تبيين مفهوم پرسپكتيو در معماري معاصر ايران

بين المللي نيارش شهر پاياكنفرانس

١

1تبيين مفهوم پرسپكتيو در معماري معاصر ايران

2علي اصغرزاده، 1علي محمدي

(نويسنده مسئول)ايران ،دانشجوي كارشناسي ارشد معماري، دانشگاه آزاد اسالمي، واحد نور 1 [email protected]

دكتراي معماري، دانشگاه آزاد اسالمي، واحد نور، ايران، عضو هيات علمي [email protected]

چكيده شود كه بيشتر ريشه در تعريف فضا هايي ميپرسپكتيو ابزاري تدويني و ترسيمي نيست بلكه در برگيرنده انديشه

اين مقاله جستاري پيرامون مقايسه ادراك فضا توسط پرسپكتيو .نسبت به بارهاي معنايي فضا دارنديا نگرش آدمي هايي كه تا به امروز در مقايسه تطبيقي ميان ان غرب و شرق است. در بيشتر پژوهشدر نقاشي و معماري جه

فضاي نقاشي و معماري صورت گرفته، به معيارهاي ظاهري بسنده شده و پژوهشي در زمينه رابطه مفهومي رب، به دليل تغيير معنا و شكل پرسپكتيو در شرق و غميان اين دو هنر به طور جدي صورت نپذيرفته است.

ارگري، دورن رنسانس و عصر هاي زماني متفاوتي براي اين مقاله انتخاب شده است، از جمله دوران هنر نگدورهبه قياس پرسپكتيو در فضاي خيالي مينياتورهاي ايراني و با توجه به اهميت فضا در معماري ايران، مجازي.

هر يك از آنها و نوع نگاهي كه پرسپكتيو در هر و با توجه به خصوصيات ايماي پرداختههمچنين در فضاي شبكهپرسپكتيو براي مفهومتواند راهگشاي تبيين ايم كه ميبه جدولي تطبيقي دست يافتهدوره داشته، در نهايت

اي باشد.معماري معاصر ايران در عصر مجازي و دنياي شبكه

هنر نگارگري، هنر رنسانس، هنر مجازي.پرسپكتيو، پيوند مفهومي فضاي معماري و نقاشي، هاي كليدي: واژه

Expression of Perspective Concept within Contemporary Architecture

of Iran1

Ali Mohammadi1, Ali Asgharzadeh2

1 MSStudent of Architecture, Islamic Azad University, Nour Branch, Iran (Corresponding Author) [email protected]

2 PhD's degree in Architecture, Islamic Azad University, Nour Branch, Iran, member of department's scientific

staff [email protected]

در معماري و زبان شناختي پرسپكتيو -تحليل تطبيقي" رساله كارشناسي ارشد نگارنده: علي محمدي با عنوان از برگرفته مقاله اين - 1

ر باشد كه دجو ميبه راهنمايي دكتر علـي اصغرزاده و مشــاور دكتر محـمدرضا حق "طراحي برج دورنما در فضــاي عمومي شهرگرگان در دانشگاه آزاد اسالمي، واحد نور از آن دفاع شده است. 1393آبان ماه سال


٢

Abstract: Perspective is not such a graphical editing lever but contains some ideas rooted in space definition or man's attitude towards the space's semantic charges. This paper concerns research on comparison of space comprehension between the perceptive in painting as well as the West and East world's architecture. In most studies carried out in adoptive comparison between the painting space and architecture until now, it has been limited to morphological criteria and no conceptual research on the relationship between these two arts have conducted seriously. Due to difference of meaning and shape of the perspective in the East and the West, such various periods as painting period, Renaissance and the Age of virtualization have been chosen for this paper. Given the importance of space in the architecture of Iran, we made the comparison between perspective in imaginary space of Persian miniatures and the network space. Then regarding to the properties of each of them and the perception of perspective in each period, finally we achieved an adoptive table which can be a guideline to explain the concept of perspective for the contemporary architecture of Iran in the virtual era and network world.

Keywords: Perspective, Conceptual link between architecture space and painting, painting art, Renaissance art, virtual art

ه مقدم -1

ادراكات بصري بواسطه ذهن سوژه هنرمند موجب ي از ادراكات ماست.ئتجربه ديداري ما از دنياي پيرامون نيز جز گرفته ونقاشي ساختار ذهن را بخود رآثا اين تجربه در شوند، به عبارت ديگرپيدايش اثر هنري مبتني بر مشاهده مي

گيري اين تجربه باعث چگونگي شكل ).28: 1388(جهانگرد، نشينديبا تبعيت از ذهن و منظر سوژه بر پهنه بوم متوان آن را پيدايش گردد؛ كه همانا ميپيدايش مهمترين كيفيات در عرصه هنرهاي تجسمي و بخصوص نقاشي مي

. قواعد پرسپكتيو و بعد سوم در نقاشي دوران رنسانس دانستكه پيدايش پرسپكتيو هم از نتايج مهم آن بود، محوري نوع جديد نقاشي غربي مبتني بر سيطره مفهوم انسان

است تبعيت قواعد پرسپكتيو از مشاهده انساني است؛ چرا كه اين اصول داراي اهميت. اما آنچه )1388(جهانگرد، استپيرامون عنوان سوژه از جهان ه تجربه ديداري ما ب ، پساندفقط حاصل ادراكي انساني بلكه در دنياي واقعي وجود ندارند

.كنداز ساختار ذهنمان تبعيت مي كهجزيي از ادراكات ماست ي درك، در گراوور زير مشكل رابطه و نستهدا زيشهرسا و ريمعما در لحظه سه را 2تحقق و نماييزبا، 1دركبيكن

ه و دايم در ). درك چنان كه هاينريش ولفلين گفته است نيرويي است زند1بازنمايي و تحقق را نشان داده است(تصويراي است اصلي درك قوه{). 30: 1386شود(بيكن، هاي فلسفي، مذهبي، و علمي ادوار گوناگون متاثر ميتغيير، كه از نگرش

اي است كه به مدد آن مفاهيم فضايي به تصاوير محسوس و ملموس تقليل گيرد. بازنمايي وسيلهكه معمار به هنگام طراحي در فضا به كار ميگويد. يك طرح بزرگ تنها زماني اي كه والت ويتمن از آن سخن ميمرحله - و تحقق يعني استقرار و ايجاد اشكال سه بعدي مشخصيابند، مي

).}30: 1386شود كه اين سه عنصر با هم هماهنگ باشند(بيكن، خلق مي

1- Apprehension 2- Realization


٣

).30: 1386(بيكن، گراوور پوتزو :1تصوير

گذارد توان ابزار شناختي را كه هر دوره در اختيار ما مي، نمي"1ود را داردهر دوره فرهنگي، درك فضايي متعلق به خ"

اند و ساختارهاي جديد هاي بسته و امن گذشته فروپاشيدههاي ذهني ما نسبت به آنها كامالً جدا كرد. محيطاز برداشت ).3: 1388طلبند(شولتز، اجتماعي و فيزيكي، صوري جديد از درك را مي

هاي فكري دستخوش تغيير شده است. ايم كه پارادايم معماري با تغيير پارادايمز تاريخ انديشه شاهد بودهدر هر دوره اشناسي يا شناخت بر اساس فاعل شناسا رخ داده، اين تعريف به عنوان مثال در دوران رنسانس تعريف نويني از معرفت

سا در هنرهاي تجسمي چون نقاشي و معماري دوران گيري پرسپكتيو و توجه به منظر فاعل شناانسان محور با شكلهاي هاي معماري مثل پرسپكتيو مقدم بر ساختار) و گاه به لحاظ زماني تغيير پارادايم1385رنسانس همراه (بهشتي،

شناخت بوده است (همان). پرشتاب و تنوعم تغييرات اين تاثير تحت و است اقتصادي و اجتماعي، سياسي فرهنگي، هاي فعاليت ظرف معماري

هاي شناختي گوناگوني مواجه است. معماري ايران با تالطم ).31: 1389، حبيبگردد(مي تاثيرپذيري و دگرگوني دچار ايجامعه با خود، ويژه جايگاه يافتن باز براي"از يك سو ساختار جهان مينياتوري را در پس ذهن دارد و از سوي ديگر

(اسالمي، "كندمي تجربه را شدن ايشبكه و شدن جهاني شدن، صنعتي هايجريان كه تحول روبروست حال در1389 :3.(

اي از پيچيدگي رسيده است كه پرسپكتيو هم توان بازنمايي آنها را ندارد. در بنابراين امروزه مسائل طراحي ما به درجهند. چگونگي تأثير شيوه جديد بازنمايي مانتيجه بازنمايي سنتي به عنوان ابزار ادراكي از انجام وظيفه خود عاجز مي

شود.پرسپكتيو در طراحي سكونتگاه انساني پرسشي است كه در اين مقاله به آن پاسخ داده مي

روش تحقيق -2

و اسنادي مطالعة است. همچنين استوار استدالل منطقي و كيفي روش اساس بر مقاله، اين در تحقيق روش

به كيفي دهد. پژوهشمي تشكيل را اين مقاله در موجود مطالب تفسير و توصيف تحليل، بيان، اي اساسكتابخانه

و دارد(گروت خاص تأكيد تحقيق از نتيجة حاصل در حياتي عنصري منزلة به محقق نقش بر و پردازدشرايط مي تفسير هاروش ترين متداول از استفاده كرد. يكي تطبيقي مقايسة روش از توانمي كيفي هايپژوهش در). 88 : 1389 وانگ،

است: مرحله چهار تطبيقي شامل مقايسة روش آن در كه است» بِردي اف جرج«روش معروف تطبيقي، مطالعات در

صورت جداگانه به تحقيق مورد عوامل از هر يك توصيف به اول مرحلة در .مقايسه و جواري هم تفسير، توصيف،

است؛ شده پرداخته آنها توصيف به قبلي مرحلة در كه العاتي استاط وارسي شامل تفسير مرحلة شود؛مي پرداخته

لستزلو موهولي ناگي - ١


۴

و دهندمي قرار هم كنار و كرده بندي اند، طبقهشده بررسي قبلي مراحل در كه را اطالعاتي جواري: مرحلة هم شده حمطر جواري هم مرحلة كه در مواردي مقايسه، مرحلة در كند؛مي فراهم مقايسه يعني مرحلة بعد براي چارچوبي

مي بدست اين مرحله در نيز پژوهش نتايج و گيرندمي قرار مقايسه و بررسي به جزييات مورد توجه با دقيقاً بودند، ).Beredy،127-123 :1966آيند(

پيشينه تحقيق -3 ياـنقاشيه بغر در. ستا دهبو يجرا هايپديد ق،شر و بغر نقاشي يخرتا مختلف يهادوره در ريمعما از زيتصويرسا

از رتكهاربو بياكو. ستا دهبو بناها ردمو در يخيرتا داتستناا ايبر منبعي كه دارد دجوو نگوناگو يهادوره از يـناوافر ، دئنـيد(گيد هم با را نقاشي و ريمعما مانند فرهنگ و هنر مختلف يهازهحو بايد داد ننشا هـك دبو كساني ليناو

فضايي رتصو مقايسه به آورده و معاصر دوران تا نسانسر ن دوراناشانق از ريثاآ يكنـب دـمونو ادگيدئن )49،1354 اند.ختهداپر ريمعما و نقاشي در به معماري منظر از ديدگاهي و نقاشي منظر از دارد. ديدگاهي وجود كلي ديدگاه دو معماري و نگارگري رابطه مورد در

داد: جاي گروه دو در توانمي را اندپرداخته هانگاره به معماري نگاه از كه اند. نوشتارهاييپرداخته ها نگاره از دسته اين :ريمعما شناسانهنباستا اركمد و دسناا انعنو به هارهنگا -

هنر در شهرها «تصويرانعنو با آن از قسمتي در و دهبر منا قديميارك مد و منابع انعنو با هايگررنگا از ، كونئو متذكر را سالميا ريمعما آن تبع به وشهرها شناخت و يـسربر اركدـم و دانـسا انعنو به هارهنگا هميتا ،سالمي»ا

گرننمايا ريمعما يروتصا از بعضي كه نداداده ننشا چلواو و فشنگچي درود،سر هيميابرا ادنژ و اچيـست. حنا هشد دوره يشهر يفضاها و بناها نياخوزبا ايبر شناسانهنباستا دسناا انعنو به هارهنگا از و هستند قعيوا ياـهناختماـس

).133: 1389فروتن، ند(ادهكر دهتفاـسا نفوياـص و نتركمانا : ايمينهز هداشو انعنو به هارهنگا -

آن يفكر لصوا و ريمعما از يدـمفي تاـطالعا وياـح هـك ندانستهدا يتصوير منابع را دوره هر يگررنگا وهگر ينام سالا نجها ري«معما بكتا در. نداشتهدا نهرامعما يفضاها ئهارا چگونگي به راگذ نگاهياد مرراد و ميرصا ستا دوران

ينا ايبر و نداختهداپر الميـسا رياـمعم يضاهاـف اعيـجتما يها جنبه به نندگارنگا، »آن جتماعيا ممفهو و يخرتا نيز ن اـيرودد رـنظ هـب د.ـنادهرـك دهستفاا فضاها ينا درون جتماعيا يهارفتار فهم ايبر هارهنگا از گاهي رمنظوي ـسربر اـب زادهنلطاـس. شناختزبا ه،مددرآ تصوير به رهنگا ينا در كه هايينمكا در را جتماعيا ندگيز انميتو و اركدـم شتناند ليلد به ليو يابد ستد غبا ريمعما ييژگيهاو از بعضي به ستا دهكر سعي ،منتخب هاييرهنگا . همان)بيابد( ايبطهرا منظم يهاغبا و هارهنگا بين ستا هنستانتو هارهنگا ودمحد بنتخاا و افيـك دناـسا

مفهوم پرسپكتيو -4

نخست، ترسيمي است ساده و متكي بر قواعد هندسي و هندسه دهد:فالمكي دو تعريف براي پرسپكتيو ارائه مي. راه دوم، در دومي نه ترسيم صرفاً كالبدي و هندسي، بل تصويري است از آنچه آدمي رو به روي دارد، و ترسيمي

تر ريشه در تعريف فضا يا در نگرش آدمي نسبت به بارهاي معنايي فضا شود كه بيشهايي ميها و انديشهبرگيرنده ابداع ).175: 1390دارند تا اتكا بر آنچه ملموس است و به تفسيري عيني قابل شناخت(فالمكي،

خواهد شود و صفحات محدود اين مقاله كه ميداده نمي در اين پژوهش، آنچه در ترسيم پرسپكتيو بايد دانست ارائه شود.گيري مينظري باشد به معاني اختصاص دارد. لذا راه حل دوم براي بازشناسي و ساماندهي به فضا پي


۵

تصور فضايي -4-1ازند؛ در آن پردزيند، در آن به تمييز و تشخيص اشياء و معاني آن ها ميها است؛ در آن ميفضا، مكان تجربي انسان

).173: 1390كوشند(فالمكي، يابند و هم در جست و جوي تعالي ميكنند، هم مثل و هم خيال را ميتجربه فضايي ميفضا در نزد دانشمندان و فالسفه و هنرمندان معاني متفاوتي دارد. گيديون براي درك تصور فضاي معماري به اجمال

- خ معماري بررسي كرده و تصور فضايي را كه با پيدايش انقالب اپتيكيسير تطور اين تصور فضايي را در طول تاريبوجود آمده را نتايج اساسي براي معماري و -ي ديد اعتبار خود را از دست دادوقتي كه پرسپكتيو از يك نقطه ).1384شهرسازي دانسته است(گيديون،

نگارگري ايراني از نظر ،ار مهم و ضروري استبدون شك سير چگونگي و پيدايش اين رويكرد در هنرهاي تجسمي بسياز آن؛ تمايزات ميان نگارگري ايراني و يشنزديكي بيشتري دارد تا پ مدرندوران پستكيفيات تصويري به مراتب به

مفهوم ذهنيت وابسته به نقاشي غربي از دوران رنسانس به بعد با سيطره دوران روشنگري و نگرش غالب آن دوران كهبدليل تحوالتي كه در دوران رنسانس در اثر تغيير نگرش نسبت به تعريف و جايگاه هنرمند شود. تر مياست عيانگرايي

و ارتباط او با هنر و اثر هنري پديدار شد اين دوران به عنوان مبدا بررسي زماني در نظر گرفته شده است.

توصيف پرسپكتيو در نقاشي غرب و شرق: - 5فضا را در ) 1(تصويرانسان عهد رنسانس در گراوور پوتزو: تيو در نقاشي دوران رنسانس(غرب)پرسپك "ادراك"

كند، با تأكيد اخير اين دوره بر فرد و تجربة فردي. تصاوير ذهن او عميقاً از چارچوب انسانيت جديد دورة خود درك ميتواند هم بازنمايي واقعيتي از پيش ين تصوير ميگيرند، در نتيجه اروش جديد بازنمايي يعني پرسپكتيو علمي تأثير مي

اي باشد كه در ذهن طراح وجو بعدي خياليدهد و هم، برعكس، نمايش مفهوم سه موجود را بر صفحة تصوير نشان ).30: 1386(بيكن، دارد

ر فلورانس اين تصور رنسانس به يك تعبير، وارد شدن علم به نحو جديد به عالم هنر و تفكر بود. در آغاز قرن پانزدهم د).. در طول پنج قرن آينده، 48: 1384فضايي نو، با كشف پرسپكتيو، به زباني هنرمندانه ترجمه گشت(گيديون،

در پرسپكتيو يكي از عوامل اساسي تاريخ هنر شد و معيار اعتراض ناپذيري گشت كه هر اثر هنري بايد بدان سنجيد. كوشيد تا با ناميدند، اين دانش جديد مينيز مي» 2منظر عام«يا » 1ظر طبيعيمن«قديم كه آن را » مناظر«برابر دانش

و » منظرمصنوعي«جديد يا همان » پرسپكتيو«به تبيين ادراك حسي بپردازد. بدين ترتيب، » ديدن«هندسي ساختن ).81: 1385نوين ظاهر گرديد(بهشتي، » منظر گرايي«در تعريف ماهيت هنر جديد وارد شد و به صورت » 3هنري«

هاي اصلي عنوان يكي از بنيانه از دوران رنسانس بدين سو كاربست پرسپكتيو و اصول دقيق آن ببا اين اوصاف بدين سان نقاش فقط از . ه داراي اعتبار استژواقعگرايي مقبوليت عام يافت. اما اين واقعگرايي فقط بواسطه ذهن سو

بسياري از منتقدان و صاحب نظران معتقد بر وست تبعيت مي كند.مشاهده خود كه وابسته به زاويه ديد و ذهن ادانند؛ تا مقبوليت و جامعيت اصول پرسپكتيو بوده و حتي آن را از اصول وحدت بخش در نقاشي و هنرهاي تصويري مي

به برخي كاربست پرسپكتيو بصورت صحيح نه تنها منحصر دارد:در سده شانزدهم اذعان ميآلبرشت دورر به آنجا كه اجزاي تصوير نيست، بلكه در ساختار كلي تصوير داراي كاربرد است، چرا كه در نهايت اين اصول موجب شكل گيري

اما با در نظر داشت اين عامل كه ضرورتي تصويري را براي پرسپكتيو . شوندوحدت و يگانگي در كل ساختار تصوير مي

1- Perspectiva Naturalis

2- Perspectiva Communis

3- Perspectiva Artificialis


۶

ول عمق نمايي و پرسپكتيو هيچ معادل عيني در دنياي پيرامون جز كند، نبايد فراموش كرد كه اص رنسانس فراهم مي ). 28: 1388(جهانگرد، در ذهن ومنظر سوژه ندارد

اين ند، لذاوجود دارد كه عاري از قواعد مذكورا در مقابل اين نوع نقاشي نوع ديگري از نقاشي بمانند نگارگري ايراني اما اي به بخشي از درك فضاييهوم پرسپكتيو در نگارگري ايراني و دنياي شبكهادامه با مقايسه مفپژوهش سعي دارد در

براي رسيدن به بازنمايي فضايي در زمان حال برسد.ي خود را به هنر شرق و ازجمله ايران نشان دهد پرسپكتيو در نگارگري ايراني(شرق): قبل از اينكه غرب عالقه "ادراك"

ها براي غربيان ناشناخته بود و اهميت خصوص نگارگري ايراني به داليلي تا مدتآثار هنري و فرهنگي ايرانيان و به ترين اين داليل ريشه در نگاه هنرمند ايراني به عالم و به ). يكي از مهم59: 1389، حيدريشد(كمي به آن داده مي

ود.ي هنرمند غربي از آن متفاوت بوِيژه نمود مناظر و مرايا در تصوير داشت كه با نگرهگرا و اصولي بيشتر در مواجهه با نگارگري ايراني، اين نوع نقاشي مورد پسند مغرب زمين نبوده چرا كه نگاه مادي

بيان نمود شد. درزيبايي شناسي ايشان همانند پرسپكتيو، سايه روشن و.... مانع از درك صحيح از نگارگري ايراني ميو مريا و پرسپكتيو اشاره نمود، چنان چه اين علم در غرب با بياني سه توان به علم مناظرعيني آنچه بيان گرديد مي

اي است براي بارز شدن نگارگري گيرد و حال آنكه در هنر شرق فاقد بعد بوده و اين خود واسطهبعدي و مادي معنا مي ).63: 1389، حيدريشد(ها عاملي براي عدم فهم غرب از نگارگري ايراني محسوب ميايراني، با اين وجود، تا مدت

اما در زيباشناسي هنر ايراني، پرسپكتيو وجود ندارد. زيرا پرسپكتيو قبل از هر چيز حاوي يك زاويه ديد يا چشم ناظر آن كه ي جهان است بيدر جهان اثر در بردارد. اما هنرمند شرقي تنها نماياننده است كه معناي دخالت كامل هنرمند را

ها همه اشخاص در يك فاصله ثابت نسبت به ايانگري دخالت دهد. به همين دليل در نقاشينفس خويش را در اين نم ).52: 1384شوند(محمدكاشي، ديد ناظر تصوير مي

فرق دارد. در پرسپكتيو ايتاليايى هرچه از ، شناسيماى با آنچه در رنسانس ايتاليا مىپرسپكتيو نقطه، در نقاشى ايرانهرگز موردنظر نقاشى ايرانى ، مىشود تاجايى كه ديگر آن را نمىبينيم درحالى كه اين كاركوچكتر ، موضوع دور شويم

خودش را نقطه صفر تصور ، ه صفر مىداند اما نقاش ايرانىــنقط، نبوده است. نقاش بعد از رنسانس آنچه را دور مىشودت. به همين ــدر نگارگرى ايرانى اسگستردهتر مىبيند و اين يك نگاه خردمندانه ، مىكند. پس آنچه را دور مىشود

حياط پشتى و تپههاى دوردست را ، پشت بام، بالكن، درون اتاق، كف حياط، ما در نگارگرى ايرانىــدليل ش ).8: 1391آزاد، مىبينيد(

بندي از كه نقاش در ايجاد اين تركيب )1(شكل به صورتي است» پيشكش هدايايي از هند به خسرو«فضا در مينياتورها، ي مينياتور، همزمان، بام جايگاهكند: نگاه از باال، نگاه از پهلو و نگاه از پايين. بينندهي ديد استفاده ميزوايهسه

شود(نگاه از پهلو)، ها كه هيچ يك از اضالع جانبي آن ديده نميشاهي، كف زمين(نگاه از باال)، قفس پرندهصندلي تختي اين زواياي ديد بيند. الزم به يادآوري است كه همه(نگاه از پايين) را مي ي فيلآلت تناسلي اسب و داخل زنگوله

ها و ي ديد باال، بام جايگاهاند. هر كدام از اين زوايايي ديد هم چند زوايه دارند، براي مثال از زوايهكامالً تثبيت شدهي ي نگاه به قفس با زاويه، براي مثال، زوايهي ديد پهلو همشوند، در زوايههاي كف از زواياي متفاوتي بررسي ميكاشي

). نقاش در 112: 1390ي نگاه به خود شاه متفاوت است(نظرلي، ي ديد جايگاه شاه با زاويهها، و زاويهنگاه به پرنده گر وقايعي ديد نظارهدهد همزمان از چند زوايهي امكان ميبه بيننده» پيشكش هدايايي از هند به خسرو«مينياتور

آورد. ي ديد، روش خاص درك بصري اين مينياتور را به وجود ميباشد. اين تكثر زاويه


٧

: پيشكش هدايايي از هند به خسرو، مير سيدعلي، 1شكل

).113: 1390م، (نظرلي، 1554تبريز،

سپكتيو است. ترين خصوصيات نگارگري ايراني عدم بكارگيري پرتوان گفت يكي از عمدهدر جمع بندي اين قسمت ميها نهايت و يا در تمام نقاط قرار گرفته است، سوژهدر ساختار فضاي خيالي مينياتور به دليل اينكه ببيننده در نقطه بي

اي خاص و نه بواسطه ديدي انساني اند. فضا در اين آثار نه از نقطهارزش دوبعدي كنار يكديگر نشستهدر يك فضاي هممورد مشاهده قرار گرفته است. اين مساله تفاوتي بنيادين ميان نگارگري ايراني با نقاشي غرب كه از دوران رنسانس

).1زند(جدوليافت، رقم ميرواج مي

: خالصه خصوصيات مينياتور ايراني( منبع: نگارندگان)1جدول توضيحات ويژگي صورت دوبعدي

پرسپكتيوي) (بيگيرد. دنياي تصوير شده نه اندازه دور و نزديك يكي است و آنچه دورتر است ناگزير در باالي مجلس جا مي

تنها مانند رويه كاغذ مسطح و دو بعدي است بلكه بيرون ودرون هم ازيكديگر جدا نيستند.

همزماني و چند روايتي بودن(موزاييك

گونه)

كرد كه هم زمان چند رويداد يا يك رويداد اصلي و اي در هم تركيب ميبه گونهنگارگر چند صحنه يا فضا راچند رويداد فرعي را در يك صحنه و يك كادر به تصوير بكشد، به عبارت ديگر در برخي موارد نگارگر براي

اين منظور كرد. براي بيان رويدادي كه هدفش بيان آن بود، ناچار بايد چند فضا و صحنه را با هم تركيب ميشود كه نگارگر عمارت اندروني را با فاصله بسيار اندكي از عمارت كوشك يا عمارت كوشك را در مثالً ديده مي

فاصله اندكي از فضاي ورودي ترسيم كرده است.اي بودن(جامعه شبكه

اطالعاتي)هم دارند. هر كدام از تصاوير اي با ي مفهومي را در خود گنجانده كه ارتباط پيچيدهنقاشي مينياتور چند اليه

آن با قطعات عظيم و پر از اطالعات آثار ادبي در پيوند است.

اي كه غرب وارد شدن به بحث پست مدرن يعني شركت كردن در آگاهي: مدرنپرسپكتيو در دوران پست "ادراك"ظر كرد. مساله پست مدرن توان صرف ننسبت به گذشته خود پيدا كرده است. در شرايط كنوني از پست مدرن نمي


٨

شود كه شرايط آن فراهم موقعيت روحي و فكري است نه موقعيت تمدني، و موقعيت تمدني آن زماني فراهم مي ).106: 1375باشد(داوري،

از ديگر «كنيم. فوكو در مي پيدا دست جهان در جديدي از وضعيت انسان ساحت به ما مدرن پست فلسفه يا نگرش درشروع » عصر تاريخ و زمان«و يك تجربه متفاوت با » عصر فضا«ود را از توصيف عصر حاضر به عنوان بحث خ» فضاها

كند. از نظر وي عصر ما عصر همزماني، عصر همايندي، عصر دوري و نزديكي، عصر مجاورت و در عين حال عصر ميگويد ن است؛ برعكس، تجربه ميي حيات طوالني رشد ما در طول زماپراكندگي است. اكنون جهان كمتر به مثابه

). 72: 1393كنند(شورچه، وار يكديگر را قطع ميپيوندند و كالفاي از نقاط است كه به هم ميجهان شبكهآنچه به لحاظ جغرافياي غيرممكن است، در حيطة روح كامالً "توان دو چيز متفاوت را در مكاني واحد جاي دادنمي "

- ها را پهلوي هم ميوار يافته است همة آگاهيها كه شكلي موزائيكرصة تنوع فرهنگامكان دارد و ما اكنون در ع

ايم كه تركيب همة حواس را ). همانطور كه ما در هنر شاهد پيدايش فضاي دوبعدي چندتكه41: 1388بينيم(شايگان، همتا براي اي بينيز زمينههاي گوناگون هستي و انعكاس ميان ساختاري آنها كند، گسترش و تداوم شيوهتسهيل مي

: 1388ها به حد آگاهي جمعي يا حتي آگاهي بشري ارتقا يابند(شايگان، شود اين شيوهكند و سبب ميتجربه فراهم مي233.(

به عالوه، نگاه ما به جهان ديگر عيني نيست، بلكه تله ـ ابژكتيف يعني دوربيني است. در واقع سرعت كنوني مثل كند. همانطور كه ادراك شود و نماهاي نزديك و دور را هموار ميكه با تله ـ ابژكتيف گرفته مي هايي استسرعت عكس

فضاي واقعي حاصل ايجاد بينش جديد(بينش هندسي) بود، ادراك زمان واقعي نيز در نتيجه به كاربستن بينشي ديگر، ). 339: 1388(شايگان، "شوديعني بينش موجي، محقق مي

گسترش همة "كند. كنش و تأثير متقابل همة حواس را به حداكثر فراهم ميفي نفسه امكان تضعيف بخش بصري،اي يگانه براي تجربه ايجاد كرده كه در آن همة حواس و تداخل ساختارهاي آنها با يكديگر و بازتاب آنها برهم، عرصه

افكنند. فضاي دوبعدي عي فرا مياي آگاهي جمكنند و گونهحواس و همة سطوح آگاهي، با هم و برهم عمل ميدهد(شايگان، وار، با فعال كردن همة حواس و تركيب آنها، ما را در ميان موجي از اطالعات همزمان قرار ميموزائيك

1388 :353.(

).340: 1388هاي اصلي مجازي سازي(شايگان، : ويژگي2جدول توضيحات ويژگي

ازجابركندگي يا فضاي صاف(بي پرسپكتيوي)

فشرند. ضخامت و عمق نيز بر كه حاصل آنيت است، درهم مي"تبديل به زمان حال"مان و مكان در واقعيتز شوند.روي صفحه، به اشكال صاف و تخت تبديل مي

همزماني و چند روايتي بودن( موزاييك گونه)

ونيكي، كنش متقابل هاي الكترسازي، وحدت زماني هست اما وحدت مكاني وجود ندارد، چراكه شبكهدر مجازيرغم گيرهاي الكترونيكي، عليها و پيامكه به بركت وجود پيام كنند. ديگر اينرا در زمان واقعي محقق مي

سازي، همزماني جايگزين كه در مجازيناپيوستگي زماني، پيوستگي و تداوم عمل برقرار است. و نكتة آخر آن نشيند. كنون موقعيتي ايجادشده كه در آن وحدت زماني ميشود و ارتباط متقابل به جاي وحدت مكاني مي

كنند.چندين نظام همجواري و نزديكي وجود دارند و چندين فضاي عيني در كنار هم همزيستي مي

اي بودن(جامعه شبكه اطالعاتي)

زماني با هاي مختلفي وجود دارند كه در آنها مقاطع هاي انتظام و حيطهها، شيوهافزون براين، ضرباهنگ"يابند. بدين ترتيب تكثر فضاها از ما انسانهايي سيار شوند و پيوند ميكند، برهم منطبق مييكديگر برخورد مي

از "رويم، اي به حيطه ديگر ميكنيم و از حيطهسازد، در نوعي نقشه جغرافياي با سطوح متعد حركت ميمي رويم.مجواري به نظامي ديگر ميكنيم و از يك نظام هاي به شبكة ديگر جهش ميشبكه


٩

پرسپكتيو در فضاي معماري: "بازنمايي" - 8به پيدايش فضايي همگن، قابل ارتسام و نامحدود در علم مناظر و » كشف دوبارة پرسپكتيو مركزي« :رنسانس دوران

ت فاهمه را در هاي شهود حسي (زمان و مكان ) و مقوالشود و نقشي مشابه با صورتمرايا (اپتيك) منتهي مي ).79: 1385كند(بهشتي، عالم پديداري كانت ايفا مي» عينيت«). 48: 1390 گيديون،( شد ترجمه زباني هنرمندانه به پرسپكتيو كشف با نو فضايي تصور فلورانس، در 14قرن آغاز در

به را بعديسه دهايرخدا و ترجمه كردند درك قابل تصوير يك به را خود بصري ادراك رنسانس دوران در طراحان

نخستين نمود تصور فضايي نو در دوره رنسانس در كليساي پاتزي فلورنس اثر برونلسكي درآوردند. تجسم و تصويرشود. فضاي داخلي كليساي پاتزي نقطه شروعي براي تمام كليساهاي دوره رنسانس بود كه نقشه تمركز يافته ديده مي .)3).(جدول 365: 1390 گيديون،(داشتند

: پرسپكتيو در عصر رنسانس، (منبع: نگارندگان).3جدول

بازنمايي در معماري زمان مكان شناخت

شناسي و فاعل تاكيد بر معرفت (سوبژكتويسم) شناســــا

ترتيب اشيا بر حسب اي در معماريپرسپكتيو نقطه نگريآينده منظر بيننده

فضاي بر مقدم مركزي فضاي كه كندمي روشن اين دوره در انسان نقش به توجه عين در پرسپكتيو اختراع به توجه

عكس بلكه نيست انسان بر حكمراني ديگر درصدد معماري و داده قرار معماري مركز در را خود خطي است. انسان شده وانعن لذا هستند، متقارن پالن و در نما كامالً رنسانس عصر ). كليساهاي207: 1388صادق است(گروتر، امر اين ذهن رنسانس، معماري ). در خلق فضاي20: 1390است(قباديان، پرگار مركز در انسان رنسانس ذهن هنر در كه

).4گيرد(جدول مي قرار اولويت در شودمي مربوط انسان به هر آنچه و انسان بدن تناسبات انسان،

: خالصه خصوصيات فضا در دوران رنسانس(منبع: نگارندگان)4جدول

فضاي معماري تاريخي دوره

رنسانس آنها درك سهولت دليل افالطوني به احجامازاستفادهفضا،خلقدرانساننقشبهتوجهپرسپكتيو،كشف خطي، ناظر و يك نقطه ديد بر فضاي مركزي فضاي تقدم انسان، ذهن توسط

ماقبل مدرن و يا حتي صنعتي، تفاوت اي، با مفاهيم آن در جوامع اي شبكهمفهوم فضا در جامعهمدرن: پست دوران نيز معماري را و هنر زمان، و فضا همچون بشر زندگي اساسي مفاهيم تغيير با هاشبكه ).1380اي دارد. (كاستلز، عمده

بود خواهند امروز از متفاوت بسيار آينده شهرهاي و هاخانه كالبد ). مسلما12: 1389اند(ابراهيمي، كرده چالش دچار

باشند تحول حال در جهان در بشر پاسخگوي نيازهاي بتوانند كه نحوي به اختراع دليل به آن از بعد ولي بود جسم به وابسته عيني فضاهاي تجربيات بند در همواره انسان مدرن از پيش تا

فضاي ينةزم در تفكراتي تدريج به رو اين از شد، فراهم جسمي تجربة وراي فضا تجربة امكان غيره و هواپيما ماشين، ).38: 1391رسيد. (سوهانگير، مدرن پست دوران به آن آثار كه كرد گرفتن شكل به شروع مكان وراي در معماري


١٠

انسان امروز تحت تاثير انقالب الكترونيكي و مجازي سازي حاصل از آن غرق در سيالن اطالعات همزمان است، به " "وار به جاي پرسپكتيو سه بعدي نشسته استدي موزاييكطوري كه امروز همزماني به جاي توالي و فضاي دو بع

) جهش از فضاي برجسته سه بعدي رنسانسي به فضاي صاف و بدون برجستگي عصر ارتباطات، 351: 1382(شايگان، در عصر جايي مفهومي نسبت به مفهوم زمان و مكان است. حاصل تغيير از بينش هندسي به بينش موجي و جابه

ف آگاهي نتيجه اين همزماني اطالعات است. بر اساس قبول تكثر و درك اين موضوع كه هر سطح مجازي سطوح مختلوار با توانند به شكل پرسپكتيو موزاييكشوند كه ميآگاهي خود يك پرسپكتيو دارد پس سطوح متعددي ايجاد مي

).5همپوشاني يا تضاد قابل ادراك كنار هم قرار گيرند(جدول

اي، (منبع: نگارندگان).و شناختي در دنياي شبكه: پرسپكتي5جدول بازنمايي در معماري زمان مكان شناخت

چند پرسپكتيوي -صاف آنيت هاي مجازيشبكه سطوح متعدد آگاهي

مسعود، هاي ميشل فوكو و آنري لوفبور، شكل گرفت(بانيمدرنيته، با رويكرد انديشهبحث فضا در حيطه مباحث پستكند كه ما چگونه در انبوهي ، خاطر نشان مي»داري متاخرمنطق فرهنگي سرمايه«ي مسون در مقاله). جي94: 1388

ايم. او اين توان آنها را تصور كرد، گرفتار شدهگسترده و پيچيده، كه حتي نمي» عمقبي«مركز هاي ارتباطي بياز شبكهدر لس 4بوناونتورشاره به ديدارش از هتل وستينكند و با امدرنيسمي كه مبناي فضاست، توصيف ميمرحله را پست

ي ما را از فضا تغيير مدرنيسم، تجربهكند كه پست، اين نكته را خاطر نشان مي5پورتمنآنجلس، با طراحي جان مسلط ناظر كه بر فضاست گويد كه در اين هتل، با دارا بودن فضاي عجيب و غريب، راهروها و باالبرها، ايندهداو ميمي(جدول ).96: 1388 مسعود، دهد(بانيمي پرسپكتيو، حتي و درك مكان عدم بودن، منفعل احساس او به و شود مي

6.(

: خالصه خصوصيات فضا در دوران پست مدرن(منبع: نگارندگان)6جدول

فضاي معماري دوره تاريخي

پست مدرن

ناظر، بر فضا شدن و سه بعدي، مسلطوار به جاي پرسپكتيفضاي دوبعدي چند تكه، فضاي دوبعدي موزاييك مفاهيم و وجود مشخص محوريت يك وجود فضا،عدم در بينش موجي جايگزين بينش هندسي، بيمرزي

چند پرسپكتيوي -متعدد، بي پرسپكتيوي

هايافته -9ن عنوان مدر پست دوران معماري در فضا در خلق پرسپكتيو "بازنمايي" بررسي همانطور كه در قسمت قبل پيرامون

بر تكيه باشد. لذا بااز خصوصيات عصر حاضر مي »متعدد مفاهيم و وجود مشخص محوريت يك وجود عدم«شد

و كالبد شدن نوعِ با توجه به مشخص دوران معاصر، فضا در از انسان ادراك بحث شده در هر دوره و مطرح خصوصياتكند، در اين زندگي مي سريع مافوق تغييرات و دوره تحوالت در كه انساني باشد نيازهاي پاسخگوي تواندمي فضايي كه

4- Bonaventure 5- John Portman


١١

پرداخته شده، كه به صورت "پرسپكتيو"قياسي رابطه مفهومي - قسمت براي پاسخ به پرسش مقاله به بررسي تطبيقي جمع آوري شده است. 7خالصه در جدول

منبع: نگارندگان)(در دوران مختلف "پرسپكتيو"قياسي رابطه مفهومي - : بررسي تطبيقي7جدول

بازنمايي در معماري زمان مكان شناخت دوره

هنر رنسانس

شناسي و فاعل شناســــاتاكيد بر معرفت

(سوبژكتويسم)ترتيب اشيا بر حسب

منظر بيننده آينده اي پرسپكتيو نقطه نگري

هنر هايهمزماني صحنه واسطه/ سياليت در فضاي خياليحضوربي نگارگري

بي -چند پرسپكتيو زمان ازلي ندرون و بيرو پرسپكتيو

آنيت(بي ايشبكه سطوح متعدد آگاهي(جهاني شدن) هنر مجازي زمان)

چند پرسپكتيوي(شبكه اي)

در نتيجه با قياس پرسپكتيو در دنياي خيالي و اثيري مينياتور ايراني و دنياي صاف و بدون برجستگي مجازي در هر

، آنيت، عدم عمق، چند پرسپكتيوي، روايتي بودن و ... مشترك است. با توجه به اينكه دنيا خصوصياتي مانند: همزمانييابي به زبان معماري معاصر با اي است بدين منظور براي دستمعماري معاصر ايران در حال گذر به دنياي شبكه

روشي براي تحقق پرسپكتيو در توان بهرسد ميگيري از مفاهيم و تعابير گفته شده به زبان امروزي، به نظر ميبهره درك فضاي معماري ايران رسيد.

نتيجه گيري -10

چنين بنظر مي آيد كه آنچه با اي مفهومي ميان نقاشي و معماري وجود داشته و رابطه از گذشته تا به امروز هموارهيش از آنكه واقعيت عيني و حقيقي عنوان واقع گرايي در نقاشي با استفاده از اصول و قواعد پرسپكتيو رواج پيدا كرد پ

ظاهر. بر اين اساس قواعد پرسپكتيو هم ؛از منظر و ادراك انساني سرچشمه مي گيرد د،طبيعت را مورد توجه قرار دهي سوژه بواسطه ذهن و ادراك او برگستره نقاشي است. چرا كه اين قواعد كامال انساني بوده و شدن فضاي مورد مشاهده

عبارت ديگر اين اصول نه تنها در عينيت وذات طبيعت وجود ندارند ه يابند. ببينايي او موجوديت مي فقط بواسطه قوايبلكه نشات گرفته از خطاي ديد سوژه نيز مي باشند. با در نظر داشت اين رويكرد آن دسته از آثار نقاشي و تصويري

.ند از كيفيتي به مراتب عيني تر برخور دارندبمانند نگارگري ايراني كه از به كارگيري اين اصول احتراز مي كنگيري و بازشناسي چگونگي تدوين فضاي معماري معاصر، ابزاري كه همزمان چندگونه ارزش كاربردي يا معنايي در پي

- داشته باشد، از اهميت خاصي برخوردار است. براي ترسيم فضاي معمارانه چه آنگاه پرسپكتيو را تدوين صرفاً كالبديشكلي تدوين فضا در عالم - فضاي ساخته شده بدانيم و چه آنگاه كه براي اين عنوان، عالوه بر تدوين كالبدي شكلي

وجود پرسپكتيو يا دورنمايي درمعماري را تحقق - در تلفيق با يكديگر - معنا را نيز در بر بگيريم و براي هردوي اينهاشود. پرسپكتيو اي بازنمايي ميد كه امروزه، به صورت شبكهيافته بدانيم به ترسيمي از فضاي معمارانه خواهيم رسي

هايي كه همتراز نيز نتوانند بود هاي هنري چندگانه و كارآيياي كه به فضاي داراي ارزشاي، به عنوان مقولهشبكه ارتقاء جهت يالگوهاي ارايه دوران معاصر، فضا در از انسان ادراك بحث شده و مطرح خصوصيات بر تكيه نگرد. لذا بامي

هاي آينده است.و چگونگي خلق فضا از پيشنهادهاي اين نوشتار براي پژوهش معماري فضاي كيفيت طراحي


١٢

مراجع .6 چهارم، شماره شهر، سال هويت ، نشريهگذار دوران در ايران شهرسازي و معماري)، 1389ابراهيمي، س.، اسالمي، غ.، (]1[

، نشر اصفهان: خاك."مدرنيته و معماري پست ")، 1388باني مسعود، امير(]2[

، صص 11، شماره 1385، نشريه فلسفه و كالم، بهار و تابستان سرآغازه سوبژكتويسم در فلسفه و هنر)، 1385هشتي، م.، (ب]3[ .86تا 71

ران، چاپ ، مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايطراحي شهرها)، 1386بيكن، ا.، ترجمة: فرزانه طاهري، (]4[ سوم، چاپ سارنگ، انتشارات شهيدي، تهران.

تحليل مفاهيم عينيت گرايي و ذهنيت گرايي در نگارگري ايراني بواسطه بررسي جايگاه ")، 1388(جهانگرد علي اكبر]5[ .32- 25):39(- ;1388پاييز (هنرهاي تجسمي (هنرهاي زيبا- هنرهاي زيبا، "پرسپكتيو

شهر، هويت ، نشريهشدن پديده جهاني با رويارويي در ايران معاصر معماري از تحليلي)، 1389حبيب، ف.، حسيني، ا.، (]6[

.6 شماره چهارم، سال

ي كتاب ماه هنر، ماهنامه، مناظر و مرايا در نگارگري ايراني)، 1389، ا.، (كاشاني عصار، م.، الديني معين.، م حيدري،]7[ .140، شماره 1389ارديبهشت

پيش دوران معماري در و موسيقي فضاي ميان مفهومي پيوند تطبيقي مطالعه، )1391س.، نوروز برازجاني، (سوهانگير، ]8[

.46-33نهم، صص سال ، 23 شماره ، پژوهشي باغ نظر- نشريه علمي،غرب جهان در آن از پس و مدرن از

، تهران: نشر و پژوهش فرزان و تفكر سيارافزون زدگي جديد: هويت چهل تكه )، 1380شايگان،د.، مترجم: فاطمه ولياني، (]9[ روز.

.1386، ترجمه: محمدرضا جودت، انتشارات شهيدي، "هاي معماري مدرنريشه ")، 1388شولتز، كريستيان نوربرگ(]10[

، انتشارات مديران امروز."فوكو، فضا و برنامه ريزي ")، 1393شورچه، محمود(]11[

تاريخي اسناد عنوان به ايراني هاينگاره هايويژگي ايراني(بررسي هاينگاره نهمعمارا زبان")، 1389(فروتن،منوچهر]12[ .6چهارم، شماره شهر، سال هويت ، نشريه"ايران) اسالمي معماري

نشر فضا. ،هاي نظري معماريها و گرايشريشه)، 1390فالمكي، م. (]13[

.فرهنگي هايپژوهش دفتر نشر ، تهران:ربغ معاصر معماري در مفاهيم و مباني )،1390و.، ( قباديان،]14[

، چاپ چهارم، انتشارات دانشگاه هاي تحقيق در معماريروش )،1390فر، (گروت، ل.، وانگ، د.، ترجمة: عليرضا عيني]15[ تهران، تهران.

ارات دانشگاه شهيد بهشتي، ، چاپ چهارم، انتشزيبايي شناسي در معماري)، 1386گروتر، ي.، ترجمة: جهانشاه پاكزاد، (]16[ تهران.

، ترجمه: منوچهر مزيني، تهران: انتشارات علمي و "فضا، زمان و معماري رشد يك سنت")، 1384گيديون، زيگفريد(]17[ .1374فرهنگي،

هاي زيبايي شناسي در هنر سنتي و ويژگيهاي سينماي كيارستمي، )، بررسي تطبيقي مولفه1384محمدكاشي، ص.، (]18[ .1384ي كتاب ماه هنر، بهمن و اسفند امهماهن

، تهران: ي مينياتور ايراني(تفسير كاربردي دوره صفويه)جهان دوگانه)، 1390علي عزتي، (نظرلي، م.، ترجمه: عباس]19[ ي تاليف، ترجمه ونشر آثار هنري متن.موسسه

[20]Beredy, G.F. (1966). Comparative Method in Education. New York: Winston Press.

Documents

تبيين مفهوم پرسپكتيو در معماري معاصر ايران