سقوط ساسانيان و شواهد تاريخي و باستان شناسي: سيد مهدي موسوي نيا

،شناسيوفصلنامة تحليلي ـ پژوهشي باستاند ايت مـيان رشــتهتاريخ هنر و مـطالعـا شناسيـتانمي دانشجويان گروه باسـمن علـانج ـجلةم

درســت مـگاه تربيــدانش 1389بهــار و تـابســتان ، سـومماره ــ، شدومال ــس

تومان 3000: بها

ل كشف ساساني، طال و نقره، مح ةسر اسب از دور :تصوير روي جلد .فرانسه لوور موزة: نامعلوم، محل نگهداري

هاي سال يك گاللك شوشتر، كاوش آرامگاه شمارة :تصوير پشت جلد .مهدي رهبر، عكس از هوشنگ ابري 1365

شناسيانجمن علمي دانشـجويان باستان :صاحب امتياز

دانشگاه تربيت مدرس سعيد اميرحاجلو :و سردبير مدير مسئول

سارا سقايي: مدير اجرايي

:تحريريههيأت .بيگيسجاد علي شكوه خسروي، موسي سبزي دوآبي، سارا سقايي،

: مشاوران ادمي ندوشن، دكتر عليرضا هژبري نوبري، دكتر فرهنگ خ

.دكتر سيدمهدي موسوي كوهپر، دكتر جواد نيستاني، دكتر حامد وحدتي نسب

سعيد اميرحاجلوبيگي، سجاد علي: ويراستاران سعيد نيكروز :بخش انگليسي

:همكاران اين شماره

پهلوان، ايرج رضايي، مصطفي دهاهللا اكبري گندماني، هيبت وحيد عسكرپور،عرب، حسنعلي اكبر عابدي، همايون رضوان،

فر،ميثم لباف خانيكي، دكتر يعقوب محمديميثم عليئي، عليرضا قادري، .دكتر عليرضا هژبري نوبري

دفتر گرافيك بلوط نريمان جعفري، :طراحي لوگو زهرا اميرحاجلو :طراحي جلد اين شماره

سارا سقايي :صفحه آرايي مهرگانانتشارات : چاپ

احمد، دانشگاه تربيت ع بزرگراه چمران و جالل آلتقاط تهران، :نشاني شـناسي،گروه باسـتان دانشـــكده علوم انســاني، مدرس،

شناسيانجمن علمي دانشجويان باستان [email protected] :پست الكترونيك

هاي ماليبخشي از هزينه هاي چاپ اين شماره، با حمايت

، دكتر موسوي كوهپر، دكتر نيستاني و هژبري نوبري دكتر .تأمين شده است نسبدكتر وحدتي .از ايشان سپاسگزاريم

توسط اعضاي هيأت داوران به ـ داوري مقاالت اين شماره بنا به موضوع،

.انجام رسيده استهاي پژوهش«الزاماً بيانگر رأي و نظر ندرج در اين مجله،ـ آراء و نظرات م

.مسئول مقاالت خود هستند نيست و نويسندگان،» شناسي مدرسباستان .با ذكر منبع آزاد است ـ نقل مطالب مجله،

.ـ نقد مطالب آزاد است

ت الف ...........................................................................................................................................................................................سخن سردبير ج ........................................................................................................................................................................................................سرآغاز مقاالت

1 ........................................................................................................ميثم لباف خانيكي: شناسي تاريخيهاي باستانـ خاستگاه و قابليت............................................................................ رادمهدخت فرجامي): كردستان عراق(ه قيزقاپان پژوهشي نو در گاهنگاري گوردخم ـ 7

17 .................................................................................................................كاميار عبدي: آنتيوخوس دوم و مسأله مشروعيت سلطنتي او ـ 26 .......................................پهلوان مصطفي ده :شناسيهاي باستان؛ با استناد به نظرات مورخان كالسيك و معاصر و يافته»دارا«ـ شهر 39 .................................................................... يبيگسجاد علي: شناسي در محوطه پارتي بيستونهاي باستاناز سرگيري پژوهش ـ 70 .................................................. حسين صبري: هايي در راستاي اهداف شاهنشاهي اشكانيـ بالشگرد؛ شهري شناخته شده يا پايگاه76 ................................................................ابوالفضل عالي و عليرضا خسروزاده :نشان زنجانقشالق؛ محوطة بزرگ اشكاني در ماهـ قلعه93 ..................................................................محمدحسين عزيزي خرانقي و ديگران :هاي نويافتة اليمايي در شمال خوزستانـ گورستان

110 ........................................................................ كوروش محمدخاني....: دژ كوه خواجه سيستان شناسانة تزيينات كهنـ بررسي باستان136 .............................................................................................ميثم فالح: انمحله؛ شواهدي از يك قلعه اشكاني در جلگه مازندرـ تپه گل146 ....................................................................................ياسر ملكزاده: هاي گمشده ساسانيهاي حماسة ملّي ايران در خداينامهمايهبن ـ 161 ........... عمران گاراژيان و ديگران ....:خانشناسي به منظور مستندسازي ساختارهاي معماري تپه قلعههاي باستانگزارش پژوهشـ200 ................................................... حسين حبيبي: شناسي و منابع مكتوبهاي باستانيابي و سير تاريخي آناهيتا بر اساس يافتهريشه ـ 212 ......................................................كريم عليزاده :ـ دربند، شهري براي دفاع؛ بازبيني ساخت و سازهاي دفاعي دورة ساساني در قفقاز223 ............. جلودارمحمداسماعيل اسمعيلي ...:زيع آب در آن شاپور و فناوري تأمين، انتقال و توانداز محيطي شهر ساساني گنديـ چشم247 ............................................................................................................................................تورج دريايي: شاپور در بنديانـ وه دستگرد ـ 249 ....................................................................ميثم نيكزاد : ارزيابي پيشنهادات ارائه شده دربارة بناي موسوم به معبد آناهيتا در كنگاورـ260 ..........................................................................................نيامهدي موسويسيد :شناسيـ سقوط ساسانيان و شواهد تاريخي و باستان گزارش كوتاه

270 ...............................................................................................ساسان سيدين: گزارشي كوتاه از آتشكده آذرجو دارابگرد؛ استان فارس ـ 274 .........................................................................................................................................................................: نامه مهدي رهبريزندگ شاگردان و همكارانش مهدي رهبر؛

278 .......................................................................................................................................................................................ميرعابدين كابلي ـ 280 ............................................................................................................................................رجبعلي لباف خانيكي: ـ رهبر؛ كاوشگر بنديان282 .......................................................................................................................جواد نيستاني: مكاهآوري يا نه، من از يادت نمي گرَم يادـ 283 .................................................................................................................فريعقوب محمدي:ـ مهدي رهبر؛ كسي كه جوانان را باور دارد284 .......................................................................................................................................عمران گاراژيان !:ـ رهبر؛ جناب آقاي مهدي رهبر287 .............................................................................................................نسبحامد وحدتي:ـ استادي از نسل قديم و همدل با نسل جديد288 ...............................................................................................................محسن قاسمي :شناسي خوشنامـ رهبر؛ معلّمي دلسوز و باستان290 .................................................................................................................بيگيسجاد علي:كلنگ طاليي شناسي باـ مهدي رهبر؛ باستان

1389شناسي مدرس، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان هاي باستان پژوهش

تان ی و با ر د وا یان و یوط ساسا نا

* نياسيد مهدي موسوي

)دانشگاه تهران ،شناسيباستان كارشناسي ارشدجوي دانش(

چكيدهآغـازين اسـالم رخ داد، از هـاي سـال سقوط دولت ساساني كـه در

هـاي زمينـه . آور و از سويي قابل توجه فـراوان اسـت جهاتي شگفتوط آن انيان قبل از ظهور اسالم آشكار و چگونگي سـق انحطاط ساس

به دست اعراب مسلمان با همكـاري در اوان تشكيل دولت اسالميدر بحـث . مرزنشينان جنوبي دولت ساساني، امري شايان توجه است

شكست و پيروزي ايرانيان و اعراب توجه به قواي نظامي ساسـانيان هـاي ها و پيروزيدرگيري با توجه به. و مسلمانان قابل بررسي است

ايرانيان بر دشمنان مرزي خود همچون روميان، كوشانيان، هپتاليان، امـا ايـن . كيداريان، پيروزي ايرانيان بر اعراب نيز دور از انتظار نبـود

، موضـوعي اسـت كـه ها چنـين نشـد نكته كه چرا نتايج اين جنگ .طلبدمي يبيشتر ةمطالع

ـ ـاس منـ ـاسـ بـر ،حاضر سعي شـده ةتـدر نوش اريخي و ـابع تمهمتـرين عوامـل به همراه ارائه آراء صـاحبنظران، شناسي،تانـباس

دروني سقوط ساسانيان از جمله تمركز شديد سياسي، رسـمي شـدن هــا و ت، نقــش موبــدان، قشــربندي اجتمــاعي، جنــگـديــن زرتشــ

.قرار گيرد و مطالعه مرزي و غيره، مورد بررسيهاي بروندرگيري

:كليديواژگان .شناسي، دينساساني، سقوط، اعراب، تاريخ، باستان

1مقدمهاني را ـزمـ ةهـا در هـر دور قوط دولتـت و سـعوامل مؤثر در شكس

هـاي طبقـاتي، پرسـتي، فاصـله توان در رواج فساد، دروغ، تجملميرواج خرافات در باورهاي مذهبي، گسست بـين حاكمـان و مـردم و

اعــتال و انقــراض ةعي در دو دورهــاي اجتمــاارزش. غيــره دانســتهـاي هاي آشكاري با هم دارد و هر گونه اعتـراض بـه ارزش تفاوت

حكومـت ساسـاني . زمان انقراض، با سـركوب شـديد همـراه اسـت با فروپاشي دودمان . خوبي از موارد فوق است ةوننم) م. 224 -652(

عـد ساز، وارد دوران بزمين در چرخشي سرنوشتاريخ ايرانساساني، تاز اسالم شد و حيات ديني، فرهنگي، اجتماعي و اقتصـادي ايرانيـان

سـقوط ةعمـد در اين مقاله، با تشريح داليل درونـي . متحول گرديدشـده در دترين نظريات مطـرح آراء صاحبنظران، جدي ةارائساساني و قبـل از پـرداختن بـه ايـن . مطرح و ارزيـابي خواهـد شـد ،اين باره

ساسـاني بـه ةاخر دورتار اجتماعي و سياسي اوموضوع، توجه به ساخ .منظور درك اين فضا ضروري است

1 * [email protected]

نياموسوي ٢٦١


تا )م. 590-627( از خسرو پرويز، شاهنشاهي ساساني )م. 632-652(يزدگرد سوم

تقسـيم ةدور توان بـه سـه فروپاشي شاهنشاهي ساساني را مي ةدور ةدورتـا آغـاز و ) م. 627-629(سلطنت قباد دوم ازاول، ةدور: كرد

طول كشيد كـه ايـن دوره را ) م. 630(دخت ساساني حكومت بوران ةدور. ناميـد » برادركشي و نقصان مشروعيت پادشـاه ةدور«توان مي

) م. 632م تا . 630(يزدگرد سوم است ةطنت بوران تا دورسل ازدوم، سـوم، ةدور. ناميـد » بنديدوران اختالف و دسته«توان آن را كه مي

دوران «توان آن را حكومت يزدگرد سوم است كه مي ةدورمربوط به ). 55: 1381دريايي، (ناميد » پادشاه سرگردان

ت بـه فتوحـات ـاني، خسـروپرويز نخسـ ـدر اواخر دوران ساسصغير نائل شد و تا مصر رسـيد، اي در قسطنطنيه و آسيايالعادهفوق

جـاه در اين دوره به دليل. اما پس از آن با سرعتي عجيب تنزل كردامـور ةرشـت العاده و اخـتالف ميـان خانـدان ساسـاني، و جالل فوق

خسروپرويز از سلطنت خلع شد و . مملكتي به كلّي از هم پاشيده شدم بـه پادشـاهي . 627بعد از او كواذ يا قباد دوم يا شـيرويه در سـال

از آن روز بنياد شاهنشاهي ساسانيان سـخت لـرزان و سسـت . رسيدن شاهزادگان ساساني، موبـدان و كـارگزاران بـزرگ شد، زيرا در ميا

: 1338نفيسـي، (مخصوصاً سپهساالران، اختالف شديد افتاد ،دولتتحكم كردن ـراي مسـاعد، بـاع نامسـيرويه نيز در اين اوضـش). 68هاي قدرت خـويش، شـانزده و بـه روايتـي ديگـر هفـده بـرادر پايهـ ش را به قتل رساند تا مدعي تـازه ـيخو اج وتخـت پيـدا اي بـراي ت

هاي حكومت را بيش از پـيش نشود، هرچند كه اين كار شيرويه پايهدر مدت چهار سـال و هفـت مـاهي كـه از آغـاز ،در مجموع. لرزاند

گذشـته ،آخرين شاه ساساني ،سلطنت شيرويه تا جلوس يزگرد سوم. يازده تن بر تخت لرزان شاهي سلطنت كردند) م. 632تا 627(بود

الطـوايفي شاهنشاهي ساسـاني شـبيه بـه نظـام ملـوك در اين دوره پيش از سقوط آنها شده بود، كـه در آن مقامـات محلـي و ،اشكاني

سرانجام . دهقانان بيشترين قدرت را به عنوان نخبگان كشور داشتنددر اين زمان كـار از . م به پادشاهي رسيد. 632يزدگرد سوم در سال

بود كه او ديگر نتوانست مانع كار گذشته بود و فساد به جايي رسيدههجـري، 16يزدگرد سوم از سال . انقراض سلطنت خاندان خود شود

به مدت چهارده سال گرفتار جنگ با اعراب بود و دائماً از اين شـهر گريخت و حتي با فرستادن سـفيري بـه و اين ناحيه به آن ناحيه مي

ر چين، از امپراطوري چين كمك خواست و پـس از شكسـتي كـه د استخر خورد، خانواده خود را به چين فرسـتاد و سـرانجام در همـين

در مرو به دست آسـياباني كشـته هجري 30ها در سال گرديبيابانكشته شدن آخرين پادشاه ساساني در اين آسياب، خود بهتـرين . شد

دليل است كه شاهنشاهي ساساني به كلي مقامي را كه در دل مردم به نقل ،در كتاب دينكرد). 69: همان(ده بود ايران داشت، از دست دا

:آمده استكوب از زرينهرگاه تنگـي و خـواري در همـه جـا پديـدار آيـد و پادشـاه را آن «

يـا خـود شايستگي نباشد كه با نيروي خـويش بـر آن غلبـه يابـد و چـون توانـايي . درد را نتـوان يافـت ةندارد و چار تيمار خلق ةانديش

گمـان يره شود و درمان آن را نيز نداند، پـس بـي ندارد كه بر درد چ ).223: 1343كوب، زرين(» خود به داد و عقل فرمانروايي نتوان كرد

فرمانروايي يزدگرد سـوم، ةرا در دورتوان ايران در مجموع ميبه نظام سلطنتي آلمان در قرون وسطي، يعني سـلطنت سـيار شـبيه

). 56: 1384دريايي، (كرد

سقوط ساسانيان ةدداليل عم تمركز شديد سياسي -1

هايي داشت كه در حكومت ساساني دو تفاوت عمده با ساير حكومتمركـز شـديد نخسـت ت . زمين حكمراني كردندرانباستان در اي ةدور

.ن دين زرتشت به عنوان دين رسمي كشورتعييي و ديگري سياس

و تمركـز دربارة مورد اول بايد گفت كه هرچند ما تصور دولتـ ةمديون هخامنشيان هستيم، اما شيو سياسي ساسانيان را ي حكمران

حكمراني ساسانيان داشـت و آن ةهخامنشيان تفاوتي اساسي با شيوآزادي است كه در آن دوره به ملل مختلف تحت فرمان هخامنشيان

چيزي كه تـا حـدودي ). 134-135: 1384گريشمن، (داده شده بود هـا مقدوني ةاما پس از حمل. وزي استل امرهاي فدراشبيه حكومت

به ايران و فروپاشي اساس حكومـت ايرانـي، شـاهد روي كارآمـدن حكومتي كه در سنّت سياسي مـا در دوران ميانـه، . اشكانيان هستيم

: 1365مسـعودي، (به حكومت ملوك الطّوايفي معروف شـده اسـت داشـتند در اين حكومت پادشاهان اشكاني اختيارات محدودي). 234

كردنـد هاي بزرگ، در ظاهر از حكومت مركزي اطاعت مـي و ايالتاين امر مشكالتي را براي جامعه ايراني به ). 345: 1384گريشمن، (

وجود آورده بود كه در اواخر حكومتشان بارهـا مـورد تهديـد جـدي با توجه به اين پيشـينه، در عصـر ساسـانيان . دولت روم قرار گرفتند

باني آن اردشير . ر شاهد تمركز سياسي در ايران هستيمبراي اولين با ةرا تحت حكومت خانواد بود كه سراسر ايران) م.226 -241(بابكان

. ساساني قرار داددر شاهنشاهي ساساني، شاه در عين حال كه خود يك فئودال

) بـزرگ مـالكي (ظاهر ضد فئودالي بزرگ بود، از نظر تمركز قدرت،ايـن تمركـز سياسـي هـر چنـد ). 102: 1374موسـوي، (نيز داشت

يافته بود و قواعدي چند براي حفظ آن وضع كـرده تمركزي سازمان .دي بستگي به اقتدار پادشاه داشتبودند، اما تا حدود زيا

٢٦٢ شناسيسقوط ساسانيان و شواهد تاريخي و باستان


مهرهـاي اداري و عالئـم شناسـي، همچـون هاي باستاندادهها، به وضوح ميـزان ايـن تمركـز را بـر اسـاس شده روي سكّهحكدريـايي، (كنـد ش تعداد القاب و عناوين روي آنها مشخص مـي افزاي

ها اني و شباهت بين مهرها و سكّهـبه اين ترتيب همس). 41: 1384در زمان خاص، نشان از تمركـز سياسـي خـاص دولـت ساسـاني و

گيري شاهان تفاوت و گوناگوني آنها، نشان از كاهش تمركز و قدرتهـاي باره، بر اسـاس سـكه در اين. محلي و كاهش نفوذ شاه است

شـود كـه ايـن مشاهده مي ،ساساني ةاواخر دور مربوط به ةشديافتهاي محدودي از ايـران حكمرانـي كردنـد و پادشاهان تنها بر بخش

گيـري و اتحـاد كه اين امـر از قـدرت اياالت بسياري مستقل بودنداز ). 64-65: 1381دريـايي، (ساسانيان در مقابله بـا اعـراب كاسـت ساسـاني از ةها در اواخـر دور طرف ديگر كم شدن خلوص اين سكّه

ركـود اقتصـادي . دارداوضاع بد اقتصادي اواخر ساساني پـرده برمـي دولت ساساني به عنوان عامل مهمي در ضعف و سـقوط آن مطـرح

).21: همان(گردد ميدهنـد، اتي ميياسي اطالعاريخي كه دربارة تمركز سابع تدر مناره شده كه در زمان پادشـاهان ضـعيف ساسـاني، طبقـات چنين اش

در ايـن . اشراف و بزرگان قدرت گرفتند و اين تمركـز كمرنـگ شـد حكومت اشكانيان از ياد آنها پاك نشـده بـود و ةز خاطرها، هنودوره

. داشـتند ها خود را به اشكانيان منتسب ميحتّي بعضي از اين خاندانساسـاني دودمـان قـارن، ةگ دوراي نمونه از هفت دودمـان بـزر بر

ــدپاهـســ(پهبد ـســورن و ســ ــ) ب ارتي داشــتند ـلقــب پهلــو يعنــي پهــاي اشــكاني در زمــان خانــدان). 96-97: 1386ســن، كريســتين(

هاي زراعي مت اعظم زمينـياسي، قسـاشكانيان، عالوه بر قدرت سايران را در اختيار داشتند، اما با تبديل حكومت غيرمتمركـز اشـكاني

كومت متمركز ساساني، قدرت آنها عمـالً توسـط شـاه محـدود به حدار براي حذف رقباي خـود، بـه هاي اين اشراف زمينتوطئه. شدمي

ثباتي كشور و نهايتاً سقوط ساساني مطرح عنوان عامل مهمي در بيشاره بـه در اين باره خانم پورشريعتي با ا). 157: 1380علوي، (است

هـاي ساساني، اختالفـات بـين خانـدان ةنبود تمركز سياسي در دوراشكاني و ساساني با يكديگر و دولت مركزي را در اواخر ساساني به ــد ــي كن ــرح م ــانيان مط ــقوط ساس ــي در س ــل مهم ــوان عام عن

)Pourshariati, 2008 .(

شدن دين زرتشترسمي -2شاهنشاهي ساساني كه با پيروزي اردشير بابكان مقابل اردوان پنجم

م تأسيس شد، از . 224در سال ،آخرين شاه اشكاني ،)م.216 -224(. همان آغاز، مشروعيت خود را از طريق ديـن زرتشـت كسـب كـرد

ان داد كه از لحاظ آگاهي خاندان ساسان به دين زرتشت به آنها امك. استخر و سپس بر سراسر فالت ايران مسلّط شوند ةسياسي بر منطق

نگجويان صوفي شمال آفريقا، يا از اين لحاظ شايد بتوان آنها را با جخاندان صفوي در ايران مقايسه كرد كه كار خود را نخست به شكل جنبشي مذهبي و بـه عنـوان رهبـران دينـي آغـاز كردنـد و سـپس

). 59: 1384دريايي، (فرماندهان جنگي شدند رسـد در اوايـل شاهنشـاهي ساسـاني بـين دربـار و به نظر مي

چنانكـه اردشـير بـه . وجود آمده باشدموبدان ائتالف مستحكمي به :دهـد به او چنين پنـد مـي ) م.241-271(هنگام انتخاب شاپور اول

نيـاز يكي از ديگـري بـي دين و شاهي قرين يكديگرند و ،پسر من«هر چـه . دين اساس شاهي است و شاهي نگهبان دين است. نيست

ي را اساس نباشد معدوم گردد و هرچه نگهبـان نداشـته باشـد تبـاه .)797: 1368نيا، رئيس(» گيرد

:فوق به گونه ديگري بيـان شـده اسـت در نامه تنسر نيز مورد اند و هرگز از هم جدا نشوند و ملك و دين هر دو به يك شكم زاده«

مينـوي، (» صالح و فساد و صحت و سـقم هـر دو يـك مـزاج دارد 1354: 53.(

اوايـل هـاي پهلوي و كتاب ةماندهاي به جاي در عموم كتاب، خداينامه، داسـتان اردشير بابكان، دينكرت ةاسالمي همچون كارنام

فردوسي، طبري، مسـعودي، اسـتخري، و دينـوري، ةدينك، شاهنامانحاء مختلـف بيـان و او را در همين نگاه مذهبي و ديني اردشير به

آيين قديم نمـودار ةنندكاءيك شخصيت ديني و سياسي و احي ةچهر .)26: 1352ي، اشراق(اند ساخته

شدن دين زرتشت در دوران شـاهان اوايـل رسميدر مجموع، ساساني، عامل مهمي در قدرت روحانيون و ضعف شاهان به حساب

روحانيون زرتشتي زير نظراز آنجا كه شاهان ساساني بايد از . آمدميحكومت داشته باشند، اين روند ةييد آنها را براي ادامگذشته و مهر تأ

تي به روحانيون داده بـود كـه خـود را در تمـامي مسـائل چنان قدردين، در تمام مسـائل سياسـي، ةكردند و به بهانحكومتي دخيل مي

ز ـاني نيـ ـهر زمـ . تندـتقيم داشـسالت مـاعي دخـادي و اجتمـاقتصديدنـد، بـا قـدرت تاي اهداف خـود نمـي ـشاه ساساني را در راس كه

ز تخت سـلطنت بـه زدايي خود، او را ابخشي و مشروعيتمشروعيتتاريخ ساسانيان سرشار از اين تنازعات بين شاهان و . كشيدندزير مي

در آثــار نويســندگان اســالمي كــه از روي متــون . روحــانيون اســتانـد، راف و طبقات بزرگ ساسـاني مـدون شـده ـساساني طرفدار اش

در ايـن متـون كـه عمومـاً . اي از اين تنازعات را ديدتوان نمونهميانـد، برخـي از تفكـرات روحـانيون زرتشـتي تـدوين شـده همسو بـا

پادشاهان اين سلسله را نيكوكار، معتقد بـه ديـن زرتشـتي، عـادل و

نياموسوي ٢٦٣


اعتقـاد بـه ديـن، ناعـادل و درستكار و برخي ديگر را گناهكـار، بـي هـاي خـود در بـاب نويسندگان اسالمي نيز نوشـته . داندگناهكار مي

اند و اين چنين اسـت كـه وشتهتاريخ ساساني را از روي اين متون نهــاي نوشــته ةان اســالمي شــبيه و در ادامــهــاي نويســندگنوشــته

براي نمونه در ايـن منـابع، يزدگـرد . ساساني است ةنويسندگان دورو فريبنـده ) گـر بزه(كار هرا به صفاتي از قبيل گنا) م.399-420(اول

خـان هـاي مور اند، ايـن در حـالي اسـت كـه در نوشـته خوانده) دبر(همزمان بـا ايـن پادشـاه، او را پادشـاهي نيكوكـار و داراي مسيحيِ

). 108: 1378نولدكـه، (انـد صفات مشخص انساني توصـيف كـرده اي نولدكه معتقد است چون يزدگرد اول پادشاه مقتدري بود كـه بـر

ممتاز با آنها وارد كشمكش شد و ةحفظ تاج و تخت از تجاوزات طبقهـاي مورخـان تسامح رفتار كـرد، در نوشـته نسبت به ساير اديان با

). 109: همان(ايراني چنين پادشاهي جلوه داده شد رسـميت يـافتن ةكه نتيجـ عالوه بر اتّحاد شاهان و روحانيون

دين زرتشت بود و در فوق نيز بـه آن پرداختـه شـد، در امپراطـوري ، ساساني اتحاد ميان روحانيون و ارتشيان نيز اهميت فراواني داشـت

ايرانشهر از لحاظ مفهومي توسط روحـانيون زنـده شـده ةانديشزيرا اين انديشه، در زمان ساسانيان به . گرفتبود و مورد حمايت قرار مي

عنوان سرزميني يگانه كه زير فرمانروايي شاهنشـاه و بـا رزمنـدگي در آغـاز تشـكيل . شـد، اهميـت پيـدا كـرد اشراف جنگجو اداره مي

اد براي بقاي دولت بسيار مهم بود، اما سپس به امپراطوري، اين اتحكه دين و شد، چنانتبديل يك اصل مسلم و بديهي در دين زرتشت

ناپذير از يكديگر تلقي شدند و اين اعتقاد پديد دولت دو ستون جداييحيـات دهـد، امـا در ةتواند ادامآمد كه هيچ يك بدون ديگري نمي

خود را بر ديگري تحميل كنـد ةخواست ارادواقع هر يك از آنها ميطــوالني بــر ســر قــدرت، بــه تضــعيف و ســقوط ةرزو همــين مبــا

روحـانيون زرتشـتي نـه ).147: 1384دريـايي، (شاهنشاهي انجاميد هـا و سـقوط دولـت تنها در به وجود آوردن اغتشاشـات و درگيـري

ةيك دين كامل زرتشـتي بـه تـود ةكه در ارائاند، ساساني مؤثر بودهگاه هيچ بدين گونه كه دين زرتشت. هاي زيادي داشتنداستيمردم كساساني يكدست، يكپارچه و يگانه نبـود و هـر قـدر دولـت ةدر دور

ساساني و روحانيت و منابع پهلـوي در نشـان دادن چنـين يگـانگي اوليه اسالمي، خالف آن ةمدارك دوراند، باز منابع مكتوب و كوشيده

تـوان سـه نـوع ديـن در مجموع مـي ).99: همان(دهد را نشان مي :زرتشتي را در زمان ساساني تشخيص داد

كه گرچه نـام زرتشـتي ؛مردم ةدين عام. 2 ؛دين رسمي دولتي .1هـاي نمونـه (داشت، ولي بر اعمال جادويي و سحرآميز متكـي بـود

اي جـادويي و مهرهـاي هها و پيالهشناسي اين اعمال، طلسمباستان

هاي مشـتركي بـا كه جنبه ؛مال ديني عمومياع. 3 ؛)تعويذ هستند ). 95-91:همان(مزدكيه داشت

انواع دين زرتشتي فوق در طول زمان حكومت ساساني تغيير و نگاه متفاوت بـه ديـن زرتشـتي را . تحوالت زيادي را به خود ديدند

. ساساني مشاهده كـرد ةو اواخر دور دين در اوايل ةتوان با مقايسميهنوز بقايايي از آيين مزديسم قـديم در ،ي ساسانيدر آغاز شاهنشاه

فارس مانده بود و شاهان نخست اين سلسله اگرچـه خـود زرتشـتي كـوب، زرين(نگريستند امحه ميـم مسـبودند، در اديان ديگر به چش

دين زرتشتي نيز در اوايل، آن مايه قدرت داشـت كـه ). 206: 1343انگيـزد و تـاريكي و هـا بر بتواند عشق به نيكي يا روشـني را در دل

دين، كـار وكوشـش بـود و بيكـاري، . ها محو كنداز جاناهريمن را تكليف آدمي آن بود كه در زندگي با .بود گريزينشيني و مردمگوشه

و رياضتي كه در اديـان ديگـر زهد. دروغ، زشتي و پستي پيكار كندن نيكـي و انسان قادر بود از ميـا . است، در آيين زرتشت در كار نبود

ديني . خواست انتخاب كند، يعني اختيار با انسان بودبدي آنچه را ميتوانسـت راه روشـني و كه چنين ساده و سودمند بود، به خـوبي مـي

بـراي نمونـه در ). 187 -188: همـان (پاكي را به مردم نشان دهـد شود كالم خود زرتشـت اسـت، كه گفته مي) ها، گاهانگات(ها گاث

زمان ساساني نبود، دينـي بـود ) ديوان(هاي دان و دئووهخبري از ايزساده كه مردمان را به كارهـاي نيكـي چـون كشـاورزي و سـاختن

كرد و جذابيت و گيرايي فراواني براي مردم ايـران جهان تشويق ميديني بود كه به مردمان آن زمان اميد به آينده و نگاه خـوب . داشت

ساسـاني تحـت تـأثير زروان كـه ةوراما در اواخر د داد،به جامعه ميسـن، كريسـتين (النّهريني دارد به جبر اعتقـاد پيـدا كردنـد منشأ بين

گدازي بود كه روح مزديسـني زهر جان ةاين به منزلو ) 332: 1386اعتقاد به جبر در اواخر ساسانيان مختص بـه . قديم را از پاي درآورد

ص زرتشتي نفوذ كرده زروان نبود، بلكه در اكثر اديان ديگر به خصودر اين باره اشـاره بـه تـأثير سـپهر و ). 212: 1343كوب، زرين(بود

. زروان است ستارگان كه در بعضي متون پهلوي راه يافته، از تأثيراتزرواني است كه در آن جبر به صـورتي ةيك رسال خردمينوي ةرسالد بـه مؤثر و دردنـاكي كـه رسـتم فرخـزا ةدر نام. جلوه داردآور يأس

برادرش نوشته است و آخـر شـاهنامه را بـر خـالف مشـهور چنـان زرواني را به ةاين عقيد انگيز كرده است، رنگ و نشانناخوش و غم

بدون شك اين جبرپرسـتي از اسـباب تـرس و . توان يافتخوبي ميشكست ايرانيان در آن روزگـار ةتزلزل سپاه رستم و از موجبات عمد

ايـن عـالم نـام و جـاه دارد و از مزيتـي آن كس كـه در . بوده استبرخوردار است اگـر بـه آنچـه دارد خرسـند باشـد و فزونـي نجويـد وسركشي نورزد، در جهان مينوي نيز همان مزّيت و همان نام و جاه

٢٦٤ شناسيسقوط ساسانيان و شواهد تاريخي و باستان


كه آن كس نيز كه در اين جهان دچار ناكامي چنان. را خواهد داشتنوشت را خواهد روزي است، البد در جهان ديگر نيز همان سرو تيرهكه در جهـاني ديگـر نيـز موافـق پس حفظ اين نظام طبقاتي . يافتزروان و مزديستان متأخر همچنان دوام خواهـد داشـت، هـم ةعقيد

برد و هم اميـد رسـتگاري را اميد كوشش در اين جهان را از بين ميرفتـه مردم رفته ةورت عجيب نيست كه عامدر اين ص. در آن جهانحفظ آن و در دفاع از آيين خويش، نوميد گشته باشـد و از اهتمام در

اسالم را بشارتي براي رهايي از اين دام بـدفرجام جـادويي شـمرده ).214-215: همان(باشند

كه گويا زمـان تـأليفش اواخـر » خردداستان مينوي« ةدر رسالـ ولي صورت فعلي آن متعلّـق بـه بعـد از اسـالم ساساني بوده است

:خوانيمـ چنين مياست

تـوان خرد كه به خرد و دانـايي بـا تقـدير مـي پرسيد دانا از مينوي«خرد پاسخ داد كه حتي با نيروي زورمنـدي و مينوي. ستيزه كرد يا نه

توان ستيزه كرد چه هنگامي كه تقـدير بـراي خرد و دانايي هم نمينيكي يا بدي فرا رسد دانا در كـار گمـراه و نـادان كـاردان و بـددل

» ودـشـ ا ـا كاهـل و كاهـل كوشـ ـدل و كوشـ رتر بـد ـر و دليرتـدلي .)22بند ،42 :1385خرد، مينوي(

:خوانيمدر متن ديگري از اين كتاب چنين ميوظيفه كشاورزان كشاورزي و آباداني كردن و تا حد امكـان جهـان «

).30بند ،48 :همان(» را آسايش بخشيدن و آبادان داشتن استاز را ساسـاني ةگـري دور زرتشـتي ةبا خواندن اين رساله فاصل

شويم، به آساني متوجه ميزرتشتة ليمذهب او . گـري عالوه بر تأثير ساير اديان به خصوص زروان بر زرتشـتي

فساد روحانيون نيز عامـل مهمـي در كمرنـگ ةلاواخر ساساني، مسأدر داشته و خـود بـه عنـوان عـاملي مهـم كردن دين در ميان عوام

در فصـلي از داسـتان ،بـراي نمونـه . مطـرح اسـت سقوط ساسانيانآن عيـوب از ديـدگاه . ه اسـت خرد به عيوب روحانيون پرداختمينويارتـداد، حـرص، غفلـت، مشـاغل : كتاب از اين قـرار اسـت ةنويسند

تجاري، اهميت بسيار به مسائل جزئي و بيهوده و سسـتي ايمـان در ).58بند ،67-68: همان(مسائل ديني

كيـف بنيادهـاي و ر مرتبط با نقش روحانيون در كمديگ ةلمسأهايي از كتاب اوستا در اواخر توان در حذف بخشدين زرتشتي را مي

نسك بود اما امروزه تنها 21اوستاي ساساني : ساساني مشاهده كردگاهي شخص بـه فكـر . هاي كوچكي از آن را در دست داريمبخش. ده اسـت ـساني نـابود شـ تر اوستاي ساافتد كه چرا قسمت بيشمي

ـ تيان را نميـنابود شدن كتب مقدس زرتش ب اعـراب ـتوان بـه تعصدر اين زمينه . دندشمرنسبت داد، زيرا آنها زرتشتيان را اهل كتاب مي

مـذهب كـه تحقيقـات جـامعي را دربـارة ،محقـق سـوئدي ،نيبرگ :ساساني انجام داده است نظر جالبي دارد ةزرتشتي دور

اوسـتا را در كتـاب هشـتم و نهـم ةهاي مفقودشـد قسمت ةخالص«ها اين نسك. يابيمدينكرت كه در عهد اسالمي نوشته شده است مي

هـا و انهـشامل مطالبي دربارة علم مبدأ، معاد، تكوين و بعضي از افستـوان گفـت ت است كه ميـقرائني در دس. اطير عامه بوده استـاس

خسـتين تسـلط اعـراب، ديـن هاي ناين زرتشتيان بودند كه در سده ؛فصـل اول : 1383، نيبـرگ (» خود را تا حدي اصالح و تغيير دادنـد

). 124: 1386سن، كريستيندر اين رابطه موبدان وقتي ضعف زرتشت را نسبت بـه اسـالم

تا و حذف خرافات زدند كه سنجيدند، دست به تهذيب و تلخيص اوساز آن دفـاع كننـد تند ـمجادله عليـه عباسـيان نيـز توانسـ ةدر معرك

ول ـان ديگــر اصـــدر مواجهــه بــا اديــ). 186: 1343كــوب، زريــن(چنان مورد تهديد قرار گرفته بـود كـه ساساني آن ةگري دورزرتشتي

در كتاب دينكرت اشاره شده كه خسروپرويز هوشيارترين موبـدان را فرمود تا تفسيري نو بر كتاب اوستا بنويسند تا مجدداً اصول ايمـاني

،يكي از ايـن اديـان ). 373: 1386سن، كريستين(ويي بخشند را نيررفتـه رواج تمـام يافـت و ديـن اسالم رفته زبود كه قبل ا مسيحيت

زرتشت را در بين طبقات دردمند و حتّي بين اشراف پس زد و شـايد ،يافـت، كليسـا خـود اگر اسالم در آن روزگاران بـه ايـران راه نمـي

).178: 1343كوب، زرين(كرد ها را ويران ميآتشكدهرسـد كـه همزمـان بـا رواج و در اين رابطه چنين به نظر مـي

شـدن نقـش معنـوي و ترش خرافات در دين زرتشت و كمرنـگ گساي جديد دين يا ايدهمردم و روحانيون، اگر ةآن در بين تود اعتقادي

هور ـانيان ظـ ـدر اواخـر ساسـ ) ون مـزدك ـهمچ(ن ـزمياز دل ايراندر اثبات ايـن . افتادوند سقوط ساسانيان به تأخير ميكرد، شايد رمي

هاي ديني اواخر ساسـاني و مدعا توجه به ميزان خرافات و جادوگري ةاز آن از يـك طـرف و نقـش ديـن و ايـد دلسردي مردم و بزرگان

جديد در ميزان روحيه و استقامت و بردباري مردمان ايـران در برابـر . يگر، حائز اهميت فـراوان اسـت فشارهاي مادي و معنوي از طرف د

در اين باره توجه به نقـش مـزدك در بهبـود وضـعيت اقتصـادي و .ضروري استاجتماعي ساساني

تـرين مقـاطع زمـاني تـاريخ جنبش مزدكي در يكي از حساسوقت قرار گرفت كه در مدت ةچنان مورد توجه جامع ساساني آغاز و

ساساني پراكنـده و در زمان كوتاهي، تفكر مزدكي در سرتاسر قلمروهرچنـد . بسيار مؤثر بـود ادي و اجتماعي جامعهكم كردن فشار اقتص

نظمـي در انيون و بـي كردن قدرت پادشاه، اشراف، روحـ يل كمبه دلاگر جنبش مزدكي و يا جنبش فكري . جامعه، به سرعت از بين رفت

نياموسوي ٢٦٥


گرفـت، از يـك طـرف در مشابه ديگري در اواخر ساساني قدرت ميافزايش روحيه و بردباري مردم ايران در برابر مشكالت مؤثر بـوده و

توانست به عنوان عامل مهمـي در بهبـود شـرايط از طرف ديگر مي .مؤثر باشد آن زمان، و اجتماعي جامعه صادياقت

برخي اصالحات و اقدامات شاهان ساساني -2شـت، يـك سـري شدن ديـن زرت مركز سياسي و رسميعالوه بر ت

گرفتـه در روزگـار ساسـاني، شكل اجتماعيِـتغيير و تحوالت سياسياقتصـادي و در ــ ياسيـادهاي سـ ـب بنيي در تخريـش مهمـخود نق

يكي از ايـن تحـوالت . سقوط ساسانيان داشته استنهايت ضعف و هـاي بنـدوباري به عنوان عامل مهمي در افزايش اغتشاتات و بي كه

تقسيم شاهنشاهي به چهار ايالت و ظهور اواخر ساساني مطرح است، كشـور ايـران بـه دليـل . استدهقانان در سياست و اقتصاد ساساني

طول تاريخ مورد توجـه موقعيت استراتژيك و خاص خود، همواره دربـا توجـه بـه ايـن . و هجوم اقوام و ملل مختلفي قرار گرفتـه اسـت

سپهبد كه آن را ، در زمان ساسانيان، انوشيروان منصب ايراناتواقعيهاي امروزي مقايسه كرد، حذف كـرد و جنگ دولت رتوان با وزيمي

ود براي حفظ سرحدات كشور از تجاوز بيگانگان چهار سپهبد به وجـ تـوان در زمـان قبـاد اول ايـن تقسـيم را مـي ةهاي اوليزمينه(آورد

و امور نظامي ايران را تحت نظارت اين چهـار سـپهبد ) مشاهده كرداز اين قرار كه سپهبد شرق، افـواج خراسـان و سگسـتان و . قرار داد

كرمان را به فرمـان خـود داشـت، سـپهبد جنـوب، افـواج پـارس و افواج غرب را تا سرحدات دولـت بيـزانس و خوزستان، سپهبد غرب،

سپهبد شمال، افواج و ممالك ماد بزرگ و آذربايجان را در زير حكم اگرچـه برخـي از ). 289-290: 1386سن، كريستين(خويش داشتند

قسـيمات از جملـه مهرهـا، ت ،ايـن دوران شناسـي هاي باسـتان يافتهگـري همچـون هـاي دي دهـد، امـا داده فوق را نشان نمـي ةچهارگانحكومـت قبـاد اول ةبـه چهـار بخـش شاهنشـاهي در دور ها، سكه

تـوان دربـارة علـت توضيحي كـه مـي . كنداشاره مي) م.498-487(ايـن چهـار ها ارائه داد اين است كه ها بين منابع ادبي و كتيبهتفاوت

ـ اي زرتشتيان از جهان است كفهم اسطوره ةبخش بر پاي تصـور اه بدر ). 37: 1381دريـايي، (سـوئي دارد از گيتـي، هـم هـا النهرينـي بين

بـه جـاي هـاي در متون و سكّه ،توضيح مطلب فوق بايد اشاره شودساساني به چهاربخش شدن شاهنشاهي در زمان قبـاد ةمانده از دور

حالي اسـت كـه مهرهـاي بـه و انوشيروان اشاره شده است، اين دروليـد و در سراسـر قبلـي ت ةيوـ، همچنان بـه شـ همزمان ةجاي ماند ،در ايـن رابطـه . ده اسـت ـشع ميـكل توزيـاهي به يك شـشاهنش

توان ضرورت اين تقسيمات را نيازهاي نظامي و دفاعي دولت در مي

در تأييد اين نظر، نگاهي به تـاريخ سياسـي ساسـاني در . نظر گرفتاست ل ضروريزمان قباد او. يان در شـرق ها و منازعات قباد با اعراب در جنوب، هپتالجنگ

سـاخت كـه و بيزانس در غرب، ايجاد تدابير دفاعي را ضـروري مـي . دكرفوق مشاهده ةتوان در تقسيمات نظامي چهارگاننمود آن را مي

اين چنين است كه با وجود تقسـيم شاهنشـاهي بـه چهـار بخـش، ) توان در مهرها مشاهده كردكه نمود آن را مي(سيستم اداري دولتي

در باب مهرشناسي ساساني . قبلي ادامه يافته است همچنان به روالشـدن شاهنشـاهي در يا عدم ارتباط مهرهـا بـا چهـاربخش و ارتباط

تـرين تحقيـق در بـاب زمان سلطنت قباد بايـد اشـاره كـرد؛ جـامع و ) Gignoux, 1974(مهرهاي ساسـاني در كارهـاي فليـپ ژينتـو

ةبـا مطالعـ ،ايـن دو . شـود ديده مي) Gyselen, 1989(ريكاگيزلن مهرها و اثر مهرهاي به دست آمده از سراسر شاهنشـاهي ساسـاني،

انـد ساساني را بازسازي كرده ةدورجغرافياي اداري ،به بهترين شكل ةهاي به جاي مانده از دوراند كه برخالف متون و سكهو نشان داده

قبـاد و انوشـيروان ةنشاهي در دورساساني كه چهاربخش شدن شاهدهد، سيستم اداري ساساني همزمـان بـا ايـن تغييـرات ميرا نشان

شناسي كه هاي باستاناز ديگر داده. كرده استهمانند قبل عمل ميتـوان بـه كنـد مـي اني به ما كمـك مـي ـاي اداري ساسـدر جغرافي

ها اشاره هاي روي اشياء هنري همچون ظروف، مهرها و سكهنوشتهيـت جغرافيـاي اداري اواخـر هـا در درك ماه اين نوشته ةمطالع. كرد

ود درك بهتـري از ـشـ ر بـوده و همچنـين باعـث مـي ـساساني مؤثاقتصادي، روابط مذهبي، جنسيت و مرام سـلطنتي هاي فعاليتحوزه

، ايـن در مجمـوع ). 20: 1381دريـايي، (شاهنشاهي داشـته باشـيم ، هر چند در زمان انوشيروان مفيد واقع شد، ولـي هتقسيمات چهارگان

هاي بعد نه تنها باعث تمركز حكومت مركزي نشد، كه هـر اندر زمكدام دم از استقالل زده و دردسـرهايي را بـراي حكومـت مركـزي

اين سياسـت انوشـيروان بـه تبـاهي امتيـاز و حقـوق . درست كردندـ ت تمركزگرايـي، ـيش گـرفتن سياسـ ـسلطنت انجاميـد، زيـرا بـا پ

و ديـوان، بـه دسـت هاي قديم بر افتادنـد و دسـتگاه اداري خاندانايـن قدرتمنـدان نوخواسـته . مالكـان افتـاد هاي جديد بزرگخاندان

نيز خواهان آن بودند كه زور و قدرت خـويش را بـر ضـد ) دهقانان(دهقانـان از ).103: 1374موسـوي، (دستگاه سلطنت به كـار گيرنـد

دادند و دولـت قرن ششم ميالدي ستون فقرات دولت را تشكيل ميآوري آنها هـم مسـئول جمـع . داران كوچك وابسته شدبه اين زمين

اين امر سرانجام . اورزان و هم در خدمت ارتش بودندـات از كشـماليداران محلـي كـه زمـين چنـان . به نوعي سياست عدم تمركز انجاميد

تر از منافع دولت ساسـاني ديدنـد و هنگـامي كـه منافع خود را مهم

٢٦٦ شناسيسقوط ساسانيان و شواهد تاريخي و باستان


ردند، آنان حاضر شـدند جزيـه اعراب مسلمان شروع به فتح ايران كبپردازند تا در قدرت بمانند و به همـان وظـايف خـود بـراي اربابـان

تـوان به عبارت ديگـر مـي ). 165: 1384دريايي، (جديد ادامه دهند انگاشت كه با وارد آمدن ضربات سنگيني بر تبليغات شاهنشـاهي در قرن هفتم و فتوحـات اعـراب مسـلمان، تغييـر و تحـول مهمـي در

حتـي » نظام«نهادها و تأسيسات و مقامات شاهنشاهي پديد نيامد و اين موضـوع . در زير فرمانروايي حكام مسلمان به كار خود ادامه داد

را پذيرش نظام اداري ايران و كاركنان آن توسـط خلفـاي اسـالمي يـابي در مجمـوع، سـير صـعودي قـدرت ). 48: همان(كند تأييد مي

تمركـز ساساني، عامل مهمي در سياست عدم ةدهقانان در اواخر دورايـن . سياسي و توجه بيشتر به منافع خود در قياس با منافع ملّي شد

اعراب به ايران، براي حفظ منافع خود بـه ةدهقانان همزمان با حملدولت ساساني پشت كردند و با قبـول حاكميـت مسـلمانان، از يـك

ز طرف ديگر نقـش طرف عامل مهمي در فروپاشي نظام ساساني و ا .سياسي ساساني به مسلمانان داشتندـظام ادارياساسي در انتقال ن

يكي ديگر از نتايج اصالحات زمان انوشـيروان، پديـدار شـدن در صـورتي كـه از خـانواده ؛كه ادعاي پادشاهي كردنـد كساني بود

. ساسان نبودند و اين امر تا پيش از عصـر خسـروان سـابقه نداشـت دائـي ) رستم(وبين، از دودمان مهران، سپس وستهم نخست بهرام چ

بخشي از سپاه ايـران ةشهربراز فرماند ،خسروپرويز و در اواخر) خال(ها، در زمان خسرو پرويز ادعاي تاج و تخـت كيـاني در نبرد با رومي

هاي بزرگـان نظـامي راه را بـراي ها و خودسريهمين جنگ. كردندن بـردن تمركـز بزرگان و از بـي طبقات اشراف و ةگيري دوبارقدرت

.ساساني فراهم كرد ةسياسي در اواخر دوربعضي مورخان نيز بر اين باورند كـه پـس از تصـرّف يمـن در

ي روم و تجـار ةجاد م،.572به سال ) م.531-579(زمان انوشيروان هند كه از طريق شهرهاي يمـن و مكّـه، ادويـه و ابريشـم و سـاير

ن و هند بـه كشـورهاي اطـراف مديترانـه كاالهاي تجارتي را از چيمكـه و ويژهبه ،كرد، تغيير جهت داد و بر اقتصاد عربستانحمل ميسـران . شـدند ربه سخت وارد شد و روز به روز فقيرتر مـي ـمدينه ض

هـاي هاي خارجي و تصرّف سرزمينبه جنگ ،مكّه براي رفع بحرانبـراي . اقدام كردنـد رو سوريه به ايران،هاي كاروانواقع در مسير راه

ةي بـراي شـبه جزيـر رسيدن به اين مقصود، ايجاد يك اتحاد سياس ةترين راه وصول به آن، اتّحاد عقيدتي همعربستان الزم بود و آسان

اقوام عرب بود كه ظهور پيامبر بزرگ اسـالم بـدان تحقـق بخشـيد ). 6-7: 1364اشپولر، (

ـ يكي ديگـر روان كـه در انوشـي ةاز نتـايج تقسـيمات چهارگاندرازمدت به عامل مهمي در سـقوط ساسـانيان تبـديل شـد، كوتـاه

و اختصـاص درآمـد ) Jafari, 1989: 112(داران كردن دست زمينرغم اينكـه ايـن علي). 40: 1365مسعودي، (شاهي بود ةآن به خزان

و به ) 29: 1367لسترنج، (مدت باعث رونق كشاورزي اقدام در كوتاهو بيسـت ميليـون درهـم از درآمـد ششصـد دست آمـدن چهارصـد

بـا ضـعف امـا ) 14: 1370بـه، خردادابن(ميليوني دولت ساساني شد ساساني، كشـاورزي ساسـاني افـول ةحكومت مركزي در اواخر دور

ـ كرد و تاًثير زيادي ضـعف ،شـاهي و در نتيجـه ةدر كم شـدن خزان ).Hodgson, 1974:201(نظامي و سقوط ساسانيان داشت

ر اقدامات شاهان ساساني كه در سقوط شاهنشاهي مؤثر از ديگنشانده ساسـاني اشـاره توان به برداشتن حكومت عرب دستبود مي

تا قبل از برداشتن حكومت حيره در حـد مـرزي بـين ايـران و . كرداحتمـالي ةه عنوان سپري دفاعي در برابر حملاعراب، اين حكومت ب

آن در زمـان خسـروپرويز، در كرد و بعد از برداشـتن عمل مي اعرابعليه يكـديگر وارد اي نه چندان دور، اين دو حكومت مستقيماًآينده

پيكار شدند كه در نهايت باعث شكست و سقوط حكومـت ساسـاني .شد

اختالفات مذهبي -3

ساساني، چه بـين فـرَق ةاخر دوردر او گرفتهاختالفات مذهبي شكلهمزمـان و سـاير اديـانِ مختلف زرتشتي و چه بين دين زرتشـتي و

زدن بـه دامـن اختيارات نامحدود موبـدان، عامـل مهـم ديگـري در .اغتشات و ضعف و نهايتاً سقوط ساسانيان بود

همين فشار و اختيارات نامحدود، مردم از آيين زرتشـتي پيِدر ) 50:تـا الهامي، بي( ديني غير از دين اشراف شدند گريزان و خواهاناعم از مسيحيت، مانويت و مزدكيه كـه در برابـر ايو به هر انديشه

،از سوي ديگـر . گرايش يافتند ،افراشتظلم دستگاه حاكم قد بر ميبازتاب اين گرايش به صورت حمايت بيشتر حكومت ساساني از دين

ولي بايـد بـدانيم كـه ). 98: 1374موسوي، (شد زرتشت متجلي مي موبدان ةطبق ي اخالقيسقوط ساسانيان بيشتر ناشي از انحطاط نيرو

.)624: 1356راوندي، (عمال زور و فشار فاتحان بود تا ا زرتشتيساساني بايد اشاره كرد كه ةخر دوراوا دربارة اختالفات مذهبي

هـاي مختلـف دوره بـين فرقـه ايـن گذشته از اختالفي كه در اواخر ةپـنج فرقـ شـود، ديده مي) زرتشتيان، كيومرثيان، زروانيان(زرتشتي

به ةكتيببا نگاهي به . هاي فوق اختالف داشتندبا فرقه مذهبي ديگرتـوان جاي مانده از كرتير در نقش رستم مورد فوق را به وضوح مـي

در اين كتيبه، كرتير به عنوان شخصـيت مهـم دينـي . مشاهده نمودكشور، با افتخار از سركوب اديان غيرزرتشـتي شاهنشـاهي ساسـاني

مـورد . كنـد را ناجي دين زرتشتي معرفي مـي گويد و خودسخن مي

نياموسوي ٢٦٧


هاي مذهبي بين ديـن زرتشـتي و سـاير فوق به وضوح از كشمكشدارد، كـه ظـاهراً بـا ساساني پرده برمي ةاز اوايل دور ن،همزما اديانِ

اساني، تا اواخر اين دوره ـاندكي گسست در زمان برخي از شاهان سمـذهبي زمـان ساسـاني هـاي از جمله فرقه. يابدان ادامه ميـهمچننخست يهود كه بيشتر در خوزسـتان : توان به فرَق زير اشاره كردمي

ــد ــدان و اصــفهان بودن ــتر در . و هم ــه بيش ــران ك دوم نصــاراي ايسـنتوري تقـ بودنـد و از طري اصفهانو النهرخوزستان، ري، ماوراء

در همـان آغـاز ،م. 228سوم مانويان كه در سال . كردندپيروي مياين دين هـر چنـد ). 70: 1337-38نفيسي، (يان پديدار شدند ساسان

كه محسناتي چون تأليف بين اديـان و روح عرفـاني داشـت، امـا در شد و بـه هايي در زمان ساسانيبنديعوض سبب كشمكش و دستهيادگـاري، (هاي نامطلوب منتهي گشت خصومت و عداوت و تعصب

م در ايران ظاهر شـد . 497چهارم مزدكي كه در سال ). 31: 1352در شاهنشاهي ساسـاني كسـاني كـه بـه ). 70: 1337-38نفيسي، (

طبقات ممتاز تعلق نداشتند، مجبور بودند به هر نوع خدمت تن دهند ، به همين دليل در هنگام ظهور مـزدك )421: 1367پيگولوسكايا، (

هـاي كمرشـكن بـه او پيوسـتند كشاورزان در اعتـراض بـه ماليـات فرجام نهضت مزدكي نيز چيزي غيـر از قتـل ). 174: 1354ايوانف، (

با وجود اين، برخي ). 31: 1352يادگاري، (سروساماني نبود عام و بينويسندگان گرايش ايرانيان به اسالم و عدم مقاومت جمعي آنان در

ساسـاني ةاز و فرود اين نهضـت در اواخـر دور مقابل اعراب را در فركـه در همچنين، روي قطعه سـفالي ).183: 1380علوي، (بينند مي: قلعه در تركمنستان يافت شده، دربارة مزدك نوشته شده استـارك

سوگند دروغ خورد، اما يك موبـد نبايـد دروغ بگويـد و ) مزدك(او « .)42: 1384دريايي، (» ...مرد

ساساني در شمال شـرقي ةجم بودائيان كه از همان آغاز دورپن . )70: 1337-38نفيسي، (ند ايران پديد آمده بود

آن زمـان نيـز از اديـان ايرانـي طور كه اشاره شد زروان همانگري گذاشت و است كه در اواخر ساسانيان تأثيرات ژرفي بر زرتشتي

باعث اعتقاد به جبر مطلق و طالع كـور شـد و مـردم را از زنـدگي و چـه گفـت آن دين زروانـي مـي . همت و عزم و اراده مأيوس ساخت

طـالع و از اراده ةهد شد و ما بشر نيستيم مگر بازيچدني است خواش ).31: 1352يادگاري، (آيد اي به دست نميو كوشش ما اندك نتيجه

.»ما لعبتگانيم وفلك لعبت باز« :و يا به قول خيام 531-579(نفوذ افكار فلسفي نوافالطونيان در زمان انوشيروان

ن عقايـد دينـي زمـان ساسـانيان سست كرد درنيز تأثير فراوني ) م. ). 31-32: همان(داشت

تنازعات مرزي -4هـاي مـرزي همچـون ساسانيان بـا حكومـت ها و تنازعاتدرگيري

كوشانيان، هپتاليان، كيداريان، اعراب و به ويژه روميان، تأثير زيـادي در ضعف نظامي و افول تدريجي ساسانيان داشت و به عنوان يكـي

از زماني كـه اشـكانيان در . سقوط مطرح است ةدعمديگر از عوامل النّهـرين را تصـرف كردنـد و از سـوي ديگـر زمان مهرداد اول بـين

ها را در آسياي صغير بر انداختنـد، دو دولـت ها بقاياي سلوكيروميبزرگ آن زمان يعني ايران و روم با هم همسايه شدند و ارتباط آنهـا

پس از مدت زمان كوتاهي بـه اين همسايگي . از اين زمان آغاز شد ةهاي كوتـاهي تـا پايـان دور هاي طوالني انجاميد كه با وقفهجنگ

شدت گرفت هادر زمان خسروپرويز، اين جنگ. ادامه داشت ساسانيكه به خستگي و ضعف هر دو حكومت انجاميد و راه را براي تسـلّط

. اعراب بر دو دولت بزرگ ايران و روم فراهم ساختبندي خود از علـل سـقوط ساسـاني بـا نيز در جمعكولسينكف

هـاي الـسـ « :دـنويسـ ن ميـازعات مرزي چنيـش تنـأكيد بر نقـتهـاي طبيعـي كننده و ناكام با بيزانس، مصيبتپي جنگ خستهدرپي

انـدازه ، ضـعف بـي )هاي آبيـاري شدن شبكهطاعون، قحطي، ويران(باري نمودار شد دولت مركزي شاهنشاهي كه در كودتاهاي پياپي در

و گسترش روزافزون ناخرسندي مردم، راه ايـران را بـر اسـتيالگران ).227-226: 2537كولسنيكف، (» بيگانه باز كرد

اين چنين بود كه لشكريان اسالم هنگـامي كـه بـه سـرزمين ايران نزديك شدند، كمترين مـانع مـادي و معنـوي در برابـر خـود

. لت مقهـور مسـلمانان شـد نديدند و حكومت ساساني با كمال سهويعني همزمان با ضعف حكومت مركزي در اواخـر ساسـاني، اعـراب

. معنوي برخوردار بودند ةپشتوان هم از قدرت مركزي و هم ازتوان علت اساسي و معنوي پيشـرفت اسـالم و از در نتيجه مي

: ميان رفتن تمدن ساساني را چهار دليل اساسي ذيل دانستامتياز طبقاتي را در ايـران از بـين بـرد و باعـث حكومت اسالمي .1

.رعايت مساوات در ميان طبقات و نژادهاي مختلف شدهاي معين و طبقـات معينـي تعلـق حق مالكيت را كه به خانواده. 2

.داشت همگاني كرددخالت موبدان در زندگي اجتماعي و مخصوصاً در نكاح وراث كه . 3

ده بود، از ميان برد و احكام نكـاح زندگي را بر مردم بسيار دشوار كروراث را بسيار ساده كرد و ناسخ و منسوخي را كـه در ميـان بـود از

.ميان بردهاي مذهبي در ايران چون نصارا و يهود كه اسـالم آنهـا را اقليت. 4

ساسـاني آزاد شـدند و ةهـاي دور دانست، از شـكنجه اهل كتاب مي

٢٦٨ شناسيسقوط ساسانيان و شواهد تاريخي و باستان


هـاي كـارگزاران سـختگيري هاي ديگر تنها بـه دادن جزيـه از فرقه ). 71: 1337-38نفيسي، (دولتي معاف گشتند

در ايام ورود اسالم به ايران، مراكـز شـهري نخسـتين نـواحي اولـين بـار توسـط مردمـان ،فـوق د كه آن را پذيرفتند و مـوارد بودن

تـا امـروز نيـز .شهرنشين شاهنشاهي ساساني مورد قبول واقع شـد ر دهـات و نـواحي دور از شـهر هـا جماعت غيرمسلمان در ايـران د

كه اسالم در شهرهاي اصلي پذيرفته شد و كنند، در حاليزندگي مي ). 43- 44: 1381دريايي، (عامل ايجاد آنها گشت

كـه شناسـاني نويسـان اروپـايي و ايـران با نگاهي به آثار تاريختـوان انـد، مـي هـا و مقـاالت فراوانـي نوشـته ساسانيان كتاب ةدربار

هـا و تـاريخ سياسـي و ه كرد كه بيشتر آنها بـه شـرح جنـگ مشاهداند و دربارة مباحث اقتصادي و اجتماعي به نظامي آن روزگار پرداخته

هـاي گذشـته بـه اند، چرا كه در دورهصورت بسيار كوتاه اشاره كردهبه همين دليل اسـت كـه . انداعتنا بودهاين دو مبحث مهم تاريخ بي

ةاي دوربينـيم بـدون هـيچ مقدمـه اگهان مين موجود،هاي در كتابرسد و تمدن ساساني منقرض و تمدن اسالمي ساساني به پايان مي

.شودبا كمال آساني و سادگي جايگزين آن مي گيرينتيجهحكومت ساساني دو تفاوت عمـده بـا سـاير ،طور كه اشاره شدهمان

سياسـي و ي تمركـز شـديد يك: هاي دوران تاريخي ما داردحكومتبـا .كردن دين زرتشت به عنوان دين رسـمي كشـور ديگري رسمي

كنـيم كـه هـم ساساني مشـاهده مـي ةنگاهي مختصر به اواخر دوركشـور ادعـاي ةكسي در هـر گوشـ هر بين رفت وتمركز قدرت از

ن اني كه ديل عهد ساسو هم اين كه بر خالف اواي كردل ميتقالاسـ ن زرتشار ديداد و در كنردم ميتري به مت آزادي بيشزرتش ان ت ادي

پرداختنـد، در پايـان ديگري چون مانويت به راحتـي بـه تبليـغ مـي . اي آميختـه شـد شاهنشاهي ساساني اين دين با عقايد و افكار تـازه

قـدرت ةه هنگامي كه حكومت ساساني دو پايبنابراين طبيعي بود كاز دست داده بود، به يعني تمركز سياسي و مشروعيت ديني را ،خود

سـر نيـز آساني نه تنها در برابر اعراب كه در برابر هر قـوم ديگـري ش موبـدان و ـنقـ ،در كنـار دو عامـل فـوق . آوردمـي دليم فروـتس

ي، چگونگي ارتباط حاكمان هاي اجتماعروحانيون زرتشتي، قشربنديمـرزي، هـاي بـرون ها و درگيـري مالكان و روحانيون، جنگبا بزرگ

گيـري دهقانـان در سيم شاهنشاهي به چهار ايالت، ظهور و قدرتتقسياسـت و اقتصــاد، فســاد روحـانيون، گســترش و رواج خرافــات در

سـاني بايـد باورهاي مذهبي و تحريف دين را نيز در سير نزولـي سا شناسـي بـراي باسـتان هـاي حجم محدود داده رغمعلي. كرد لحاظ

هـاي ف سفال، مهرهـا و سـكه اواخر ساساني، با كش ةبازسازي جامع ةتوان تاحدودي در بازسازي جامعميمربوط به اين زمان، ةشديافت

با كمك همين . اظهارنظر كرد ،هاي اجتماعي سقوطساساني و زمينهتوان ميزان تمركز قـدرت را در ادوار مختلـف مشـاهده و ها ميداده

ر ايــالتي در روزگــا ةگانــهمچنــين ســرنخ هــايي از تصــميمات چهارهـاي بنـدي داده با جمع. انوشيروان و بعد از انوشيروان به دست آورد

توان شناسي و اطالعات تاريخي مرتبط با سقوط ساساني، ميباستانبه اين نكته اشاره كرد كه سقوط را بايـد بيشـتر ناشـي از انحطـاط

درايتـي اشـراف و بزرگـان دانسـت، تـا نيروي اخالقي موبدان و بي .ر فاتحان مسلماناعمال زور و فشا

كتابنامه

فارسي) الفچانلو، چـاپ اول، حسين قره ة، ترجمالمسالك و الممالك .1370 ابن خردادبه، -

.نشر نو: تهران

حسـين سيروس ايزدي و ةترجم ،تاريخ ايران باستان .1359، ايوانف و ديگران - . دنياي چاپ: تحويلي، تهران

جـواد ة، ترجمـ ان در قرون نخسـتين اسـالمي تاريخ اير .1364، داشپولر، برتول - .علمي و فرهنگي: تهران ،فالطوري، چاپ دوم

، بهمن هنر و مردم، »مباني دين در حكومت ساساني« .1352اشراقي، احسان، - .25 -31: ص، ص137و136شماره ، و اسفند

.كانون نشر حديد: ، تهرانايران و اسالم. تالهامي، داوود، بيا -

فر، چاپ دوم، مرتضي ثاقب ة، ترجمشاهنشاهي ساساني .1384، ـــــــــــــ - .ققنوس: تهران

و ) افينظام مـ (منصوره اتحاديه ةم، ترجسقوط ساسانيان .1381، دريايي، تورج - .تاريخ ايران: تهران ،لوفرحناز اميرخاني حسينك

: ران، جلد اول، چاپ چهارم، تهـ تاريخ اجتماعي ايران .1356راوندي، مرتضي، - .اميركبير

بخـش (تاريخ ايران از آغاز تا اسالم آذربايجان در سير .1368، رحيم، نيائيسر - . نيما: تبريز، )دوم

كـل ةادار: ، تهـران تاريخ ايران بعـد از اسـالم .1343، عبدالحسين، كوبزرين - .نگارش وزارت آموزش وپرورش

ة، ترجمپارتيان و ساسانيان شهرهاي ايران در روزگار .1367، .پيگولوسكايا، ن - .علمي و فرهنگي: اهللا رضا، تهرانعنايت

فروپاشي دولـت ساسـاني و گـروش ايرانيـان بـه « .1380علوي، سيدمجتبي، - .157-183:ص، ص10و 9 ة، شمار، بهار و تابستانهفت آسمان، »اسالم

، ميـرشـيد ياسـ ةترجم ايران در زمان ساسـانيان، .1386، آرتور، سنكريستين - .دبير سمير: جابي

محمد رفيـق ة، ترجمورش تازياني ةايران در آستان .2537 ،.اي. كولسنيكف، آ - .آگاه: يحيايي، چاپ دوم، تهران

حمـد معـين، چـاپ م ة، ترجمـ ايران از آغاز تا اسـالم .1384گريشمن، رومن، - .علمي و فرهنگي: ، تهرانشانزدهم

نياموسوي ٢٦٩


ة، ترجمـ هاي خالفت شـرقي سرزمينجغرافياي تاريخي .1367، .لسترنج، جي - .علمي و فرهنگي: محمود عرفان، تهران

: ابوالقاسم پاينده، تهران ة، ترجمالتنبيه و االشراف .1365مسعودي، ابوالحسن، - .علمي و فرهنگي

بحثـي پيرامـون برخـي از علـل انقـراض دولـت « .1374موسوي، سيدحسن، -، بهـار، 2 مارةدهـم، شـ ة، دوررازعلوم اجتماعي وانساني دانشگاه شـي ، »ساساني

.98 -103: صص .خوارزمي: ، تهرانتنسر ةنام .1354 مينوي، مجتبي، -

ة، نشـري پيام نـوين ، »علل انقراض تمدن ساساني« .1337-38، سعيد، نفيسي - مارة، شـ 1 لـد فردوسي، ج ة، شركت چاپخانانجمن روابط فرهنگي ايران وشوروي

.68 -71: صل، ص، سال او3

ةترجمـ ،تـاريخ ايرانيـان و عربهـا در زمـان ساسـانيان .1378تئودور، دكه،نول -پژوهشـگاه علـوم انسـاني و مطالعـات :تهـران خـويي، چـاپ دوم، عباس زرياب

.فرهنگي

الـدين سـيف ة، ترجمـ هاي ايران باسـتان دين .1383نيبرگ، هنريك ساموئل، - .دانشگاه شهيد باهنر كرمان :كرمانآبادي، نجم

زاده از يك سـخنراني شـادروان دكتـر رضـا برگزيده« .1352 ري، بهرام،يادگا - مارة، شـ هوخـت ، »علل انحطاط و انقراض دولـت ساسـاني . 7/8/1341شفق در

.11 -25 :، صص11،24

احمد تفضلي، به كوشش ژاله آموزگـار، ة، ترجمخردمينوي .1385 ،ــــــــــ - .توس: جابيچاپ چهارم،

غيرفارسي) ب- Hodgson, M., 1974. The venture of Islam, Chicago and

London: university of Chicago press.

- Jafari, S. H., 1989. The origins and Early Development of Islam, second Published, Iran, Qum: Ansariyan.

- Gyselen, R., 1989. La geographie administrative de lempire sassanide, les temoignages sigillographiques, Paris: centre national pour la Recherche Scientifique et de la association pour lavancement des etudes Iraniennes.

- Gignoux, Ph., 1974. ”Nouveaux toponymes sassanides”, Journal Asiatique, fascicules 3&4, pp: 299-304.

- Pourshariati, P., 2008. Decline and Fall of the sasanian Empire, Published by I.B.Tauris & Co Ltd in association with the Iran Heritage Foundation.

Abstracts x

Modares Archeological Researches, Vol. 2, No. 3, Spring & Summer, 2010

The Sassanid Collapse; Archaeological and Historical Evidence Seyyed Mehdi Mousavinia *17

Fall of the Sassanid state that occurred during the early Islamic era, was suprisig on the one hand, and considerable on the other. The origins of Sassanid degradation was revealed before the advent of Islam, and is noteworthy how it fell in the early formation of Islamic State to the hand of Muslim Arabs in collaboration with bound lodgers in south Sassanid government. On the issue of Iranian defeat and Arab conquest, it would be valuable to look through the military power of the two sides. Considering Iranians' supremacy over such enemies as Romans, Koushanian, Heptalian, Kidarian, Iranian victory over the Arabs did not seem far from possible. However, why those victories were not repeated is a matter of more contemplation.

The present paper attempts to investigate main internal causes of the Sassanid collapse including political concentration, social stratification, wars and clashes on the borders, power of Zoroastrianism and its priests, based on historical and archeological sources.

Keywords: Sassanid collapse, Arabs, History, Archeology, Religion.

17* [email protected]

Short report: “Azarjoo” Fire Temple, Darabgerd, Fars Sasan Seyedein **18

Based on written sources, Azarjou is one of the important fire temples of Sasanian period. Like most of the Sasanian fire temples was built in the style of cross vault with an almost round dome and made of chalk, rubble and black ash mortar. Construction next to water source is the other similarities with other fire temples of the Sasanian period. A strong castle above it can confirm its importance in a period of Sasanian and acknowledge the written data.

Keywords: Azarjou, Fire temple, Architecture, Sasanian

18** [email protected]

CONTENTS

Editorial …………………...………………………………………………………………………………………………... A Perface ……………………...……………………………………………………………………………………………..… C

Articles:

- Historical Archaeology: Principles and CapabilitiesMeysam Labbaf-Khaniki……………………………………………………….………...………..……..............………... 1 - New Research on the chronology of Qizqapan (Kordestan, Iraq) Mahdokht Farjamirad…...………………………………………………………………..……………………..…………. 7 - Antiochus II and the legitimization of his rule Kamyar Abdi………………………………………...………………………………………....………...………………..… 17 - The city of “Dara”; Refering to Classical Historians’s Descriptions and …

Mostafa Dehpahlavan ……………………………………………….…………………….………….…………………… 26 - Resuming Archeological Researches in the Parthian Site of Bisotun Sajjad Alibaigi ………………………………………………………………………….…..…………………….………… 39 - Belashkart; A known city or Bases designated to Parthian empire goals Hosein Sabri ……………………………………………..…………………………………...........................…………… 70 - Qale-Qeshlaagh; A large Parthian site in Mah Neshan, Zanjan Abolfazl Aali & Ali Reza Khosrowzadeh ………………….………………………….……………………….………… 76 - New-found Elymaean cemeteries in northern Khuzestan Hossien Azizi, Reza Naseri & Majid Montazer Zohori …………………………………..…………………..………… 93 - An Archaeological Study of the Decorations of the Kohandej at Kouh-i Khwaja, Iran … Kourosh Mohammadkhani …………………………………………………..………………..….……………………...… 110- Gol Mahalletappeh; Evidences on a Parthian fortress in Mazandaran plain … Meisam Fallah …………………………………………………..………………….………….………...………………… 136- Origins of the National Epic in the Lost Sasanid XodāyNāmes Yaser Malekzade ………………………………………………………………………………..……………….…….…… 146- Report of archaeological research, in order to documenting the architectural structures in Qaleh Khan Omran Garajian, Javad Jafari & Ali Hojhabri …………………………….……………….…………….…………… 161

- The origin of Anahita and her historical process … Hossein Habibi ………………………………………………………….………………………..…....…….……………… 200- Darband, a city for defense: … Karim Alizadeh …………………………………………………………………………………..………….……………… 212- Environmental landscape of the Sasanian city of Gondi Shapour … Mohammad Esmaeil Esmaeili Jelodar ………………………….……………………………..……………….………… 223- Vah-Shapoor Dastgerd in Bandian Tooraj Daryaee …………………………………………………………….……………………..…………….…………… 247- Evaluating suggestions presented on the building called the Temple of Anahita … Meisam Nikzad …………………………………………………………………………………..…………….…………… 249- The Sassanid collapse; archaeological and historical evidence Seyyed Mehdi Moosavinia ………………………….…………………………………………..………………………… 260

Short Report:

- “Azarjoo” fire temple, Darabgerd, Fars Sasan Seyedein……………………………………………………………………………………..……..…..…….……….. 270Biography of Mehdi Rahbar ………………………………………….….……………………………………………… 274Rahbar; His Students and Colleagues …………………………………………………………….…………………… 278English Summaries of Persian Articles ………………………………………………...…….….…….….………….. i

Modares Archeological Research

Semiannual Journal of Archaeology, Art

History and Interdisciplinary Studies

Journal of Scientific Union of Archeology

University of Tarbiat Modares (TMU)

Vol. 2, No. 3, Spring & Summer, 2010

In the Name of God

License Holder: Scientific Union of Archaeology, Tarbiat Modares University (TMU) Director-in-Charge & Editor-in-Chief: Saeed Amirhajloo Assistant Director: sara saghaee Adviser Board: Sajjad Alibaigi, Shokouh Khosravi, Mousa Sabzi Do’abi, Sara Saghaee. Advisors of this volume: Dr. Alireza Hojhabri Nobari, Dr. Farhang Khademi Nadooshan, Dr. Seyyed Mehdi Mousavi Kohpar, Dr. Javad Neyestani, Dr. Hamed Vahdati Nasab. Literary Editors: Sajjad Alibaigi, Saeed Amirhajloo. Cooperators of this volume: H. Akbari Gandomani, M. Aliei, H. Arab, V. Askarpour, M. Deh Pahlavan, M. Rahbar, I. Rezaee, H. Rezvan, A. Ghaderi, Dr. A. Hojhabri Nobari, M. Labbaf Khaniki. Dr. Y. Mohammadifar. Logo Designer: Nariman Ja'fari Cover Designer of this volume: Zahra Amirhajloo Layout: Sara Saghaee Printed by: Mehregan Address: Scientific Union of Archaeology, Faculty of Humanities, University of Tarbiat Modares (TMU), Chamran Highway with Al-Ahmad Crossroades, Tehran, Iran. Email: [email protected]

Documents

سقوط ساسانيان و شواهد تاريخي و باستان شناسي: سيد مهدي موسوي نيا