeyzatenispatamuhtaçolduğuiçin,delilbirkısırdöngühalinialmaktadır.

Delilşudur:1)Allahkavramı,tarifiicabıbütünkemalleriolanbirvarlığınkavramıdır.2)Varlıkbirkemaldir.3)OhaldeAllahvardır.Buradamantıkoyunu(paralogisme)kavramsahasındangerçeksahasınaatlamaşeklindegörünüyor.ÇıkarılanneticeAllahkavramının,tarifiicabımevcutolanvarlıkkavramıolmasıdır.

Leibniz’deontolojikdelilşuşeklialdı:1)ÖnceDescartes’ıAllahfikrininmümkünoluşunuispatetmediğiiçintenkitediyor.2)Bütünkemalleresahipvarlıkfikrindenhareketettiğini,halbukiGassendi’ningösterdiğigibi“varoluş”unbirsıfatolmadığınıvebundandolayıdakemalolmadığınısöylüyor.Varoluşmümkününiçzenginliğinehiçbirşeykatmaz.Onuancak

sebeplerdışındaaklileştirir.Kemalfikriniterkedince,ontolojikdelilikurmakiçinAllah’ınbaşkabirismîtarifindenhareketetmelidir.BudaAllah’ı“zarurivarlık”,“özü,varlığınıgerektirenvarlık”diyetarifedenThomasçılarıngörüşüdür.Leibniz’egöreAllahmefhumununimkânıispatedilince,yukarıkitariftenAllah’ınvarlığıçıkarılabilir.LeibnizburadaAllahfikrininimkânıdelilindenhareketediyor.LeibnizAllah’ıbütünbasitfikirlerinkonusuolaraktarifediyor.Bufikrindemümkünolduğuneticesiniçıkarıyor(eğerbütünbasitfikirleraynızamandamümküniseler).Halbukihepsidağınıkolarakbulunduklarıiçinbufikirlerbirbirinenüfuzedemezlerveçelişikdeğildirler.Delilşöylekısaltılabilir:Eğersıfatlarbirbiriyleuzlaştırılırsa,Allahmümkündür.Fakatbusıfatlarçelişikolmayanbasitfikirlerdenbaşkaşeylerdeğillerdir.“Bütünbasitformlarınbirbiriyleuzlaşırolduklarınıkabulediyorum.Budoğruise,bütünbasitformlarıihtivaedenAllah’ınmahiyetimümkündür.HalbukiyukarıdaAllah’ınmümkünolduğunuispatettik.OhaldeAllahvardır”(Philosophie).FakatburadakiAllah’ınimkânıdelilihiçdetatminedicideğildir:Eğerbütünbasitfikirleruzlaşabilirise,onlardançıkanbütünkompleksfikirlerindeuzlaşırolmalarıveçelişikolmamalarılazımdır.Fakatozamanbütünmümkünlerinaynızamandamümkünolmalarıvehepsininaynızamandagerçekleşmelerigerekir.Butakdirdeise,“âlemimizmümkünolanâlemlerineniyisideğildir”neticesiniçıkarırızki,budaLeibniz’infelsefesininesasınınakzeder.

Spinoza’nındeliliAllah’ıntamamenapriorivehendesîolarakispatınaaittamörnektir.İspatiçinfilozofüçpeşintarifveriyor:1)Kendisininsebebi:Özünüvevarlığınıihtivaeden.2)Cevher:Kendisininsebebiolan.3)Allah:Sonsuzcevher.İlahicevherinsonsuzolmasından,eğerovarise,Allah’ınBirolduğuneticesiçıkarılıyor.Spinozaböylebirtasımkuruyor:1)Allahbircevherdirveyakendisininsebebiolanbircevherdir.2)Kendisininsebebiolanözüilevardır.3)OhaldeAllahözüilevardır.Buradaispatıtamamensoyutbirkavramlarzincirihalinialmıştırveispattarzıdabufilozofamahsusolmaküzerehendesî’dir(moregeometrico).Sırfkavramlarsahasındakibirakılyürütmedenvarlığanasılgeçildiğiötekilerdeolduğugibiburadadaanlaşılamamaktadır.BuispatşeklitaHegel’e,hattazamanımızdaYeniHegelcilere(Hamelin,Bradleyvs.)kadardevametmiştir.Okadarincevemaharetliolanbuapriorisonuçlamalar,bumefhumzincirlemeleri,asılvarlıktan,realitedenhiçbirşeyikavramayamuktedirdeğildirler.Kavramdannesneye,fikirdengerçeğegeçmekiçinKant’ıngöstereceğigibi“terkibibirvarlıkhükmü”lazımdır.Sezgivetecrübeiletahkikedilebilenyalnızböylebirhükümdür.İdealâlemilegerçekâlemarasındakiuçurumuyalnıztecrübeköprüsüaşabilir.Schelling’teolduğugibibuikiâleminaynılığıpeşindenkabuledilsedahi,yineburadazımnenbir“varlıkhükmü”konulmuşdemektir.Budafikirlerâlemininvarlıklarâlemindeveyavarlıklarâlemininfikirler

âlemindedahilolduğunupostulatolarakkabuletmektenibarettir.Aksihaldeontolojikdelilinsanınyalnızferdiözneiçindedönüpdolaşmasındanbaşkabirişeyaramaz.Böyleceulaşılanşeyde,sonundayagerçekleilgisiolmayansoyutbirkavramcılık,yahutsonhaddindebirsübjektivizmolacaktır.Ancakdüşünceilevarlıkarasındapostulatolarakkonanbirlikte,idealistbirfelsefeiçinontolojikdelilinkullanılmasımeşruolabilecektir.BunlardaSchellingveHegel’indinfelsefelerinde[255]görülmektedir.Fakatbuistikametegirebilmekiçinherşeydenöncerealizmdenvazgeçmeklazımdırki,işteKant’tanberifelsefeninaldığıistikametdebuoldu.

6.Kant’taYeniDinFelsefesiKantbütünfelsefeyeolduğugibidinfelsefesinedeyenibiristikamet

verdi.SafAklınTenkidi’ndeüçeskidogmatikbilginintenkidiniyaptı.Bunlardarasyonelpsikoloji,rasyonelkozmolojiverasyonelteolojidir(ilahiyat).RasyonelilahiyataaittenkidindeAllah’ınvarlığınaispatiçinilerisürülmüşolandelillerigözdengeçirdi.Bunlardanbilhassaenesaslısıolanontolojikdelilüzerindedurdu.Ontolojikdelil,Allahhakkındasahipolduğumuzkavramdazarurivarlığıbulduğunuiddiaediyor:Üçaçıyasahipolmakzaruriolaraküçgeneaitolduğugibi,varoluşdazaruriolarakmükemmelvarlığaaittir.Kanthükmünzaruriliğindeneşyanınzaruriolduğuneticesiniçıkarmayaitirazetti.Başkadeyişle,mantıkizaruretvaroluşaaitdeğildirvebizevaroluş(veyavarlık)hakkındahiçbirşeyöğretemez.Vakıabirüçgeninüçaçısıvardırhükmümutlakolarakzaruridir.Birüçgenkabuledilince,üçaçınındakabuledilmemesiçelişikolur.Fakathemüçgen,hemüçaçıyıkaldırmaktahiçbirçelişiklikyoktur.Allahkavramıiçindemeseleaynıdır.Allahmutlakkudrettirdersem,buzaruribirhükümolur.Allah,yanisonsuzvarlıkkabuledilincemutlakkudretdekabuledilmelidir.FakatAllahyokturdersem,konuileberaberbütünyüklemlerdekalkmışolur,yineçelişmeyoktur.Bundanbaşka,ontolojikdelilvaroluşunbirkemalolduğunuvebukemalindezaruriolarakmükemmelvarlığaaitolduğunukabuleder.Halbukivaroluş(existence)birkemaldeğildir.[256]Kavramahiçbirnitelikkatmaz.Kavramdanvarlığageçmekiçin,Kant’agöre,birsezgilazımdır.FakatAllahproblemindehiçbirsezgimizyokturvebiztecrübesahasıdışındakâinolanbirnesnedenbahsetmekteyiz.BusuretledogmatikmetafiziğeveilahiyataenşiddetlihücumlarıyapanKant,AklınHudutlarıİçerisindeDinadlıkitabındavePratikAklınTenkidi’ndedinmeselesiniyenidenvetamamenbaşkabiraçıdanelealıyor.

Kant’agörebütüniyiliksaadetlefaziletinbirleşmesidir.Bizhemduyarlığa,hemaklasahipolduğumuziçin,bizdetamvemükemmeliyiliğinmeydanageldiğibirbirliğiisteriz.İyiliğinüstünşartıfazilettir.Saadetonabağlıdır.Budünyadafaziletinmükafatıgerçekleşmeyince,onungerçekleştiğibirâlemeinanmakihtiyacındayız.PratikaklınbuzaruretiruhunölmezliğiveAllah’ınvarlığınıntemelidir.Üstüniyiliğinulvişartıahlaktır.Halbukiüstüniyilikdeiradeninkanunatamuygunluğudurki,bizhayatımızınhiçbiranındabunutamamengerçekleştiremiyoruz.Mademkibizdenböylebirşeyistenmiştir,öyleyseosonsuzdagerçekleşebilir.Yanibuhayatınhudutlarıvarlığımızınhudutlarıdeğildir.Ölümdensonrabizimiçinsonsuzyenibirhayatbaşlayacaktır.Oradabizidealegittikçedahaçokyaklaşacağız.Kantbusuretlepratikaklıntenkidisonundayenibirdinfelsefesineulaşıyor.Fakatbufelsefedogmatikmetafizikteolduğugibiaklındelilleriyleispatedilendini

değil,ahlakikanununaçtığıufuküzerindeulaştığımızdinigösteriyor.SafakılsahasındadineaithertürlütecrübevesezgiimkânınıkaldıranKant,buradaahlakiidealeçevrilenfaaliyetimizde“inanmakihtiyacına”dayananbirdintemelibuluyor.HükümGücününTenkidi’ndeKant,Allahmeselesinetekrardönüyor:Tabiatınsonhedefinininsanınhürriyetiolduğunukabuledince,bizAllah’ıbirkanunkurucuolaraktasavvurediyoruz:Öylebirkanunkurucuki,ondabütüntabiatıahlakibirhedefetabikılmagücüvardır.BöylecetekrarAllahfikrineyükseliyoruz.Vakıa,Allah’ınvarlığınıkabuledişimizinhakikitemeli“pratikakıl”dır.Fakatpratikakıltarafındanicatedilmesidolayısıylagayelilik(téléologie)Allah’ıahlakibirhedefegöretabiatımeydanagetirenüstünvarlıkdiyetasavvureder.Kant,AklınHudutlarıİçerisindeDinadlıkitabındadinfelsefesinihülasaetti.Eserdörtkısmabölünmüştür:Bunlarda,1)insandaiyivekötüprensibininaynızamandavarlığını;2)iyilikvekötülükprensiplerinininsanahâkimolmakiçinmücadelesini;3)iyilikprensibininkötülükprensibiüzerindezaferiniveyaAllah’ınyeryüzündehükmünüicraetmesini;4)iyilikprensibininhâkimiyetialtındadoğruveyanlışınaraştırılmasınıtetkiketmektedir.Kantburadaahlakiduyuyardımıyla,hertürlüayinveibadetşeklidışındadinmefhumunuahlakprensipleriüzerinekurmayaçalışıyor.Hürriyetedayanankişilikmefhumunugeliştiriyor.Dinduygusu,ilahiemirlerhalindekivazifelerimizinbilinmesindenibarettir.Eğermüspetdinler,kolektifolarakelealınaninsanlıkiçinzaruriiseler,Kant’agöreseçkinlerinzihinleribasitibadetveayinlerebağlananlarınzihinlerindendahayüksektabiibirdinahlakınıkazanabilir.Kantburadaİslamlıkladiğerdinlerimukayeseederken,onuntabiiveaklidinolmakbakımındanüstünlüğünüişaretediyor:“İslamcesaretvemertlikletemayüzediyor.Ziraimanınımucizelerledeğil,zaferlerleyayıyorvezahitçecesaretedayanıyor.BumühimvasıftabiatüstütekAllahfikriniyayankurucusundanilerigelmektedir.Putatapmaktankurtulanbirkavminasilleşmesidebundabüyükamilolmuştur.İslam’ınruhuiradesizbirboyuneğiştedeğil,kutsalvarlığamutlakbağlanıştakendinigöstermektedirki,buherşeydenönceasilveyüksekbirtemayüldür.”Kant,genelliklemüfritkaidecidinlerinibadettarzınakarşımenfibirvaziyetaldığıhalde,İslamdininindavranışındanöverekbahsediyor.[257]

Kant’ınrasyonelilahiyatahücumu,dinfelsefesineahlakikişilikaçısındanyenibiristikametverişigenellikledinfelsefesiningidişinetesiretti.Ondansonrafilozoflarartıkkolaykolayeskidogmatizmedönemediler.Kant’ındüşüncelerinibasitleştirenİskoçyamektebifilozoflarıonubirimanfelsefesihalinekoydular.OnlardanmeselaDugaldStewartveHamilton’agörebilgiveimanınsınırlarınıayırmalıdır.İman,bilgininulaşamadığımutlaksahasınaçevrilirvedinbilgiüzerinedeğil,yalnızimanüzerinedayanır.Buimancı(fidéiste)felsefeninbasitliğivekolaylığındandolayıtaraftarıçoktu.OdaKantgibidinfelsefesindeağırlıkmerkeziolaraközneyialıyor,dogmatik

felsefenin“mutlak”adairbütünispatşekillerindenvazgeçiyordu.Düşünmektahditetmektir.[258]Zihinbütünhükümlerindesınırlarkoymaktadır.Halbukimutlak,mahiyetiicabıhudutsuzolanşeydir.Bundandolayıdadüşünülemez.Fakatonanüfuzedenbizimbaşkabirmelekemizvardır:İman.Bizhudutsuz,sonsuzvemutlakolanşeyidüşünemeyiz,amainanabiliriz.İnsandüşüncemelekesinecevapvermeküzereilimleri,imanmelekesinecevapolarakdadinimeydanagetirmiştir.Bundandolayıdailimvedininsınırlarıkesinolarakayrıkalacaktır.Aynıinsandahiçbirçelişmedoğurmaksızınherikisiyerbulabilir.İnsandüşünen,hükümverenvarlıkolarakilimadamı,fakatinananve“mutlak”ıkabuledenvarlıkolarakdadinadamıdır.Bizimlaboratuvardakişahsiyetimizlecamidekişahsiyetimizbaşkabaşkadırveikisiarasındahiçbirçelişmeyoktur.İkisidebizimikimelekemize,varlığınikitarzınaçevrilmişikitavrımızakarşılıktır.Asılçelişmeonlarınkarıştırılmasındanilerigelir.

İmanfelsefesi,bilhassadinveilimmücadelesiningerginleştiğipozitivizmcereyanlarınakarşıensağlamdayanakvazifesinigördü.Biryandanilimledinarasındaçatışmaortadankalkıyor,biryandandadinkendineeneminpsikolojiktemelibulmuşoluyordu.[259]Ortaçağdadinlefelsefeyiuzlaştırmakiçinyapılangayretlerinnebüyükgüçlüklerdoğurduğunuyukarıdagördük.Dininakılüstü(irrationnel)hakikatiilefelsefeninakılsahasınasıluzlaşabilirdi?Buyamucize,vahiyveharikalaradayanandinihakikatiaklaindirmek,ilimlebirkılmak,busuretleonun“harikalı”vasfınıortadankaldırmayavaracak;yahutaklınrolünüsonderecededaraltacak,hattabizzataklın“kutsalbirkuvve”derecesindekendimahiyetindenayrılmasısuretiylebuvazifeyigördüğünüsöyleyerekonunmahiyetineaykırıhükümlerverecekti.NitekimİslamveHıristiyanilahiyatçılarıhemendaimabugüçlüklerkarşısındakalmışlardır.Fakat“tabiibirdin”,“fıtribirdin”olduğunutebliğedenİslamiyet’ten[260]ziyadeHıristiyanlıkbugüçlükleriçerisindebulunmaktaidi.Çünküİslamiyet’inesasındairrationnelprensipbulunmaklaberaber,bütündinaklileşmişbirsistemhalindeifadeedilmektedir.HalbukiHıristiyanlık,prensibindeolduğukadargelişmetarzındaveneticelerindededaimairrasyonelolarakkalmaktadır.Çünkübudininesasıhénothéismeyani,“çoktabircilik”tir.Allah’ınhembir,hemüçsayılmasındanibaretolanbudogma,akılprensipleriyletezathalindebirparadoksolarakgörünüyor.Allah’ıninsanlarıgünahlarındankurtarmakiçininsanhalindeyeryüzüneinerekkendinifedaetmesibuparadoksungelişmesidir.

7.SübjektivistDinFelsefesiİdealistmetafizikSchellingveHegel’deancakbuparadoksuaçıklamaya

elverişliyenibirmantık,varlığıngelişmesineuygun“diyalektikmantık”kurmaksuretiyledinfelsefesiyaptı.Zıtlarınterkibindenibaretolanbuyenimantık,aynızamandaHıristiyanlığıntemelindeki“çoktabircilik”paradoksunuizahaçalışıyordu.[261]FakatKant’labaşlayanidealistfelsefenindinmeselesindekiasılgelişmesiikiyoldanoldu:BirisidinisübjektivizmisonhaddinekadargötürerekAllah’ınmetafizikmahiyetinideğil,Allah’açevrilenkullarıninançlarınıtemeldiyealıyordu.Buyoldaimancılıktansonraatılanenmühimadımpragmatizmoldu.İkincisiKant’ınsafakıldagösterdiğinibütündeğerlersahasınayaymaksuretiyledinihakikatin,izafiliğini(relativité)devirdendevirevemedeniyettenmedeniyetedeğişenşekilleriniincelemeyeçalışannatüralistgörüşoldu.Bugünherikisininörneklerinefelsefedeolduğukadardinproblemiilemeşgulolanpsikoloji,sosyoloji,etnolojimensuplarıarasındadarastlamaktaolduğumuziçin,buradasübjektifveyanatüralistdinfelsefelerininkısatahlilvetenkidiniyapmaksuretiyleevvelcetenkitettiğimizobjektifvedogmatikfelsefelerkarşısındakiyerlerinitayinetmişolacağız.

WilliamJames,İnanmakİradesi,TecrübeFelsefesi,Pragmatizm,DiniTecrübeninÇeşitleri,HakikatFikriadlıeserlerindepragmatizmdiyetanınanbuyenifelsefenindinhakkındakigörüşünüizahetmektedir.Pragmatizmegörehakikatbütündeğerlerarasındanbirdeğerdir.Değerlertecrübemizevepratikfaydamızabağlıdır.Dinideğerdeötekideğerlergibitecrübemizindoğurduğubirşeydir:Bizitatminettiği,bizebaşarıteminettiğiiçinonainanırız.James’inbuyenidinfelsefesi,birazöncegördüğümüzgibi,Kant’tançıkmaktadır.Kant,safaklıntenkidiniyaparkenAllah’ıdogmatikolarakispatedemeyeceğimizi,fakatruhunölmezliğineveAllah’ainanmakihtiyacındaolduğumuzusöylüyordu.Eskifelsefepratiğikuramdan,diniinancımetafizikbilgidençıkarıyordu.Pragmatikfelsefeisekuramıpratikten,Allah’ınvarlığınıdiniinançtan,buinancıda“inanmakiradesi”ndençıkarıyor.Eskilerindediğigibiobjektifhakikatirademizitayinetmiyor,tamtersine,irademizobjektifhakikatlereinancımızıdoğuruyor.James’egöreinanmakiradesidaimavarsayımlarkoyar.Onlaryacanlıdıryacansızdır.Varsayımlarındeğeritesiriradesinihareketegetirmelerindedir.Varsayımlardanbiriniseçmedurumundakalıncacanlıyı,mühimvemecburiolanı,cansız,önemsizveihtiyariolanatercihederiz:“Nansen’inyerindeolsaydımvesizekutupseyahatinebirliktegelmeniziteklifetseydim,seçmenizmühimolacaktı,”diyor.Zirabununsonucuyabüyükbirkazançyahutbüyükbirkayıpolacaktı.Bufırsatıkaçıran,enbüyükmükafatümidinidekaybetmişolur.Pascal’ın“bahsegirişme”sindede(pari)pragmatizmihazırlayanbircihetvarPascaldinihakikatönündekidavranışımızıntalihoyunuönündekidavranışımıza

benzediğinisöylüyor.Allah’ınvarlığınainanmayaveyainanmamayamecbursunuz.Hangitarafagideceksiniz?İnsanaklıhiçbirşeyitayinedemez.Sizinleşeylerinmahiyetiarasındabirnevikumaroynamaktadır:Bukumaryazıveturaoyunudur.TuraveyaAllah’ıalmaklaeldeedeceğinizkazançvekaybıhelebirtartınız!Kazanırsanız,ezelisaadetverahmetikazanacaksınız.Kaybederseniz,herşeyikaybedeceksiniz.YalnızbirisiAllah’ınvarlığılehindeolansonsuztaliholsa,onutercihetmelisiniz.Çünküsonsuzkazancımahdutolanlaratercihediyorsunuz.[262]

FakatJames’egörebutarzdamekanikbirhesaptaniradiolarakçıkanbiriman,bizeasılimanınaradığıözden(mahiyetten)mahrumgörünüyor.BizAllah’ın,yerindeolsaydıkbutarzdainananlarıreddetmektenbelkidezevkduyardık.Pascal’ınseçmesibelliki,canlıbirseçmedeğildir.Biziçekmeyenbiriman,meselaBudizmiçindeaynışeylerisöyleyebilir,fakatonameyletmeyiz.Bubakımdan,imanı“keyfiirade”yedayandırmakbudalacabirharekettir.Fizikilimlerinbütünkeşiflervekuramlarınıdüşünürsek,bunainanmaktairadeninseçmevekararınınroloynadığınıkabuletmek,rüyagörmekgibibirşeyolurdu.İlimyolunututanlarbunukesinolarakreddederler.Fakatinancımızıtayinedenkeyfiiradedeğil,bütünbiramillertoplamıdırki,içinekorku,ümit,peşinhükümler,ihtiraslar,taklit,taraflılıkzihniyeti,kasıtzihniyeti,çevrenin,tefsirleri,herşeygirer.Balfour’untabiriylebunlara“maneviiklimdengelenotorite”denebilir.Bunlarvarsayımlarımızımümkünveyaimkânsızkılarlar.Üniversitelerimizdebizmoleküllere,enerjininsaklıkaldığına,demokrasiye,terakkiye,Allah’avedineinanıyoruzvebütünbuinanışlarbunalayıkbirsebebedayanmıyor.

“Ohaldeinanmaknedir?Birhakikateihtiyacımızvar.Tecrübelerimizin,tetkiklerimizinvaziyetimizimütemadiyendüzeltmesinigerektiriyor.İnanmayaihtiyacımızvar.Kaidemiz,kullanmadığımızbütünolgularıvekuramlarıreddetmektir.Huxley’inanti-clécricalisme’ionunhayatanlayışınınneticesidir.Neumantamtersine,eliniKatolikliğeuzatırvebütünmanevivefikriihtiyaçlarınıtatminedentemelioradabulur.Telepatimeselesiapaçıkgöründüğühalde,nedenpekçokilimadamıonukabuletmiyor?Çünküonlar‘telepatidoğrubileolsa’âlimlerinonuyokfarzetmekveyagizlemeyemecburolduklarınakanidirler.Çünkütelepatitabiatınahengini,kanunluluğunubozacaktır;ilimlerinintemelinisarsacaktır.Aynıadamlarıntelepatiyiilmiyoldankeşfettiğinivekullandığınıfarzedin.Ozamanonuderhalkabuleyanaşacaklardır.Mantıkçılarıntabiatıbütündağınıklıkvetutarsızlıklarıileberaberkendimantıklarınasıkıştırmalarıdaaynımahiyettedir.‘Hakikatkriteri’üzerindeşimdiyekadaruyuşulmamıştır.Bazılarıonuidrakindışınaatıyorlar.İlham’da,vahiy’de,içtimaivegenelkanaattearıyorlar.‘Kalpmantığı’veya‘ırkıntecrübesi’diyorlar.Bazılarıbizzatidraktegörüyorlar:MeselaaçıkveseçikfikirlerimütalaaedenDescartesböyledir.YahutThomas

Reid’in(İskoçyamektebinden)‘commonsense’i,Kant’ın‘aprioriterkibihükümleri’deböyledir.Düşünülennesneninduyularvasıtasıilekontrolü,düşüncenesnelerininkendiaralarındatamveorganikbirbütünlüğesahipolmaları,tahkikedilenönermeninzıddınıdüşünmeimkânsızlığızamanzamanilerisürülenkriterlerdir.Fakathiçbirisieskidenberibilinenmeşhur‘objektifbedihilik’eulaşamaz.Ancakodaimabiriştiyak,birlimit-kavrambiridealolarakkalıyor.Bizonadoğrukoşuyoruzveaslaonatamamenulaşamıyoruz.”[263]İşte,James’egöre,tecrübeyedayananveinanmaihtiyacındançıkardığımızhakikatkriteribudur.Jamesbuinanmakadrosuiçindemistiklerintecrübelerini,ampirikpsikolojiyiaşanbütünverileri,telepati,telekinezitecrübelerini,hypnosevetelkintecrübelerini,telepatikuramını,medyumlarıngösterdiğiharikalarıkoyuyor.Belirliolmayan(indéfini)realitedetecrübemizinkavradığıveinancımızıtatmineden,doğrubulduğumuzbütünbuhadiseleronadiniâleminkapılarıolarakgörünmektedir.DiniTecrübeninÇeşitleriadlıkitabındabuâlemenasılgirileceğinidahaetraflıanlatıyor.[264]

Pragmatizmindinfelsefesidogmatizmintamzıddıkutuptadır.Birincisipratiğiinanılannesnedençıkardığıhalde,ikincisiinanılannesneyipratiktençıkarmaktadır.Birincisindedinproblemindeağırlıkmerkeziaşkınnesneolduğuhalde,ikincisindeinananözne’dir.Fakateskifelsefeninbusuretletersineçevrilmesi,bütündeğerlerdeolduğundanfazladinideğerdebüyükbirsarsıntıyasebepolmaktadır.Aşkınnesneeğeryalnızcabiziminanmaihtiyacımızabağlıise,demekdinintemeliolanaşkınlıkşuurunveyaözneniniçkinliğine(immanence)indirgenmişolacak,busuretlezatenözneye,temelsizveölümlü“ben”lere,onlarındeğerlendirmelerinetemelvazifesinigörenaşkınvarlıkdoğrudandoğruyabu“ben”lere,buampiriközneleredayanmakzorundakalacaktır.Buisedinfelsefesinitemelsizbırakmaktanbaşkabirişeyaramayacaktır.

Fakatidealizminmüfritsübjektivizmekadarvaranbuçıkmazı,başkabiryöndenpozitivizmilebirleşmeistidadıgösterdi:OdaKant’ınrölativizminingelişmesindendoğanilimfelsefesioldu.Bugörüşbiryandanpozitivizm,biryandandanatüralizmadlarıaltındayenidoğanilmikuramlarıbeslemekteidi.Eğersafaklınulaştığısonhükümlerizafihükümlerisevebütündeğerlerinsafaklıntenkidindengeçirilmesilazımgelirse,buradananlaşılırki,bütündeğerlersahasındaverdiğimizhükümlerizafidirler.Eğersafaklınkonusutabiatise,bütündeğerleredetabiathadiselerininbirnevigibibakmakmümkünolacaktır.Busuretlebirahlakveyasanatrölativizmiyanında,birdedinrölativizmidoğdu.Dinibirtabiathadisesigibielealanbugörüşünyaptığıbütündenemeleri,bunlarınbaşarısızlıklarıveçelişmeleriniburadakısacagözdengeçirelim.

8.NatüralistDinFelsefeleriAmpiristkuram,üstüninsanideğerlerinaşağıtabiatolaylarına

indirgenmesiiçinbaşlıcagayretlerinkaynağıvazifesinigörmektedir.Locke’unşuuru“boşlevha”(tabularasa)sayarakşuurmuhtevasınıntecrübedenvedışâlemdengeldiğinipostulatolarakkoyduğuzamandanberi,ampirizmbutarzdaizahlarazeminhazırlamışbulunuyordu.Hume’unşüpheciliğibuzeminiderinleştirdi.FakatbilhassapozitivizmFransa’daveAlmanya’dayayılmayabaşladığı19.yüzyılortalarındabuyeniaçıklamadenemeleribirbiriardındangeldi.Taine,ilminherşeyiaçıklayacağınıve“dininmüphemkanaatlerininyerinibirgüntamamenilminaçıkvekesinfikirlerininalacağını”söylüyordu.[265]Renan,İlminİstikbaliadlıeserindeyarınkiilminmetafizikdüşüncelerin,tabiatüstüinançlarınyerinialacağınıilanediyordu.[266]Budevirilmegüveninifratderecesindegeliştiğiveherşeyintekniktenveilimdenbeklendiğidevirdi.Fizikilimlerdekibaşarıgözlerikamaştırdığıiçin,onunbenzerlerinininsanilimlerisahasındadabirgünyapılabileceğineinanıyorlardı.[267]Wundt’agörebütündinlerveitikatlarınköklerindepsikolojikvehimler,peşinhükümler,henüzolgunlaşmamışinsanruhununmüphemgörüşleriyeralmaktadır.19.yüzyılmateryalizminintanınmışdüşünürlerindenLouisBuchner’egöre,“İrade,şuurdışı,asıl-şey,üniversalruh,âleminaklıvs.diyetürlüisimlerlefilozoflarınilerisürdüklerivebilgisınırlarıdışındabıraktıklarıesrarlıkâinat,hakikattedinlerinAllah’ınınyerinekonmuşmetafizikisimlerdenbaşkabirşeydeğildir.”Buasırbaşlarınakadargittikçeyayılmaktaveyerleşmekteolanbukanaatesasındadinsizlik(athéisme),tanrısızlıkfikrindebirleşiyorveAugusteComte’un“ÜçHalKanunu”nunkuvvetlitesiriilebütüninsanideğerlerimüspetilminışığıaltındaaydınlatmakistiyordu.

Bugörüşlerdetürlüşekillerdeifadeedildi:a)İlkgözeçarpan,dinintecrübeyetmezliğindendoğanbirillüzyonolduğukanaatidir.b)Fakatbazılarıbuiptidaigörüşlekanmıyorlar,diniteessürihayatınitkilerindenvetaşkınlıklarındandoğanbirduygutarzıdiyeanlıyorlardı.c)Nihayetbirkısmıdazihniveteessüri(psikolojik)izahlarlayetinmiyorlardı.Onlaragörediniçtimaibaskının,kolektifheyecanıneseridir.Hasılıbütünbunatüralistaçıklamaşekilleri,dinebirillüzyongözüylebakmaktabirleşiyordu:1)Din,gerçeğingörülmemesindenibaretzihnibirillüzyon’dur.2)Aldatıcıümithalindekiteessüribirillüzyon’dur.3)Yahuteyleminaceleciliğindenilerigelenpratikbirvehimdir,birillüzyon’dur.4)Nihayetterbiyeveatavizmilebirleşenvedevamedeniçtimaibirillüzyon’durdiyorlarvebütünbuvehimlerinilimleaçıklanabileceğivedağıtılacağınainanıyorlardı.Pozitivizminkendikendineyettiği,tambiremniyetleherşeyiizahgücündeolduğunainandığıvefizikilimlerdekibaşarıylasarhoşolanilimadamlarının

dabusarhoşlukiçindebütünproblemleresaldırdıklarıvetahripettikleribudevirde,insanlardanpekçoğuiddialarınvaatettiğisonsuzkeşiflerveaydınlatmalarıbeklemekteidiler.Vaatleryakınsenelerekadardevametti.Kuramkuramıkovaladı.“Müspetilim”adıaltındayapılangayretlerdençoğu,çokmahdutbirkaçhadiseyeaityarıdoğrugözlemi“tefsir”yoluilederhaltetkikedilmemişbütünsahalarayayarakaceletamimleryapmaktanilerigidemedi.Buyüzdenömürleriçokkısaoldu.Kuramkuramıkovalıyorvebirininverdiğiaceleveyanlışhükümlerötekitarafındanyıkılmaklaberaber,hemeneskisindenfarksızyenibirhatalıgenelleştirmeonunyerinitutuyordu.Bukuramlardançoğununtenkitleribundandolayıbizzatonlarınrakipleritarafındanhazırlanmışbulunmaktadır.

Başlıcaüçtipkuramkarşısındayız:A)Diniinancımüspetilimleaçıklamakisteyenspekülatifkuramlar;B)dinamikkuramlar;C)İçtimaiveyasosyolojikkuramlar.

Spekülatifkuramdeyincedini(diniinanç,mutlakvedinisezgivs.)idrakinbelirlibirtarzıile,hayalgücüilenihayetampirikakılileaçıklamayaçalışangörüşlerianlıyoruz.

a)İdrakkuramıMaxMüllertarafındanilerisürülmüştür.Bunagöreheridraktedaimasonluveyasınırlıolanşeyler,sonsuzvesınırsızlaçevrelenmişbulunmaktadır.Birev,birinsanveyabirpeyzajidrakininçevreleridaimasonsuzaulaşır.Sonsuzunidrakidinidoğurur.Sonlununarkasında,sonlununötesinde,sonlununiçindedaimasonsuzvardır.[268]Fakatbutezinmüdafaasıimkânsızdır.Çünküidrakteişaretedilensonsuz,dinlerinkalitatifsonsuzundantamamenfarklıdır.Birsayıserisidesonsuzolabilir;fakatsonluolansayılardakivasıflarsonsuzdaaynendevamettiğiiçinondabeklenmedik,harikalı,üstünhiçbircihetyoktur.Bundanbaşkaiptidaiinsansonsuzuidrakedemez.Guyau’nungösterdiğigibiiptidaininkâinatıdaimasonludur.Onunperspektifiadeta“eliyletutacağı”biryerdebiter.[269]Sonsuzuntasavvuruçokgüçtürvefikirtarihindeyenibirhadisedir.

b)Hayalgücüilediniaçıklamakisteyengörüşötekindenbirazdahailerigörünür.Yaratıcıhayalgücügerçeğiidealleştirir,eksiklerinitamamlar,onuolduğundanbüyükvekuvvetligörür.Gerçekvarlıklarınüstünde,onlardandahakuvvetli,dahamükemmel,dahaolgunikincikopyalarınıyapmaksuretiyletabiatüstüâlemikurar.Busuretleiptidaininhayalgücündendoğmuşolanmythos’larmeydanagelmiştir.Fakatrüyailediniizahetmekisteyenbugörüşhayallerinkararsızlığı,müphemliği,kaçıcılığıkarşısındaüstünâleminsabitliği,metinliğivemükemmelliğininasılizahedebilir?Böyledüşünenlerdenbirkısmıdayinehayalgücündençıkmaküzereilkdinlerinanimisteolduğunuiddiaederler.Onlarbütündinlerinkökünderuhlarınbulunduğunuveruhlarındarüyaveölümhallerinikendihayaliiletefsir

etmekisteyeniptidaininzihnindedoğanmüphembir“sanı”danibaretolduğunusöylerler.FrazerveTylortarafındanmüdafaaedilenbufikirbugünküetnolojiveantropolojidelilleriyleteyitedilmemektedir.[270]İptidaidinlerdepolydémonismedeğil,tamtersine,tektanrıcılığınolduğunugösterenbirçokmisallerveriyorlar.AndrewLang,FrobeniusGraebner,Koppers,Schmidt,LeRoyvs.’ninverdikleribilgilerbuanimistteziyıkacakmahiyettedir.

c)AmpirikakılladinikâinatgörüşlerininuyandığınıilerisürentezJ.M.Guyau’yaaittir.[271]Onagöredinilimdenöncetabiatıizahaçalışmıştır.Herdindetabiataveşeylereaitaklibiraçıklamadenemesivardır.Fakattecrübeyetmezliğindenvetabiimünasebetlerinmeydanaçıkarılmamasındandolayı,yetmezvezayıfolanbuaçıklamalarınyeriniilimalmış,onlarılüzumsuzbırakmıştır.Fakatbugörüşünmüdafaasıdaötekilerkadarimkânsızdır.İptidainindavranışıakıllaizahedilemez.İptidainindünyayarasyonelbirtarzdabakmasışöyledursun,bizimkindenfarklıbirmantığıolduğu,hattabizimiçinmantıksızgörülenbirdüşünceyesahipolduğunugörüyoruz.Bütündinlerde“kutsallık”fikritemelvazifesinigörmektedir.Oisemahiyetçeakılüstüdürveaklaindirgenemez.

Tabiatçıkuramlarınikincizümresi“dinamik”olanlardır.Böyledüşünenlermaddede,hayatta,şuurda,cemiyetteenyakınveortakprensibinenerjiveyakuvvetolduğunakaniolanlardır.Vakıaonlardaenerjiyimuhtelifşekillerdeanlamaktadırlar.Bazılarıbunumaddeninözelbirhaligibigörerekdiğerenerjinevilerinionaindirgerler.Birkısmıhayatienerjiyimaddienerjidenayırırlar.Birkısmıiçtimaiveruhienerjiyimaddienerjininistihalesindendoğmuşyenişekillergibigörürler.Kuramlararasındafarklardahaçokburadanilerigelmektedir.

1)DinikâinatıinsanvasıtasıileizahaçalışanFeuerbach’ınmateryalizmibunlarınbirincisidir.Feuerbach’agöredininsanınyarattığıbireserdir.İnsankendikuvvetlerinikendidışındabüyülterek,idealleştirerekonlaratapmaktadır.Bütündinlerinköklerianthropomorphe’tur.Hepsindeinsangücününüstünleştirilmesihalivardır.TevfikFikret’inTarih’iMukaddes’indeşumısrabunuifadeetmekteidi:“Putunukendiyapar,kenditapar.”

Bukuramdinlerinyalnızilkçağdagördüğümüzanthropomorphiqueşekilleriiçindoğrugibigörünebilir.Öncebunlarındinlertarihindeyalnızcabirmerhaleolduğunu,ondanöncekiveondansonrakidinlerdeanthropomorphisme’inbulunmadığınıunutmamalıdır.Bundanbaşkainsanınkendieserineibadetetmesihiçbirsuretleanlaşılamaz.Bütündinlerdeyalnızinsanıdeğil,çevredekişeyleri,şuuruaşanbirvarlıkinancıhâkimdir.Kutsalvarlıkheryerdeyaygın,fakatherşeyinüstündedir.Böyleolduğuiçindirki,herşeyonunönündesilinir.Herkesonaeğilmeye,sığınmayakendinimecbur

görür.İnsanınkendikendinibuyaygınveaşkınvarlıkhalinegetirmesinenelüzum,nedeimkânvardır.Kudretlihükümdarıniradesivakıainsanlarıaşarsada,ölümlülükonubaşkainsanlarahemenbağlayacaktır.O,kudretliolduğuiçindeğil,kutsalvarlıklarakarıştığıiçin(yaniölümündensonra)tanrılaşabilir.İnsan,diniaçıklamakşöyledursun,dinvekutsallıkinsanıveinsanişahsiyetinüstünlüğüvekutsallığınıaçıklar.

2)Ötekindenbirderecedahagenişolan,büyükuramıdır.BugörüşayrıayrıyerlerdePreuss,King,Vierkandt,Hubert,Mauss,[272]Marett,Lehmannvs.taraflarındanilerisürülmüştür.Aralarındakifarklararağmen,birçoğundaortakolanfikregörebüyübirnevi“teknik’”tir.Aditekniktekimekanikveiraditesiryerine,buradasempatik(yaniözneilenesnearasındakiteessüriveheyecanlı)birsebeplikfikrigeçmiştir.Büyü(veyasihir)şeylerüzerinemanevivasıtalarlatesireçalışır.Tekniğinhenüzzayıfbulunduğudevirlerdeinsanlarbüyüvasıtasıileonunyerinitutmayaçalışmışlardır.Taklidi(mimetik)hareketler,jestlervefiillerbüyününtesirvasıtalarıdır.Dinbüyüdendoğar.Büyüesrarlıveteessürivasıtalarlabazıtabiiolaylarıdoğurmaya,uyandırmayaçalışır.Halbukidinayinlervedualarvasıtasıileüstünvarlıktan“münacat”ta[273]bulunur.Fakatbukuramdabirkaçbakımdansakattır.Önce,dinbirbilgibaşlangıcıveyayarımbilgideğildir.İptidainindinvesihir(veyabüyü)dışındarealistteknikleridevardır.Onlarınzihniyetivevasıtalarıbüsbütünbaşkadır.Sonra,dinibüyüdençıkarmakyanlıştır.Dindedaimaüstünbirâlemvardır.Üstünveyaaşkınâlembuâlemikuşatmaktadır.Dua,münacat,ibadetonaçevrilmiştir.Böyleolduğuiçindirki,büyüonunyardımıilebazıpratikfaaliyetleregirebilir.Yanidinibüyüyleaçıklamakşöyledursun,büyüyüanlamakiçindiniinançlarınmevcutolmasıveaşkınvarlığateveccühedilmesilazımgelir.

3)Marksizmötekilerdendahacüretledinisınıfmücadelesinineseriolanbirüstyapıhadisesidiyetarifetmektedir.Marx’agöredin,ezenlerleezilenlerdenibaretolancemiyetteezenlerinezilenleriuyuşturmakiçinkullandıklarıbirneviafyondur.[274]Butarifdinamikkuramlararasındaenhatalısıdır.Dinyalnızsınıfmücadelesininolduğuyerdemeydanaçıkangeçicibirhadisedeğildir,insanlıkkadareskidir,heryerdevardır.İptidailerdehenüziçtimaisınıflarmevcutolmadığıhaldedinvardır;hattabütüniçtimaihayatıkuşatmaktadır.Marx’ıntemelhadisesisaydığıiktisadi-teknikfaaliyetdeonuniçindedirveonunlaifadeedilmektedir.SınıflarıortadankaldırdıklarınıiddiaedenSovyetlerarasındadadinkuvvetinimuhafazaetmektedir.Bütündinlerdeyardım,kardeşlik,tesanütfikirleriesaslıroloynar.Bilhassaevrenseldinlerdebunlarınrolüdahabarizdir.EngelsvakıabufikirleriAileveMülkiyetinMenşeiadlıkitabındabazıetnologlardanfaydalanaraktamamlamayaçalışıyorveiptidailerdekidinlerdenbahsediyor.Fakatonunaçıklamalarıdaaynıdargörüşüniçindebulunduğuiçinbüyükbirdeğişiklik

yapmışdeğildir.Buetnologlarıneserleribugüniçinartıkmuteberolmadığıgibi,Engels’inaçıklamasıdaaynıegoizmtemelinedayananveaynı“aldatıcıideoloji”peşinhükmündenhareketedenyanlışbirdüşünceyolundagelişmektedir.

4)EnerjikuramlarındandahayenisiFreudtarafındanyakınzamanlardailerisürülencinsîiçgüdü(libido)kuramıdır.Freud,ruhihayattameydanaçıkanbazıanormalliklericomplexeadınıverdiğibiriçgüdüdüğümlenmesiileizahabaşlamışvebudüğümüçözmekiçindekendinemahsus“psikanaliz”dediğibirtedavimetoduteklifetmişti.Buyoldakiilkbaşarılarıonacesaretverdikçe,gündelikhayataaitbazısürçmeleri(lapsus),rüyalarıdaaynımetotlaaçıklamayakalktı.Busuretleşuuryüzündecereyanedenhadiselerinaltındaonlardançokzenginbirderinruhihayatınbulunduğunuveasıldramınoradacereyanettiğinisöylediğiiçinbuna“derinlikpsikolojisi”dedenmektedir.FakatFreudbununlakalmayarakrüyalarınvemitolojininsembolleriniaynımetotlaaçıklamayadevametti.TotemveTabuadlıkitabındadinindeesasenşuurdışındateşekküledenbircomplexe’insembolleşmesindenibaretolduğuhükmüvardır.Freud’unaçıklamasındakullandığıbaşlıcateknikşudur:İnsandanefsikorumaveçoğalmaiçgüdüleriçatışmahalindedir.Çoğalmaiçgüdüsüküçükçocuğunşuurdışıtemayüllerindenbaşlayarakcinsîmüphemtemayülhalindegelişirkendaimanefsinikorumanınutanma,nefretgibiduygularıilekarşılaşır.Onlartarafındanbaskıyakonur.Bütündüğümlenmeiştebu“itiliş”ten(refoulement)ilerigelir.Fakatşuurdışındabirikentemayüller,sansürüngevşediğizamanlarda(uyku,hastalıkvs.)semboller,hayallerhalindeşuuryüzüneçıkarlar.Rüya,psikozvesürçmeşekillerindekibütünaşağıderecedentatminlerdenbaşka,birdebutemayüllerinyükselmesinden(sublimation)ibaretolanikincibirtatminşeklivardır.İştesanat,ahlakvedingibibütüninsanideğerlerFreud’agörebu“yükselme”nineseridirler.Fakatdeğerlerialçaltmakvehayvanlaştırmaktanibaretolanbuyaygın-modakuramınmanevizararlarındanbaşka,sonderecedezayıfbirtemeledayandığınıdahemenişaretedelim.Düğümlenmeyidoğurançatışkanikiiçgüdübütünhayvanlardamevcuttur.Fakatonlardanhiçbirindenerüya,nepsikoz,nedüğümlenme,neiçkıvrıntısı,nedeyükselmecereyanetmemektedir.Yükselmeninolmasıiçintemayüllerinyükseleceğibirhedefinzatenmevcutolmasılazımdır.Aksihaldebunayalnızcasapmaveyayoldeğiştirmedenebilirvebusuretledehiçbirdüğümlendirmeaçıklanamaz.Eğertemayüllerinkendineçevrildiğibirhedefvarsa,ohaldeitilişinbuhedeftenilerigeldiğini,savaşınikiiçgüdüarasındadeğil,üstünbenlik(superego)ileaşağıbenlik(ego)arasındaolduğunukabuletmeklazımgelir.NitekimbudüzeltmesonradanJungtarafındanyapılmış,Freud’unkuramındamüdafaasıimkânsızcihetlerortadankaldırılmıştı.Fakatüstünbenliknedir?Obizimmanevivarlığımız,bize,

“Yapma!kendinehâkimol!”diyenkuvvetmidir?Eğerböyleise,bunuzateneskidenmutasavvıflar“nefs-ilevvâme”diyetarifetmekteveaşağıbenliğimizede“nefs-iemmâre”diyerekmücadeleyiikisiarasındagörmekteidiler.Hasılı,Freud’unkuramıadileştiriciveyıkıcıolmaktanbaşka,buşekliilehakikatledehiçalakasıyoktur.[275]

5)Nihayetbütünbugörüşleribirleştirenveyaonlardanbirkaçınıbirarayagetirensentetikenerjikuramlarıylakarşılaşıyoruz.Bunlardinlerde“ilahivekutsal”ıntemellibirrolüolduğunuvebaşlıcavasfınıninsanlara,zümreye,şeyleresirayetolduğunuvebuyaygınkuvvetinbütünvarlıklaracanvehareketverenbirenerjidenibaretolduğunusöylüyorlar.MeselaMarett’egöredinleriaçıklayacak“iptidaienerjetik”tir.Durkheim’agöre“kolektiftasavvur”dayaygınbirenerjiolarakgörülen“mânâ”dır.Leuba’yagöre“iptidaivitalizm”dir.Bugörüşlerhakkındadadahaöncesöylediklerimizitekraredebiliriz.

9.SosyolojikDinKuramlarıNatüralistdinkuramlarındanüçüncütipiiçtimaikuramlarteşkileder.

Bunlaryafertlerarasıpsikoloji,zümrepsikolojisiveyaiçgüdülerdencemiyetedoğrugelişmeyiaçıklayanevrimkuramı,yahutdadoğrudandoğruyasosyolojikkuramşeklindeifadeedilmişlerdir.İçtimaipsikolojiGabrielTardeveWundt’danberidiniaçıklamayaçalışıyor.Tarde’agöredindediğermüesseselergibi,öncebazıinsanlartarafındanicatedilen,yaratılandeğerlerin,sonradanbaşkalarıtarafındantaklitedilmeksuretiyleyayılmasındandoğmuştur.FakatDurkheim’ıngösterdiğigibitaklit,cemiyetiizahetmekşöyledursun,ancakcemiyettarafındanizahedilebilir.[276]Birşeyintaklitedilebilmesiiçinbelirliçevreşartlarılazımdırki,bunlardacemiyettenibarettir.Aynıkültürveyateknikseviyesindeolancemiyetlerarasındataklityapılabilir.Taklidinhududucemiyetlerindehudududur.Bundanbaşkaherşeyheryerdeicatedilemez.İcadıanlamakiçinmucidiyetiştirenşartlarıbilmeklazımdır.AfrikakabileleriarasındabirMarconiyetişemez.Eğericat-taklitkuramıdoğrudeğilse,onundinhakkındakiaçıklamalarıdadoğrudeğildir.Bütünbusöylediklerimizidinlerindoğuşuveyayılışıiçindesöyleyebiliriz.WundtveyaLeBongibicemaatpsikologlarıdahakolayanlaşılabilir.Fakatonlarınaçıklamatarzlarındanbirçoğunuyukarıdakikuramlararasındagördüğümüziçintekrardönmüyoruz.

Spencerveonutakipedenbazısosyologlariçgüdülervetemayüllerinevrimiileiçtimaihayatınkompleksşekillerinianlamayaçalışmaktadırlar.Fakatbuaraştırmabazıdinlerinaçıklanmasındayenilikgetirmişdeğildir.BunlardahaziyadeTylorveFrazer’inferdipsikolojiyedayanankuramlarınıngelişmesindenibarettir.AsılsosyolojikgörüşbütünorijinalliğiileEmileDurkheimtarafındanifadeedilmiştir.Durkheim,pozitivizmindinsahasındakisonsözüsayılabilir.SosyolojiMetodununKaideleri’ndeortayakoyduğuprensipleresadıkolarakdinhadisesinienmühimeseriolanDiniHayatınİptidaiŞekilleri’ndetatbiketti.Durkheim,doğrudandoğruyaiptidailerarasındayaşayarakşahsigözlemleryapmamaklaberaber,bukonudayapılmışbütünaraştırmalarıtopladı.BilhassaSpencerveGillenadındaikietnologunAvustralyaklanlarınaaittetkiklerinedayanarakdinlerindoğuşuhakkındakikuramınıilerisürdü.BununiçindeönceMaxMüller’innaturalisme,Frazer’leTylor’unanimismediyetanınankuramlarınıtenkitetti.Onagöredinleraslaferdipsikolojiileaçıklanamazlar.Bukuramlarınbütünkusurubuyanlışdenemedenilerigeliyordu.Dinenorijinalveasliiçtimaihadisedir.Durkheim,dinhakkındailerisürülmüşmuhteliftariflerigözdengeçiriyor:a)DiniAllahfikriiletarifetmekyanlıştır.ÇünküiptidaidinlerdeAllahfikriyoktur.AyrıcaBudizmgibibazıevrenseldinlerdebufikirdenmahrumdurdiyor.b)Dinitabiatüstüâlemiletarifdedoğrudeğildir.Çünkütabiatüstü

âlembütündinlerdeyoktur.Yalnızyüksekdinleremahsustur.c)Dinitabiatınmistikbirtarzdatefsiridiyetarifedenlerdehataederler.Fakattabiattanaldığımızintibalardeğişiktir.Birçokdinlerdetabiatsonradanyaratılmıştır.BueksiktarifleribiryanabırakarakDurkheimdinisosyolojidiliileşöyletarifediyor:Birdindeikiesasvardır,itikatveayin.Birincisitasavvurlaravefikre,ikincisiharekettarzlarınaaittir.Herayinbiritikadındışifadesidir.İtikatbütünşeylerin“kutsal”ve“kutsaldışı”diyesınıflandırılmasındanibarettir.Ayinveminseklerdeonabağlıolarakkutsalvekutsaldışıayrılışınabağlanırlar.Birdin,Durkheim’agörekutsal,yaniayrılmışveyasakedilmişşeylereaitvesâlikleriniümmet(cemaat)denenmanevibirbirlikiçindetoplayanitikatlarveamellerinsistemidir.

Durkheim’ınkuramıötekinatüralistaçıklamalardanüstünbirdeğerdedir.Önceferdipsikolojiyeaitizahlardankurtulduğu,sonradadininenortakveengenelvasfıolan“kutsallık”mefhumuüzerindedurduğuiçinbukuramınmeziyetinikabuletmeklazımdır.Fakathemenilaveedelimki,bukuramındatahliledilince,ötekilerdenmahiyetçefarksızolduğugörülecektir.Durkheim,aslındaiçtimaiolandinindoğuşunuşöylebirvarsayımlaaçıklamakistiyor:Kutsallık,birzümrefertlerinibazıhayvan,bitkiveeşyanevilerinebağlayancevherbirliğidir(consubstantialité).Bumevcutlarvebuşeylerdekiortakcevhereonlar“mânâ”diyorlar.İptidaileracabanedeneşyayıveinsanlarıbirbirinebağlayangörünmezbirkuvvet,birmânâtasavvurediyorlar.Durkheim’agörebununsebebiinsanlarıgündelikhayatlarıüstüneyükselten,onlarınruhçabirbirlerinebağlanmalarınasebepolankolektifbirheyecanıyaşamalarıdır.Buheyecansırasındaiptidailerkendilerinisürükleyenbirkuvvetinbulunduğunuhissediyorlar.Kolektifheyecangeçtiktensonrabukuvvetazalıyor,amaherseferindetekrarcanlanabiliyor.Öyleysetaşkınlıksırasındameydanaçıkan,kendilerinde,hattacivarlarındakieşyadagörülenbukuvvetiptidailerindokunduğuşeylerdenfarklı,onlaraüstünveyaygınbirkuvvetolmalıdır:İştekutsallığınmenşeibudur:Fakatkolektifheyecannedeninsanlardanbaşkacanlılara,hattacansızşeyleregeçiyor?Bütüncivardünyailenedenbircevherbirliğikazanıyor?Bukuvvetnedendünyayaaitşeylerdenkesinolarakayrılmıştır?Yanipakvenapak(purveimpur),kutsal-profanayrılışınınsebebinedir?Bukuvvettenedenhemçarpıcıhemçekici,hemiyihemkötüçiftvasıfayrılmamışolarak(ambivalencehalinde)birleşmiştir?Bunoktalaryalnızca“kolektifheyecanınhatırlanması”ileaçıklanabilecekgibigörünmüyor.Bundanbaşkaetnologlarınaraştırmalarıtotemikdenenbuiptidaizümreleriçerisindedahi,totemlerveruhlardışındabirüstün,varlık,birTanrıfikrininolduğunu,duanındaimaonatevcihedildiğinigöstermektedir.[277]Totemlereasladuaedilmiyor.Onlaryalnızcakendilerindekutsallıkyayılmışolanferdieşyaolarakdiniinanışiçinegiriyorlar.

Durkheim,kolektifheyecanlakutsallığındoğuşunuaçıklamaya

çalışırken,varsayımsalolarakiptidailerdecinsîtaşkınlıklar,harp,hasatvebitkilerinüremezamanlarıgibizümreyihareketegeçiren,coşturan,gündelikdağınıkhayatlarındanfarklı,kesifbirhayatyaşamalarınasebepolanvitalamillerisayıyor.Eğerkutsallıkbusuretledoğuyorsa,mânâ’nınköklerindekaba“hayatienerji”ninbulunmasılazımgelirveböylecebukuramdaötekienerjikuramlarındanfarksızdemektir.EskidenHaepe,dahasonraDulauretarafındanmüdafaaedilen,Darwin’indemaymundaninsanageçişiizahiçinyardımcıvarsayımolarakbaşvurduğubucinsîtaşkınlıkfikrininFreudtarafındanyenibirdenemetecrübesiiçindetekrarelealındığınıyukarıdagörmüştük.Durkheim’ınkolektifruhçulukkuramı,köklerindebuvitalenerjiyedayanmakzorundakaldığıiçin,ötekilerhakkındayaptığımıztenkitlerikısmenonadatevcihedebiliriz.Öteyandanbukuramdinihayatıkolektiftecrübeninyanlışbirtefsirisaymaktadır.

Eğerdinhayatıbizimortakheyecanımızdanibaretolduğuhalde,iptidainintahlilyetmezliğibununşuuru,cemiyetivebütünvarlığıaşanesrarlıbirkuvvetşeklindetefsirinesebepoluyorsa,bukuramagöre“işinaslı”anlaşılınca,artıkyanlıştefsiriterketmekveyerinipozitifcemiyetduygusunabırakmaktanbaşkaişkalmıyor.Böylebirgörüşünvaktiylespekülatifkuramlardan,meselaGuyautarafındanilerisürülen“yanlıştefsir”denfarkıkalmadığıiçin,aynıtenkitleribununiçindetekraredebiliriz.“Kolektifheyecan”sontahlildepsikolojikolduğuiçin,Durkheim’ındinkuramıpsikolojikvesübjektifvebundandolayıdadinintemeliolanaşkınvarlığıinkâragidenbirkuramdır.Oradadinproblemiontolojikmânâsınıkaybederek,yalnızcagnoséologiquebirmânâalır.Böylebirtahlilisedinedeğil,ancakdindarinsanınsübjektifdavranışınaaittir.Buinkâroderecedeaçıktırki,Allah’lacemiyetiaynısaymayakadarvarır.[278]Materyalistkuramlarlakarşılaştırılınca,üstüngörülenpsikolojikvesosyolojikkuramlarda,sonundaonlargibiontolojikverealistdinfikrinecevapvermedikleriiçinproblemiyaortadankaldırmaktayahutferdiveyaiçtimaişuuraindirgemektedirler.

10.DogmatikveNatüralistKuramlarınMukayesesiDogmatikmetafizikilenatüralistkuramlartamamenzıtistikametlerden

hareketetmekleberaberzihniyetleriaynıdır:Birincileridininesneaçısındanelealıyorlar;ikincileritamtersinediniözneaçısındantetkikediyorlar.Fakatherikiside(biriontolojik,ötekiilimcimetodukullanmaklaberaber)akılcıvedogmatiktirler.Yaniherikisideherşeyinakılprensipleriylebilinebileceğinekanidirler.Dogmatikmetafizikbukanaatibütünvarlığayaydığıhalde,ilimcifelsefeonuyalnızduyuverileriylesınırlıolanbilgisahasınahasreder.BirincisinegöreAllah’ınvarlığınıaklivedogmatikolarakbilebiliriz.İkincisinegöreAllahhakkındakidüşüncemiziaklivedogmatikilimmetotlarıileaçıklayabiliriz.DogmatikmetafiziğinAllah’ıispatiçinkullandığısoyutmantıkidelillernasılgerçeğebağlıolmadanişlediğiiçinmantıkoyunları(paralogisme)halindekalmaktavebirbirininakzetmekteise,aklivedogmatikilmindinhakkındakiizahdenemeleridebirbirininakzedenkuramlarhalinialmaktadır.Buradaazçoktemasettiğimiznatüralistkuramlardanherbiriötekinireddetmekte,bununlaberaberhiçbiridiniaçıklamayayetmemektedir.

Gerekdogmatikontolojilerin,gerekrasyonelilmikuramlarınbuacizlerinedenilerigeliyor?Bununbaşlıcasebebidinihakikatinrasyonelhakikateindirgenmesiiçinyapılanboşunagayrettir.Dinihakikatakılveşuurukuşatanaşkınvarlığa,insanıveâlemiihtivaedenveakıllakavranmasımümkünolmayanvarlığaaithakikattir.Bundandolayıdininhakikatinebilgihakikatideğil,ancakimanhakikatidiyebiliriz.Herhangibirbilgifiiliiledinihakikate,“mutlak”aulaşmakiçinyapılanbütüngayretlerbaşarısızkalmayamahkûmdur.Bilgi,isteristemez“izafi”desınırlıvesonludakalacak,mutlakveaşkınvarlığaçarpacakvekırılacaktır.Fakatbilgi,bununlaberaberhiçbirzamanaşkınvarlığaçevrilmektenvazgeçmeyecektir.Çünkükendikendisinikabuledişi,ancaksonsuzla,sınırsızla,mutlaklaçevrildiğinikabuletmesindenilerigelir.“Mutlak”ınvesonsuzuninkârıbizzat“izafi”ninvesonlunundainkârıdemektir.Mutlaklabütünalakalarınıkesenbirfelsefe,kenditemeliniyıkmışveintiharetmişolan“mutlakşüphecilik”tenbaşkabirşeydeğildirki,buinkârdaşüpheninmutlaklığınıkoyduğuiçinyeniden“mutlak”akapıaçacaktır.

Bununlaberabergerekdogmatik,gerekrasyonelilimkuramlarınıdinihakikateyaklaşmakiçinasırlarboyuncamühimadımlaratmışlardır:

a)Öncedogmatikontolojiylebizimhakikiontolojiye,irrasyonelvarlığaimanlateveccühetmemiziçinzeminhazırlamışlardır.Akıllakavranmasımümkünolmayankuşatıcıvarlığanüfuziçinaklınyaptığıbütünboşunadenemelerbiryandanakıllaimanınsınırlarımeselesinimeydanakoymuş,biryandandairrasyonelvarlıkproblemininfelsefedemerkezibirmahiyetkazanmasınıteminetmiştir.Allah’ınakıllakavranamayansonsuzluğuna

doğruinsanruhununyaptığıbütünhamleler,sonsuzvarlıkiçindekisonluvesınırlıvarlıksahalarındadaaynıneticeleridoğurmuştur:İnsanınirrasyonelolanıaklileştirmekiçinyaptığıbütüngayretlerkuramları,sistemlerimeydanagetirmiştir.Bizim“izahetmeveanlama”dediğimizyarımbaşarılarınhepsibugayretlerineseridir.

b)Sonrarasyonelilimkuramlarıdasübjektifdinihakikateyaklaşmakiçinyapılmıştürlühamlelerolarakgörülmelidir.Bunlarınortakneticeside(enbaşarısızvemayusşekillerindedahi)diniinancınrasyonelbirsistemiçerisinesıkıştırılamayacağıhakkındakikanaattir.Nebiyolojikkuramlarla,nepsikolojikvesosyolojikkuramlarladiniinancınmahiyetinitamamenkavramakkabildeğildir.Bununlaberaberbütünaklileştirmedenemeleridini,imanıanlamakveizahetmekiçinmeydanagelmiştir.İnsanzihnininirrasyonelimananüfuziçinonlardanbaşkabirvasıtasıdayoktur.

Biryandanobjektif,biryandansübjektifikinüfuztarzınınbizeöğrettiğimühimneticeşudur:Dinihakikataynızamandahemnesne,hemözneolarakelealınmalıdır.Buiseinsanzihniiçinimkânsızdır.“Mutlak”ınbuçiftmanzarasındanyabirine,yaötekinedoğruçevrilebilinir:Yadininesneyiaklileştirmeyeçalışırızyahutdiniözneyianlamakiçintürlüdenemeleryaparız.Buise“mutlak”ıkavramayamanidir.Çünküşuurumuzunbünyesibaşkatürlüdavranmamızaelverişlideğildir.Bizolaylarızamansüresiiçindeidrakediyoruz.Şuurhallerimizbuzamanseyrinebağlısüreklibiroluştur.Buoluşuaslabütünolarakkavrayamıyoruz:Yaşadığımızhalin,geçmişindevamıolduğunukabuletsekbile,geçmişşimdidenayrıolarakkalıyor.Hele,şimdiilegeleceğibirbirinebağlayamıyoruz.Çünkügelecek,beklediğimiz,ümitettiğimiz,fakat“henüzgerçekleşmemişolan”şeydir.Geçmişisehatırladığımız,fakatartıkmevcutolmayanşeydir.Aynısezgiiçindemevcutolmayanilemevcutolanınasılbirleştirebiliriz?Şuhaldeşuurumuzunbünyesişimdiyeaitolansezgi(intuitionactuelle)ilekanmayamecburdur.Böyleoluncadabusezgininşimdiyiaşanzaman-üstüvarlığıkavramasıimkânsızdır.Bergsondinfelsefesiniböylebirsezgidençıkarmakistiyordu.Fakatbununlabizyalnızhayatınakışını,hayathamlesinianlayabiliriz.Buakışüzerineyükselerek,onugeçmişvegelecektekuşatmaküzerebütünlüğüilekavrayamayız.Şuursüresineaitayrıayrısezgileribirarayagetirmek,oradanhiçdeğilseşuurvehayatın“mutlak”ınıbulmakdakabildeğildir.Çünkübusuretleeldeettiğimiztekşey,muhtelifşimdiyeaitsezgileribirleştirmektenbaşkabirişeyaramayacaktır.Halbukidinproblemibahiskonusuolunca,yalnızşuurvehayatladeğil,mutlakolarakvarlıkla,bütüngerçekvemümkünvarolanlarıkuşatansonsuzvarlıklatemasagelmemiziteminedenbirsezgiolmalıdır.

11.DiniHakikatteVirtüelSezgiAhlakbahsindedokunduğumuzgibiaktüelsezgiinsanüstümutlak

varlığıkavrayamaz.Oyaözneyeçevrilirveyalnızhali,bunabağlıolanyakıngeçmişikavrar,gerçeğinbilgisiolur;yahutnesneye,geleceğeçevrilir,sezgiolmaktandaçıkarakgeleceğin,idealintasavvuruolur.Fakatbusezgiilebutasavvuruaynıfiildebirleştirmeyiz.Bununiçin,şuurhalleriüstündedeğişmeyeni,zamaniçindelahzayı,hareketiçindesükûnukavrayacakbirbaşkayetiye(faculté),yaşanmıştecrübeilekavranan,gerçekleidealibirleştirenvirtüelsezgiyeihtiyaçvardır.Virtüelsezgiyaşanmışveyaşanacakgerçekvemümkünhallerinaynılahzada,aynışuurfiilindekavranmasıdemektir.Buacabamümkünmüdür?Psikolojiktecrübebuna“hayır”diyecevapverir.Çünkübizyalnızşuursüresiiçindeyaşıyoruzveyalnızoradatecrübeyapabiliriz.Fakatbiz“hal”dedeğişenşuursürecinideğil,değişmeyenvarlığıdayaşayabiliriz.Butecrübeşuuriçindebirvarlıktecrübesidir.Artıkburadaşuurfiilikendikendisiniözneolarakdeğil,varlıkolarakkavramaktadır.Bedenimizebağlıkalitatifşuurdeğişmeleri,idrakler,heyecanlar,hazveelemler,arzular,hatıralardanibaretolanhayatımızdanburadakurtulduğumuzuhissederiz.Bubütündeğişmelererağmen,yinekendisiolarakkalanbirdevamfiili,buşuurunasılkendisidir.Buradaneatomcupsikolojininunsurlarterkibihalindeanladığışuuru,nenesneyeçevrilmiş“kasıtlıfiiller”huzmesihalindekişuuru,nedışâleminbütünizlemlerinden(duyular,fikirlerden)sıyrıldığızamanboşbirkalıp(tabularasa)halindekalanşuuru,nedekalitatifdeğişmeleriçindesürüpgidenbirakışhalindekişuurugörüyoruz.Onlarınhepsibuşuurunasılkendisinenazaran,birervasıftanveyafonksiyondanibarettirler.BunihayetDescartes’ın“düşünüyorum”udadeğildir.Çünkü“düşünüyorum”fiiliyleifadeedilendüşüncedahaönceortaçağfilozofları,bilhassaİbnSinatarafındanifadeedilmişolan“cevherişuur”görüşünebağlıdır.Cevherişuurisekendibaşınamevcutolmalıdır.Varlığıiçinbaşkahiçbirşeyemuhtaçolmamalıdır.NitekimİbnSinaonuispatiçin“uçaninsan”deliliniilerisürmekteidi.[279]Descartes’agörededüşünce,varolmakiçinbaşkabirşeyemuhtaçdeğildirvekendikendisiylekaimdir:[280]Osuretleki,o,Husserl’ingösterdiğigibimutlaka“birşeyinşuuru”olmayamecburdeğildir.Çünküyalnızcakendikendisininşuurudaolabilir.FakatDescartes’ın“düşünüyorum”ugerçekmidir?Hiçbirşeyemuhtaçolmayan,hiçbirnesneyeçevrilmemişşuurvarmıdır?Şuurunbizzatkendikendisinikavramasıiçinyaptığıhamledeşuurdaimabirbaşkaşekildefiilinikavramaktanilerigidebilirmi,yanikendikendisininnesnesiolabilirmi?BugünküfelsefeDescartes’laHusserlveBergsonarasındamekikdokumaktadır.Fakatbirincisinintezindendeşuuraslaulaşılamayanbirideal,birlimitolarakkaldıkça,Spinoza’nıntabiriiledüşüncenindüşüncesinindüşüncesivs.totolojisineulaştıkça,şuurunhareketnoktasıolarakileri

sürülemez.Fakatikincisinintezibütün“şuurfiilleri”ninkendisindençıktığıbirilkego’yuzımnenkabulemecburoldukça,kasıtlıfiillerhuzmesiileasılşuurubirsaymaktahaklıolmayacaktır.NitekimaynışeyibaşkabiraçıdanBergsoniçindesöyleyebiliriz.Demekki,şuuruntürlütürlütarifleriiçindedeğişmeyen,hepsininvarlıksebebiolandahaderinbirtarifeihtiyaçvar:Şuur,psikolojikyaşanmışhallerindeğişmeleriüstündekisürekliliktir.Başkadeyişledeğişmeleriçindekidevamdır.Veherlahzadadeğişmelererağmen,devamınvarlığınısezebiliriz.BuBergson’unanlattığıaktüelsezgidenfarklıbirsezgiolacaktır.Buradaşuurunkalitatifdeğişmeleriçindekiakışınıdeğil(çünkübusuretleyalnızdeğişmelerikavrayabiliriz),bütünbudeğişmeleriçindekideğişmeyeni,buhareketlioluşiçindekivarlığıkavrayacağız.Artıksükûn,devamveyaform,zihinyollarındangeçerekulaştığımızsoyutbirkavramdeğil,sezgiyledoğrudandoğruyaeldeettiğimizbirveriolacaktır.Sükûnlahareketin,kavramlasezginin,düşünceileyaşanmıştecrübeninkarşıkarşıyageldiğigibizıtolmayacak,tamtersine,hareketiçindekisükûnyahutdeğişmeiçindekidevamdoğrudandoğruyasezgininverisiolarakkavranacaktır.Şufarklaki,busezgizıtlarınbirleştiğiparadoksalbirgerçeğe,varlığınözüneçevrilmektedir.Varlığınbirmanzarasıolansükûnukavramlarla,hendesîfigürlerleifadeedecekyahutbaşkabirmanzarasıolanruhihareketibiriçtecrübeninverisiolarakalacakyerde,henüzkendisindeiçvedış,nesneveözneayrılmamışolanşuurunaslındaonudeğişmeleriçindekideğişmezliğiile,virtüelsezginindoğrudandoğruyaverisiolarakalacaktır.

İştesanatkârın,ahlakçının,dinadamınınaşkınvarlığaaittecrübesindehareketnoktasıvazifesinigörenbuvirtüelsezgidir.Sanatkârvakıakalitatifşuurhalleriniifadeeder,fakatsanatı,gündelikhayattanvepsikolojiktecrübedenayıranbuşuurhalleriiçindedevamısabitliğibulmasından,sanatkâramahsusolanvirtüelsezgidenilerigelir.Ahlakçıvedinadamındabusezgidahaderinleşir.Onlar“izafi”ile“mutlak”ın,sonluilesonsuzunhududuüzerindebulunurlar.Şuurunbuparadoksalmahiyeti,ahlakçıvedinadamınamutlakvarlığınhududunda,onadoğruinsanınyapabileceğihamlelerinenbüyüğünü,gerçekleidealibirleştirmehamlesiniyapmaimkânıverir.

Bununlaberaberdinadamınınmutlakönündekivirtüelsezgisihayatboyuncaistenildiğikadaruzatılamaz.O,şuurunnesneveözneyebölünmemişfiili,şuurunzıtvetamamlayıcıvasıflarıolanparadoksalfiiliilemutlakvarlığın“irrasyonel”iarasındakinadiruyuşmadameydanaçıkabilir.Gündelikhayat,şuurukendiakışınasürükler.Dikkatherzamankigibieşyayaçevrilir.Halherzamankigibigelecekten,öznenesnedenayrılır.Ozamanikiinsantekraruyuşmamaküzereayrıkalırlar:Biryandasübjektiflikiçindemutlak’adoğruatılmanın,mistikkorkuvekaygınınderintecrübesiniyapanvaroluşçu,öteyandadiniidealinevrenselkavramlarınıverenidealist.Birisübjektif,ötekiobjektifdinfelsefesininbuikitemsilcisibirbirinedirsekçevirmişolarak

dururlar.Onlarınmetotvedünyagörüşübakımındanbarışmazlıkları,konularınınortakolmasınamanideğildir.İkisideaynışeyi,mutlakvarlığıistemektedirler.İkisideaynışeyden,izafidenvetabiatbilgisindenkaçmaktadırlar.Bununiçinonlardakavramcılıklasezgicilik,birbirinebukadarzıtolanikigörüş,sırf“mutlak”aaitasli(orijinal)görüşten,virtüelsezgidenhareketettikleriveyollarısonradanayrıldığıiçinaynıhedeftetekrarbirleşirler.Kutsallıktecrübesibirmüphemçift,hattaçokdeğerliliktecrübesidir:Oradainsanbaşkasahalarınayırmışolduğuzıtdeğerhükümlerininaynıhükümiçindebirleştiklerinibulur:Allahhemcaziphemtehditedicidir,hemgüzelhemkorkunçtur,hemaffedicihemkahredicidir.Bütünbuzıtlarınbirleştiğiyerancaksonsuzvarlıkolabilir.OnuPlaton’danberibirçokfilozoflargörmüşlerdi:Plotinus,NicolasdeCusa,GiordanoBruno,nihayetSchelling,zamanımızdadaKierkegaard.Buyüzdenbütünbufilozoflarmutlakvarlıksahasıolandindehenüzdeğerlerinayrılmamışolduğunusöylerler.Kierkegaard’agöredinsahasıparadokssahasıdır.Oakıldanmutlakolarakayrıdır.Onaakıllahiçbirsuretlenüfuzedilemez.İman,ahlakideğerleriyalanlar.Oiyivekötününüstündekabuledilir.İsa,Tevrat’ınmutlakdeğerleriyerine,sevgiyedayananyenikanunukoyuyordu.

Fakatburadaakılveimansahalarıarasındakikesinayrılıkmeselesikendisinizorlameydanakoymaktadır.Acababuparadoksalvarlıksezgisikafamızıaltüstetmezmi?Bununönündegündelikhayatınicaplarındanbaşlayarakbasitteknikdüşünceye,tabiatilimleriveidealilimlerin(matematikveformelmantığın)kanunlarınakadar,bütünbildiklerimizsarsılmayacakmıdır?Böylebirdurumdayaparadoksalvarlığınbizehükmederekbütünakladayananbilgimizintemelindensarsılmasına;yahutbuikincilerdahasağlamvetesirliiseler,paradoksalveakıldışıvarlığakarşıkulaklarımızıvegözlerimizitıkamayavarmayacakmıyız?Nitekimçokdefailimledinarasındakiçatışmabubuhranıdoğurmuştur.[281]Buyalnızpozitivizminçokyaygınolduğusonasraaitbirhadisedeğildir.Bununkökleriniilkçağa,sofistlerintabiatfizikçilerikarşısındakidavranışına,EpikurosçuluğunStoacılarakarşıtavrına,tabiatfilozoflarınınİslam’dakelamcılarvemeşşaîlerekarşıaldıklarıvaziyetekadargötürebiliriz.FakatbilhassaAydınlanmafelsefesidevrindemaddecilerleruhçulararasındabaşlayankavga,zamanımızdamektepsıralarınakadarsokulmuş,bilhassaTanzimat’tansonraOsmanlıeğitimsistemindekiikiliköncemekteplemedresearasında,dahasonrabizzatmektebiniçerisindebubuhranıderinleştirmiştir.Tesiryalnızmekteptendeğil,sokaktan,gazeteden,üstünmedeniyetinezicikuvvetinden,başarıvezaferdengeliyorsa,bukavgadahangisafınilerleyeceği,hangisiningerileyeceğikolaycaanlaşılır.Mektepsıralarındafizikve“ulûm-udiniye”dersleribuçatışmanınkaynağıoluyordu.Fakatazsonrabütüntabiatilimleriyledindersleri,nihayetprogramların,

genişlemesiyletabiatilimlerinitamamlayanfelsefedersleriyleonunkarşısında“dindersleri”daimabirazdahaikincisininaleyhineolmaküzere,kavganınikimihverihalinegeldi.Acababumütemadigerilemenedendi?BununsebebiyalnızBatı’dangelenyenibilgilerinbaşarıvezaferbilgilerisayılmasındandeğil,aynızamandadinderslerininöğretimtarzınınzayıflığındanilerigeliyordu.Dindersleridininesnenin“akılüstü”mahiyetine,diniduygununvetecrübeninorijinaldeğerineasladokunmayan,eskidogmatikmetafiziğinimkânsızmantıkoyunlarıiçerisindebocalıyordu.Bumantıkoyunlarıtabiatvematematikilimlerininmüspetmetotlarıönündezihinlerehükmetmektençokuzaktı.Heleiçtimaiilimlerintenkitçimetoduvefelsefeninpozitivistbiraçıdantefsiriişekarışınca,dinderslerininbaşarısızlığıbüsbütünkatileşiyordu.EğerbizdedinveilimçatışmasınınbaşladığıdevirdeBatıdüşüncesiAydınlanmadüşünürlerinindargörüşünüaktaracakyerde,Kant’ıngeniştenkitçiliğini,ahlakvedinfelsefesinigetirmişolsaydı,tabiatilimleriterbiyesiyledinterbiyesiarasındaahenkbirdereceyekadarteminedilebilirdi.Fakatneüniversitelerimize,neliselerimizebugenişGarpdüşüncesigiremediveyagirmektesonderecegecikti.Bumüddetzarfındakültürüsarsılmış,Garp’ıntekniküstünlüğüönündeaczinihergündahaçokhissetmeyebaşlamışbütünŞarklımemleketlerdeolduğugibipozitivizmhayranlığıvedinaleyhtarlığıistilaşeklinikolaylıklaaldı.

HalbukiŞark’taaltıyüzyılöncedogmatikmetafiziğinelindendinikurtarmakveilimledinarasındaahenkbulmakiçinmühimbirhamleolmuştu.BaşındaGazalîbulunanbuhamlebirmüddetfikirdünyasındadevametmekleberaber,medresevetekkeikiliğiniortadankaldıracakkadarhayatanüfuzedemedi.Gazalîiçgözüiledışgözünüayırıyordu.İçgözüveya“kalpgözü”dünyailimlerininaçıklayamayacağıderinmutlakhakikateaçılmıştır.Onunladiniveimanıkurarız.Dışgözüisetabiatilimleriningözüdür.Onunladünyayıveaklıkurarız.Biriiçe,ötekidışaçevrilenbuikigözarasındakesinbirsahaayrılığıolduğuiçin,hiçbirtezatyoktur.Gazalîböylecehertürlükafabuhranınıönleyenbirçığıraçabilirdi.Fakatacabainsandabiriilme,ötekidineçevrilmiş,birbirindenbukadarayrıikişahsiyetyanyanayaşayabilirmi?Laboratuvardailimzihniyetiile,camideimanzihniyetiilehareketedenvehayatınbuikisafhasıarasındahiçbirçatışmayameydanvermeyenikişahsiyetliinsan,gerçekte“bütüninsan”mıdır?Burasışüphelidir.Tabiatbilgileriniyapanakılcışahsiyet,acabaherandindarınimancışahsiyetinisorularıilerahatsızetmeyecekmidir?Laboratuvaragirencamii,camiegirenlaboratuvarıderhalunutacakmıdır?Bunaimkângörünmüyor,insanbirbütündür.Normalhaldeikişahsiyetekatlanamaz.Aralarındaöncekavgaçıkacak,yabiri,yaötekilehinekavgasonaerecektir.Garp’tadaGazalî’ninyolunudeneyenleroldu.Pascal17.yüzyıldaDescartes’ınmüfritakılcılığınakarşı,birneviakıl-imanikiliğiniileri

sürüyordu.Matematikçigörüşünkarşısınakoyduğu“kalpmantığı”onahakikatinötekiyüzünü,sonsuza,derinegötürenyüzünüveriyordu.FakatfiilenmuzafferolanDescartes’tı.Pascal’ındüşüncesindekiderinliğerağmen,ortasındanbölünmüşikişahsiyethayatıidareedemedi.

Kant,SafAklınTenkidiilePratikAklınTenkidi’ndeikiayrıgörüşteklifetmesinerağmen,felsefesininderinliğindeonlarıtekrarbirleştirmezaruretinihissetti.Bununlaberaberİskoçyafilozoflarıdiyetanınan“sağduyu”filozofları(Hamilton,DugaldStewartvs.)yenidenimancıfelsefeyi(fidéisme)canlandırdılar.Onlaragöreakılyalnızsınırlıolanşeylerhakkındahükümverir,fakatimansınırsızvesonsuzolanıkavrar.BubasitayırışGazalî’denberihalledilemeyenproblemeyenibircevapgetiremedi;güçlükdevamediyordu.

Ohaldeakılveimanarasındakikesinayırışyerine,şahsiyetbütünlüğünübozmayanbaşkabirhalbulmalıidi.BuiseilkçağdaPlotinus’labaşlayanbütüncügörüşekadarçıkabileceğimizbirakılveimanbirliğifikrinedayanabilir.Sokrates,“Bütünbildiğimhiçbirşeybilmediğimdir,”diyordu.Bubirincihükmü,onundogmatiktabiatfilozoflarınacevabıidi:“Mutlakhakkındahiçbirşeybilmiyorum,çünkümutlakbenimbilmegüçlerimiaşar,”demekistiyordu.İkincihükmüise“kendimizdevarlığınhareketnoktasınıbulabiliriz”diyordu.Sokrates’teimanveakılbirliği,mutlakileinsanininhudutlarıüzerindedoğanfelsefeilebelirmeyebaşlamıştı.Plotinus’ta“bir”den“çok”adoğruaçılışbütüninsanibilginingelişmesiolduğukadar,engenişşekliilemutlakimanındatemeliidi.N.deCusa,Sokrates’indoktrininiDeDocteIgnorantia’dacanlandırdı;sonsuzvarlıklasonluvarlığınhududuüzerindedurdu.BuçığırKant’ta,FichteveSchelling’te,Schleiermacher’degelişti.NihayetzamanımızdaKarlJaspers’ekadargeldi.

Buradavaroluşçuluğaaitgerçekbirişarettebulunmalıyız:Kierkegaarddinihakikatinaklamutlakolarakaykırıolduğu(hattaabsurde’eteveccühettiği)noktasındaısrarederekKant’atamamencephealıyor.ÇünküKant’agöredinihakikatleahlakihakikatzıtdeğildir.Hattaahlakivazifeduygusubizidinihakikategötürür.Danimarkalıteologbugörüşüdinihakikatinmutlaklığıaleyhindesayıyorvedinideğerleahlakideğerinbirbirinekarıştırılmasınıreddediyordu.Bizbugörüşekatılmıyoruz.Din,engenişmânâsıilemutlaksezgisidir(bumânâda,geleneklerinfarkından,cemaatterbiyesinden,kültürlerintarihindenilerigelendinanlayışlarınıbirtarafabırakmaklazımgelir).Bununiçindedinisezgidebaşkabütünsezgilerinzımnendahilbulunmasıgerekir.Din,ahlakisezgidençıkarılamaz;tamtersineahlakiemir(yaniinsanivarlık)dinisezgidençıkarılabilir.Bundandolayıdininhedefiolanmutlak,zıtlarınkuşatıcısıolarakambivalent’dır.Fakatahlakınzıddıdeğildir.Dinivarlık,yanimutlakiçindeahlakifiilin

gerçekleşebilmesi,insanivarlığımümkünkılar.Fakatinsanivarlıkveahlakifiil,dinivarlığıve“mutlak”ımümkünkılamazveşartlandıramaz.BundandolayıKant’ınahlakçıdingörüşünekatılmakkabildeğildir;ancakdinveahlaksahalarınıkesinolarakayıran,hattaonlarıbirbirleriyleçatışkansayanKierkegaard’ıngörüşünedekatılamayız.İbrahim’inilahiemridinlemekiçinoğluİsmail’ikurbanetmekistemesiniahlakaaykırı,fakatakılüstüdiniemreuygungörenKierkegaard,buradadinleahlakarasındaboşunatezataramaktadır.Butezatikisahanınzıtlığındandeğil,ancaksonsuzvemutlaksahasıileinsanisahanınarasındakikaplam(compréhension)farkındanilerigelmektedir.Mutlaksahasıinsanisahayıkuşatır.Fakatinsanisahamutlaksahasınıkuşatamaz.Bununiçindeherdiniemirinsanideğilsede,herinsanifiilmutlaksahanınbirparçası,yanikutsaldır.ZatenKantdaAhlakMetafiziği’ninsonkısmındaahlakınüstünderecesiolarak“velîlik”ve“kutsallık”ıkabuletmiyormuydu?Diniemirlerdaimainsanideğildir;çünkümutlak,mahiyetiicabı“bilinemez”,“Allah’ınhikmetisorulamaz.”[282]O,insanaklınıngüçleridışındakalır.Bununlaberaber,bumutlakemirinsanaklıtarafındandinlenir,ifadeedilirveanlatılır;yaniaklileştirilir.İşteimanlaaklıniçiçegeldikleriyerburasıdır.Oradamucizeiletabiatkanunu,hürriyetilezaruret,düzensizlikiledüzen,sonsuzlukilesonlulukaynıvarlığınikimanzarasıdır.Artıkburadaakılveimanbirbirineyabancıikiayrısahaolmaktançıkmıştır.İlim,temelindevehedefindedaimavarlığın“akıldışı”mahiyetiiletemasınımuhafazaetmektedir:Dindemitolojidenvehayaldenuzak,daimainsanbilgisininulaşabildiğisonhudutlarakadaronunlabirlikteyürümeyivebuhudutlardaulaşılmazatemasetmeyiunutmamaktadır.Dininilimdenkuvvetaldığı,ilmindedinihakikatiçinufuklarınıaçıktuttuğubugenişdünyagörüşündeşahsiyetparçalanmasınınyeriyoktur.Sokrates’tenJaspers’ekadar(KantveBergson’dangeçerek)birçokfilozoflardabugenişterkibinbaşarılımerhalelerinigörüyoruz.Dogmatikfelsefeninfakirleştirmediğidinvedininmitolojihalinesokmadığıilimaynıvarlıkiştiyakıylainsandadoğanikibüyükarayışhamlesiolarakkalacakvedaimabuortakhedeftebuluşacaklardır.

12.DindeKategorikveŞartlıEmirAyrılışıKantahlakınemirlerininkategorikolduğunusöyleyerek,onlarışartlı

(hypothétique)olanbaşkabütünemirlerden(meselateknik,pratik,pragmatikvs.)ayırıyordu.Ahlakınemirlerindebuüstündeğerigörenfilozof,diniemirlerideşartlıemirleresasınakoymaktaidi.Onagöreşartlıemir,gerçekleşmesidaimabirşartabağlıolanemirdir:“Sağlıkkaidelerineriayetetmelisin,çünküaksihaldehastalanırsın”yahut“Allah’aitaatet,çünküaksihaldecezagörürsün!”gibi.HalbukiKant’agöreahlakiemirdaimaşöyleformüleedilir:“Vazifeniyapmalısın!”Buemirbirşartvekaydabağlıdeğildir.Veşayet,“Vazifeniyapmazsan,cezagörürsünveyageneltakdirikaybedersin!”gibişekillerdeifadeedilecekolursa,derhalahlakivasfınıkaybeder.ÖyleyseKant’agörebizimahlakidediğimizfillerinikikısmaayrılmasıgerekiyor:Birkısmışartlıemirlerleifadeedilenvegayesisaadet,refah,herhangibirhedefiniyiliğivs.olanfiillerki,bunlardafiilingayesikendidışındadırvebugayegerçekleşinceahlakifiilsonaeriyor.Bufiillerahlakigibigörünmekleberaberahlaktangayrıbirgayeyehizmetettikleriiçin,doğrudandoğruyaahlakisayılamazlar.Birkısmıdamutlak(kategorik)emirleifadeedilen,hiçbirşartabağlanmaksızınmutlakolarakverilen(mecburolma:sollenfiiliileifadeedilen)hareketlerdirki,bunlardafiilingayesikendiiçindedir.Oda“fiilinyapılmasından”ibarettir.Vefiildevamettikçegayededevamedeceğiiçin,onaulaşmaklafiilinnihayeteermesibahiskonusuolamaz.İştebufiillerasılahlakiolanlardır.Kantilkçağdanberiteklifedilenahlakkuramlarınıbirincizümreyekoyarak,asılahlaklılığıyalnızkendimutlakveşartsızvazifeprensibinde,“yükümlülük”tegörüyor.

AcabaKant,ahlakladiğerdeğerlerarasındamutlakveşartlıayırmasınıyapmaktanederecedehaklıdır?Gerçekteahlakisaha“mutlak”sahası,diğerdeğerlerise“şartlıhüküm”sahasımıdır?Teknikdeğeriçinbuayırışdoğrugörünüyor.Birmakineninişlemesiyalnızcabelirlişartlarauygunhareketetmesinebağlıdır:“Şuveşuşartlaradikkatedersen,bualetikullanabilirsin,”deriz.Sağlıkdeğerideaynıderecedeşartlıdır.Çünkübütünsağlıkkaideleribizedaimariayetedilecekşartlarıgösterir.Refahveyahuzurdeğeriniötekilerdenayırmakgüçtür.Bilgideğeriaçıkçaşartlıdır;çünküoradamantıkbizeyanlıştankaçınmanın“şartları”nıbildirmektedir.(Bizzat“metot”budemekdeğilmidir?)Fakatsanattanbaşlayarakmanevideğerlersahasındameseledeğişir.Oradadaimaikimanzarailekarşılaşılır.Onlarbirmanzaralarıileşartlı,ötekimanzaralarıile“mutlak”tırlar.Birsanatdeğeri,sanatkârınkendikendineveyaesereverdiğihükümdeşuşekillerdeifadeedilebilir:a)“Otarzdaçalışki,eserinbelirlişartlariçerisindesenibaşarıyagötürsün”yahut“Şuşartlarariayetedersen,başarıkazanırsın”gibi.b)Fakatyinesanatkâreserhakkındaşöylehükümdeverir:“Otarzdayapki,eserinbütünzamanlarve

mekânlariçingüzelolsun”yahut“Şartlardanmüstakilolangüzeliaramalısın.”Buayırışneredengeliyor?Sanatdeğeribiryandanduyuverilerinevekavramlarabağlıdır,içkin(immanent)sahayaaittir.Bubakımdanhükümlerişartlıdır.Fakatbiryandandaduyularıvekavramlarıaşar.Aşkın(transcendant)sahayaaittir.Vebumanzarasıilesanatsanatiçindir.Birincimanzarasıilegayesikendidışındadır;ikincimanzarasıilegayesikendiiçindedir(autotélique).Sanatbumanzarasıileahlakayaklaşır.Ahlaklasanatarasındaalakasızlık,hattatezatolduğunusananlarbumanzarasınıgörmeyenlerdir.[283]Buasırbaşındasanatınahlaklaalakasız,hattazıtolduğunusöyleyenlerçoğalmıştı.MeselaOscarWilde’agöre[284]sanatyalandır.Sanatkârgerçektennekadaruzaklaşırsa,okadarkendisahasınagirer.Nietzsche’yegöreDionysoscusanatahlakdışı,hattaahlakaaykırıdırda.[285]AndréGideaynıfikrimüdafaadadevamediyordu.[286]Bugörüşlerinhatasıkenditezleriiçindebulunmaktadır.Cinsîhayatın,içgüdününsembolikbirhalalması,sanatınaşağıtemayüllerdenyükseltmesidemektir.Sanattabirsam(hallucination)asla“yalan”değildir;[287]ancaköncedenyaşanmışbirhali,gerçekbirheyecanıtekraretmekvecanlandırmak,“ebedileştirmeyeçalışmak”tır.Sanattabirsam,aldanmaiçindeğil,“tekraryaşamakiçin”dir.Bununlaberabersanatınyalnızcaahlakihedefebağlıolduğunuzannetmekdeaynıderecedeyanlışolur.GandhiveyaTolstoygibisanatıahlakınvasıtasısaymak,sanatdeğerininmahiyetineaykırıdır.Diniçinsanat,siyasetiçinsanatnasılasılsanatdeğilse,“ahlakiçinsanat”daasılsanatdeğildir.

Netice:Sanatneahlakaaykırıvealakasızdır;nede“ahlakiçin”dir.Herikisininsahalarıarasındaortakbircihetinbulunmasıonlarıbirbakımdanbirbirinebağlar.Budaonlarınyalnızcaduyularadeğil,aynızamanda“mutlak”sahasınaaitolmalarıdır.Sanatveahlakinsanadayanırlarvehareketnoktalarıinsandır.Fakatherikisideinsaniiçerisindeyalnızdeğişenşuurmuhtevalarınıdeğil,aynızamandamahiyeti,özü,“mutlak”ıararlar.Birmanzaralarıilegerçekolduklarıhalde,ötekimanzaralarıile“ideal”dirler.Sanat“mutlak”a,öze,idealeçevrildiğinispetteahlakabenzer,mutlakbirdeğerolurvebundandolayıdaahlaklasanatarasındaincemünasebetlermeydanaçıkar:İdealeçevrilmeleribakımındanahlakçıbirsanatolduğugibi,bediibirahlakdavardır.Birincisiidealistsanat,ötekizarafetvegüzelhareketlebirleşenahlaktır.

Sanatlaahlakarasındayaptığımızkarşılaştırma,manevideğerlerinaşkınvarlıklaalakalarıbakımındanbirleştiklerinigösteriyor.Aynıkarşılaştırmayıahlakvedinarasındadayapabiliriz.Dinihükümdeahlakihükümgibibirbakımdanduyuverilerineve“dünya”ya,başkabirbakımdanduyuverilerinivedünyayıaşanmutlakvarlığaaittir.Birincianlamıiledinihükümduyuverilerinedayananhayallerebağlıdır.Buanlamdadinihükümancakmecazi

(allegorique)birşekildedünyayıtakliteder.Bununiçindeözbakımındanmitolojidenayrılmamaktadır.Tanrılarinsanlarabenzervasıflaralırlar.Ahiretdünyayabenzerimajlarlatemsiledilmiştir.Uhrevicezavemükâfatdünyadakihukukinizamınörneğindekurulmuştur.Buşekildedinihüküm,bütündünyayaveduyularaaithükümlergibi“şartlı”dır:“İlahikanunariayetetmezsen,cezagörürsün!”gibi.Fakatdinihükümbiryandandadünyayıkuşatanmutlakveaşkınvarlığaaittir.Aşkınvarlık,bütünvarlıklarıkuşatanveancakmaneviliğimiz(geist)vasıtasıiletemasagelebildiğimizkuşatıcısonsuzvarlıktır.Onunbütünvarlıklarıkuşatabilmesiiçinmaddevehayat,hattacemiyetveşuurolmasıyetmez;bütünbuvarlıklarıkuşatabileceksonsuzmanevivarlıkolmasılazımdır.Buanlamdavarlığıduyuverilerindenveimajlardanhiçbiriyletemsiletmeyeimkânyoktur.Otemsiledilemez,ifadeedilemez;onuancakvarlığımızıkendisineborçluolduğumuz,âleminkuşatıcısı,maddenin,hayatın,şuurunvegeist’ınkendisiylekaimolduğuvarlıkolaraktasavvuredebiliriz.Butarzdatasavvurettiğimizmutlakvarlığaaithükümlerimizdemutlaktır.Buna,“İlahiemreitaatetmelisin!”veya“Otarzdahareketetki,hareketinilahivarlığauygunolarakmutlakolsun!”diyebiliriz.Öyleyseahlaktaolduğugibidindedebiryandamutlakemir,öteyandaşartlıemirvardır.Asıldinideğer,mutlakemirsahasınaaittir.Ahlaktanoumène,yaniözvemutlaksahasınaaitmutlakemirveduyularsahasınaaitşartlıemirolduğugibi(kiKantbunlara“ahlaki”demiyor,fakatizafibiranlamlaahlakisaymamızlazımdır),dindedemutlakvarlıksahasınaait“mutlakilahiemir”le,mecazianlamdaolmaküzereduyularsahasınaait“şartlıilahiemir”vardır.Aşkınvarlıkladuyuvarlığınıntemasageldiğimanevideğernesnelerineaithükümlerimizdeikitürlüdavranışımızvardır.A)Bunlardanbirindetemayüllerimizlehükümveririz.Butemayüllerbasitorganikgayelereçevrilmiş,yahutiçtimaiideallereyükselmişolabilir.Organiktemayüllerdoğrudandoğrugayelerebağlıolduğuhalde,içtimaitemayüllerbirgaye-vasıtasistemindevasıtalıgayelerebağlıdırlar.Herikisindedetemayülüntatminedilmesiilegayeyeulaşılmışvehükmünçevrildiğifiilsonaermişolur.Bütünbufiillereşartlıfiillerdiyebiliriz.B)Fakatikincibirdavranışımızvardırki,oradatemayüllerimizledeğil,ihtiraslarımızlahükümveririz.İhtiraslar(isterorganik,isteriçtimaihedeflereçevrilmişolsunlar)gayelerineulaşıncasonaermezler.Çünkügayelerikendidışlarındadeğildir.İhtiraslargayelerikendiiçlerinde(autotélique),faydagütmez,sonsuztemayüllerdir.Temayüllerçokluğunda,birisininötekilerehâkimolmasındanvetekbaşınaruhihayatıdüzenlenmesindendoğarlar.İhtiraslıfiillerebundandolayı“mutlakfiiller”diyebiliriz.Onlarmanevideğerlersahasındamutlakvarlığaçevrilenmutlakhükümlerinsübjektifmanzarasınıteşkilederler.Sanat,ahlakvedindeğerlerindesanat,ahlakvedininaşkınnesnesineçevrilenmutlakhükümlerinpsikolojikbakımdanaynıtarzdaifadeedilmeleribundanilerigelir.Şukadarvarki,herihtirasmutlakemrimeydanagetirmediğihalde,

hermutlakemirihtiraslıbirfiilşeklindeifadeedilirvebundandolayısanat,ahlakvedindeihtiraslıfiilleresanataşkı,ahlakaşkı,diniaşkveyabaşkadeyişleaşksanatı,aşkahlakıveaşkdinidiyebiliriz.[288]Buradabahsettiğimizaşkıncinsîaşk(libido)veyaEros’laalakasıyoktur.OPlaton’unSymposion’daSokratesağzındansöylediğiErosaşkınadeğil,temayüllerikendineyükseltenilahicezbvesevgidenibaretolanagapéilealakalıdır.Bunaihtiraslarınüstünideallere,aşkınvarlığaçevrilmeksuretiyleyükselmeleridediyebiliriz.İhtiraslarınsonsuzluk,tatminedilmezlik,faydagütmezlik,gayesikendindeolmavasıflarıonlardadevameder;fazlaolarak,onlaruzviyetvecemiyetiaşarakmanevideğerlerindayanağıolanaşkınvarlığaçevrilmişolduklarıiçinsonsuzvarlıkihtirası,yaniaşkhalinialmışlardır.Sanat,ahlakvedininkımıldatıcıkuvvetiolanaşk,mutasavvıfların“muhabbet-iasliye”,“ilahiaşk”dedikleri,Jung’un“kozmiksevgi”dediğişeydedeğildir.Çünkübuanlamdakiaşk,Eros’tasembolleşen,varlığınbütünkarşılıklıçekme,cazibe,sempativevecdindenibarettir.Maddedenruhakadar,varlığınbütüngörünüşlerindemeydanaçıkanbuçekilmevebirleşmetemayülü,herşeyinaslibirliğedönüşünüifadeetmektedir.Halbukihiçbirkuvvetbütünvarlıkderecelerinintekbirdünyaveyaâlemdebirleşmesineimkânveremez.Hiçbirçekmekuvvetidünyailemutlakvarlığınaynılığınıteminedemez.Sanatkârı,ahlakçıyıvedinadamınıhareketegetirenaşk,dünyaveüstünvarlığın,gerçekveidealin,izafive“mutlak”ınaynısezgiiçindekavranmasınarağmen,daimaayrıkalmalarınadayanırvebusayedemümkündür.“Gerçek”“idealden”daimaayrıkaldığı,“izafi”varlığını“mutlak”aborçluolduğuhalde,daimamutlak’ınhudutlarındadurduğuiçindirki,gerçektenidealedoğru,ulaşılmazvenihayetbulmazbiraşkvardır.Gerçekveidealdeğeriçkin(immanent)varlığıniçindebirleşmişolsalardı,gerçekideallebirleşecekveaşknihayetbulacaktı.Buiseidealin,üstünvarlığınmahiyetineaykırıolduğugibi,ihtirasınveaşkındamahiyetineaykırıdır.Bundandolayınesanatınnesnesiniözneiçindeeritenromantiksanatta,neahlakınnesnesiniözneyeindirgeyenahlakgörüşlerinde,nedeaşkınnesneiledünyayıbirleştirenpanteizmdehakikisanat,ahlakvedingerçekleşebilir.Buradançıkarabilirizki,insanıntanrılaştırılmasındanibaretolanbütündinler,aşkınvarlığısembollerefedaeden,mitolojihalinialanbütündinler,nihayetaşkınvarlıkladünyayı,gerçekleidealikarıştıranpanteizmhakikidindeğildir.Bunlarancakmutlaksezgisinedayanandinadamınınduyulardünyasıiçindekaybolmuştecrübeleridir.Filozofunkâinatgörüşünüçerçeveleyenhakikidin,ancakduyulardünyasındansonsuzcauzaktavedünyayıkuşatanmutlakvarlığaçevrilmişsevgide,mistiklerin“ilahiaşk”ındanfarklıbiranlamdasonsuzvarlığaçevrilen,ulaşılamayacaksonsuzvarlığasevgidenibaret“aşkdini”ndedir.

XI

SonuçHasılıAllahsonsuzimkânlarsahasıdır.İçkinvarlığınvedünyanınkendi

kendineyetmezoluşu,onunaşkınvarlıkla,Allah’lakuşatılmasınızarurikılar.Müspeti,izafiyi,sonluyuancakmutlakla,sonsuzla,bütünsıfatlarınıyalnızmenfiolaraktespitedebildiğimiz“ifadeedilemez”varlıklakavrayabiliriz.Mutlakvarlıkbilinemez,anlaşılamaz,inanılır.İnsanıyalnızAllah’anazarankabuledebiliriz.Allah’ınispatıiçinyapılanbütünmantıkgayretleriboşunaolduğukadar,Allah’ınyokluğunuispatiçinyapılanbütünmantıkgayretlerideboşunadır.Fakatbizkaçınılmazbirsurette“mutlak”abağlıyızveonuntarafındançekilmekteyiz.İnsanyalnızaşkınvarlıkolduğuiçinvardır.İnsanıanlamayainsanilimlerindenhiçbiri,hattaonlarıntoplamıyetemez.Antropoloji,psikoloji,sosyolojivesosyalilimlerininsanıizahiçinyaptıklarıbütüngayretlerparçalıveneticesizkalmayamahkûmdur.

Öyleyse,düşüncetarihindemeydanaçıkmışolanbaşlıcainsangörüşlerinigözdengeçirelim:1)Yunanlılarinsanıakıl(nous)iletarifediyorlar;tabiatüstünlüğünüdeakıldançıkarıyorlardı.Buteşebbüsünbüyüklüğümeydandadır.Bütünilimvetekniktarihionunbaşarısınınneticesidir.Fakatbuyoldannetamamıylainsanıanlamakkabildir,çünküondaaklıaşanbaşkagüçlervardır;nedevarlığanüfuzetmekmümkündür,çünküvarlığınözününtamamenakliolduğugösterilemiyor.Ancakaklileştirilebildiğinispetteanlaşıldığısöyleniyor.2)Nitekimbununneticesindenatüralistbirinsangörüşüdoğmuştur.Akılvasıtasıiletabiatanüfuzettikçe,herşeyintabiisebeplerzinciriileaçıklanabileceğikanaatibelirdi.YineYunanlılardabaşlayanbugörüşRönesans’tansonrakuvvetlendi.Natüralistinsangörüşününtemeli,üstününaşağıilevemürekkebinbasitileaçıklanmasıdırki,(felsefedebizzatnatüralistolmamasınarağmen)Descartes’ınmetodundankuvvetalmışvezamanımızdahayligenişlemiştir.Fakattabiatçılıkdaakılcılıktanfazlaaynıçıkmazıniçindedir.3)İnsan,terbiyevekültürletabiatakarşıkoyuyor.Tabiatınhammaddesiniyoğurarak,değiştirerekondankendi“dünya”sınımeydanagetiriyor.Maddedeninsanadoğruçıkıldıkça,eğeraşağıdanyukarıyabiryükselişvarsa,insandanitibarendeyukarıdanaşağıyadoğruinildikçe,tamamenaksinebirtesirlekarşılaşıyoruz.Empedoklesherşeyintabiattangeldiğini,içtendışafışkırdığınısöylüyordu.Platonherşeyinyukarıdanaşağıya,idealardanşeyleredoğruindiğinisöylüyor.İnsandabuikigörüşçarpışıyorvebirleşiyor.4)İnsanıtabiatüstünde,tabiatatesireden,onuyoğuran,değiştiren,kültürüyaratanvarlıkdiyetarifetmekyetmez.Çünküinsanınbugüçlerinetabiatındevamıolarakanlaşılabilir,nedeonunzıddıolarak!Tabiattaneilim,ne

teknik,nemanevideğerlervardır.İnsandangayrı,onunenharikalısayılaneserlerindedebununizlerinerastlamakkabildeğildir.[289]İnsanıntabiataüstünlüğünüteminedenbugüçlerüçkaynaktangeliyor:a)İnsan“başkasıilevar”olanbirşuura,“açıkşuur”asahiptir.Buyüzdendaimabaşkainsanlarvebütünmevcutlarlaberaberkendisidekendisininnesnesidir.Yanionundaimabir“dünya”sıvardır.Bütünvarolanlarıaydınlatanbuşuur,insanlararasındayaygınveevrenseldir,b)İnsanhürdür.Çevresiniseçebilir.Tabiatınkaderleriiçerisindeşartlarıüzerinetesiredebilir:Terciheder,intihapedervetürlüyollararasındanbiriniseçmeyekararverebilir.İnsanıniradesindengelenbugüç,onubaşkainsanlarüzerine,kendiüzerinevetabiatüzerinehâkimkılar,c)Fakatbununsonucuolarakinsansorumludur.Kanun,adalet,ceza,hukuk,ahlakbusorumluluğunsahneleridir.İnsanbaşkainsanlarakarşıvekendikendinekarşısorumludur.Fakatnebaşkainsanlar,nedekendisionunsonmahkemesideğildir.Çünküinsanbütünbugüçlerininetabiattanalmakta,nedekendiyaratmaktadır.

Eğerbugüçlertabiattangelseydi,onlarındahabasitleri,dahaküçüklerininbaşkavarlıklardadaolmasılazımgelirdi.Bugüçlerikendiyaratsaydı,onlarınyalnızca“itibari”kaideler,fiction’larolmasılazımgelirdi.Ozamanneşuurun,nehürlüğün,nesorumluluğunmânâsıkalırdı.Şuurunvehürlüğünitibariolduğunusöylemeyeaslaimkânyoktur.Fakatsorumluluğunbirpostulatolduğunusöyleyenler,hukuku,ahlakı,kanunuvevicdanı“mevhum”saymayakadargitmekteolansofistdüşüncesindekimselervardır.Onların,gözündeinsanvehimlervehayaletleryaratanbirvarlıktırki,kendivehimleriningerçekliğineinanır.Bukitaptabirçokvesilelerlebugörüşütenkitettik.İnsaneğerkendiyalanlarınainananbirhayalkurucudan(fabulateur)ibaretolsaydı,bizzatgerçeğinvebuaradakendisinindebir“hayal”olmasılazımgelirdi.Öncebuiddiayıtabiattekzipediyor.Sonrainsanınhayalyaratıcılığıdamevhumdeğil,hakikibirvarlıktan,onunşuursahibi,hürvesorumluvarlığındangeliyor.

İnsanbusayedetabiatınsırlarınıçözüyor.Busayedeilmi,tekniğiyapıyor.Busayedesanatıyaratıyor,üstündeğerlereyükseliyor.Öyleyseinsantabiatlaaçıklanamayacağıgibi,yalnızbaşınakendikendisiyledeaçıklanamaz.Aşağıüstünüizahedemez,ancaküstünaşağıyıizahedebilir.Eğerinsandanüstünbirvarlıkyoksa,insanınanlaşılmasıimkânsızkalır.İnsanıngerçekleşmesiancakaşkınvarlıklamümkündür.

Âlemiçindeaynışeyisöylemeliyiz.Natüralizm,âlemimekanik,şuursuzkapalıbirbütünolaraktasavvureder.Halbukibizâlemiancakinsanlaberaberanlayabiliriz.İnsanınvarlığındanöncehiçbirhükmünyüklemi,hiçbirözneninnesnesi,hiçbirgöreningördüğüşeyolmayan,şahitsizvedelilsizbir“âlem”mevhumdur.Bununlaberaber,onutabiatçıdüşünceiçindesoyutolarak

tasavvuredebiliriz.Ancak,öylebirâlemdeninsanıkaldırdığımızzamanşuurunve“bilgi”ninyerineorayabaşkabirşeyikoymalıyızki,buâlemindevamımümkünolabilsin.Bubaşkaşeyahenk,düzen,gaye,hedef,kanun,(hattafréquence)kelimeleriyleifadeettiğimiz“varlığınşuuru”durki,oherbakımdan,sırfhadiselerdenibaretolanâlemiaşar.Bundandolayıâlemaşkınvarlığıntecellisahasıdır.Allah’a,insanaveâlemeiman,bilginintamamlığınıvebütünlüğünüsağlar.Buimanınsağladığıbilgimuvazenesidışındaiseyalnızcamekanizm,akıldışıvarlık,körtabiatvehercümerç(chaos)vardır.

DüşüncemizdenAllah’ıkaldırırsak,insanınşuuru,hürlüğüvesorumluluğumânâsızkalır.İradesizekâsız,körtabiatkuvvetineindirilir.[290]Fakattabiatınkörkuvvetişuurudoğuramaz.Aşkınvarlığıntabiatamüdahalesiisetabiatüstündebirvarlıkolaninsanımeydanagetirir.Üstününaşağıyatesiri,Allah’taninsanaveâlemedoğruaçılış,âleminanlaşılmasınımümkünkılar.İnsanaşkınvarlığakarşı“sorumlu”olduğuiçindirki,kendikendisinevebaşkainsanlarakarşısorumludur.Veböyleolduğuiçindeahlakiveiçtimaikanunlarasahiptir.İnsanınkuvvetiaşkınvarlığabağlanışındangelir.Aşkınvarlığıkaldırınca,insanKyniklerinzavallıköpeğindenfarksızkalır.İnsanmutlakolarakhürdeğil,ancaksahipolduğuşuurnispetindehürdür.Bununiçinonunhürlüğünevarlıkderecelerinenazaranyükselenvemutlakvarlığanazaranalçalannispi“muhtarlık”demekdoğruolur.Allah’ı,âlemiveinsanıbirliktedüşünmedikçe,nebuhürlüğü,nebuşuuruanlamakkabildir.

İnsanınkuvvetiimanındangelir.İnsanınkendiüzerinde,başkainsanlarüzerindevetabiatüzerindehâkimiyetibukuvvetinneticesidir.Buhâkimiyetinilkadımıarzularınadizginvurmaşeklindediniyasaklarda,tabulardabaşlar.Cemiyetinherdevirdeveheryerdebir“emirlerveyasaklarsistemi”olmasıbundandır.İmaninsanınkendikendisiniyenmesini,kendisiniaşmasınıtemineder.Budaonunhürlüğünükazanmasındanibarettirki,bütüntarihbuhürriyetmücadelelerininsahnesidir.İnsan,kendindenimankuvvetikaldırılınca,bucidalkuvvetinidekaybeder.Oinkârettiğiiçindeğil,kabulettiğiiçinbüyüktür.[291]Okendiniaştığızaman,idealiinsandışındabirvarlıkdeğil,yalnızca“insan”olmaktır.İnsanmaymununsıçramasındandoğmadığıgibi,insanınsıçramasındanda“üstinsan”doğmayacaktır.İnsanaşkınvarlığainancısayesindevebununverdiğikuvvetlegüçlerinidaimadahatamolarakteşkiledoğrugidecektir.

Buradan“büyükinsan”ile“büyükadam”arasındakifarkmeydanaçıkar.Büyükinsanmanevivarlığıgeliştirerek,insanlığıkendinefsinifedaedişsayesindegerçekleştireninsandır.Büyükinsan,imanınyaratışkudretiilegelişeninsanlığınsembolüdür.Peygamberler,velîler,hakîmler,kahramanlar,büyükfikirveidealşehitleri,fikiryolunuaçanlarbüyükinsanlardır.“Büyük

adam,”imangücündenmahrumolmamaklaberabertabiatgüçlerinin,içgüdülerin,zekâvekurnazlığın,kabaenerjininkudretiilebaşarıkazanmışolaninsandır.Tarihibüyükinsanlargeliştirir.Herçağonların“feda-yınefs”leri(sacrifice)sayesindebiröncekiçağdandahaverimli,dahakudretliolmuştur.Büyükadamlarinsanlığınüzerindengeçenfırtınalar,kasırgalargibidir.Kitleleriyerindenoynatır,iradeleriyleolaylarahükmedergörünürler.Fakatkasırgageçinceherşeyeskihalinedöner;yalnızonlarıntamiriçokgüçolantahriplerikalır.Eğertarihboyuncainsanlıkaşkınvarlıktanaldığıkuvvetlefasılasızbüyükinsanlarıyetiştirmemişolsaydı,buikincilerintahriplerinidüzeltmekimkânsızolurdu.

İmanınkuvvetiyaratıcıkuvvettir.Bilgialanındainsanlığınbüyükbaşarılarıonuneseridir.Sanat,ahlakvedinalanındadeğerlerinyaratıcılığıonunsayesindedir.Hakikihukuknizamlarıkörkuvvetindeğil,imankuvvetinin,adaletinkurduğunizamlardır.Bununlaberaberimankudreti,yaniimanlakuvvetinbirleşmesiinsanruhunudarlaştırabilir.Derinliğindenveyaşiddetindenkazandığınıgenişliğindenkaybetmeyüzünden,onubirnevitekfikirciliğe(monoidéisme)götürebilir.Budurumdaimankuvvetiçarpışmasilahıolaraknekadartesirliolursaolsun,fikiryaratıcılığıbakımındanokadarkörleştiriciolur.Buhale“taassup”(fanatisme)denir.Heridealinyaratıcılıkvecanlılıkdevirleriolduğugibitaassupdevirleridevardır.Budurumdaidealzararlıolmayabaşlar.Buzararyalnızidealibirsaldırmavasıtasıgibikullananlardanbaşkalarınadoğruçevrilmeklekalmaz,bizzatonukullananlaradaçevrilir.İmankuvvetinintaassupşeklinialdığıbütündevirlerinsanlıkiçinkaranlıkdevriolmuştur.Herçağdabununmisallerivardır.HıristiyanlıktaassubuAvrupa’yıengizisyonlarıilebirkaranlıkdevresokmuştu.İslamdünyasınınışıklıasırlarındansonrataassupbaşlayıncafikirhareketleridurmuş,keşifveicatkaybolmuş,yakınyıllarakadardevamedenbirkaranlıkdevirbaşlamıştı.Fatih’inMollaLütfi’yi,Kanunî’ninŞeyhEsadEfendi’yiidamındanbaşlayan,hoşgörürlüktenmahrumdeviriçindekuvvetlibirfikirışığıgörülmüyor.

İmanınkuvvetiverimliliğinimuhafazaedebilmekiçinhoşgörürlükle(tolérance)beraberyürümelidir.İmanınkuvvetiinsana,cemiyetevetabiataüçistikamettekihâkimiyetimiziteminettiğihalde,hoşgörürlüğünkaybolmasıbuhâkimiyetlerisarsar,tahakküm(yanizorlamahâkimiyet)şeklinekoyar.[292]Onunneticesideiçtimaigerginlikleriartırmak,krizler,harplerveihtilallerdoğurmaksuretiylekenditemeliniyıkmaktanibarettir.İmanınkuvveti,köküsübjektiftemayüllerimizdeolan“inanmaihtiyacı”ndangelmez,biziinanmayamecburedenaşkınvarlıktangelir.Aşkınvarlıkinsanlığıveâlemikuşatanvarlıkolduğuiçin,bütünvarolmavasıflarınıiçinealır.Bununiçinhakikiidealmaddedenvehayattanfazla,manevideğerlereyerverenidealdir.Fakatideallerinenfakiriolanmaddeyetapınmabile,maddeyiaşkınvarlıkhaline

koyduğuiçinadihayatformlarınanazaranidealdir.İdealinbuenfakirşekli,manevideğerleriinkârettiğivevarlığınyaratıcılığınakarşıinsanıkörleştirdiğiiçin,derhaltaassup,şiddetvetahakkümşeklinialmayamahkûmdur.Zamanımızdamaddeyetapınmahalindemeydanaçıkantotaliterimanlarınyıkıcıhareketlereçevrilmesivekendilerinitahripetmesibundandır.

KarlJaspers’ingösterdiğigibihoşgörürlükyalnıztaassubundeğil,aynızamandaalakasızlığındazıddıdır.[293]Alakasızlıkdeğerlerindışındakalmaktır.Halbukihoşgörürlükdeğerleriyaşamak,değerlerleterbiyeolunmaktır.Budaancakkişilerindeğerölçülerinekarşılıklısaygıgöstermeleriyle,yanikişilerarasıbirdeğerinancınınkabulüilekurulur.İştiraketmediğimizdeğerlerindesırfinsaniolduklarıiçinsayılmayalayıkolduklarınıkabuletmemiz,kişiler,hattamilletlerarasıbirdeğerlersahasıdoğurur.Hoşgörürlüğünilkadımıbirmilletiçindekanaatlerinveinançlarınbirbirinesaygıgöstermesiise,ikinciadımımilletlerarasıkanaatlerveinançlarınbirbirinesaygıgöstermesidir.[294]İnsanlığıngerçekleşmesibukarşılıklısaygıüzerinde,milletlerinşahsiveorijinalkültürbütünlükleriylebirbirlerinitanımalarıhalindemümkünolabilecektir.[295]

Öylegörünüyorki,felsefeninenbüyükvazifesibuidealin,bütünşartlarıveicaplarıiletelkiniolacaktır.Acabafelsefedaimabuvazifeyigörmüşmüdür?İlkçağdafelsefidüşüncenindoğduğuzamandanbaşlayaraktarihboyuncabunutakipedelim.Yunan’da“hikmet”in(sophia)insanlaraörnekolacaküstünbirhayatşekliyaşamakolduğunu,böyleyaşayanlara“hakîm”ler(sophos)denildiğinibirincikitaptagörmüştük.Fakathakîmlerinsanlararehberolacakbireservermeden,yalnızhayatlarınıörnekbırakarakgelipgeçtiler.Hikmetisevenler(philosophos)onlarınyolunututmaklakalmadılar;idealinmahiyetini,gerçeklemünasebetini,idealedoğruyönelmekiçintutulmasıgerekenyollarıaradılarvebunlarıtespitettiler.Onlarbumânâdahakikataraştırıcılarıdır.Fakatâlimlergibiyalnızvarlıkçeşitlerindenbiriveyabirkaçıüzerindederinleşerekgerçeğiaramaklakalmıyorlar,gerçekleidealarasındakimünasebetiarıyorlardı.Varlıkhakkındahayallekarışıkbitmezdiyalektikleronlarıbirbirinedüşürdüğüiçin,öncevarlığanüfuzedecekalet,akılüzerindedüşünmeyekararverdiler.Buradangerçekveidealarasındakitezatı,tamamlayıcılığı,karşılıklıalakayı,derinmünasebetigördüler.İnsanlaraörnekolacakidealcemiyetinplanınıkurdular.Oradafelsefe,körrealiteninbatağındailkkurbanlarınıverdi:Sokratesöldürüldü,Platonesirpazarındasatıldı,Aristotelesaklınkanunlarıilerealitearasındakimünasebetiokadarderinleştirdiki,filozof,insanlarıidealedoğrusevkedicihakikimisyonunuunuttu.Bununlaberaberilkçağsitesiyıkılınca,buiçtimaihercümerçiçindefilozofunvazifesitekrarcanlanıyordu;ofikirderneklerikuruyor,oraya“dünyahemşerileri”niçağırıyordu.

Platonşöylediyordu:“Yahükümdarlarfilozofveyafilozoflarhükümdarolduğuzamaninsanlarmesutolur.”[296]Fakatnehükümdarlarfilozofoldu,nefilozoflarhükümdar!Bununen,ulvi,enfecitecrübesinibizzatkendisiyapmıştı.Ohaldefilozofunrolübukötülüklerledoludünyadayalnızcanasihatedipgeçmektenmiibaretti?İdealeulaşmakiçinenelverişliyolututanlarınkurduğubir“seçkinlercemiyeti”ileişhallolabilirmiydi?Cemiyet,asılbüyükkitleveonukendikeyiflerinegöresevkveidareedenlerbucemiyetindışındakalmayacakmıvebuböyleoldukçafilozofun,hattafilozoflarcemiyetiningayretleriboşunadeğilmiydi?[297]Budurumdafilozofcemiyetinkötülüklerinekarşımukavemetiçininzivasınaçekilebilir,hayatakarşıkoyabilirveyadünyanınakışınakendinibırakır,ıstırabınıeğlenceiçindeavutabilirdi.BuradanstoacıveEpikurosçuikifilozoftipiçıktı.Farabîstoacıyaşadı,İbnSinaisehükümdarsaraylarınatenezzületmedi,fakatEpikurosçubirhayatsürdü.

Halbukidünyadeğişiyordu.Peygamberlerdünyayayenibirhakikatgetirmişlerdi.Samidehanınifadeettiğibuhakikat,bütüninsanlarıntek,soyut,evrenselAllahetrafındabirleşmeleriidi.Dünya,sitelerinhattaimparatorlarınyıkılankastnizamıyerine,manevibirlikvebütünlükisteyenmüsavibirinsanlıknizamıarıyordu.Buyenidünya,filozoflarındüşünmediği“aşkınvarlık”üzerinedikkatiçekiyordu.Natüralizminçıkmazlarını,üstünüaşağıileaçıklamaimkânsızlığınıişaretediyordu.Filozoflarınyenidünyayagözleriniçevirmesizaruriidi.Fakatuzunmüddetbumümkünolmadı.YunandehasıileSamidehauyuşamadankaldılar.Filozofyenidünyanındeğerlernizamınayabancıidi.OnunstoacıveyaEpikurosçu,fakatdaimakenardakalışıbundandı.

Ancak12.yüzyıldansonrafelsefemisyonunadöndü.Yenidünyanındeğerlernizamınısistemleştirmeyebaşladı.Bütünbilgilerimanınetrafındatoplanıyordu:SummumThéologicumbirbilgiansiklopedisideğil,birhayatorganizasyonuidi.Felsefebumisyonundayeniçağbaşınakadardevametti.Biryandanideallegerçekarasındakimünasebetiorganizeederken,biryandanbilgileringelişmesiniteminediyordu.Fakatdünyatekrardeğişiyordu.Buseferinsanideğerlerinmertebesialçalmadan,bilgininvetekniğinhızlıgelişmeleriylebirliktecemiyetyenibirnizamadoğrugidiyordu.Öncemonarşilerin,sonrademokrasilerinmeydanaçıktığıbubüyükkitlenizamındafilozofunhedefibaşkaydı:Siyasetveahlakıkendihalinebıraktı.Dikkatiniyalnızcataşkınbirgelişmegösterenbilgivetekniğinmuhtaçolduğumetotlaraçevirdi.Metotaraştırmasıfilozofubirilimlerayarlayıcısı,birfabrikamüdürühalinegetirdi.Descartes,MetotÜzerineKonuşma’daahlakadairdüşüncesinidörtsatırlahülasaediyordu.Filozofuncemiyetekarışmayışıçoksürmedi.Bizzatkartezyenlerbuimkânsızvazifedenvazgeçtiler.Spinozademokrasininprensiplerinikoydu.18.yüzyıldüşünürlerindegelecekyüzyılın

bütüninkılaplarıhazırlanıyordu.Filozoflarartıkyalnızidealgöstericideğil,idealegitmekiçinyollarıaçıcıoldular.İdealilegerçekarasındaköprüolanbirüçüncükavrammeydanaçıktı:İdeoloji.Filozoflaridealistolduklarıkadardaideologolmalıdırlar.Peygamberlersonaermiştir.Onlarbüyükyollarıgösterdiler.Birdahavahiygelmeyecektir.Fakatidealenasılveneyollardangidilmeli?Bunudüşünmekfilozoflarınişiidi.

Kant’ınCopernicustarzındainkılabındanberifelsefe,insanıbütünkuvvetiveşümulüileağırlıkmerkezidiyealmıştı.Onutakipedenlerinsanıneseriolankültüreeğildiler.Filozofunvazifesikültüryaratışınınrehberiolmaktı.Fakatkültürferdindeğil,cemiyetineseriidi.O“objektifruh”tu;onucemiyet,hattairadesiolandevletyapacak,filozofbuyaratışısistemleştirecekti.Ortaçağdakiilahideğernizamınınyerinişimdikültürdeğerlerinizamıalmıştı.KiliseninyerineAlmandevletininiradesigeçmişti.Filozofunbuyenivazifesikültürünkurulmakta,devletinmillileşmekteolduğubütünmemleketlerdeakislerbuldu.[298]

Şukadarvarki,cemiyetleringelişmesioradadurmuyordu:Cemiyetleriçindeyeniiçtimaisınıflarındoğuşu,sınıflararasımünasebetler,milletlerarasımünasebetleryenigerginlikler,yenimeselelermeydanaçıkarıyordu.Cemiyetyekparebirbütündeğil,birzümreler,cemaatler,hattakişilerbütünüidi.Kültüryaratışıyalnız“toptancemiyet”invedevletinişideğil,cemiyetiyaratıcıkılankişilerinişiidi.Kişilernekadaryaratıcıise,cemiyetvekültürdeokadaryaratıcıolacaktı.Bundandolayıilkçağdanberifilozofunbirtürlüterketmediği“akıl”vecemiyetdüzeniniaşaniradeninrolümeydanaçıktı.Filozofburolüzerinebütünkuvvetiyledikkatiçekti:Fikirhareketideğil,hareketfikriyapıyordu.İncil,“İptidadaherşeykelamidi,”diyebaşlar.HalbukiFaust,“İptidadaherşeyhareketti(action),”diyordu.Filozof“irade”yi,“kudretiradesi”ni,hareketvefiili,“pratikfayda”yı,“istekfiili”ni,[299]“hayathamlesi”nizekânınyerinekoyuyor,yirmibeşasırdeğerlernizamınınmihrakıolanakılyerine,buvazifeyiyaratıcıfaaliyeteveriyor.Eğerdüşüncehareketideğil,hareketdüşünceyiyapıyorsa,ohaldefilozofunrolüsonderecedebüyükdemektir.Oeskidenhazırbirdeğerlerdüzenindekeşfediciveyolgöstericiiken,şimdisarsılmışbirdünyadayenibirdeğerlerdüzenininkurucusuolmakistiyor.Yenimisyonuonurehberolmaktançokileriye,yapıcıveyaratıcıolmayagötürüyor.Yunanlıiçinenyüksekdeğer“temaşa,”enaşağıdeğer“hareket”ti.Modernfilozofasılharekettençıkantemaşaya,değiştirilmişdünyayadeğerveriyor.Bununiçinyenifilozofyalnızidealistdeğil,aynızamandaideologdur.

Bununiçindirki,asrımızaideolojilerasrıdırdenseyanlışolmaz.“Sosyologbugünküinsanınideologlarhükmünde,psikologisekomplekslerhükmündeolduğunugösteriyorlar.”Fakatbuhadiseyemarazigözüyle

bakılamaz.Onlargerçekleidealarasınaatılmışköprülerdir.İnsanlıkyenizaruretlerönündemütemadiyentecrübeleregiriyor:Hiçbirindederinaraştırmaya,kontrolevakitbulamıyor.Çoğundaeskifikirleryeniihtiyaçlaragöreacelekalıbadökülüyor.Bazenbirfikirfarklıbirhareketinsembolüoluyor.Bazenhareketfikribekleyemiyor.İlktaşıattıktansonrafikironutakipediyor.Fakatiçtimaizaruretlerinbütünbuhızlanışları,sıçrayışları,intizamsızatılışlarıfikrişaşırtıyor.Yanlışrehberliğe,“ısmarlama”fikirciliğegötürüyor.Hareketadamıfikiradamındanbeklediğisüratlihükümleribulamadığı,ikisininçalışmaritmibirbirineuymadığıiçin,tedariksizvekifayetsizkendihareketininfikriniyaratmaiddiasınakalkıyor.Bütünbuinhiraflar,zikzaklar,uyuşmazlıklaryüzündeniçtimaihareketleriifadeedenbirçokcereyanlar,hakikattederinliktenvebundandolayıdoğruluktanmahrumsahteideolojilerhalinialmaktadır.

Filozofunenbüyükmisyonuişteburadameydanaçıkıyor.Onunvazifesiherzamanolduğugibiidealadamıolmaktır.Fakatbugünvazifesi,idealegötürmekiddiasındabulunanideolojilerikontroletmek,tenkitetmek,sahtelerinimeydanaçıkarmakveinsanlaraideallegerçekarasındakihakikiyollarıgöstermektir.Bununiçindeherzamanolduğugibifilozofilimlerinyardımındanfaydalanacaktır.Onunbuzahmetliiştegenişbilgiyeihtiyacıvardır.Buradafilozofukendinibilgiyevermişinsanlarlakarşılaştırmalıyız.Onunbilgiyeihtiyacıvardır,fakatobirihtisasadamı,bir“mütebahhir”değildir.İnsanibilgininbütünçeşitlerindenfaydalanmayamecburisede,obirdilettantedadeğildir.Fikriinsanınuğraştığıbütünkonularıkucakladığıhalde,obiresprituniverseldedeğildir.Çünkübuinsanlarhiçdefilozofolmaksızınbuişleriyapmaktadırlar.Eskiçağlardafilozofunansiklopedikbilgiadamıolduğunusöylerler;böylediyenleregöreilimlerihtisaslaştıkçafelsefedenayrılmışvefilozofunbütünilimlerleuğraşmasınalüzumkalmamıştır.Bugörüşdoğrudeğildir.Hiçbirasırdafelsefebütünbilgiyiistilaetmemiştir.Aristoteleszamanındadamatematikte,tabiatilimlerindeihtisasadamlarıvardı.Fakatfilozofkendibinasıiçinlazımgelenmalzemeyitoplamaktaydı.Bugüninsanbilgisininsonderecegenişlemesibunugüçleştirmişolsabile,filozofyinedeyoluüstündekikaranlıklarıdağıtmakiçinihtisasadamlarından,ilimlerdenayrıayrıfaydalanmayamecburolmaktadır:Takiideolojilerintamtahliliniyapabilsin.

Jaspers’indediğigibifilozofherdevirdemüstakilinsanolmuştur.Buonunmaddiihtiyaçlarınınazlığından,zühthayatıyaşamasından,mythos’lardansıyrılmışolmasından,devletişlerinevesiyasetekarışmamasındanilerigelir.Hareketinenkesifolduğudevirde,hayattaenbüyükrolüolacakfilozofiçindahiDiogenesidealideğerinimuhafazaetmektedir.Onunmüessirliğibusayededir.Dünyayarağbetetmemesi,dünyanınondanürkmüşolsabileyineönemvermesinesebepolur.Sözünün

geçmesinibusayedetemineder.Bununiçindefilozofunnasıldüşünüyorsaöyleyaşamasılazımdır.Filozoftaarananbuşahsiyetbütünlüğüfikirlerinintesirliolmasıiçindir.Eğeroyalnızcaakılöğreteninsanolsaydı,hareketlerinebakmayalüzumkalmazdı.

Bazıları(meselaHeidegger)derlerki,bugününfilozofukurulmuşsistemlerireddetmelidir.Eskigörüşleribiryanakoymalı;hattadeğerlernizamınıbiryanakoymalı,yalnızcakendivaroluşunundramınıyaşamalıdır.Filozofunkaderi,buderinvarlıkmacerasınanüfuzetmeyecesaretetmesiylebütüninsanlardanayrılır.Gününadamı(âlim,siyasi,işadamıvs.)hayatınsathınıgörür,derinliğinebakmaktanürker.Filozofiseasılbuhayatmacerasınınenderinproblemini,varlıkveyoklukprobleminielealır.Başkahiçbirproblemonuilgilendiremez.Buhakikikonusunukeşfetmesiiçindeöncebütünhazırproblemleriretileişebaşlamalıdır:Aklınreddedilmesi,[300]cemiyetinreddedilmesi,[301]Allah’ınreddedilmesi[302]birbirinitakipeder.Bugörüşfilozofunrolünücemiyetten,genelden,ortakolandantamamenuzakolan“şahsi”ye,“orijinal”e,kendikendiniyarattığıkabuledilen“insanivaroluş”ahasretmektir.

Fakatbizcebugörüştemüdafaaedilirtarafgörülmüyor:Zamanımızınenyaygıncereyanıolmasınarağmendiyebilirizki,ofelsefeyisübjektivizmçıkmazınagötürmektedir.İnsanvaroluşunukendibaşınakazanmıyor.Şuurdaima“birşeyinşuuru”dur.Yinekendibaşımızadeğil,ancak“âlemde”varız!Varlığımızbaşkalarıilekaimdir.“Ben”birhareketnoktasıdeğil,birulaşmanoktasıdır.Orayaancaknesneyiöznedenayıracakuzuntecrübeleryaptıktansonraulaşıyoruz.Ozamandahiinsankendibaşınamevcutdeğildir.Ruhlarbirbirinekarşılıklınüfuzhalindedir.Sanatın,ahlakınvedininmümkünolmasıbundandır.“Başkası”yalnızteknikbiraletgibialındığızamanbizeyabancıdır.Ozamanosırfbirbilgivarisidirveherhangibir“şey”denfarksızdır.Fakatbirerkişiolaninsanlararasındamünasebetlersırfhayvanimünasebetlerolmadığıgibi,sırfbilgiveteknikmünasebetleridedeğildir.Onlarıbirbirinebağlayandeğermünasebetleridir.Ahlakıvedinimümkünkılanveruhlararasıiştirakidoğuranbuaşkınmünasebetolmasainsanlıkortadankalkardı.İnsanlahayvanarasındakienbüyükfark(Scheler’ingösterdiğigibi)zekâvebilgifarkıdeğildir,çünkübubakımdanaralarındaancakderecefarkıolduğusöylenebilir.Fakatobjektifruhhalindegörülendeğerlerfarkıdır.Bununiçindebirbirinemutlakolarakkapalıayrıvarlıklar,fertlerolaninsanlardeğil,birbirinedaimaaçıkkişilerolaninsanlarfilozofunüzerindedüşündüğüveişleyeceğiezelikonudur.Sokratesbukonuyadokunmuştu;bugününfelsefesideaynıkonuüzerindedir.

Jaspersinsanınhataedenvarlıkolmasındandolayıfilozofunbağımsızlığınıtehlikedegörüyor.Halbukionunifadesigibimutlakbir

bağımsızlıkyoktur.Buancakinsanlarıniçindebulunduğuşartlaragörenispibirmuhtarlıktır.Fakatinsanın“yanılabilir”olmasıfilozofutehditetmez.Çünküonunnispimuhtarlığıyalnızcavarlıkvedeğerlerkarşısındaenbüyüksorumluluğuduymasındangelmektedir.[303]

bedihi:apaçık

bedii:estetik

birsam:sanrı

buut:boyut

ceht:çaba

cihet:taraf

dilemma:ikilem

hassa:özellik

hendese:geometri

hercümerç:kaos

ihtilâtetmek:karışmak

iktifa:yetinme

inhiraf:sapma

inkişaf:gelişim

insicam:bağlam

intiha:son

intihap:seçme,seçim

irat:gelir

istidat:yetenek

istihale:başkalaşım

istihsal:üretim

iştiyak:arzu

kaim:varolmak

kâmalmak:keyfiniçıkarmak

kesafet:yoğunluk

keşide:çekiliş

kışır–kışr

mafsal:eklem

mânia:engel

mecmu:toplam,bütün

mihver:eksen

mikyas:ölçü,ölçek

muhtar:özerk

muhtarlık:özerklik

muvazene:denge

muvazi:paralel

mücerret:soyut

müfessir:yorumlama

müfrit:aşırı

mülhem:esinlenmiş

mündemiç:içkin

mündemiç:içkin

müstebit:zorba

nakzetmek:bozmak

nedamet:pişmanlık

payansız:sonsuz

peyk:uydu

sarih:açık,belirgin

sürfe:kurtçuk

şedit:şiddetli

tadiletmek:değiştirmek

tavsif:belimleme,nitelendirme

tebcil:yüceltme

temessül:benzeşim

temessül:benzeşme

tenasüp:uyum

tesanüt:dayanışma

teşmil:yayma

tevcihetmek:yöneltmek

varit:aklagelen

vazıh:açık

vetire:süreç

zümrevi:türsel

[*1]1958’deyayımlananFelsefeyeGirifl’inikincicildininÖnsöz’üaynenalınmıştır.

[1]Nesnelİzafiyetçilik.(Yay.Haz.)

[2]Shalupny,PrécisdesociologieadlıkitabındaAugusteComtesınıflamasınıbubakımdantenkitediyor.

[3]Birincileriarasındaahlak,politika,estetikvs.,ikincileriarasındaistatistik,demografi,iktisatvs.vardır.

[4]LatincesociusveYunancalogoskelimelerininbirleştirilmesindendoğansociologiedilkaidelerineaykırıolmaklaberaberyerleşmişbirterimdir.

[5]Buterimlerdenbirkısmıyüzyıldır,birkısmıelliyıldırdilimizegirdiğiiçinsöylendiğigibiyazıyoruz.Birincisiningéologie,üçüncüsününgéodesieolmaklazımdır.KâtipÇelebigeographiekarşılığı“cihannüma”demişti.Gökalpgéologiekarşılığı“arziyat”teklifetmişti.FakatFransızcakökten,bazenTürkçeyegöredeğişik,bazendeğişmemişşekilleriyerleşmiştir.Henüzyerleşmemişvekarşılığıkonmamışkelimelerinimlasınımuhafazaediyoruz:Phonétiquegibi.Fakatbunlaradaalıştıktansonra,fizikterimitarzındakendimizemalediyoruz:Fonetikgibi.(BizbuterimlerinşuandakikullanılışlarınıgözönünealarakÜlken’inmetindeFransızcayazılışıilebıraktığı“jeodezi”ile“fonetik”iyukarıdakigibideğiştirdik.Yay.Haz.)

[6]Amerika’daekolojisosyolojininbirdalısayıldığıhalde,Fransa’dadahacoğrafiilimlerkadrosunagirmektedir.

[7]Dilthey,Introductionál’étudedesSciencesmorales.

[8]Muvazat:Paralellik,koşutluk.Buradakastedilen,insandavranışlarıiledoğaolaylarınınyapısınınbirbirineparalelolarakişlediğinisavunangörüştür.(Yay.Haz.)

[9]Ülken’inaktardığıDilthey’intarihgörüşünügünümüzdekullanılanterimlerleifadeedersek;Dilthey,fiziğinalanındanayırtettiğitarihtesoyutnedensellikilişkilerinindeğil,somutolaylarınveyinelenmeyendurumlarınolduğundansözediyor.(Yay.Haz.)

[10]Sympathiserolmak.

[11]İhsan,Tanrıvergisi.(Yay.Haz.)

[12]Bilgideözne-nesnemünasebetininalogiquemahiyetiüzerindeduranbilhassaVolkelt’tir.BumevzudabaşlıcaeseriGewissheitundWahrheit’dır.

[13]H.Rickert,NaturwissenschaftundKulturwissenschaft.

[14]“Vasıf”sözcüğündengelir,“nitelendirme”olarakkarşılanabilir.(Yay.Haz.)

[15]İnsanınbütünolarakalınmasızaruretini1928’deUmumiRuhiyatve1930’daAşkAhlakıadlıkitaplarımızdamüdafaaetmiştik.

[16]Masal“mesel”kelimesindengeliyor,Kuran’aesatirülevvelindeniyor.

[17]Almanya’daRankeveTreitschkebuhizmetigörenlerinbaşındadır.

[18]ComtedeGobineau,Renaissance.

[19]BukonudaenetraflıtetkikleriA.Aronyapmıştır.Introductionàlaphilosophiedel’histoire,L’objectivitéenhistoirevs.adlıkitaplarındaAlmanmaneviilimlercereyanınaFransa’dakapıaçmıştır.

[20]MuhteliffaktörlereyeryerönemverenvesistemsizolanWellsveyaToynbee’nineklektikgörüşlerinekarşıCharlesSeignobosgibitamobjektifolmakiçinhertürlüfelsefetefsirindenkaçanlarvardır.

[21]Hegel,Philosophiedel’Histoire.

[22]Adese:Mercek.(Yay.Haz.)

[23]Toynbee,Histoire,Civilisationenépreuve.

[24]Pekçokkonudageniş,derinbilgisiolankişi.(Yay.Haz.)

[25]Bağlantıçizgisi.(Yay.Haz.)

[26]BumünakaşalarHayatdergisinde1927’deçıkmıştır.

[27]“İnfirat”,“birey”anlamınagelen“fert”sözcüğündengelir,burada“topluluktanayrıdurma”yaişaretediyor.(Yay.Haz.)

[28]G.Bankroft’unAtlasDeniziTarihi,Evolutiondel’humanité,Halfencollection’uvs.gibi.(Yay.Haz.)

[29]YahudiyekralıHirodesvebuismitaşıyandiğerkrallar.(Yay.Haz.)

[30]İtisaf:Doğruyoldansapma.(Yay.Haz.)

[31]CharlesSeignobos’unTarihteMetotadlıkitabı(DoktorGalipAtaç,terc.).Bernheim’ınaynıaddakiAlmancaeseri(ŞükrüAkkayaterc.);EminAli’nin(Çavlı)TarihteUsul’edairmakaleleri(YeniMecmua,1917);FuadKöprülü’nünTürkEdebiyatıTarihindeUsuladlımakalesi(BilgiDergisi,sf.1).ZekiVelîdî’ninTarihteUsuladlıkitabıintizamsızveyanlışlarladoludur.Esaslıtashihlerdensonratekrarneşredilirsebukitabıdatavsiyeetmekkabilolur.

[32]Canlıcılık(Osmanlıca:Ervahiye).Fikirlerinvedoğadakinesnelerinruhlartarafındanyönetildiğiniilerisürenöğreti.(Yay.Haz.)

[33]Gens:Romaİmparatorluğu’ndabirsoyamensupkişiler.(Yay.Haz.)

[34]BunlarıetraflıolarakTarihiMaddeciliğeReddiyeadlıkitabımızdaelealmıştık.(1951),İlahiyatFakültesiDergisi’ndeyayımlanacak“RealizminÇıkmazları”adlıyazımızdatekrarbukonuyadöneceğimiziçinburadafazlatafsilatagirmiyoruz.

[35]EvrimveDevrim.

[36]GeorgesSorel,Réflexionssurlaviolence;Lesillusionsduprogrèsvs.

[37]Durkheim,LaSociologie(Bouasse’ınDelaMéthodedanslessciences’ınıniçinde).

[38]Fauconnet,LaResponsabilité;C.Bougli,EvolutiondesValeurs.

[39]Singulier.

[40]ProcédékelimesininözTürkçekarşılığıolmadığıiçineskiterimikullanıyoruz.(Şuandabusözcüğü“süreç”ilekarşılayabiliriz.Yay.Haz.)

[41]Seignobos’unobjektiftarihçiliğiileMathiez’insosyalisttarihanlayışıveyaWells’ineklektiktarihgörüşüaynıderecededeterministolmakiddiasındadırlar.

[42]Aytutulmasıvegüneştutulması.(Yay.Haz.)

[43]Irrationnel’e“akıldışı”denebilirsede,kitaptaesaslıolarakkullanılanbukavramatamkarşılıkolarakilerisürmekoldukçagüçtür.

[44]Phénomènekarşılığıhadiseveyaolay,faitkarşılığıolgu,événementkarşılığıvakadiyorvebunlarıihtiyatlaayırıyoruz.

[45]Surréel.

[46]BugünküfelsefedeKarlJaspers,OrtegayGasset,Heideggervs.’deinsanaait“tarihilik”(geschichtlichkeit)ilehistoricitéayrılır.

[47]Tarihintabiişartlarıiçinbk.LengloisetSeignobos,LaMéthodehistorique;GastonRichard,Lesloisdel’évolution;Rappoportvs.

[48]WilhelmDilthey,Introductionàl’étudedessciencesmorales.

[49]H.Spencer,Introductionàlasciencesociale.

[50]İbda:Yaratma,üretme.(Yay.Haz.)

[51]GabrielTarde,Lesloisdel’imitation.

[52]GustaveLeBon,Psychologiedesfoules.

[53]E.Durkheim,RèglesdelaMéthodesociologique.

[54]E.Durkheim,Deladivisiondutravailsocial;Lesuicide;Lesformesélémentairesdelaviereligieuse.

[55]Lacombe,RèglesdelaméthodesociologiquedeM.Durkheim.

[56]PaulBureau,LaSciencedesmoeurs.

[57]J.Monnerot,LesFaitssociauxnesontpasdeschoses.

[58]K.JaspersveMonnerot?nungösterdiklerigibianlayışileaçıklamabelirlivarlıksahalarınakarşılıktır.Fakat“tefsir”onlarıbirbirinekarıştıranmüphembirmetottur.

[59]Draghicesco,Laréalitédel’esprit.

[60]Halbwachs,Lescadressociauxdelamémoire.

[61]Aporie:Çıkmaz.(Yay.Haz.)

[62]S.Freud,Psychologiecollectiveetanalysedumoi.

[63]Vakıasosyologsorumluluğungelişiminitetkikederek,iptidailerinfertlerideğil,zümreyisorumlusaydıklarınıvebumystiquesorumluluğuncanlıvecansızşeylerekadaryayıldığınısöyler(Fauconnet,Laresponsabilité).Fakatburadadaherkes“tabu”yadokunmanınsuçolduğunuöncedenbilmektedir.

[64]Justification.

[65]LasociologieduXXèmesiècle,G.Gurvitch’inidaresindeondörtAmerikansosyoloğutarafındanyazılmışolanbueserdebutenkitleregenişçeyerverilmektedir.

[66]Kardiner,PsychologicalFrontierofSociety;Dufferne,Personnalitédebase.

[67]KrutchandKretchfied,Lapsychologiesociale;Maucorps,Lapsychologiedesmouvementssociaux;Ch.Blondel,Lapsychologiecollective;SherifCantril,EgoInvolvement;Murphy,SocialPsychology.

[68]Écologie.

[69]RuhÜzerine.(Yay.Haz.)

[70]Psychologiekelimesiilkdefa16.asırdakullanıldı,fakatancak18.asırdaWolff’unPsychologiaRationalis’iileyaygınbirşekilaldı.Fransa’daMainedeBiranonaenbüyükdeğerinikazandırdı.

[71]Descartes’ınmécanismekuramınadayanarak,onunspiritualistgörüşünehücumedenHelvetius,d’Holbach,Cabanis,Diderotvs.bunlardandır.ZamanımızdaWallon,Politzervs.yenimateryalistgörüşlebuaçıklamatarzınıcanlandırmayaçalışmaktaiselerde,büsbütünyenidelilleriyoktur.Ençokdayandıklarıbehaviorismeveréflexologie’ninçalışmalarıdır.

[72]Goldstein,LaStructuredel’organisme,1951;Alexander,Lamédecinepsychosomatique,1952.

[73]Agnostique:Bilinemezci.(Yay.Haz.)

[74]VeLeh-ül-Emr-ve-l-Halk(MahiyetlerveYaratıklaronaaittir)ayetibuikiâlemiişaretediyor.

[75]Aperception.

[76]Psychismesupérieurvepsychismeinférieurmerkezleridenmektedir(Grasset,LaBiologiehumaine).

[77]Bunayapı,bünyediyoruz.Fakatsırfbiyolojik,maddianlamlarıilekarıştırılmamasıiçinkelimeyiaynenkullanıyoruz.

[78]Goldstein,LaStructuredel’organisme.

[79]E.WeissetS.English,Médecinepsychosomatique,1952.

[80]Davranışçılık.(Yay.Haz.)

[81]KurtLewin,FieldTheoryinSocialScience,1948.

[82]Sherif,PsychologyofSocialNorms;CantrilandSherif,EgoInvolvement.

[83]Murphy,IntroductiontoSocialPsychology.

[84]Agache’ınL’Unitédelapsychologieadlıkitabıbucereyanlarıntenkitvemünakaşasınıyapmaktadır.

[85]S.Freud,Nouveauxleçonsdepsychanalyse(Psychanalyse’denkısaltılarak),

çev.AnneBerman,P.U.F.Paris,1955.

[86]H.Z.Ülken,CemiyetveMaraziŞuur,1931.

[87]Yunan’damaddevehayatıbütünvetekrealitesayanilkfilozoflarıngörüşünehylozoismedenmektedir.

[88]Bununlavahiyeseriolandinleri,Yahudilik,Hıristiyanlıkveİslamiyet’ikastediyoruz.EvrenseldinlerdediğimizzamanbunlaraBuddhisme(Budizm),Konfüçyusdini,hattakısmenmaniheizmikatmaklazımgelir.

[89]Bilinircilik.(Yay.Haz.)

[90]H.Z.Ülken,İslamFelsefesiTarihi,1956.AyrıcamüellifinİbnSinaRisaleleriadlıeserinebakınız,2cilt,1953.

[91]NicolasdeCusa’nıneseriRönesansfelsefesininbaşlangıcısayılabilir.Esasfikrizıtlarınbirlikteoluşudur(CoincidentiaOppositorum).

[92]G.Bruno,Cause,PrincipeetUnité,çev.Namer,1930.

[93]Générationcontinuée.

[94]Leibniz,Nouveauxessaissurl’entendementhumain.

[95]Spinoza,Etika,çeviren:H.Z.Ülken.

[96]Buradateknikbirkarışıklıkolmuşolsagerek.Metniolduğugibibıraktık,amaÜlken’inMiletlifilozoflardaki“arkhe”görüşünüanlattığıbubölümdesözügeçenAnaksimandros“arkhe”olarak“ateş”ideğil,apeiron’u,sınırsız,sonsuzolanıalıyordu.AnaksimandrosileHerakleitosarasındabirkarışıklıkolmuşolabilir.(Yay.Haz.)

[97]BütünortaçağfilozoflarıbudeliliAristoteles’eborçludurlar.

[98]Konya’daçıkanYeniFikirdergisiileNaciFikretveNamdarRahmibufikrimüdafaaetmişlerdir.

[99]Rationalisme.

[100]Leibniz,Nouveauxessaissurl’entendementhumain.

[101]DialektikderNatur.

[102]Bucereyanbukelimeilehemtabiihemiçtimairévolution’uanlatıyor.

[103]Singulier.

[104]PhilippeFrank,LePrincipedecausalitéetseslimites.

[105]Eimer’inorthogenèsekuramıbunlardandır.

[106]Dollo’yagöreevrimsüreksiz,aksedilemezvefasılalıdır.Lotsy’yegöremelezleşmebitkilerdeatlayıcıevriminesaslıamilidir.

[107]BöyledüşünenlerdenRobertoArdigoileevrime(évolution)karşıinvolutionfikrinimüdafaaedenA.Lalande’ızikredebiliriz.

[108]Evrimmeselesine“tabiatveinsanfelsefesi”dolayısıylabaşkabirkitaptadahaetraflıolarakdöneceğiz.

[109]M.Vernet,KaderineHâkimOlanİnsanveJ.RostanddaİnsanDeğiştirebilirmi?adlıçokyenieserlerindebuiddiayısonunagötürüyorveinsanilminitamamentabiişartlarahâkimolmakşeklindeaçıklamakistiyorlar.

[110]E.Bontroux,E.MeyersonFransa’dabuirrationnelmeselesiüzerindeyeterderecededurdular.

[111]H.Reichenbach,ExperienceandPrediction.

[112]Rüşeym(embriyon)ilmi.

[113]Bugerikalma(retardement)fikribilhassaArnoldGehlentarafındanDerMensch,seineNaturundseineStellinginderWeltadlıeserdegeliştirildi(1955).

[114]H.Z.Ülken,TarihiMaddeciliğeReddiye,1951.

[115]Faculté.

[116]PierredeLatil,LaPenséeartificielle(IntroductionàlaCybernétique),1953.

[117]Hamelin,LesÉlémentsprincipauxdelareprésentation.

[118]Hamelin,LesÉlémentsprincipauxdelareprésentation.

[119]SullyPrudhommeetCh.Richet,LeProblèmedescausesfinales,1907;L.J.Henderson,L’ordredelanature,1924.

[120]Hamelin,LesÉlémentsprincipauxdelareprésentation.

[121]Lamarck,Philosophiezoologique.

[122]Spinoza,Etika.

[123]Hamelin,LesÉlémentsprincipauxdelareprésentation.

[124]MaxScheler,L’hommeetl’histoire,çev.p.M.Dupuy,1955.

[125]Eidos:“İdée”ve“form”şeklindeAristoteles’inkullanışınauygunanlamda.

[126]İnsan-tanrıeskiMısırlılardavardı.Yunan’dadakahramanlar(Herakles,Atlas,Prometheusvs.)bukarakterigösteriyor.Hıristiyanlığınbunlardanmülhemolarakdoğmuşolmasıçokmuhtemeldir.Schelerbunoktalarıhiçhesabakatmıyor.

[127]Hıristiyanlık’takiinsanınilahivebeşeriikimahiyetifikrimonophysitisme’dir.

[128]Bunarédemptiondiyorlar.Buanlamdaİsa’yarédempteur(münci)denir.

[129]Contemplation.

[130]Yunançağınınmeydanaçıkardığıbulogostipiilemüspetilimcizihniyetikarıştırmamalıdır:Hernekadarbuötekinineserlerindenbiriisede.

[131]Fransa’daLumière,Almanya’daAufklärungadınıalanbudevrinsontemsilcileriVoltaireveWolff’dur.

[132]M.SchelerbununlaHegel’ikastediyor.

[133]NietzscheTrajedininMenşeiadlıkitabındailkdefabuteziilerisürdü,bundandahasonrabahsedeceğiz.

[134]W.Dilthey,Lemondedel’esprit.

[135]Grégaire:Topluhaldeyaşayan.(Yay.Haz.)

[136]Buradaévolutionkelimesievrimvedeğişmedeğil,yetkinleşmeanlamınageldiğiiçineski“tekâmül”kelimesinikullanabiliriz.

[137]VanBolk,DasProblemderMenschwerdung.ButezidahayakınlardaArnoldGehlen,DasProblemdesSprachursprungs’daveDerMensch,seineNaturundseineStellunginderWelt’detamamlamaktadır.

[138]Zekâyıvegenellikleruhuuzviyetenazaranbirnevisapış,aslifonksiyonlarındanuzaklaşmagibigörenbukurambiyolojikbakımdanmaraziolanzekâveruhunyenibirgerçekolmakbakımındannormalolduğunukabulediyor.Bugörüş20.yüzyılbaşlarındaoldukçayayılmışidi.

[139]NietzscheilebaşlayanbugörüşedebiyattaH.Ibsen,Strindberg,BjörnsonBjörnstonvs.tarafındanifadeedildi.Ibsen’inPeerGyntveBrand’ıbutipitemsilediyor.

[140]Geistelemdenveyaacıdandoğmuşturkanaatişeklindebufikrinyayıldığınıgörüyoruz.

[141]Imagekelimesineburadahayal,dahasonra“tasavvur,”şekildenebilir.

[142]ArturSchopenhauer,ParergaundParalipomena;PenseésetOpuscuples.

[143]L.Klages,VonWesendesBewusstseins;Lesprincipesdelacaractérologie.

[144]Gültigkeit:Muteberlik.

[145]MaxScheler,bizimAşkAhlakıdediğimizgörüştentamamenuzaklaşıyor.

[146]OswaldSpengler,UntergangdesAbendlands,1917.

[147]A.Schopenhauer,DieWeltalsWilleundVorstellung.

[148]Sérénitékarşılığı.

[149]TragoediaeskiYunanca’da“keçiayağı”mânâsınageliyormuş.Flütçalanpanlarıifadeedenbirsembololarakkullanılmıştır.

[150]N.Hartmann,Ethik,1941.

[151]CharlesWerner,LaPhilosophiemoderne,1954.

[152]CharlesWerner,LaPhilosophiemoderne,1954.

[153]Nietzsche’ninbutefsirifelsefevefikirtarihibakımındanparadoksaldır.

[154]ConsidérationsInactuelles.

[155]Leibniz’iniyimserliğininbuifadesiniVoltaireCandide’dehicvediyor.

[156]DieStellungdesMenschenimKosmos.TakiyettinMengüşoğlutarafındanTürkçeyetercümeedilmiştir.(Eserinyazılıştarihi1930;Türkçeye1947’deçevrildi.OndansonraFransızcatercümesi1951’deneşredildi.)

[157]Yenifelsefedeçokkullanılanengagékelimesi“bağlanmış”,“yükaltınagirmiş”anlamlarınagelirsedetamkarşılıkolmadığıiçinaynenkullanıyoruz.

[158]“İptidadaherşeykelamidi.”

[159]Bazen“kıvrantı”diyekarşıladığımızangoissekelimesiniburada“ürküntü”veya“dünyadanürkme”diyeçeviriyoruz.

[160]Birkısımvahşilerinağaçgövdesindensandalları.

[161]Fabriqué.

[162]Solipsisme.(“Tekbencilik”Yay.Haz.)

[163]Bumanevizaman-üstüsahayailerdedinproblemiiçindetekrardöneceğiz.

[164]Tanrılarınteşekkülü.

[165]DiyalogdaSokrates’tenöncebuayırışıedebiaçıdanPausaniasyapmaktadır.

[166]Aristoteles,Poetika.

[167]Flütçalarkensöylenenşiir.Yunancaaulosflütanlamınagelir.(Yay.Haz.)

[168]Kitaraçalarkensöylenenşiir.

[169]Panflütüdedeneneşitolmayanboydaborulardanmürekkepmüzikaleti;mitolojikbirvarlık.

[170]Dionysosşerefinesöylenenlirikşiir.

[171]Trajedideteganniedilenparçalar,yahutbuparçalaraaitkaideler.

[172]GiambattistoVico,Lasciencenouvelle(LaScienzaNuova)p.365.

[173]GiambattistoVico,Lasciencenouvelle(LaScienzaNuova)p.121-123.

[174]L.Lévy-Brühl’ünbütüneserlerindeilerisürdüğüvemüdafaaettiği“iptidaizihniyet”tezininkökleriniburadagörüyoruz.

[175]J.Piagetçocukpsikolojisinedairbirçokkitaplarındaçocuktakianimismeileiptidaizihniyetiaynısuretlemukayeseediyor.

[176]I.Kant.Critiquedejugement.

[177]I.Kant.Critiquedejugement.

[178]Estetikyargı.(Yay.Haz.)

[179]İbda:Yaratım.(Yay.Haz.)

[180]Schiller,İnsanınEstetikTerbiyesiÜzerineMektuplar(çeviren:MelahatÖzgü),1943.

[181]Hegel,Esthétique,4vols.

[182]Schelling.Philosophiedelamythologie.

[183]J.M.Baldwin,Lathéoriegénétiquedelaréalité(Pancalisme);Médiatetimmédiat;Logiquegénétique;Ladéveloppementmentalchezl’enfantetchezlaracevs.

[184]Schopenhauerfelsefesinibuinconsient’inmetafiziğişeklindehemenazsonraEdouardv.Hartmanntamamlamıştır.

[185]FilozofburadaçoköncedenBergson’unzekâilehayathamlesiarasındayapacağıayırışıvezekâyıyaratıcıevrimebağlayışınıhatırlatıyor.

[186]Butavsiftarzıtamamenzamanımızdakifelsefiantropologların,bilhassaVanBolkveArnoldGehlen’ininsantavsiflerineuygundur.Schopenhauer’ufelsefesindekibugörüşleyeniantropolojininönderisayabiliriz.

[187]Schopenhauerbunoktadakendiprensiplerinesadıkdeğildir.İrade,zekâsız,kör,gayevehedeftenmahrummutlakvehürbirkudretgibianlaşıldığınagörefertliğinzaruretlerinden,sebeplikten,mekânvezamanşartlarındankurtulaninsanın“iradeninköleliğinden”değil,ancak“zekânınköleliğinden”kurtulmasılazımgelirdi.Birazileride“gayeci”çalışmadankurtulduğunusöylemesidebunuteyitediyor.FilozofubuçelişmeyegötürenhayatarzusuveiradeninBudizm’deolduğugibiıstırapkaynağıolmasıveondankurtulmaiştiyakıdır.

[188]Schopenhauer’dadâhininkazandığıhuzurvehuzursuzlukfikirleriarasındaçelişmeolduğufarkediliyor.

[189]Lemondecommevolontéetcommereprésentation.

[190]Nietzsche,Lanaissancedelatragédie.

[191]H.Z.Ülken,“İdealizm’inÇıkmazları”(İlahiyatFakültesiDergisi,1956,sayı1-4).

[192]AndreBreton,ManifestedeSurréalisme.

[193]CharlesBaudelaire,Paradisartificiels.

[194]H.Z.Ülken,“Sürrealizm”(İstanbulDergisi1947,YılIV.yeniseriC.2,N.7).

[195]Sanateserindekonunungerçekliğiveyahayalioluşunagöreayrılanidealistverealistsanatcereyanlarıilebunlarınalakasıyoktur.Buradaki“idealizm”ve“realizm”tamamenfelsefimânâlarındaanlaşılmaktadır.

[196]BukonuiçinBk.Ülken,“SanatınİçtimaiFonksiyonu”(İslamSanatıYıllığı,I,1957,İlahiyatFakültesi,İslam-TürkSanatlarıEnstitüsü).Dahaetraflıolarakbukonuyu“DeğerNazariyesi”adlıderslerimizdeelealdık(1946-48).Buderslerhenüzneşredilmemiştir.

[197]Sanatadairdüşüncelerimizidahaetraflıolarak“DeğerlerNazariyesi”adlıderslerimizdevermiştik(1946-49).AyrıcabukonudaneşrettiğimizyazılarınmecmuunudaSanataDairDüşünceleradıaltındaçıkarmaküzereyiz.

[198]Draghicesco,Pieron,Ch.Blondel,bizzatDurkheimAhlakTerbiyesiadlıkitabındaşahsimuhtarlığıbusuretleizahediyorlar.

[199]Bunakarşışefkat,merhametkelimelerinikullanıncaasılmânâdanuzaklaşıyoruz.

[200]N.Hartmann,Métaphysiquedelaconnaissance.

[201]EuklidesçiolmayanyenimatematiklerleKantsistemiarasındaçatışmavardır.YeniKantçılarbunutevileçalışıyorlar.

[202]Vaihinger’inalsob(sankivarmış)felsefesibütünideallerimevhumsayanböylebirçıkmazagiriyor.

[203]EvvelceSimmel,L.vonWiese,şimdiAmerika’daChapinbumetotlameseleyihalledeceklerinizannediyorlar.

[204]CharlesDarwin’in“yaşamakiçinmücadele”(struggleforlife)diyeifadeettiğifikir.

[205]YakupKadri,BirSerencam’dan.

[206]VehbiEralp,Platon,I,SokratikDiyaloglar,1953.

[207]Laches“cesaret”e,Kharmides“hikmet”e,Devlet’inbirincikitabı“adalet”e,Kriton“itaat”aaittir.Gorgiasgenellikle“fazilet”ielealır.

[208]Theophrastos,LesCaractères.BueserisonradanLaBruyèreFransızca’yatercümeetmişvedahagenişbirnumunesinikendisivücudagetirmiştir.

[209]Hedonehazdemektir.

[210]Farabî’debunlar“âlem-ikübra”ve“âlem-isugra”adlarınıaldı.

[211]Tasavvufbunasonradan“nusha-ikübra”diyecektir.

[212]Yunanfelsefesindekarşılığıkhara’dır.

[213]Ensoivepoursoikarşılığı.

[214]Conséquent.

[215]Kantahlakınıuzaktanhaberveriyor.

[216]StuartMill,Utilitarianism(Faydacılık),Türkçeyeçeviren;ŞahapNazmiCoşkunlar,1946.

[217]Yunanlılarfaydalı(ophelimon)ilezararlıyı(blaberon)ahlaktaaşağıbirderecegibiayırıyorlardı.

[218]StuartMill,Utilitarianism.

[219]W.Ostwald,Energie;LesGrandshommes,Flammarion.

[220]Metchnikoff,Etudessurlanaturehumaine,1917.

[221]Bugörüşzamanımızdaretardementkuramıhalindecanlanmışbulunuyor.

[222]Lucretius,DeRerumNatura.

[223]MüllerFreienfels,DieSeeledesAlstags,DieSymbolikderSeele,DiePsychologiederKleidung,vb.1925,Berlin.

[224]DavidHume,Enquêtesurlesprincipesdelamorale,çev.A.Leroy,1947,Aubier,Paris,sf:44-45.

[225]Hobbes,Leviathan,part.I,chap.XIII.

[226]Montaigne,Essais,4èmevol.“Del’expérience.”

[227]DavidHume,Enquêtesurlesprincipesdelamorale,çev.A.Leroy,1947,Aubier,Paris,sf:45.

[228]DavidHume,Enquêtesurlesprincipesdelamorale,çev.A.Leroy,1947,Aubier,Paris,sf:53-60.

[229]L.Lévy-Brühl,LaSciencedesmoeurs.

[230]Kant,AhlakMetafiziğininTemelleri,müellifintercümeettiğibueserhenüzbasılmamıştır.

[231]Kant,AhlakMetafiziğininTemelleri.

[232]BumeseleKanttarafındanPratikAklınTenkidiveAhlakMetafiziğininTemelleri’ndeuzunuzadıyatahliledilmektedir.

[233]Kant,SafAklınTenkidi’nderasyonelteolojiyitenkitederkenaynışeylerisöylüyor.Fakataklınantinomilerinihalletmeyeçalışırken,faziletingerçekleşebileceğiebedibirhayattasavvuruşeklindekibudelilionunyerinekoyuyordu.

[234]MaxScheler,Moralia.

[235]MaxScheler,LaNatureetlaformedelasympathie.

[236]Duygudaşlık;özdeşleyim.(Yay.Haz.)

[237]Burada“kuşatıcı”kelimesiniKarlJaspers’inÜbergreifen’inden(englobant)farklıbiranlamda,aşkınlığınşuuranazarangenelvasfıolarakanlıyoruz.

[238]BubölüşilkdefabunayakınbirşekildeİmamGazalîtarafındanİhya’dateklifedilmiştir.

[239]Télékinesie.

[240]Gusdorf,Traitedemétaphysique’debuayırmayıyapıyor.

[241]Gusdorf,Traitédemétaphysique.

[242]K.Jaspers,Lafoiphilosophique.

[243]Gusdorf,Traitédemétaphysique;KarlJaspers,Lafoiphilosophique.

[244]Gusdorf,Traitédemétaphysique.

[245]SophisticiElenci.

[246]BueserİslamdünyasınaKitabülİbârediyegeçmiştir.

[247]EmileRougier,Lesparalogismesdurationalisme.

[248]Aristoteles’inhareketdeliliAllah’ınilkispatıdır.Budelilbütünortaçağfilozoflarındatürlüşekildetekraredildi.Fakat“kendisihareketetmeyenhareketettirici”şeklindeAllah’ıntarifiveispatınınmekanikvemateryalistbirtarifolmasıdolayısıyladaçokbüyükmahzuruvardır.

[249]SaintThomasd’Aquin,L’êtreetl’essence(Deenteetessentia),çev.CatherineCopelle,Paris,Vrin,1956.

[250]SaintThomas,ContraGentiles.

[251]Ortaçağmantığınagöreüçtürlütarifvardır:a)İsimtarifi(ismî);b)gerçektarif(şe’nî);c)özeaittarif(zati).Descartes’ınkibunlardanikincisiolduğuhaldeHobbesveLeibniz’inkibirincisidir.

[252]LouisRougier,Lesparalogismesdurationalisme,1920.

[253]LouisRougier,Lesparalogismesdurationalisme,1920,p.168-173.

[254]SaintAnselme,Oeuvrescomplètes.

[255]Hegel,Philosophiedelareligion.

[256]Kant,Lareligiondansleslimitesdelaraison.

[257]Kant,Lareligiondansleslimitesdelaraison,p.230-240.

[258]Hamilton,LecturesonMetaphysicsandLogic,4cilt.Höffding,Histoiredelaphilosophie,c.2.

[259]BizdebukonudaDraper’inTürkçeyeçevrilmişNiza-iilmüdinadlıeseriçoktanınır.

[260]H.Z.ÜlkenİslamDüşüncesineGiriş.

[261]G.W.F.Hegel,Leçonssurlaphilosophiedelareligion,III.Bölüm:“LaReligionAbsolue”,çev.Gibelin,1954.

[262]H.Z.Ülken,İslamFelsefesiTarihi,“Gazali”bahsi,1957.

[263]WilliamJames,Volontédecroire.

[264]WilliamJames,Variétésdel’expériencereligieuse.

[265]HippolyteTaine,L’Intelligence.

[266]ErnestRenan,L’avenirdelascience.

[267]Bubaşarıbugündahayüksekolduğuiçinnatüralizmindedahakuvvetliolduğusöylenemez.Çünkütekniğinsonderecegelişmesinerağmen,fizikiilimlersahasındaçatışkankuramlar,determinizmdenşüphelerartmışvefelsefidüşüncebutenkitleregöregelişmiştir.Bunlarıbirincikısımdagördük.

[268]MaxMüllernatüralizmkuramınıburadançıkarıyor.

[269]JeanMarieGuyau,Irréligiondel’avenir.

[270]BunazariyeleriçinDinSosyolojisiadlıkitabımızabakınız.

[271]JeanMarieGuyau,Irréligiondel’avenir.

[272]HubertetMauss,Mélangesd’historiedesreligions.

[273]Münacat:Tanrı’yayakarma.(Yay.Haz.)

[274]H.Z.Ülken,TarihiMaddeciliğeReddiye.

[275]Freud,ölümündenbiryılönceyazdığıAbrégédepsychanalyseadlıkitaptabufikirlerindeesaslıdeğişmeleryapmıştır(1939).

[276]Lesrèglesdelaméthodesociologique;Lesformesélémentairesdelaviereligieuse.Bunlardanbaşka“Prohibitiondel’incesteetsesorigines”adlımühimmakalesibukonuyaaittir,(AnnéeSociologique,c.1.).BueserlerinTürkçetercümelerivardır.

[277]YukardazikrettiğimizFrobenius,Schmidt,Koppersvs.’ninaraştırmalarıbunugösteriyor.

[278]Durkheimbirmakalesindebunusariholaraksöylüyor(“SociologieetPhilosophie”).

[279]BudelilGarp’aL’hommevolantdiyegeçmiştir.(H.Z.Ülken,İslamFelsefesiTarihi.)

[280]Descartes,Discoursdelaméthode.

[281]Akif-Fikret,Sebilürreşad-içtihatçatışmasıhalindeşiddetlenmiştir.

[282]Eş’arîkelamcılığıaynıkanaatle,mu’tezileyehücumetmekteidi.

[283]HilmiZiyaÜlken,İnsaniVatanperverlik,Zeyl:“SanatveAhlak.”

[284]OscarWilde,Lesintentions.

[285]F.Nietzsche,L’originedelatragédie(DieGeburtderTragodie).

[286]AndreGide,Immoraliste,LesnourrituresTerrestres.

[287]L.Tolstoi,Qu’estcequel’art?

[288]HilmiZiyaÜlken,AşkAhlakı,1930.

[289]MeselaBergsonmafsallıhayvanlardahayatınayrıbirhamlesinigörüyor,karıncalarveyaarılardakiiçgüdüharikalarınıbunamisaldiyeveriyordu.Fakattabiatınbuirrasyonelgörünüşleriniinsanideğerlerlekıyaslamakkabildeğildir.

[290]Schopenhauer’ungörüşüböyleidi.

[291]NietzscheveSchelerinsanınkuvvetini,“Hayır!”demesindegörüyorlardı.Bizburadaüstündeğerleriveonlarınbüyüksorumluluğunukabuletmek,enağırveengüçşeyolduğuiçin,insanınasılvasfını,“Evet!”demesindegörüyoruz.

[292]BumeseleyietraflıolarakHâkimiyetadlıkitabımızdaelealdık.

[293]KarlJaspers,Introductionàlaphilosophie.

[294]HilmiZiyaÜlken,AşkAhlakı.

[295]HilmiZiyaÜlken,İnsaniVatanperverlik.

[296]Platon,Devlet(Politeia).

[297]İslamdünyasında“İhvan-üs-safâ”bugayeilekurulmuşbircemiyetidi.

[298]RomantizminmilliyethareketiileberaberönceAvrupamilletlerindesonraŞark’tauyandırdığıakislervebununyeryeryetiştirdiğimevziimodernistler,kültürcülerverehberlerbunlardandır.

[299]Actevolitif:B.Croce’ningörüşünenazaran.

[300]Varlığınderinliğindeirrasyonelköklerinbulunduğunusöylemek,aklınreddedilmesidemekdeğildir.

[301]Sartre’da,Merleu-Ponty’de,Monnerot’dabunugörüyoruz.

[302]BununenbarizmisaliF.Nietzsche’di.

[303]Enazsorumluluğuduyanlaryalnızcahareketebağlıolanlardır.