View
23
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
Turkish Studies Social Sciences
Volume 13/10, Spring 2018, p. 353-370
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13389
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Nisan 2018 Accepted/Kabul: Haziran 2018
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM – Prof. Dr.
Abdulkadir DÜNDAR
This article was checked by iThenticate.
MEVLEVİ VE BEKTAŞİ TARİKATLARINA AİT BİR GRUP BAYRAK VE SANCAK ALEMİ*
Gül GÜLER*
ÖZET
Bu çalışmada, Konya Mevlânâ Müzesi, Nevşehir Hacıbektaş
Müzesi, Ankara Etnografya Müzesi ve İstanbul Türk İslam Eserleri
Müzesinde bulunan 10 adet tarikat alemi incelenip değerlendirilmiştir.
Çalışma kapsamında, müzelerdeki tarikat alemlerinin, çeşitleri-tipleri,
süslemeleri, malzemeleri, teknikleri, üzerlerindeki yazıları ve tarihlerinin incelenip değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
Alem, işaret, damga, yolun ve dinin işareti olarak kullanılan bir
sözcüktür. Bayrak ve sancak anlamı da olan alem, tarikatlarda tarikata
ait sancakların tepelerinde, sancağın sahip olduğu manevi gücü temsil
etmiştir.
Tarikatlarda, sancakların tepelerinde kullanılan alem, her tarikata göre özel şekiller almıştır ve o tarikatın sembollerini üzerinde taşımıştır.
İncelediğimiz alemlerde daha çok Mevlevî ve Bektaşi tarikatına ait sembol
ve yazılar görülmektedir. Mevlevî tarikatı başlığı olan sikke, Bektaşi
tarikat eşyalarında çok kullanılan sembollerden Zülfikâr, Fatma ananın
eli, ejder gibi motifler alemlerde bulunmaktadır.
İncelenen alemlerde tespit edilen en erken tarih H.989- M.1581’dir. On yedinci yüzyıla ait bir alem, on sekizinci yüzyıla ait bir alem ve on
dokuzuncu yüzyıla ait bir alem bulunmaktadır. Tarih yazılı alemlerin
Osmanlı Dönemine ait olduğu görülmektedir.
Tarikat alemlerinde, alemin şeklinin oluşmasında ejder ve Zülfikâr
motifinin belirleyici olduğu görülmektedir. Özellikle aynı gövdeye sahip çift başlı karşılıklı tasvir edilen ejderler, alemlerin büyük bir kısmında yer
almıştır. Pirinç, demir, tunç gibi farklı malzemelerle döküm tekniğinde
yapılan alemlerin hemen hepsinde yazı ve süsleme bulunmaktadır.
* Bu çalışma,“Anadolu Müzelerinde Bulunan Bayrak ve Sancak Alemleri”, isimli yüksek lisans tezinden üretilmiştir
(Güler, 1993).
* Dr. Öğr. Üyesi, Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, El-mek: gulguler67@hotmail.com
354 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Özellikle, “Allah, Hz. Muhammed, dört halifenin adı, on iki imamın adı, Fetih suresinin ilk ayeti, İhlas suresi, Ayete’l-Kürsi ve Hz. Ali’yi ve kılıcı
Zülfikâr’ı öven yazılar görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Mevlevî, Bektaşi, Bayrak, Sancak, Alem.
A GROUP OF FLAGS AND STANDARDS OF MEVLEVI AND BEKTASHI ORDERS
ABTRACT
This study aims to examine and assess 10 standards of the order
located at Konya Mevlana Museum, Nevşehir Hacıbektaş Museum,
Ankara Ethnography Museumand İstanbul TurkIslam Artifacts Museum.
The study further aims to review and evaluate the varieties-types, adornments, materials, techniques and the inscriptions and dates
inscribed on standards of the order at the museums.
Standard, marking, insignia, is a word used as a reference mark of
the path and religion. Also meaning as flag and banner, the
standardrepresented the moral power possessed by the banner of the
orders as located on top of the banners of the order.
At the orders, the standard used on top of the banners took very
specific forms depending on each order and forebear the symbols of that
order. The standards under study rather presents symbols and
inscriptions from Mevlevi and Bektashi order. The standards contain
motifs such as Sikke (The Coin), which is a Mevlevi order standard, and Zülfikâr, Hand Of Mother Fatima, the dragon, the most frequent symbols
used at the artifacts of Bektashi order.
The earliest date identified on the examined standards dated back
to 989 Hijri – 1581 Gregorian. There is astandard from seventeenth
century, a standard from eighteenth century and a standard from
nineteenth century. The dated standards appear to be from ottoman Era.
The dragon and Zülfikâr motif appear to be determinant in shaping
the form of the order standards. Especially the dragons depicted with two
heads sharing a common body are present at majority of the standards.
Manufactured using casting technique with different materials such as
brass, iron, bronze, etc., almost all standards bear inscriptions and adornments. The most frequent inscriptions include “Allah, Muhammed
the Prophet, names of the four caliphs, names of twelve imams, the first
verse of Fetih (Conquest) section from the Quran, İhlas section from
Quran, Ayete’l-Kürsi and inscriptions praising Hz. Ali and his sword,
Zülfikâr.
STRUCTURED ABSTRACT
This study aims to examine and assess 10 standards of the order
located at Konya Mevlana Museum, Nevşehir Hacıbektaş Museum,
Ankara Ethnography Museum and İstanbul Turk Islam Artifacts Museum.
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 355
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
The study further aims to review and evaluate the varieties-types, adornments, materials, techniques and the inscriptions and dates
inscribed on standards of the order at the museums.
The First Standard, Banner Standard with Mevlevi Sikke at
Konya Mevlana Museum. The Standard is manufactured with
brasscasting technique, and there is no date inscribed thereon.
Rectangular in shape, the body of the standardis tapered towards top and ends with a Mevlevi sikke (coin) at the top. Inscriptions incised on both
faces of the standardare visible (Photo no.1).
The Second Standard, Dragon Shaped Banner Standard at
Ankara Ethnography Museum. The standardis manufactured with
brass casting technique, and then silver coated. The standard bears the date 1070 Hijri – 1659 Gregorian. The banner standard features eight
dragon motifs arranged oppositely. The dragons form three sections of
the standard (Photo no.2).
The Third Standard, Drop-Dragon Shaped Banner Standard at
Ankara Ethnography Museum. The standard is manufactured with iron
casting technique, bearing no date thereon. The banner standar dappears as a drop-like shape at the center surrounded by dragons (Photo no.3).
The Fourth Standard, Drop-Sword Shaped Banner Standard at
Hacıbektaş Museum. The standardis manufactured with iron casting
technique, and bears the date 989 Hijri – 1581 Gregorian. The body of
the standard resembling a drop is tapered upwards as a sword. The dragons with identical forms of the body form a frame around the body
(Photo no.4).
The Fifth Standard, Drop-Zülfikâr Drop-Dragon Shaped Banner
Standardat Ankara Ethnography Museum. The standardis
manufactured with copper casting technique, and there is no date
inscribed thereon. Zülfikâr is located above the bottom of the drop shape of the standard. The drop at the bottom portion is surrounded by a
double-headed dragon sharing common body (Photo no.5).
The Sixth Standard, Drop-Dragon Shaped Banner Standard at
Konya Mevlana Museum. The standardis manufactured with bronze
casting technique, and there is no date inscribed thereon. The drop-shaped standard is surrounded by a double-headed dragons sharing
common body forming a frame (Photo no.6).
The Seventh Standard, Drop-Dragon-Palmette Shaped Banner
Standard at Hacıbektaş Museum. The standardis manufactured with
brass casting technique, and there is no date inscribed thereon. The
drop-shaped standard ends with a palmette at the top. One dragon on both sides surround the body of the standard until the palmette (Photo
no.7).
The Eight Standard, Spear-Zülfikâr Shaped Banner Standard at
İstanbul Turk İslam Artifacts Museum. Thestandard is manufactured
with brass casting technique, and bears the date 1223 Hijri – 1808 Gregorian. The top section of the rectangular body of the standard is
tapered upwards, making the standard resemblea spear. A Zülfikâr
composition is present at central section of the standard body (Photo
no.8).
356 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
The Ninth Standard, Spear-Zülfikâr Shaped BannerStandard at Hacıbektaş Museum. The standard is manufactured with brass casting
technique, and bears the date 1173 Hijri – 1759 Gregorian. The top
section of the rectangular body of the standard is tapered upwards,
making the standard resemble a spear (Photo no.9).
TheTenth Standard, Hand Shaped Flag Standard at Ankara
Ethnography Museum. Thestandard is manufactured with brass casting technique, and there is no date inscribed thereon. The standard, is
shaped as “Hand of MotherFatima”(Photo no.10).
Assessment
When we investigate the standards in terms of their shapes; we
seethat there are six different types of standards, which are thedrop-shaped standards surrounded by dragons,the standards that start
resembling a drop and that continue as Zülfikâr motif, the standards
resembling spears and containing Zülfikâr motifs, the standards formed
by opposing dragons on same body, square shaped order standard, and
the hand shaped standard.
When we assess the standards according to the symbolic motifs thereon; we see that the dragon patter appears on most of the banner
standards. The opposing dragons sharing same body are occasionally
depicted as facing each other, and occasionally as facing their backs. The
slanting of the dragons, their forked tongue and sharp teeth protruding
from their open mouth are visible. Another symbolic motif that appear on standards is the forked sword of St. Ali, Zülfikâr. Another symbolic motif
on the standards is the Hand of Mother Fatima, known as "Pençe-i Al-i
Abâ". Yet another motif is the sikke (coin), the headpiece of Mevlevi order.
When we assess the standards according to the inscriptions
thereon; the inscriptions on the standards are
“Bismillâhirrahmânirrahîm”, “Ya Allah” ,“Allah”, “Muhammed”, “Ya Muhammed”, “Ali”, “Allah, Muhammed, Ali”, “Ya Allah, Ya
Muhammed, Ya Ali”, “Hasan ve Hüseyin”, “Ebubekir-Ömer-Osman-
Ali”, “Lâ İlâhe İlla’llâh”, “Muhammedü’r-Resûlullâh”, “Aliyyün
Veliyyullâh”, “Yâ Muhammed Yâ Ali hayre’l beşer, Rabbenâ’ftah
beynenâ ve beyne kavminâ bi’l-hakki ve ente hayrul fatih Yâ Fettâh”, “Vemâ tevfîkî illâ billâh (The Success is only granted by
Allah), “Kun feyekun” (Be, and it be), “Ya Allah, Ya Muhammed, Ya
Ali”, “Lâ feta illâ Ali, lâ Seyfe illâ Zülfikâr”, (No other man more
valiant than Ali, no sword other than Zülfikâr), “Ser-i duvâz imâm-ı
çahardeh ma’sûm-i pâk”, (Path of fourteen innocents and twelve
imams), “ Eûzü besmele”, “Bismi ez- Murtaza Ali, bi şukr ecil haki, Murtaza Ali”, “Ya Hazreti Mevlânâ” starting verse of Saf (Conquest)
section of the Quran (Nasrun mina’llâhi ve fethun garîb ve beşşiri’-
mü’minîn), İhlas Section of the Quran, “Ser-i duvaz imam-ı çahardeh
masum-i pak” some portions of first and second sections from “Fetih section of the Quran (İnnâ fetehnâ leke fethan mübîna li-yagfira
leke’llâh), the names of twelve imams, Ayetel Kürsi, “Allâhümme salli ale’n-nebiyyi ve’l-vâsi ve bi’t-tevelli ve’l-Fâtih ve Sincar ve’l-
Baki ve’l-Kâri ve’l-Kazım ve’r-Riza ve’t-Takî ve’n-Nakî ve’l-Askeri
ve’l-Hâdî sahibü’z-zeman Kutb-ı devrân salavâtü’r-rahmân aleyhim
ecmaîn bi-rahmetike yâ erhame’r-râhimîn ve’l-hamdülillahi rabbi’l-
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 357
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
âlemîn. Hâzâ sancağ-ı mübârek Hazret-i Sultan Seyyid Battal Gâzi Rahmetu’llahi aleyhiv âsi’a”.
When we assess the standards according to the adornments
thereon; the figurative adornment sinclude dragon motive, the objects
used for adornments include Zülfikâr and Seal of Suleiman motifs, the
vegetal adornments include palmette, rumi motif and curvy branches, the
geometric adornments include drop and circles and compositions made with the same.
When we assess the standards according to the Materials and
Manufacturing Techniques; The standard sare manufactured using
casting techniques on materials such as brass, iron, copper, and bronze.
Incision and ajour-perforation technique is used for inscriptions and adornments.
When we assess the standards according to the dates thereon;
the earliest date on the standards dates back to 989 Hijri – 1581
Gregorian. The other dates are 1070Hijri – 1659Gregorian, 1173Hijri –
1759Gregorian, and 1223Hijri - 1808Gregorian.
In conclusion: In this study 10 standards of the order located at Konya Mevlana Museum, Nevşehir Hacıbektaş Museum, Ankara
Ethnography Museum and İstanbul Turk Islam Artifacts Museum have
been examined and assessed.
All standards bearing dates thereon are from the Ottoman Era. The
standardbearing the earliest date is the drop-sword shaped banner standard at Hacıbektaş Museum that dates backs to 989 Hijri – 1581
Gregorian.
Mevlevi standards bear Mevlevi sikke(coin) and the name of St.
Mevlana is inscribed thereon. Bektashi standards, on the other hand,
bear depictions of Zülfikâr, Hand of Mother Fatima motifand inscriptions:
“Allah-Muhammed-Ali”, and names of “twelve imams”and “St. Ali”.
The standards, which also covers the meaning of flagand banner,
depicts the path and the religion, and symbolize the moral power, unity
and association of the orders they relate to.
Keywords: Mevlevi, Bektashi, Flag, Banner, Standard
Giriş
Alem, Arapça bir kelime olup ilim, "bilmek, bildirmek, işaret etmek" kökünden türemiş bir
isimdir. Alem ve âlem kelimeleri aynı kökten gelmektedir. Ancak bizim üzerinde duracağımız alem
kelimesi, kaynaklarda "alemu" diye geçmektedir ve çoğulu "alam" dır. Diğeri ise "âlemu" olup, evren
manasındadır (İsfahani, 1972: 355).
Sözlüklerde farklı anlam ve tanımları bulunan alem, damga, nişan, işaret, remiz, alâmet
anlamında (Sami, 1985: 30) veya bir şeyi tanıtmak için kullanılan işaret, yolun ve dinin işareti olarak
kullanılmaktadır (İsfahani, 1972: 355). Alem, yol işareti, kendisiyle yol bulunan, iki yer arasındaki
işarettir (Curr, 1973). Alemin anlamlarından bir diğeri de “bayrak ve sancaktır”. Genellikle altında
toplulukların birleştiği alâmet ve sancaklara ve bu hususta kullanılan işaretlere alem denilmektedir
(Arseven, 1983: 39).
358 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Damga, işaret ve sembol anlamında kullanılan alemler, mimaride genellikle kubbelerin ve
külahların tepelerinde1 bulunmaktadır. Mimari dışında devletin bayrak ve sancaklarında görülen
alemler, tarikatlarda da ait olduğu tarikatın bayrak ve sancaklarında2 kullanılmışlardır.
Tarikatlarda, bayrak ve sancakların tepelerinde kullanılan alem, her tarikata göre özel şekiller
almakta ve o tarikatın sembollerini üzerinde taşımaktadır3. Tarikatlarda, ayin ve törenlerde bu sancak
alemlerinin kullanıldığı bilinmektedir.
Tarikatlarda şeyhlere ait olan sancaklar bir nevi davet işareti olmuşlardır. Şeyh birisini veya
halkı davet edeceği zaman sancağını bulunduğu yerin üstüne dikerek çağrısını yapmıştır (Konyalı,
1950: 49). Tarikatlarda alem verme töreninin düzenlendiğini bilinmektedir4. Bektaşilerde halifeye
verilen emanetler arasında, üstünde tarikatın inanç esaslarını belirten yazılar bulunan bir alem de
bulunmaktadır (Gölpınarlı, 1977: 20).
Ayrıca tekkelerde, dergahlarda mihrabın iki yanına ve türbelerde sandukanın başına üzerinde
alemi bulunan bir sancak konulduğu da görülmektedir.5
Bu çalışmada, Konya Mevlânâ Müzesi, Nevşehir Hacıbektaş Müzesi, Ankara Etnoğrafya
Müzesi ve İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi’nde bulunan 10 adet tarikat alemi incelenip
değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında, müzelerdeki tarikat alemlerinin, çeşitleri, süslemeleri,
malzemeleri, teknikleri, üzerlerindeki yazıları ve tarihlerinin incelenip değerlendirilmesi
amaçlanmıştır.
1. Konya Mevlânâ Müzesinde Bulunan Mevlevî Sikkeli Sancak Alemi6
Alem 49,5x13,5cm. ölçülerinde olup prinçten döküm tekniğinde yapılmıştır (Fot.no.1).
Alemdeki yazılarda kazıma ve ajur teknikleri kullanılmıştır. Alem üzerinde herhangi bir tarih mevcut
değildir.
Dikdörtgen şeklinde yapılmış olan alemin gövdesi, yukarıya doğru ucu sivrilerek devam
etmekte ve en üstte bir Mevlevî sikkesi ile bitmektedir. Alemin iki yüzünde de kazıma tekniği ile
1 Cami, mescit, türbe, medrese, han gibi yapıların kubbe ve külahlarının tepelerine birer alem konulması geleneğinin
olduğunu gibi, alem minare, minber, şadırvan, çeşme gibi mimari elemanların kubbe ve külahlarında da görülmektedir. 2 Mimari dışında bayrak ve sancakların tepelerinde, bunların sahip olduğu manevi gücü temsil eden alemler kullanılmıştır.
Çoğu zaman alem, bayrak ve sancakla aynı anlamı taşımıştır. İslamiyet’ten önce Araplarda her kabilenin ayrı bir bayrağı
bulunmaktaydı. İslamiyet’in kabulünden sonra da bayrak bir mızrağın ucuna bağlanarak savaşlarda kumandan tarafından
taşınmıştır. Hz. Muhammed'in ünlü aleminin-bayrağının adı "ukab" idi (Hamidullah, 1980:1071).
Türkler, İslâmiyeti kabul etmeden önce, çadır tepelerine ve sancak direklerine takılan alemlere "moncuk" ismi vermişlerdir
(Arseven, 1983: 41). İslâmiyet’ten önceki Türklerin dini inanç ve gelenekleriyle çok sıkı ilişkisi bulunan alemler,
Şamanizm veya daha önceki Gök tanrılı dinden etkilenmiş ve kutsal bir anlam ifade etmiştir (İnan, 1972). Bu dönemde
çeşitli alametlere ve damgalara sahip olan Türk devletlerinde, tuğ ve bayrak gibi hukuki sembollerin olduğunu ve bunların
üzerinde alemlerin yer aldığını biliyoruz (Ögel, 1991:163).
İslamiyeti kabul ettikten sonraki Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu gibi Türk devletlerinde değişik renklerde, üzerlerinde
farklı sembollerin yer aldığı bayrak ve sancakların kullanıldığı görülmektedir. Anadolu Selçuklu döneminde de bayrağın
hukuki bir sembol olarak kullanılmaya devam ettiği, değişik renk ve sembollere sahip bu bayrakların üzerinde alemlerin
bulunduğu görülmektedir. Osmanlı döneminde ise bayrak daha geniş manada kullanılmış, sancak ise devlete ve hakana ait
olarak görülmüştür. 3 Ayrıca tarikat yapılarının kubbelerinde de alem bulunmaktadır. Bu alemler genelde bağlı olduğu tarikatın bir sembolü
olan başlığı şeklindedir. 4 Bektaşilerdeki bu tören şöyle anlatılmaktadır;
Bektaşiler yeni birini içlerine almak için uzun tecrübelerden geçirirlerdi. Bir takım merasimlerden sonra, Bektâşi babası
gür sesiyle "İnnâ fetahnâ leke fethan mübînâ" diye bağırınca, aşık elif vaziyetini alır, rehber hazin bir sesle münâcaat
okurdu. Daha sonra baba, "Allah, Muhammed, Ali" diye talibin arkasına vurur, tuğ ve alemi müridin eline verirdi (Tarım,
1948:73). 5 Sancak ve alemin tarikatlarda kullanıldığını anlatan minyatürlerde bulunmaktadır. Osmanlı Döneminde, şehzadelerin
sünnet düğünü şenliklerini anlatan minyatürlerde, dervişlerin meydana gelirken sancak-alem taşıdıkları görülmektedir. 6 Müzede 429 nolu envantere kayıtlı olan alem, 1960 yılında bir şahıs tarafından satın alınmıştır (Güler, 1993).
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 359
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
yapılmış yazılar görülmektedir. Bir yüzünde en üstte “Elif” onun altındaki dikdörtgen bordür içinde,
“Bismillâhirrahmânirrahîm” bunun altında sağda “Allah” solda “Muhammed” okunmaktadır.
Ortadaki iç içe üç dairenin tam ortasında “Ali” yazısı vardır. En alt kısımda ise “Kün fe-yekûn” 7
yazılmıştır. Gövde kenarındaki ince bordürde bulunan yazılar tahrip olduğundan okunamamıştır.
Alemin diğer yüzündeki düzenleme de aynısıdır. Bu yüzün kenar bordüründe okunabilen yazı,
“Bism-i ez-Murtaza Ali, bi-şukr ecil haki, Murtaza Ali”dir. Alemin tepesinde bulunan Mevlevî
sikkesi içerisinde ajur tekniğiyle, müsenna (karşılıklı) olarak “Ya Hazret-i Mevlânâ” yazısı
görülmektedir. Alemin tek şişkin bileziğe sahip silindir bir sapı mevcuttur.
2. Ankara Etnografya Müzesinde Bulunan Ejder Formlu Sancak Alemi8
Alem 57x32,5cm. ölçülerindedir (Fot.no.2). Malzeme olarak pirinç üzerine gümüş kaplama
kullanılarak döküm tekniğinde yapılmıştır. Alemdeki motif ve yazılarda ajur ve kazıma teknikleri
kullanılmıştır. Üzerinde H.1070-M.1659 tarihi okunduğundan, alemin Osmanlı dönemine ait olduğu
söylenebilir.
Sancak alemi, karşılıklı duran sekiz ejder motifinden oluşmaktadır. Ejderler alemin üç
bölümden oluşmasını sağlamıştır. Alemin alt kısmındaki birinci bölümde, aynı gövdeye sahip çift
başlı dört ejder karşılıklı birbirlerine bakmaktadır. Sivri kulakları, çekik gözleri olan bu ejderlerin
açık olan ağızlarından yine sivri uçlu olan dilleri uzanmaktadır. Ejderlerin gövdeleri üzerindeki pullar
dökülmüştür. Alemin üst kısma yakın ikinci bölümünde iki ejder karşılıklı birbirlerine bakmaktadır.
Gövdelerinin üzeri pullarla kaplı olan bu ejderlerin de sivri kulakları, çekik gözleri ve açık olan
ağızlarından sivri dişleri görülmektedir. Alemin üçüncü kısmı olan en üst bölümde, başları bugün
mevcut olmayan, aynı gövdeye sahip çift başlı ejder bulunmaktadır. Ayrıca alemin şişkin bir bileziği
bulunan sap kısmı bulunmaktadır.
Alemin en üst bölümünde iki ejderin ortasında “Ya Allah” yazısı görülmektedir. Bunun
altındaki bölümde sağda “Muhammed”, solda “Hasan ve Hüseyin”, ortada “Ebubekir, Ömer”,
bunların altındaki bölümde de “Osman” yazısı okunmaktadır. Alemin en alt bölümünde sağ tarafta,
“Lâ ilâhe İlla’llâh”, sol tarafta “Muhammedü’r-Resûlullâh”, ortada “Aliyyün Veliyyullâh” yazıları
okunmaktadır. Bu bölümde sağdaki ejderin üzerine “Cihan bir ejderhadır ağzın açmış…” cümlesi
yazılıdır. Ayrıca “Vakf-i…Divâne Mehmet Efendi. Ketebehu İbrahim. Ameli Muslim ve sene
1070” okunmaktadır. Alemin orta bölümünde iki ince bordür üzerinde de yazılar bulunmaktadır,
ancak bu yazılar tahrip olduğu için okunamamaktadır. Alemin tek şişkin bileziğe sahip silindir bir
sapı mevcuttur.
3. Ankara Etnografya Müzesinde Bulunan Damla-Ejder Formlu Sancak Alemi9
Alem 71,5x30cm. ölçülerindedir (Fot.no.3). Malzeme olarak demirden, döküm tekniği ile
yapılmıştır. Alemin üzerindeki yazılarda ajur tekniği kullanılmıştır. Üzerinde tarih veren bir kitabe
bulunmadığı için kesin yapılış tarihi bilinmemektedir.
Sancak alemi ortada bir damla şekline benzeyen motif ve bunu çevreleyen ejderlerden
oluşmaktadır. Ortadaki damla motifinin içinde ajur tekniği ile ortada “Muhammed”, yanlarda
“Ebubekir-Ömer-Osman-Ali” yazılmıştır. Bu yazıların etrafında İhlas Suresi yer almaktadır. Damla
şeklinin başlangıcında, yazının hemen altında ortada bir tam palmet, iki yanda yarım palmet motifleri
görülmektedir. Damla motifinin etrafında, aynı gövdeye sahip ejderler çerçeve oluşturmuşlardır.
Gövdelerinden birbirleri ile düğümlenen ejderler, ikisi yukarıda ikisi de aşağıda olmak üzere toplam
dört tanedir. Karşılıklı birbirlerine bakan ejderlerin sivri kulakları, çekik gözleri ve açık olan
ağızlarından dışarıya doğru çıkmış sivri dil ve dişleri görülmektedir. Alemin alt kısmında karşılıklı
7 Ol deyince olur. (Yasin Suresi 82) 8 Müzede 5438 nolu envantere kayıtlı olan alem, 1928 yılında bir Mevlevî tekkesinden getirilmiştir (Güler, 1993). 9 Müzede 11846 nolu envantere kayıtlı olan alem, müzeye 1942 yılında Tokat Müzesinden getirilmiştir(Güler, 1993).
360 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
birbirlerine bakan ejderlerin ağızları daha çok açılmış ve içinden dil yerine birer palmet motifi
çıkmaktadır. Alemin tepesinde dairevi bir form içerisinde “Allah” yazısı görülmektedir. Bu yazının
etrafındaki ikinci dairevi şeklin ortasına, alttaki ejder başlarından ikisi ağzı açık olarak
dayanmaktadır. Alemin iki bileziğe sahip silindir bir sapı mevcuttur.
4. Hacıbektaş Müzesinde Bulunan Damla-Kılıç Formlu Sancak Alemi10
Alem 87x25cm. ölçülerindedir (Fot.no.4). Demir malzemeden döküm tekniğinde yapılmış
olan alemin üzerinde kazıma ve altın yaldız teknikleri kullanılmıştır. Üzerinde H.989-M.1581 tarihi
okunduğundan, alemin Osmanlı dönemine ait olduğu söylenebilir.
Damla şekline benzeyen alemin gövdesi, yukarıya doğru bir kılıç gibi incelerek
uzanmaktadır. Gövdenin etrafında, gövde ile aynı forma sahip ejderler çerçeve oluşturmaktadır. Bu
çerçeve ile gövde arasında yaklaşık bir santimetrelik bir boşluk bulunmaktadır, ejderler boyun
kısımlarından alem gövdesine perçinlenmişlerdir. Aynı gövdeye sahip dört ejder başından,
yukarıdaki ikisi birbirine ters dönmüş, aşağıdaki ikisi ise karşılıklı birbirlerine bakar vaziyettedirler.
Ejderlerin sivri kulakları, çekik gözleri, açık olan ağızlarından dışarıya doğru uzanan sivri dil ve
dişleri görülmektedir. Alemin her iki yüzünde bulunan damla motifi içerinde yazılar bulunmaktadır.
Bir yüzde damlanın ortasında “Allah-Muhammed-Ali” bunun etrafında Saf suresi 82. ayet11 ve “Yâ
Muhammed Yâ Ali hayre’l beşer, Rabbenâ’ftah beynenâ ve beyne kavminâ bi’l-hakki ve ente
hayrul fatih Yâ Fettâh” yazılıdır. Alemin diğer yüzünde, yine damla formunun ortasında “Vemâ
tevfîkî illâ billâh”12 kenar bordürde ise diğer yüzdeki surenin aynısı yer almaktadır. Burada 989
(M.1581) diye bir tarih düşülmüştür. Altın yaldız kullanılarak yazılan yazılarda, yaldızın bir kısmı
bugün dökülmüştür.
Damla şeklindeki gövdenin bitim noktasında iki yana doğru boynuza benzeyen birer çıkıntı
oluşturulmuştur. Bu bölümün hemen üstünde gövdeleri “S” şeklinde yapılmış ejderler görülmektedir.
İki başlı olan ejderlerden yukarıdakiler birbirlerine ters dönmüş, aşağıdakiler ise karşılıklı
birbirlerine bakar vaziyettedirler. Alemdeki diğer ejder başları gibi sivri kulakları, çekik gözleri, açık
olan ağızlarından dışarıya çıkmış sivri dil ve dişleri görülmektedir. Alem yukarıya doğru bir kılıç
gibi incelerek uzanmaktadır. Alemin sapı bugün mevcut değildir.
5. Ankara Etnografya Müzesinde Bulunan Damla-Zülfikâr Formlu Sancak Alemi13
Alem 31x47cm. ölçülerindedir ve bakır malzemeden döküm tekniğinde yapılmıştır
(Fot.no.5). Alemde kazıma tekniğiyle yapılmış yazı ve motiflerin üzeri altın yaldızla kaplanmıştır.
Üzerinde herhangi bir tarih bulunmadığı için yapılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir.
Alemin damla şeklindeki alt kısmının üzerinde Zülfikâr bulunmaktadır. Alt kısımdaki
damlanın etrafını, aynı gövdeye sahip çift başlı bir ejder çevrelemektedir. Birbirlerine ters dönmüş
vaziyette duran ejder başlarının sivri kulakları, çekik gözleri, sivri dişleri ve açık olan ağızlarından
dışarıya doğru çıkmış olan dilleri görülmektedir. Alemin damla formunun bir yüzünde ortada Mührü
Süleyman motifi yer almaktadır. Mührü Süleyman motifinin içinde “Ya Allah, Ya Muhammed, Ya
Ali”, “Lâ feta illâ Ali, lâ Seyfe illâ Zülfikâr” 14”, “Ser-i duvâz imâm-ı çahardeh ma’sûm-i pâk”15”
yazıları okunmaktadır. Zülfikâr’ın üzerinde Eûzü besmele ile Fetih suresinin birinci ve ikinci
10 Müzede 835 nolu envantere kayıtlı olan alem, müzeye 1964 yılında Ankara Etnoğrafya Müzesi’nden getirilmiştir (Güler
1993). 11 Nasrun mina’llahi ve fethun garîb ve beşşiri’l-mü’minîn. (Saf suresi 82) 12 Başarı ancak Allah’tandır. 13 Alem müzede 487 nolu envantere kayıtlıdır (Güler 1993). 14 Ali’den başka yiğit, Zülfikârdan başka kılıç yoktur. Bu söz hakkında bkz., Aclûnî, Keşfü’l-Hâfâ, tah. A. Kalaş 2.
baskı, Beyrut 1979, II, 363; Taberî, Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut 1987, III, 116. 15 On dört masum ve on iki imamın yolu.
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 361
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
ayetinin bir kısmı okunmaktadır16. Zülfikâr’ın iki çatalı arasında “Ya Muhammed” yazılıdır. Damla
formunun diğer yüzünde yazılar biraz daha tahrip olmasına rağmen büyük bir kısmı okunmuştur.
Burada “Ketebehü fakir-el hakir Derviş sefer Pirlepeli Gulam Sultan-ı Seyyid Gazi Veli” kitabesi
okunmuştur. Bu bölümün üst kısmındaki Zülfikâr üzerinde ise “Allâhümme salli ale’n-nebiyyive’l-
vâsi ve bi’t-tevelli ve’l-Fâtih ve Sincar ve’l-Baki ve’l-Kâri ve’l-Kazım ve’r-Riza ve’t-Takî ve’n-
Nakî ve’l-Askeri ve’l-Hâdî sahibü’z-zeman Kutb-ı devrân salavâtü’r-rahman aleyhim ecmaîn bi-
rahmetike yâ erhame’r-râhimîn ve’l-hamdülillahi rabbi’l-âlemîn. Hâzâ sancağ-ı mübârek Hazret-
i Sultan Seyyid Battal Gâzi Rahmetu’llahi aleyhi vâsi’a” okunmuştur. Alemin sap kısmı bugün
mevcut değildir ve üzerindeki yaldız kısmen dökülmüştür.
6. Konya Mevlânâ Müzesinde Bulunan Damla-Ejder Formlu Sancak Alemi17
37x15cm. ölçülerindeki alem, tunçtan döküm tekniğinde yapılmıştır, üzerindeki süslemede
ise ajur ve kazıma teknikleri kullanılmıştır (Fot.no.6). Alemde herhangi bir tarih bulunmadığı için
yapılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir.
Alem damla şekline benzemektedir ve aynı gövdeye sahip çift başlı ejderler alemi iki yandan
çevreleyerek çerçevesini oluşturmaktadır. Alemin üst kısmında iki ejder birbirlerine ters dönmüş
vaziyettedir, alt kısımdaki iki ejder ise karşılıklı birbirlerine bakmaktadırlar. Gövdeleri burgulu
yapılan ejderlerden üsttekilerin kıvrımlı boynuzları, çekik gözleri, açık olan ağızlarından uzanan sivri
dilleri görülmektedir. Alttaki ejder başları daha sade yapılmıştır. Alemin iç kısmında ajur tekniği ile
yapılmış, palmet, rumi ve kıvrık dallardan oluşan bitkisel bir kompozisyon görülmektedir. Bu
süsleme ile ejderler arasında ince bir bordür yer almaktadır ve bordürün üzerindeki yazının büyük
bir kısmı silinmiş olduğundan okunamamıştır. Üstteki iki ejder başı arasında bulunan dikdörtgen
bordür üzerindeki yazınında büyük bir kısmı silinmiş olduğundan okunamamaktadır. Alemin
tepesinde, oldukça büyük, şeddeli, kalın ve kabartmalı olarak yazılmış “Allah” yazısı görülmektedir.
Harfleri arasında küçük, belirsiz bazı motifler yer almaktadır. Alemin tek ince bir bileziğe sahip, sap
kısmı mevcuttur.
7. Hacıbektaş Müzesinde Bulunan Damla-Ejder-Palmet Formlu Sancak Alemi18
Alem 74x30cm. ölçülerindedir (Fot.no.7). Malzeme olarak pirinçten döküm tekniğinde
yapılmış alemin üzerindeki yazı ve süslemelerde, ajur ve kazıma teknikleri kullanılmıştır. Alemde
herhangi bir tarih bulunmadığı için yapılış tarihi bilinmemektedir.
Damla şekline benzeyen alem, tepede bir palmet motifi ile bitmektedir. Alemin gövdesini iki
yanda palmet başlangıcına kadar birer ejder çevrelemektedir. Ejderlerin vücutlarının alt kısmı, bugün
mevcut değildir. Ejderler boyun ve gövdelerinden aleme perçinlenmişlerdir. Başları birbirine ters
vaziyette duran ejderlerin, çekik gözleri ve açık ağızları görülmektedir. Alem gövdesi iç içe damla
motiflerinden oluşmaktadır. En dıştaki ince bordür üzerinde kazıma tekniği ile yapılmış kıvrık
dallardan oluşan bir süsleme görülmektedir. İkinci bordürde, ajur tekniği ile on iki imamın adı
yazılmıştır. Üçüncü bordürde ise Ayete’l Kürsî yazılıdır. Ortadaki damlada “Allah-Muhammed-Ali”
okunmaktadır. Alemin tepesindeki palmet motifinin içinde yine, ajur tekniğiyle “Allah-
Muhammed” yazısı bulunmaktadır. Alemin tek bir bileziğe sahip olan silindirik sapı, gövdeye
çiviyle perçinlenmiştir.
16 İnnâ fetehnâ leke fethan mübînâ li-yağfira leke’llâh. (Fetih suresi 1-2)
17 Alem müzede 429 olu envantere kayıtlıdır ve 1926 yılında Konya Şemseddini Tebrizi Zaviyesinden getirilmiştir (Güler,
1993). Müzede bu alemle ilgili kayıtta “Mevlânâ’nın hocası Şems bu alemi asasının başına takar ve elinde gezdirirmiş”
şeklinde bir bilgi bulunmaktadır. 18 Alem müzede 5436 nolu envantere kayıtlıdır ve Hacıbektaş Müzesine 1964’te Ankara Etnografya Müzesi’nden
getirilmiştir (Güler, 1993).
362 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
8. İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesinde Bulunan Mızrak-Zülfikâr Formlu Sancak
Alemi19
Alem 55x12cm. ölçülerinde olup, pirinçten döküm tekniğinde yapılmıştır (Fot.no.8).
Üzerindeki yazılarda ajur tekniği kullanılmıştır. Alemde H.1223-M.1808 tarihi okunmuştur.
Alemin dikdörtgen gövdesinin üst kısmı sivrilerek bitmekte ve bu şekliyle de alem bir
mızrağa benzemektedir. Alemin gövdesinin orta kısmında bir Zülfikâr kompozisyonu
bulunmaktadır. Zülfikâr’ın baş tarafı, bir ejder başı şeklinde yapılmıştır. Ejderin pullu gerdanı, sivri
kulakları, çekik gözleri ve yukarıya doğru kıvrılan ağzı, kazıma tekniğiyle yapılmıştır. Alem
gövdesindeki yazılar ajur tekniğiyle yazılmıştır. Üst kısmında “Allah” yazısı görülmektedir.
Zülfikâr’ın sağ tarafında Fetih suresinin birinci ayeti, Zülfikâr’ın sol tarafında ise “Lâ fetâ illâ Ali
Lâ seyfe illâ Zülfikâr” yazılmıştır. Zülfikâr’ın alt kısmında da “Ali” yazısı bulunmaktadır. Alemin
sapında bulunan şişkin bilezikte, kazıma ile yazılmış “sene 1223” tarihi mevcuttur.
9. Hacıbektaş Müzesinde Bulunan Mızrak-Zülfikâr Formlu Sancak Alemi20
64,5x17cm. ölçülerinde olan alem, pirinç malzemeden döküm tekniğinde yapılmıştır ve
yazılarında, ajur ve kazıma teknikleri kullanılmıştır (Fot.no.9). Üzerinde H.1173-M.1759 tarihi
yazılıdır.
Alemin dikdörtgen gövdesinin üst kısmı sivrilerek bitmekte ve bu şekliyle alem bir mızrağa
benzemektedir. Gövdede ajur tekniği ile yazılmış yazılarda yukarıdan aşağıya doğru, “Gale’n-
nebiyyü aleyhisselâm, Lâ fetâ illâ Ali, Lâ seyfe illâ Zülfikâr” okunmaktadır. Gövdenin alt
kısmından başlayıp yukarıya doğru uzanan Zülfikâr, yazıların üzerinde yer almaktadır. Alem
gövdesinin ön yüzünün alt bölümde, kazıma tekniğiyle “Feyzullah min evlad-ı el-Hâc Bektaş sene
1173” yazılıdır. Arka yüzünde ise “Veli kuddise sırruhu, bi hafa vencela, seccâde-nişîn, âsitâne-i
şerîf” yazılmıştır. Alemin üst kısmında, uçları kapalı küçük bir boynuz motifi yer almaktadır. Alemin
sapında ise şişkin bir bilezik bulunmaktadır.
10.Ankara Etnografya Müzesinde Bulunan El Formlu Bayrak Alemi21
27,5x10cm. ölçülerinde, pirinçten döküm tekniğinde yapılan alemde, yazılar kazıma tekniği
ile yazılmıştır (Fot.no.10). Alemde herhangi bir tarih bulunmamaktadır.
Alem, “Fatma Ananın Eli” olarak bilinen “Pençe-i Âl-i Abâ”, şeklinde yapılmıştır. Alemin
her iki yüzünde de yazılar bulunmaktadır. El şeklindeki alem gövdesinin ön yüzünün avuç içerisinde,
“Allah-Muhammed-Ali” yazısı, baş parmaktan başlayıp bütün parmakları ve avuç kenarını dolanan
Ayete’l Kürsü yazılıdır. Alemin diğer yüzünün avuç içerisinde “Fatma-Hasan-Hüseyin”
parmaklarda ise Salavat-ı Şerif ile on iki imamın adı yazılıdır22. Alemin silindirik sapında iki ince
bileziği bulunmaktadır.
Değerlendirme ve Sonuç
Alemler Şekillerine-Tiplerine Göre Değerlendirildiğinde; Damla şekline benzeyen ve
etrafını ejderlerin çerçevelediği alemler (Fot.no.6,7), damla şekli ile başlayan ve Zülfikârlı devam
eden alemler (Fot.no.4,5), mızrak şekline benzeyen ve içinde Zülfikâr bulunan alemler (Fot.no.8,9),
19 Müzede 3940 nolu envantere kayıtlı olan alem, bir şahıstan alınmıştır (Güler, 1993). 20 Alem müzede 832nolu envantere kayıtlıdır ve Hacıbektaş Müzesine 1964’te Ankara Etnografya Müzesi’nden
getirilmiştir (Güler, 1993). 21 Müzede 9850 nolu envanterde, tekke bayrağı alemi olarak kayıtlıdır. 1935’te İstanbul Şehzade Evkaf Ambar-ı’ndan
Ankara Etnografya Müzesine getirilmiştir (Güler, 1993). 22 Baş parmakta, Allahümme salli alel Mustafa Muhammed Ali. Fatıma vel Hasan vel Hüseyin…… ve Muhammed el Bakır
ve Cafer es Sadık ve Musa, işaret parmağında, El Kazım ve Rıza ve Muhammed, orta parmakta, Et-Takî ve alâ Hasanü’l
Askerî, yüzük parmağında, El-İmam el-Mehdi-i zaman yazılıdır. Küçük parmaktaki yazılar okunamamaktadır.
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 363
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
aynı gövdeye sahip karşılıklı duran ejderlerin oluşturduğu alemler (Fot.no.2,3), kare gövdeli tarikat
başlıklı alem (Fot.no.1) ve el şeklinde yapılmış alem (Fot.no.10) olmak üzere, altı farklı tipte alemin
olduğu görülmektedir.
Alemler Üzerlerinde Bulunan Sembolik Motiflere Göre Değerlendirildiğinde; Sancak
alemlerinin büyük bir kısmında ejder figürü görülmektedir.23 Aynı gövdeye sahip karşılıklı duran
ejderler, bazen birbirlerine bakar şekilde bazen de birbirlerine ters dönmüş vaziyette tasvir
edilmişlerdir. Ejderlerin çekik gözleri, açık olan ağızlarından uzanan sivri dilleri ve dişleri
görülmektedir (Fot.no.2,3,4,5,6,7).
Alemlerde görülen diğer bir sembolik motif, Zülfikâr’dır.24 Hz. Ali'nin ucu çatallı kılıcı olan
Zülfikâr, alem gövdesinin devamında çift çatallı olarak yapıldığı gibi, alem gövdesinin içinde de yer
almıştır (Fot.no.5,8,9).
Sembolik motiflerden biri de el kompozisyonudur (Fot.no.10). El şeklinde yapılan alem,
Fatma Ana’nın eli, "Pençe-i Âl-i Abâ" olarak geçmekte ve elin parmakları, Hz. Muhammed, Hz. Ali,
Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve Hz. Fâtıma’yı temsil etmektedir.
İncelediğimiz bir alemde Mevlevî tarikatının başlığı olan sikke25 görülmektedir (Fot.no.1).
Alem gövdesinin devamında yer alan başlığın içinde yazı bulunmaktadır.
Alemler Üzerlerinde Bulunan Yazılara Göre Değerlendirildiğinde; Alemlerin
üzerindeki yazılar, genellikle sülüs yazı tipi kullanılarak yazılmıştır. Yazılar, bazen alemin formuna
uygun olarak yüzeye yayılmış, bazen de bordürlere yerleştirilmiştir. Ayrıca yazıların bir kısmı,
bitkisel kompozisyonların üzerinde yer almaktadır. Alemlerde okunan yazılar;
“Bismillâhirrahmânirrahîm”, “Ya Allah” ,“Allah”, “Muhammed”, “Ya Muhammed”, “Ali”,
“Allah, Muhammed, Ali”, “Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali”, “Hasan ve Hüseyin”, “Ebubekir-
Ömer-Osman-Ali”, “Lâİlâhe İlla’llâh”, “Muhammedü’r-Resûlullâh”, “Aliyyün Veliyyullâh”, “Yâ
Muhammed Yâ Ali hayre’l beşer, Rabbenâ’ftah beynenâ ve beyne kavminâ bi’l-hakki ve ente
hayrul fatih YâFettâh”, “Vemâ tevfîkî illâ billâh (Başarı ancak Allah’tandır), “Kun feyekun” (Ol
deyince olur), “Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali”, “Lâ fetâ illâ Ali, lâ Seyfe illâ Zülfikâr”, (Ali’den
başka yiğit, Zülfikârdan başka kılıç yoktur), “Ser-i duvâz imâm-ı çahardeh ma’sûm-i-pâk”, (On
dört masum ve on iki imamın yolu), “ Eûzü besmele”, “Bism-i ez- Murtaza Ali, bi şükr-i ecil haki,
Murtaza Ali”, “Ya Hazret-i Mevlânâ”, Saf suresi 13. ayet (Nasrun minallahi ve fethun garib ve
beşşiri’l-mü’minîn), İhlas Suresi, “Ser-i duvaz imam-ı çahardeh masum-i pak” “Fetih suresinin
birinci ve ikinci ayetinin bir kısmı (İnna fetehnâ leke fethan mübîna li-yağfire leke’llah), on iki
imamın adı, Ayete’l Kürsî , “Allâhümme salli ale’n-nebiyyi ve’l-vâsi ve bi’t-tevelli ve’l-Fâtih ve
Sincar ve’l-Baki ve’l-Kâri ve’l-Kazım ve’r-Riza ve’t-Takî ve’n-Nakî ve’l-Askeri ve’l- Hâdî
sahibü’z-zeman Kutb-ı devrân salavâtü’r-rahmân aleyhim ecmaîn bi-rahmetike yâ erhame’r-
râhimîn ve’l-hamdülillahi rabbi’l-âlemîn. Hâzâ sancağ-ı mübârek Hazret-i Sultan Seyyid Battal
Gâzi Rahmetu’llahi aleyhi vâsi’a”.
23 Türklerin evren adını verdikleri ejder, Türkçede hem kâinat ve âlem, hem de yılan ve ejder anlamına gelmektedir.
Efsanevi bir hayvan olan ejder Uzak Doğu ve Orta Asya mitolojisi kökenli olup Türk mitolojisinde önemli bir yer
tutmaktadır. Ejder bereket ve bolluğun temsilcisidir. Sancak alemlerinde birbirleriyle karşılıklı duran ejderler, hem evren
hem de birbirleriyle zıtlık oluşturan, madde-nefs, aydınlık-karanlık ve iyilik-kötülük gibi kavramları temsil etmektedir. 24 Hz. Ali'nin Yemen'den getirdiği bir demir parçasını Medineli bir usta işlemiş ve yedi karış eninde, bir karış boyunda,
ortasında kanın akmasi için yiv bulunan bir kılıç yapmıştır. Hz. Muhammed'e ait olan bu kılıcı, Hz. Muhammed, Uhud
savaşında Hz. Ali'ye vermiştir. (Gölpınarlı, 1977:215). 25Tarikat başlıkları, taç sikke, külah gibi isimler almakta ve o tarikatın kutsal şekillerini ihtiva etmektedirler. Mevlevîler,
Mevlâna'ya bağlı olduklarını belli eden, keçeden yapılmış yekpare, bal rengi veya beyaz bir başlık takarlar. "Sikke" adi
verilen bu başlık tarikatın sembolüdür.
364 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Alemler Üzerlerindeki Süslemeye Göre Değerlendirildiğinde; Figürlü süslemede görülen
ejder motifi, alemlerde aynı gövdeye sahip karşılıklı durarak, bazen birbirlerine bakar şekilde bazen
de bir birlerine ters dönmüş vaziyette tasvir edilmişlerdir. Ejderlerin pullu veya burgulu yapılmış
gövdeleri, çekik gözleri, açık olan ağızlarından uzanan sivri dilleri ve dişleri, bazen de kıvrımlı
uzanan boynuzları bulunmaktadır (Fot.no.2,3,4,5,6,7). Nesneli süslemede, Zülfikâr ve Mühr-i
Süleyman motifi26 görülmektedir (Fot.no.5,8,9). Alemlerde bitkisel süsleme olarak palmet, rumi ve
kıvrık dallar ile yapılan kompozisyonlar yer almaktadır (Fot.no.6,7). Geometrik süslemede ise damla
ve daire motifleri ile yapılmış kompozisyonlar bulunmaktadır (Fot.no.3,4,7).
Alemler Malzeme ve Tekniklerine Göre Değerlendirildiğinde; Alemler, pirinç, demir,
bakır, tunç gibi malzemeler kullanılarak döküm tekniğinde yapılmışlardır. Üzerlerindeki yazı ve
süslemelerde, kazıma ve ajur-delik işi tekniği kullanılmıştır. Ayrıca alemlerin üzerindeki yazıların
bir kısmında altın yaldız kullanıldığı görülmektedir.
Alemler Tarihlerine Göre Değerlendirildiğinde; Alemlerden bazılarının üzerinde tarih
bulunmaktadır. En erken tarih H.989- M.1581’dir. Diğer tarihler H.1070- M.1659, H.1173- M.1759,
H.1223- M.1808’dir. Tarih olan alemlerin Osmanlı Dönemine ait olduğu görülmektedir.
Sonuç olarak, bu çalışmada, Konya Mevlânâ, Nevşehir Hacıbektaş, Ankara Etnografya ve
İstanbul Türk İslam Eserleri Müzelerinde bulunan toplam 10 adet tarikat alemi incelenip
değerlendirilmiştir.
Üzerinde tarih yazılı olan alemlerin tamamı, Osmanlı dönemine aittir. En erken tarihli alem
ise H.989-M.1581 tarihli, Hacıbektaş Müzesi’nde bulunan damla-kılıç formlu sancak alemidir.
Mevlevî alemlerinde, Mevlevî sikkesi yapılmış ve Hz. Mevlânâ’nın ismi yazılmıştır. Bektaşi
alemlerinde, ise Zülfikâr’ın tasviri, Fatma ana eli motifi ve “Allah-Muhammed-Ali”,“on iki imam”
ve “Hz. Ali” isimleri yazılmıştır.
Yolun ve dinin işareti, bayrak ve sancak anlamları da bulunan alemler, tarikatlarda üzerinde
bulunduğu sancakla birlikte, sahip olduğu manevi gücü, birliği, beraberliği temsil etmektedir.
KAYNAKÇA
Aclûnî, (1979). Keşfü’l-Hâfâ. Beyrut. II, 363.
Arseven, C.E. (1983). Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Bırge, J.K. (1937). The Bektashi Order Of Dervishes. London.
Birol, İ., Derman, Ç. (1991).Türk Tezyini Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
Bodur, F. (1987). Türk Maden Sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Sanat Yayınları.
Curr, H. (1973). Mu’cem’ul-Arabiyy’ul Hadis. Beyrut.
Erdem, S. (1988) .“Alemin Tarihçesi ve Monçuk, Hilal Boynuz Alemlerin Menşeleri Üzerine” Sanat
Tarihi Araştırmaları Dergisi, I, 3:103-117.
Erginsoy, Ü. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Gölpınarlı, A. (1977). Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap ve Aka
Kitabevi.
Gölpınarlı, A. (1958). Manakıb-ı Hünkar Hacı Bektaş-ı Veli. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
26 Hz. Süleyman’ın mührü olarak bilinen motif, iki eşkenar üçgenin üst üste konmasıyla oluşmuştur.
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 365
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Güler, G. (1993). Anadolu Müzelerinde Bulunan Bayrak ve Sancak Alemleri. Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi. Ankara.
Hamidullah, M. (1980). İslam Peygamberi (Çev; Salih Tuğ). İstanbul: İrfan Yayınevi.
İnan, A. (1972). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
İsfahani, R. Mu’cem Müfredat El Faz El-Kur’an. Beyrut.
Karamağaralı, B. (1976). “Anadolu’da XII-XVI Asırlardaki Tarikat ve Tekke Sanatı Hakkında”
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXI: 247- 284.
Koşay, H., Çetin, P. (1956). “Etnoğrafya Müzesindeki Alemler”. Etnografya Dergisi, 3:80-86.
Ögel, B. (1991). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Önder, M. (1966). “Selçuklu Ejderi”. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 8:2-4.
Öney, G. (1969). “Anadolu Selçuk Sanatında Ejder Fiğürleri”. Belleten, TTK, XXXIII,132:171-192.
Önge, Y. (1979). “Anadolu’nun Bazı İslami Yapılarındaki Alemler Hakkında”. I.Milletlerarası
Türkoloji Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliğler, I:814-827.
Sami, Ş. (1985). Kamus-ı Türki, c.I, İstanbul.
Taberî. (1987). Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk. Beyrut. III, 116.
Tarım, C.H.(1948).Tarihte Kırşehri- Gülşehri ve Babailer-Ahiler-Bektaşiler, İstanbul:Yeniçağ
Matbaası.
Tezcan, H., Tezcan, T. (1992). Türk Sancak Alemleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Uzunçarşılı, İ.H. (1988). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Yücel, E. (1975). “Türk Sanatında alem”, Türkiyemiz, 16.34-37.
366 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
FOTOĞRAFLAR
Fotoğraf no. 1
Fotoğraf no.2
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 367
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Fotoğraf no.3
Fotoğraf no.4
368 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Fotoğraf no.5
Fotoğraf no.6
Mevlevî ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi 369
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Fotoğraf no.7
Fotoğraf no.8
370 Gül GÜLER
Turkish Studies Volume 13/10, Spring 2018
Fotoğraf no.9
Fotoğraf no.10
Recommended