11
1 ﺳﻼﻣﻲ ﭘﺰﺷﻜﻲﺧﻼ ﺑﺮ ﺗﺎﺛ ﺳﻼ ﻓﻘ ﺧﻼ ﺑﻄ ﺴﻨﺪ ﻧﻮ: ﻓﻮ ﺷﺎ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻋﻠﻮﻧﺸﮕﺎ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺗﺎ ﺧﻼ ﻘﺎ ﺗﺤﻘ ﻣﺮﻛﺰﺸﮕﺮ ﭘﮋ ﻓﻠﺴﻔﺴﺎﻧﺲﺎﺑﺎ16 ﭘﻼﻨﺎ ﭘﻮﺎﺑﺎ ﻧﺒﺶ21 ﺣﺪ 4 ﺗﻠﻔﻦ: 02166419661 ﻓﺎﻛﺲ: 66480276 021 E-mail:[email protected]

رابطه اخلاق و فقه در اسلام و تاثير آن بر اخلاق پزشكي اسلامي

Embed Size (px)

Citation preview

1

رراابطهھ ااخالقق وو فقهھ ددرر ااسالمم وو تاثيیر آآنن بر ااخالقق پزشكي ااسالمي

:نويیسندهه

ليیسانس فلسفهھ٬، پژووهھھھشگر مركز تحقيیقاتت ااخالقق وو تارريیخ پزشكي٬، دداانشگاهه علومم پزشكي تهھراانن حيیدرر شادديي٬، فوقق

تهھراانن آآذذرر 16خيیابانن – 21نبش خيیابانن پوررسيینا پالكك - 66480276: فاكس 02166419661: تلفن 4ووااحد - -021

E-mail:[email protected]

2

:چكيیدهه

اايین مشكل ناشي اازز اابهھامم . اامرووززهه ددرر جواامع ااسالمي نوعي اابهھامم ددرر خصوصص جايیگاهه وو نسبت فقهھ وو ااخالقق پزشكي ووجودد دداارردد

محموالتي هھھھايیي حاوويي گزااررهه(ااحكامم ااررززشي ٬،هھھھر ددوويي فقهھ وو ااخالقق. ددرر خصوصص ماهھھھيیت رراابطة ااخالقق ااسالمي وو فقهھ ااست

.كنند صاددرر مي) …هھھھمچونن بايید٬، نبايید وو

اايین ددوو علم تصويیر گشتهھ ااست وو سپس نسبتهھایی سنتی وو ددرر اايین مقالهھ اابتداا با ااستنادد بهھ منابع فقهھي وو ااخالقي رراابطهھ تارريیخي

.ااندممکن بيین اايین ددوو حوززهه معرفتی ددرر عصر مدررنن معرفی شدهه وو مورردد ااررززيیابی قراارر گرفتهھ

ددهه اازز رراابطهھ مطلوبب تصويیر گشتهھ سهھ مدلل مناسب براايي سيیستم برررسي ااررززشي فعاليیت پزشكي ددرر جامعهھ ددرر پايیانن با ااستفا

:ااسالمي اارراائهھ شدهه ااست

باشد تواانايیي الززمم براايي برااساسس مدلل ااوولل٬، فقهھ مرسومم ددرر مرااكز حوززوويي كهھ متكفل صدوورر ااحكامم با متدوولوژژيي وويیژهه خودد مي. 1

بايید بهھ فقهھ پزشكي ترجمهھ گردددد وو مرااكز ااخالقق پزشكي Bioethicsدداارردد وو پاسخدهھھھي بهھ سوااالتت ااررززشي جامعهھ ااسالمي

.كنند شناسي كرددهه وو ززميینهھ رراا براايي ااجراايي آآنن آآماددهه مي حدااكثر براايي فقهھ پزشكي موضوعع

شناختي فقهھ تمامم تواانن با تغيیيیر متدوولوژژيي وو مباني ووجودد شناختي وو معرفت برااساسس مدلل ددوومم ددرر جواامع كنوني ااسالمي مي. 2

.ااخالقق عموما متكفل تهھذيیب نفس وو حدااكثر آآدداابب معاشرتت ااست. هھھھايي ااررززشي رراا بهھ فقهھ ااررجاعع دداادد ددااوورريي

برااساسس مدلل سومم بايید فقهھ رراا بهھ خاططر اانتقاددااتت ووااررددهه٬، كهھ ددرر متن بهھ تفصيیل آآمدهه٬، ناكاررآآمد دداانستهھ وو ددرر جواامع ااسالمي . 3

.الرر٬، آآنن ططورر كهھ ددرر جواامع مسيیحيیت تجربهھ شدهه٬، ااستفاددهه نموددبراايي برررسي ااررززشي اامورر بهھ جايي فقهھ اازز ااخالقق فلسفي سكو

فقهھ٬، ااخالقق٬، فقهھ پزشكي٬، ااخالقق پزشكي ااسالمي: كلماتت كليیديي

3

ططرحح مسئلهھ:مقدمهھ

پزشكي٬، ااعم اازز آآموززشش٬، پژووهھھھش وو هھھھا بهھ موااززااتت فعاليیت پزشكي٬، نظامم قضاووتت ااررززشي ددررباررهه فعاليیت ددرر تمامم فرهھھھنگ

. كنند ددرر ااسالمم هھھھر ددوو علم فقهھ وو ااخالقق اازز ررفتاررهھھھايي مسلمانانن بحث كرددهه وو ااحكامم ااررززشي صاددرر مي. ددررمانن٬، ووجودد ددااشتهھ ااست

بهھ عنواانن مثالل . اايین اامر باعث نوعي اابهھامم ددرر مرجعيیت پاسخدهھھھي بهھ مسائل ااررززشي اازز جملهھ مسائل ااررززشي پزشكي شدهه ااست

ساززيي٬، هھ مسئلهھ سقط جنيین٬، تعيیيین جنسيیت٬، شبيیهھاامرووززهه ددرر جهھانن ااسالمم تصورر ررووشني ددررباررهه مرجعيیت ذذيیصالحح پاسخگو ب

ووجودد نداارردد وو حدااقل بيین اانديیشمنداانن ددررباررهه فقهھي يیا ااخالقي بوددنن اايین اامورر ااختالفف نظر وو مناقشهھ ووجودد … پيیوند عضو وو

.دداارردد

چهھ اامرووززهه مرااكز كند ااگر االبتهھ ددرر عمل فقهھ٬، شايید بهھ خاططر ددااشتن نهھاددهھھھايي آآموززشي وو ااجتماعي با سابقهھ٬، بيیشتر ااعمالل نظر مي

. ااخالقق پزشكي قويي وو كاررآآمديي ددرر كشوررهھھھايي مسلمانن ووجودد نداارردد وولي سابقهھ صدوورر فتاوويي پزشكي بسيیارر ططوالني ااست

گيیريي سيیستم قضاووتت ااررززشي ررسد كهھ اايین اابهھامم تبعاتت تئورريیك وو عملي منفي ززيیادديي براايي جامعهھ ااسالمي دداارردد٬، شكل بهھ نظر مي

.كند تاخيیر وو ناكاررآآمديي موااجهھ ميهھھھايي پزشكي رراا با ددررباررهه فعاليیت

تر دداارردد وو آآنن عدمم شفافيیت كافي جايیگاهه وو نسبت فقهھ وو ااخالقق ددرر نظامم ططورر كهھ ااشاررهه شد اايین مشكل رريیشهھ ددرر اامريي بنيیادديي هھھھمانن

آآشكارراا حل مسئلهھ رراابطهھ فقهھ وو ااخالقق پزشكي مشرووطط بر پاسخ بهھ سئواالل اازز ماهھھھيیت وو رراابطهھ ااخالقق وو فقهھ . معرفتي ااسالمم ااست

ددرر حاليیكهھ . اامرووززهه بيین متفكراانن ااسالمي ددررباررهه ماهھھھيیت وو نسبت ااخالقق وو فقهھ ااختالفف نظر ووجودد دداارردد. باشد هھ ططورر عامم ميب

توااند بهھ هھھھمهھ سئوااالتت مسلمانانن مدررنن اازز جملهھ برخي بر جامعيیت وو كاررآآمديي فقهھ تاكيید ددااررند وو معتقدند كهھ فقهھ پويیايي ااسالمي مي

كنند وو ددهھھھد٬، برخي دديیگر فقهھ رراا بهھ خاططر صورريي وو كهھنهھ بوددنن٬، ناكاررآآمد معرفي ميسئوااالتت ااررززشي پزشكي آآنانن جواابب

.باشند ططرفداارر ااصالحح وو حتی جايیگزيیني فقهھ با ااخالقق سکوالرر مي

پيیشيینهھ بحث

هھھھجريي قمريي يیكي اازز مهھمتريین 5اامامم محمد غزاالي دداانشمند مسلمانن قرنن . بحث رراابطهھ ااخالقق وو فقهھ سابقهھ ططوالنی دداارردد

ااحيیاء «االمعاررفف وويي با اانتقادد اازز فلسفهھ وو فقهھ بر ااهھھھميیت عرفانن وو ااخالقق تاكيید كردد وو با نگاررشش دداائرهه. اايین بحث ااستنمايیندگانن

فيیض كاشاني دداانشمند . تالشش كردد نظامم فكريي وو ااجتماعي جهھانن ااسالمم رراا بر مبنايي عرفانن وو ااخالقق باززساززيي كند 1»االديین علومم

االمحجهھ «٬، متاثر اازز آآرراايي اامامم محمد غزاالي تفكر وويي رراا ددرر قالب كتابب )رييهھھھج 1090. مم(مسلمانن شيیعي قرنن يیاززددهھھھم هھھھجريي

هھھھند(معاصر نيیز اانديیشمندااني هھھھمچونن شاهه وولی هللا ددهھھھلوییجديید وو ددرر ددووررهه . ددرر ززميینهھ شيیعي پيیاددهه كردد 2»االبيیضاء 18قرنن -

ررآآمديي فقهھ ددرر حل مسائل ررووزز خوااستارر وويي با تاكيید بر ناكا. ااند ددكتر عبداالكريیم سرووشش توجهھ ززيیادديي بهھ اايین مسئلهھ كرددهه )ميیالددیی

.باشد شناسي دديیني مسلمانانن مي تحولل ددرر نظامم معرفت

ررووشش تحقيیق

ما قصد دداارريیم بر ااساسس اايین اايیدهه كهھ اابهھامم ددرر نسبت فقهھ وو ااخالقق پزشكي ااسالمي ناشي اازز اابهھامم ددرر نسبت فقهھ وو ااخالقق ااسالمي

هھھھايي مناسبي براايي سيیستم قضاووتت ااررززشي ددرر پزشكي ددرر پس مدلل يیا مدللساززيیم وو س باشد٬،اابتداا رراابطهھ فقهھ وو ااخالقق رراا ررووشن مي

.جامعهھ ااسالمي اارراائهھ ددهھھھيیم

.1375 تهھراانن٬، فرهھھھنگي٬، وو علمي اانتشاررااتت شركت االديین٬، علومم ااحيیاء محمد٬، بي محمد غزاامي٬، - 1 االنشر موسسهھ اء٬،ااالحيی تهھذيیب في االبيیضاء االمحجهھ مرتضي٬، شاهه بن محمد كاشاني٬، فيیض - 2

. 1361 قم٬، ااالسالمي٬،

4

براايي تبيیيین رراابطهھ فقهھ وو ااخالقق ددرر ااسالمم اابتداا برااساسس رروويیكردد پديیدااررشناختي وو با مرااجعهھ بهھ منابع مهھم فقهھي وو ااخالقي رراابطهھ

اايیم وو سپس سعي گشتهھ رروواابط ممکن وو مطلوبب وو بايیستهھ ااخالقق رددههتارريیخي٬، با ااشتمالل بر ددووررهه كنوني٬، ااخالقق وو فقهھ رراا ترسيیم ك

.وو فقهھ ددرر جامعهھ ااسالمي معاصر بيیانن گردددد

هھھھايي متفاووتت ددررباررهه ماهھھھيیت وو رراابطهھ فقهھ وو ااخالقق٬، رراابطهھ مطلوبب وو سپس مدلل مناسب براايي ددرر اايین تحقيیق بعد اازز رروواايیت دديیدگاهه

.سيیستم قضاووتت ااررززشي ددرر پزشكي اارراائهھ خوااهھھھد شد

ااسالمم ددرر فقهھ وو ااخالقق علم فتعريی

فقيیهھ بهھ كسي گفتهھ . باشد مي» 3ااستنباطط ااحكامم شرعي اازز منابع دديیني٬، كتابب٬، سنت٬، عقل وو ااجماعع اازز ططريیق ااددلهھ تفصيیلي«علم فقهھ

ااصولل فقهھ علمي ااست كهھ اازز ااصولل وو قواانيین حاكم بر فقهھ يیعني ااستنباطط ااحكامم شرعي اازز منابع . ددااند مي» علم فقهھ«شودد كهھ مي

.كند ي بحث ميدديین

ططهھاررتت وو نجاست٬، نمازز٬، ررووززهه٬، ززكاتت٬، خمس٬، جهھادد٬، حج٬، : شودد مسائل علم فقهھ بهھ ددوو حوززهه كلي عباددااتت وو معامالتت تقسيیم مي

ووقف٬، تجاررتت٬، نكاحح٬، برددگي٬، مالكيیت٬،. باشند اامر بهھ معرووفف وو نهھي اازز منكر٬، ددفن وو كفن٬، اازز مسائل مهھم بخش عباددااتت مي

4.باشند قضاووتت وو خوررااكك اازز مسائل مهھم بخش معامالتت ميووصيیت٬، ااررثث٬، حدوودد٬، قصاصص٬، دديیهھ٬،

بخش وو ررهھھھا شدنن اازز صفاتت علم ااخالقق دداانش صفاتت مهھلكهھ وو منجيیهھ وو چگونگي متصف شدنن وو متخلق گردديیدنن بهھ صفاتت نجاتت

. باشد هھھھمانطورر كهھ اازز تعريیف فوقق پيیدااست ددرر فرهھھھنگ ااسالمي ااخالقق عموما متكفل تهھذيیب نفس مي 5.كنندهه ااست هھھھالكك

االسعاددااتت كهھ اازز برخي اازز موضوعاتت مطرحح شدهه ددرر جامع. وضوعاتت ططرحح شدهه ددرر آآثارر مهھم ااخالقي نيیز مويید اايین مطلب ااستم

هھھھايي شيیطاني٬، ووسوااسس وو آآيید٬، عباررتند اازز٬، فضائل٬، ررذذاائل٬، مناجاتت٬، ووسوسهھ هھھھايي مهھم وو مرجع ااخالقق ااسالمي بهھ حسابب مي كتابب

كارر نفس٬، تكبر٬، تهھذيیب نفس٬، فقر وو غنا٬، قناعت٬، بخل وو سخاووتت٬، تقواا٬، ددررمانن آآنن٬، غيیرتت٬، گذشت٬، غضب٬، حسن ظظن٬، عجب٬، اان

.چيیني٬، غيیبت٬، ددررووغغ٬، رريیا٬، ززهھھھد٬، توبهھ٬، توكل٬، شكر٬، حقيیقت وو نمازز سخن

نسبت تارريیخی ااخالقق وو فقهھ ددرر فرهھھھنگ ااسالمی

بايیدهھھھا وو نبايیدهھھھا رراا فقهھ تواانن نتيیجهھ گرفت كهھ ددرر فرهھھھنگ ااسالمي تكليیف مسلمانانن وو بهھ عباررتت دديیگر برااساسس تعارريیف فوقق مي

هھھھايي عملي تهھذيیب نفس وو ااما ااخالقق متكفل تهھذيیب نفس آآددمي اازز ططريیق معرفي فضائل وو ررذذاائل نفساني وو بيیانن شيیوهه. كند تعيیيین مي

فقهھ با ااستفاددهه اازز منابع . هھھھايي فقهھ وو ااخالقق با يیكديیگر متفاووتت ااست وو تدااخل خاصي ووجودد نداارردد اازز اايین حيیث حوززهه. باشد مي

كتابب٬، سنت٬، عقل وو ااجماعع وو با ااستفاددهه اازز قواانيین عقلي وو نقلي بهھ ددست آآمدهه ددرر ااصولل فقهھ٬، ااحكامم شرعي رراا صاددرر چهھاررگانهھ

ااما . هھھھايي ززندگي آآددمي حكم خاصي ووضع شدهه ااست تواانن فهھميید ددرر ااسالمم براايي تمامم جنبهھ كند وو هھھھمانطورر كهھ اازز منابع فقهھي مي مي

ذذاائل نفساني اازز ططريیق كتابب٬، سنت عقل٬، شهھودد وو تجربهھ٬، مسلمانانن رراا ووااجد كند با معرفي فضائل وو رر علم ااخالقق تالشش مي

تواانن گفت ااخالقق متكفل اايیجادد ززميینهھ وو بستر باططني براايي تقيید بهھ ددستوررااتت دديیني وو بهھ نتيیجهھ ررسيیدنن مي. فضائل ااخالقي نمايید

.ندك ططورر بايیدهھھھا وو نبايیدهھھھايي جواانحي وو باططني رراا تعيیيین مي باشد وو هھھھميین هھھھايي دديیني مي عمل

22 صص سنگي٬، چاپپ االديین٬، معالم حسن٬، شيیخ االديین٬، ززيین اابن - 3 ٬،…اا ررووحح خميیني٬، نمونهھ٬، عنواانن بهھ علميیهھ٬، هھھھايي ررسالهھ وو فقهھي هھھھايي كتابب بهھ شودد مرااجعهھ - 4

االدمشقيیهھ٬، االمعهھ شرحح في االبهھيیهھ االرووضهھ االثاني٬، االشهھيید ؛1369 قم٬، ررووحح٬، نشر االمسائل٬، توضيیح ررسالهھ.1410 قم٬، االطباططبائي٬، مكتبهھ

34 صص 1،٬ جج 1375،٬ قم٬، دداارراالتفسيیر االسعاددااتت جامع مالمهھديي٬، نرااقي٬، - 5

5

شوااهھھھدیی بر تايیيید دديیدگاهه تفاووتت موضوعی ااخالقق وو فقهھ

هھھھا٬، بايیدهھھھا وو نبايیدهھھھا بهھ عباررتت تواانن بهھ اايین حقيیقت ااشاررهه كردد كهھ مباحث مربوطط بهھ ماهھھھيیت ااررززشش ددرر تايیيید ااددعايي فوقق مي:االف

چرااكهھ فقيیهھ٬، كسي . ااند گرفتهھ مورردد بحث قراارر) مقدمهھ علم فقهھ(دديیگر مباني ااخالقق نهھ ددرر آآثارر ااخالقي بلكهھ عموما ددرر ااصولل فقهھ

هھھھايي ااسالمي اانشائي هھھھستند يیا ااخبارريي٬، شرعي هھھھستند يیا عقلي؟ ااما عالم كهھ مسئولل تعيیيین بايیدهھھھا وو نبايیدهھھھاست٬، بايید بدااند ااررززشش

.صحبت كند… ااخالقق بايید ددرر خصوصص صفاتت نفساني خوبب وو بد هھھھمچونن حساددتت٬، سخاووتت٬، توااضع وو

هھ مسئلهھ تعيیيین بايیدهھھھا وو نبايیدهھھھا رراا حق وو ووظظيیفهھ اانحصارريي خودد دداانستهھ ااست وو تالشش كرددهه مستند تايیيیديي دديیگر آآنكهھ فقهھ هھھھميیش:بب

بهھ عنواانن مثالل ددرر اايین مقاططع براايي برخي ررفتاررهھھھا اازز . ااست براايي تمامم اابعادد ززندگي وو حركاتت وو سكناتت مكلفيین حكم تعيیيین كند

چنانچهھ شيیخ . شدهه صوررتت فقهھي ددااددهه شدهه ااست گنجيید٬، بهھ هھھھر نحويي كهھ جملهھ غيیبت٬، وولو ددرر قالب مباحث كالسيیك فقهھ نمي

اايي بپرسد٬، اازز كي تا اامريي كهھ باعث شدهه هھھھر ططلبهھ 6.آآووررددهه ااست) هھھھايي حراامم شغل(اانصارريي غيیبت رراا ددرر فصل مكاسب محرمهھ

حاال غيیبت شغل شدهه ااست؟

فتواایی وو فقهھ ااددبيیاتت رپيیشت ظظهھورر تبعا وو ااررززشی سوااالتت با موااجهھهھ ددرر فقهھا بهھ پزشکی هھھھمچونن مختلف حرفف فعاالنن ررجوعع :جج

.دداانست برددااشت اايین مويیدااتت اازز دديیگر يیکی توااننمی رراا پزشکی ااخالقق فقداانن وو پزشکی

نقد فقهھ سنتی

هھھھايي اانتقادديي مطرحح برخي اازز متفكراانن متقدمم وو معاصر مسلمانن ددرر خصوصص جايیگاهه فقهھ وو ااخالقق ددرر فرهھھھنگ ااسالمي دديیدگاهه

:کردد خالصهھ ميیتواانن اايین اانتقاددااتت رراا ددرر چهھارر محورر. ااند كرددهه

1 ااددعايي فربهھي فقهھ وو تاثيیر منفي آآنن بر ااخالقق ااسالمي- كنند كهھ فقهھ آآنچنانن گسترددهه وو فرااگيیر گشتهھ ااست كهھ جايیي براايي دديیگر تامالتت اازز جملهھ گرووهه با فربهھ دداانستن فقهھ ااستداللل مي اايین

جواامع مسلمانن رراا نيیز بهھ هھھھميین معضل نظريي كنند برخي اازز مشكالتت ااجتماعي اايین گرووهه سعي مي 7.تامالتت ااخالقي نماندهه ااست

حتي برخي اازز متخصصانن ااخالقق پزشكي عدمم ددستيیابي بهھ نظامم كاررآآمد ااخالقق پزشكي ااسالمي رراا ددرر فربهھي فقهھ . ااررجاعع ددهھھھند

كنيیم٬، موضوعع ااخالقق وو ددرر كشورر ما بهھ خاططر سيیطرهه فقهھ وو اايین كهھ ااكثر مشكالتمانن رراا با مسائل فقهھي حل مي: «كنند جستجو مي

االشيیخ لميیالدد االثانيیهھ االمئويیهھ االذكريي االعالمي موتمر االمكاسب٬، مرتضي٬، شيیخ اانصارريي٬، - 6

. 1373 قم٬، ااالنصارريي٬،

اانتشاررااتت مديیريیت٬، وو مداارراا كتابب ددرر» دديین حسناتت وو خدماتت« مقالهھ عبداالكريیم٬، سرووشش٬، 71380 تهھراانن٬، صرااطط٬،

6

8».ااخالقق كالسيیك بهھ صوررتت فني چنداانن كاررآآمديي نداارردد

هھھھمانطورر کهھ گفتهھ . تامل ددرر رراابطهھ ااخالقق وو فقهھ وو ااعترااضض بهھ گسترددگي فقهھ ددرر منابع كالسيیك ااسالمي نيیز ووجودد ددااشتهھ ااست

ااخالقق وو عرفانن هھھھجريي٬، ااساسس فعاليیت ااصالحي خودد رراا اانتقادد اازز فقهھ وو فلسفهھ وو تاكيید بر 5آآمد؛اامامم محمد غزاالي٬، متفكر قرنن

. تالشش كردد جهھانن ااسالمم رراا مجددداا بهھ ااخالقق وو بعد معنويي ااسالمم باززگرددااند» االديین ااحيیاء علومم«وويي با نگاررشش كتابب . قراارر دداادد

بهھ نظر وويي فقهھ . كند كهھ ددرر خيیلي اازز مواارردد بايید بهھ جايي فتواايي فقيیهھ٬، بهھ فتواايي ددلل عمل كردد اامامم محمد غزاالي كراارراا تصريیح مي

9.گذاارردد وو هھھھميین اامر٬، باعث گراايیش مسلمانانن بهھ تصوفف گشتهھ ااست نويیاتت باقي نميجايیي براايي مع

.گيیرند بيیشتر عرفايي ااسالمي هھھھمچونن حافظ٬، مولويي٬، سنايیي غزنويي وو نسيیمي نيیز ددرر هھھھميین گرووهه منتقد اازز فقهھ قراارر مي

فقهھ ددنيیويي رروويیكردد. 2

اازز آآنجا کهھ هھھھدفف غايیی دديین ررستگارریی ااخروویی مسلمانانن . فقهھ رروويیكردد ددنيیويي بهھ دديیم دداارردد وو متكفل اامورر ددنيیويي مسلمانانن ااست

ااست نبايید فقهھ ددرر نظامم معرفتی ااسالمم جايیگاهه فرااددستی ددااشتهھ باشد

فقهھ سطحی رروويیكردد .3

اايین گرووهه بهھ جايي فقهھ٬، ااخالقق وو . كند هھھھايي دديین رراا سطحي وو فاقد ررووحح مي ساززيي٬، آآموززهه فقهھ بهھ دديین نگاهه سطحي دداارردد وو با كمي

.كنند ووررززيي پيیشنهھادد مي هھم دديین وو دديینعرفانن رراا براايي ف

فقهھ سنتي متدوولوژژيي وو منابع بوددنن ناكافي. 4

ددهھھھد وو ثانيیا فقهھ ااووال بهھ نقل ااوولويیت مي. منابع وو متدوولوژژيي سنتي فقهھ تواانن كافي براايي پاسخدهھھھي بهھ نيیاززهھھھايي اامرووززيي رراا ندااررند

.گردددد اصر ااسالمي ددچارر خطا ميبا ذذااتي وو ثابت تلقي كرددنن منابع منقولل ددرر فهھم ااحكامم ووااقعي وو مع

5 جامعهھ يیک ااعضایی تمامم بر فقهھی ااحکامم تعميیم بوددنن ناعاددالنهھ -

ااستداللل فقهھی فقط براايي گرووهھھھي اازز متديینيین حجيیت دداارردد وو ددرر جواامع اامرووززيي بهھ ميیزاانن جواامع سابق ااعتقادد بهھ فقهھ ووجودد نداارردد

خالقق پزشكي خودد رراا با فقهھ تنظيیم كند اايین سيیستم براايي بخش قابل وو ااگر يیك جامعهھ كنوني ااسالمي بخوااهھھھد اامورر ااجتماعي مثال اا

وو تعميیم ااحکامم فقهھی بر اافراادد غيیر معتقد بهھ فقهھ ناعاددالنهھ وو غيیر ااخالقی . توجهھي اازز شهھروونداانن ااعتبارر الززمم رراا نخوااهھھھد ددااشت

.ااست

اانتقاددااتت ااررززيیابي

1 بلکهھ چهھ بسا اايین جامعيیت نقطهھ . د اامریی منفی ااررززيیابی شوددفربهھی فقهھ ااگر چهھ يیک ووااقعيیت ااست وولی بهھ خوددیی خودد نميیتواان -

وو ددرر صوررتت وواارردد . شويیم کهھ اايین اانتقادد ناشی اازز وو متوقف بر اانتقاددااتت دديیگر ااستااگر ددقت شودد متوجهھ می. قوتی براایی فقهھ باشد

.دداانستن آآنهھا جامعيیت فقهھ معضل رراا جدیی تر ميیکند

7 صفحهھ 1384،٬ تيیرماهه آآوورريي٬، فن وو علومم ددرر ااخالقق اايیرااني اانجمن خبرنامهھ چهھاررمم شماررهه پيیش 8 .االديین علومم ااحيیاء محمد٬، اامامم غزاالي٬، 9

7

2 نن ااووال اازز ددوو جزء عمدهه فقهھ٬، عباددااتت وو معامالتت٬، عباددااتت عمدتا جنبة ااعترااضض بهھ ددنيیويي بوددنن فقهھ قابل پذيیرشش نيیست چو-

. هھھھا هھھھم توجهھ دداارردد ااخروويي ددااررند وو فقهھ عالووهه بر تنظيیم رروواابط ددنيیويي وو ااجتماعي اافراادد بهھ ررشد فردديي وو سعاددتت ااخروويي اانسانن

. ند پسنديیدهه خوااهھھھد بوددثانيیا◌ ددنيیويي بوددنن االزما منفي نيیست ااگر اامورر ددنيیويي ددرر ررااستايي اامورر معنويي اانجامم گيیر

3 علم فقهھ عموما ددررباررهه جواانب مشهھودد وو قابل قضاووتت ررفتاررهھھھايي مسلمانانن بحث كرددهه . ظظاهھھھريي بوددنن علم فقهھ رراا بايید پذيیرفت -

تواانن فردديي رراا تصورر كردد٬، ددقيیقا برااساسس چنانچهھ مي. وو جواانب معنويي وو ررووحي اامورر رراا چنداانن مورردد توجهھ قراارر ندااددهه ااست

تارر كند٬، ددرر عباددااتت وو معامالتت خودد هھھھيیچ قصورر فقهھي نكند وولي بهھ هھھھدفف نهھايیي يیعني قربب بهھ خدااووند ووااصل قواانيین فقهھ ررف

.آآنكهھ يیك لحظهھ هھھھم بهھ يیادد خدااووند بيیفتد توااند نمازز ددررست بخوااند بي چونن فردد مي. نگردددد

4 ررووززاافزوونن جواامع كنوني نيیز قابل اانتقادد چهھاررمم مبني بر عدمم كارر آآمديي متدوولوژژيي وو منابع فقهھ براايي پاسخدهھھھي بهھ نيیاززهھھھايي -

يیکی نقل محورريي وو ااتکایی ااستنباططهھایی فقهھی بهھ کتابب ووسنت وو غفلت اازز عقل بهھ : اايین اانتقادد دداارراایی ددوو بخش ااست. پذيیرشش ااست

.ددوومی ظظاهھھھرگراايیی وو توقف ددرر مدلولل ظظاهھھھریی منابع منقولل ااست. مثابهھ منبع مستقل

شودد تا بهھ عقل وو فطرتت وو هھھھميین اامر نكتهھ اانتقادديي شماررهه ددوو يیعنی ااستنادد ميهھھھايي فقهھي معموال بهھ نقل ددرر ااستداللل :نقل محورریی

شودد وو بهھ تبع تأثيیر الززمم رراا نمي ااعتقاددااتت وو ررفتاررهھھھا ددررووني چونن با با ااستداللهھایی صرفا نقلی. دكن سطحی بوددنن رراا تشديید مي

ااگر چهھ . حکامم دديینی ااعتبارر ددااددهه نشدهه ااستبايید پذيیرفت کهھ ددرر سنت ااسالمی بهھ عقل بهھ عنواانن منبع مستقل اا. كند اايیجادد نمي

وو ااخبارريیونن ) ااهھھھل تسنن(گراا ااشاعرهه وو نقل)تشيیع(وو ااصوليیونن ) ااهھھھل تسنن(گراا معتزلهھ جريیانهھایی فکریی عاددتا بهھ ددوو گرووهه عقل

ي تاثيیر هھھھايي معتزلهھ وو ااصول جريیانن. گراا غلبهھ پيیداا كردد وولی بايید ااعتراافف کردد کهھ ددرر جهھانن جريیانن نقل. شوندتقسيیم می) تشيیع(

اايین اامر ااگرچهھ ددرر ميیانن ااهھھھل سنت صريیح بوددهه وولي جريیانن ااصولي مرسومم ددرر نزدد . چندااني بر معرفت دديیني ااسالمي نگذااشتند

اامرووززهه فقهھا ددرر صوررتت فقداانن مستند نقلي وو يیا تعاررضض نقل٬، عقل رراا مورردد ااستفاددهه . ددااررند تشيیع نيیز نقل رراا بر عقل ترجيیح مي

ذذيیال ااستداللهھایی فقهھ سنتی . گردددد عقل با نقل٬، عموما بيیش اازز تاوويیل متن٬، عقل تعطيیل ميددهھھھند وو ددرر صوررتت تعاررضض قراارر مي

قم آآووررددهه علميیهھ حوززهه ااسالمي ددفترتبليیغاتت اانتشاررااتت 10"مرگگ مغزىى وو پيیوند ااعضا"ددررباررهه حکم پيیوند عضو اازز جسد اازز کتابب

.ااست ددرر اايین ااستداللهھا غلبهھ نقل بر عقل وو بلکهھ غيیبت کامل عقل مشهھودد. شوددمی

ااددلهھ مخالفانن برددااشت عضو اازز مرددگانن

االف ـ حرمت اانتفاعع اازز ميیتهھ

ززيیراا اايین ااعضا ميیتهھ , بهھرهه ووررىى وو خريید وو فرووشش ااعضاىى بدنن مرددگانن جايیز نيیست, برخى اازز فقهھاىى شيیعهھ وو سنى عقيیدهه ددااررند

مم عليیكم االميیتة : (اايین فقهھا برااىى ااثباتت قولل خودد بهھ آآيیاتت. وو مردداارر هھھھستند ااستداللل )…حرمت عليیكم االميیتة وو االدمم (وو )وو االدمم اانما حر

. كرددهه ااند وو معتقدند كهھ جسم اانسانن محل خريید وو فرووشش نيیست

بب ـ ندااشتن منفعت حاللل

خريید وو فرووشش وو هھھھرگونهھ اانتفاعع وو ااستفاددهه اازز ) …التأكلواا اامواالكم بيینكم بالباططل (برخى دديیگر اازز فقهھا با ااستنادد بهھ آآيیهھ شريیفهھ

ااعضاىى بدنن مرددگانن مردداارر وو نجس ااست وو مردداارر منفعت حاللى نداارردد وو , با اايین بيیانن كهھ. انن رراا منع مى كنندااعضاىى بدنن مرددگ

ززيیراا ماليیت ددااشتن اازز شراايیط ثمن وو مثمن , ماليیت نداارردد وو نمى توااند مورردد معاملهھ ووااقع شودد, چيیزىى كهھ منفعت حاللل ندااشتهھ باشد

. ل مالل بهھ باططل وو حراامم ااستبنابراايین خريید وو فرووشش ااعضاىى بدنن مرددگانن ااك. ااست

10 قم٬، علميیهھ حوززهه ااسالمي ددفترتبليیغاتت اانتشاررااتتااعضا٬،قم٬، پيیوند وو مغزىى مرگگ حسيین٬، حبيیبى٬، 1380

8

جج ـ ااجماعع

ااجماعى ااست كهھ فقهھا بر حرمت بهھرهه برددااررىى وو خريید وو فرووشش , ددليیل دديیگر مخالفانن برددااشت عضو اازز مرددگانن جهھت پيیوند

شيیخ), مستند االشيیعهھ(مال ااحمد نرااقى ددرر ), ذذخيیرةة االمعادد(محقق سبزووااررىى ددرر , عالمهھ ددرر نهھايیهھ وو تذكرهه. مردداارر ااقامهھ كرددهه ااند

وو دديیگراانن بر حرمت بهھرهه برددااررىى وو خريید وو فرووشش مردداارر ) مكاسب(وو شيیخ اانصاررىى ددرر ) جوااهھھھر االكالمم(محمد حسن نجفى ددرر

. ااددعاىى ااجماعع ددااررند دد ـ رروواايیاتت وواارردد شدهه ددرر حرمت بهھرهه برددنن اازز مردداارر

شكى نيیست كهھ ااعضاىى بدنن مرددگانن مى گويیند , برخى اازز فقهھا با ااستنادد بهھ ااخباررىى كهھ ددرر منع ااستفاددهه اازز مردداارر وواارردد شدهه ااست

پس هھھھر نوعع ااستفاددهه وو بهھرهه برددنن اازز ااعضاىى . آآددمى نجس ااست وو فقهھا وو علماىى شيیعهھ وو ااهھھھل سنت ددرر اايین مسئلهھ ااتفاقق نظر ددااررند

. بدنن مرددگانن بهھ منظورر پيیوند بهھ ززندگانن ممنوعع ااست هھھھـ ـ هھھھتك حرمت ميیت مسلمانن

, يیوند آآنن بهھ بيیمارراانن نيیاززمند اايین ااست كهھ شكافتن بدنن مرددهه وو بريیدنن ااعضاىى ااووددليیل عمدهه مخالفانن برددااشت عضو اازز مرددگانن وو پ

رروواايیاتت بسيیاررىى ددرر بابب ااررززشش وو ااحتراامم وو جايیگاهه بلند مسلمانن مؤمن وو مصونيیت جانن وو مالل وو . هھھھتك حرمت ميیت مسلمانن ااست

حقيیر ااوو رراا حراامم وو ددرر حكم محارربهھ با آآبرووىى ااوو وواارردد شدهه كهھ ااحتراامم ااوو رراا اازز ااحتراامم كعبهھ اافزوونن وو هھھھتك حرمت وو ااهھھھانت وو ت

. خداا وو شركك دداانستهھ ااند

بلكهھ برخى رروواايیاتت بر اايین اامر تصريیح ددااررند , ووجوبب ررعايیت ااحتراامم مسلمانن تنهھا بهھ ززمانن ززندگى وو حيیاتت ااوو محدوودد نمى شودد

. انت وو هھھھتك قراارر گيیرددكهھ ااحتراامم ااوو ددرر حالل مرگگ وو پس اازز آآنن نيیز هھھھمانند ااحتراامم ااوو ددرر ززمانن ززندگى ااست وو نبايید مورردد ااهھھھ وو ـ حرمت مثلهھ

ددليیل دديیگر مخالفانن برددااشت عضو اازز مرددگانن بهھ منظورر پيیوند اايین ااست كهھ برددااشت عضو ددرر حكم مثلهھ ااست وو مثلهھ بهھ ااتفاقق

برخى اازز . علما وو فقهھاىى ااماميیهھ وو غيیرااماميیهھ حراامم ااست وو رروواايیاتت بسيیاررىى اازز ططريیق خاصهھ وو عامهھ بر حرمت آآنن دداللت دداارردد

: اايین رروواايیاتت عباررتت ااند اازز

: آآمدهه ااست) عع(ـ ددرر صحيیحهھ جميیل بن ددررااجج اازز اامامم صاددقق1

سيیروواا بسم هللا وو با% وو فى : ثم قالل, فاجلسهھ االى جنبهھ وو ااجلس ااصحابهھ بيین يیديیهھ, ااذذاا بعث سريیة ددعا باميیرهھھھا) صص(كانن ررسولل هللا

ووالتمثلواا ووالتقطعواا شجرةة ااال اانن تضطروواا االيیهھا وو التقتلواا شيیخا فانيیا التغدرروواا ووالتغلواا) صص(سبيیل هللا وو على ملة ررسولل هللا

. ووالصبيیا ووال اامرأأةة زز ـ عدمم جواازز تأخيیر ددفن

مستلزمم تأخيیر ددفن ااست وو حالل آآنن كهھ ددفن مرددهه ووااجب ااست وو , برددااشتن ااعضاىى بدنن مرددگانن بهھ منظورر پيیوند ددرر ززمانن مناسب

. رر ددفن مرددهه مسلمانن شدهه ااست وو تأخيیر ططوالنى ددرر اايین اامر جايیز نيیستتأكيید بسيیاررىى بر تجهھيیز وو تسريیع دد

ووجوبب ددفن مرددگانن مسلمانن اازز ضروورريیاتت ااست وو رروواايیاتت بسيیاررىى بر آآنن دداللت دداارردد وو برااىى جايیز نبوددنن تأخيیر ددرر خاكك

ارر ددرر اايین جا نقل مى كهھ برخى اازز اايین ااخب, ااستداللل شدهه ااست, سپاررىى بهھ ااخباررىى كهھ تشويیق بهھ سرعت ددرر تجهھيیز ميیت مى كنند

: شودد

: آآمدهه ااست)عع(ـ ددرر خبر جابر بن يیزيید جعفى اازز اامامم باقر1

فانتظر بهھ , فانتظر بهھ االصبح وو ال ررجال ماتت لهھ ميیت نهھارراا , الاالقيین ررجال ماتت لهھ ميیت ليیال , يیا معشر االناسس) صص(قالل ررسولل هللا

وو اانت يیا ررسولل هللا يیرحمك : قالل االناسس. بهھم االى مضاجعهھم يیرحمكم هللا عجلواا , التنتظروواا بموتاكم ططلوعع االشمس ووالغرووبهھا; االليیل

. هللا

9

خيیلي اازز ااجزاايي منابع فقهھ اازز جملهھ كتابب٬، سنت وو ااجماعع متاثر اازز شراايیط ااجتماعي فرهھھھنگي وو تعليیمي ددوورراانن ووضع :ظظاهھھھرگراايیی

راايي حذفف عناصر تارريیخي اايین منابع رراا نداارردد وو باشند وو فقهھ اامرووززيي ساززووكارر وو تواانايیي وو مخصوصا ااررااددةة الززمم ب وو اابالغغ مي

.هھھھميین اامر تفكر ااسالمي رراا ناساززگارر با ززندگي مدررنن جلوهه ددااددهه ااست

5 اانتقادد چهھاررمم يیعنی ناعاددالنهھ بوددنن تعميیم ااحکامم فقهھی بر هھھھمهھ ااعضایی جامعهھ مربوطط بهھ فلسفهھ سيیاسی ااست وو ما ددرر اايینجا اازز -

.گيیريیمبوددنن آآنن رراا مفرووضض میوو وواارردد ن .کنيیمپرددااختن بهھ آآنن خودددداارریی می

نسبتهھایی ممکن بيین ااخالقق وو قفهھ ددرر شراايیط مدررنن

ااسالمم ااررززشی ااصولل ااستخرااجج متكفل فقهھ. االف

ااگر بخوااهھھھيیم سيیستم پاسخدهھھھي هھھھماهھھھنگي براايي مسائل ااررززشي پزشكي جامعهھ ااسالمي سنتي ترسيیم كنيیم بايید هھھھم فقهھ پزشكي . 1

كي متكفل ااستخرااجج ااصولل ررفتارر پزشكي اازز منابع ااسالمي خوااهھھھد بودد وو ااخالقق فقهھ پزش. ددااشتهھ باشيیم وو هھھھم ااخالقق پزشكي

تواانن ددرر هھھھايي بهھدااشتي وو تعليیم آآدداابب معاشرتت وويیژهه پزشكانن وو هھھھميینطورر مي پزشكي متكفل تهھذيیب نفس متخصصيین مرااقبت

.شناسي فقهھ پزشكي كردد مرااكز پزشكي گرووهھھھي رراا تحت عنواانن ااخالقق پزشكي مامورر موضوعع

فقهھ ااصالحح. 2

مشكالتت . شودد٬، با ااصالحح متدوولوژژيي آآنن ددرر مدلل ددوومم ددرر عيین حالل ساختارر كهھ فقهھ بهھ عنواانن مكانيیزمم فهھم ااحكامم ااسالمي حفظ مي

ددرر اايین مدلل ااووال بايید بهھ منابع عقل وو شهھودد بهھ عنواانن عناصر . شودد ناساززگارريي فقهھ سنتي با مقتضيیاتت ددنيیايي جديید نيیز ررفع مي

تريي گردددد وو ثانيیا با تفكيیك ااحكامم ذذااتي وو عرضي دديین شأنن تارريیخي خيیلي اازز ااحكامم عرضي رراا تكويیني هھھھداايیت االهھي توجهھ بيیش

.اايین مدلل شايید بتوااند حافظ خوبي براايي پيیامم وو ذذااتي وو معنويي دديین باشد. مورردد اامعانن نظر قراارر دداادد

3 سنتی ااخالقق وو فقهھ جايیگزيین ٬،سكوالرر ااخالقق -

ررسد هھھھميین اامر گريیزناپذيیر ااست٬، بايید هھھھمانن ررااهه فقهھ سنتي عمل كنيیم٬، كهھ بهھ نظر مي ااگر بخوااهھھھيیم با توجهھ بهھ اانتقاددااتت مطرحح بر

وو شايید ظظهھورر ااخالقق سكوالرر ددرر جامعهھ غربي براايي ررهھھھايیي . ططي شدهه ددرر غربب رراا بروويیم وو بهھ ااخالقق سكوالرر ااجاززهه ظظهھورر ددهھھھيیم

تواانن مدلي خاصص محورر ددرر فرهھھھنگ ااسالمي مي هھھھايي ااعتزاالل وو تشيیع عقل االبتهھ با توجهھ بهھ ووجودد سنت. االذكر بودد اازز مشكالتت فوقق

.اارراائهھ دداادد كهھ ددرر عيین گذرر اازز متدوولوژژيي وو منابع سنتي٬، ررووحح دديیني ددااشتهھ باشد

پزشکی فقهھ وو ااخالقق بايیستهھ نسبت بر ددررآآمدیی

وو ررسد كهھ بهھ جايي ااعترااضض كرددنن بهھ فقهھ االذكر ناشي اازز جايیگاهه سنتي فقهھ وو ااخالقق٬، بهھ نظر مي با توجهھ بهھ مشكالتت فوقق

.جايیگزيین كرددنن آآنن با ااخالقق٬، بايید ااصالحح فقهھ رراا ددرر ددستورر كارر علمايي ااسالمم قراارر گيیردد

10

ددرر ااصولل فقهھ وو كالمم Ethicsمباحث . فرهھھھنگ غربي رراا نداارردد Ethicsااخالقق ددرر فرهھھھنگ ااسالمي بهھ هھھھيیچ ووجهھ تواانن تحمل بارر

.ااند نهھ ددرر ااخالقق ااسالمي ااسالمي مورردد بحث قراارر گرفتهھ

گيیردد بهھ خاططر آآنن ااست كهھ آآنهھا صرفا برااساسس فلسفهھ سكوالرر شكل مي Bioethicsرهھھھنگ سكوالرر غربب ااگر اامرووززهه ددرر ف

وو Ethicsخوااهھھھند بايیدهھھھا وو نبايیدهھھھايي پزشكي رراا ااستنباطط كنند وو ااخالقق بهھ معنايي غربب وو حدااكثر آآئيین فاقد شريیعت مسيیحيیت مي

بهھ عباررتت دديیگر ااخالقق پزشكي ددرر فقداانن فقهھ شكل گرفتهھ . مخصوصا نوعع هھھھنجارريي آآنن ددرر ووااقع هھھھمانن فقهھ ددنيیايي سكوالرر ااست

وو ااخالقق ااسالمي بهھ معنايي تهھذيیب نفس عموما بهھ . ااخالقق ااسالمي سنتي ددرر فرهھھھنگ سكوالرر غربب تقريیبا معاددلل نداارردد. ااست

نهھ ددرر فرهھھھنگ ااسالمي فقهھ پزشكي ااست Bioethicsبنابراايین معاددلل ددررست . رروواانشناسي وو علومم تربيیتي ووااگذاارر شدهه ااست

.ااخالقق پزشكي

ااگر اامرووززهه ددرر جامعهھ ااسالمي ااخالقق پزشكي گيیردد ددقيیقا بهھ خاططر هھھھميین مسئلهھ ااست كهھ مرجع ززيیستي جديي شكل نمي –

پاسخگويیي بهھ اايین سئوااالتت ددرر جامعهھ ما بهھ ططورر سنتي فقهھ وو فقيیهھ ااست لذاا سابقهھ فقهھ پزشكي وو فتاوواايي پزشكي جديید بهھ چنديین

. قق پزشكي جديید ددرر غرببگردددد٬، ظظهھورر ااخال ددهھھھهھ باززمي

وو بهھ هھھھميین شكل ااگر اامرووززهه ددرر جامعهھ ااسالمي شكلي ضعيیف اازز ااخالقق پزشكي ظظهھورر كرددهه ااست ناشي اازز هھھھمانن سوءفهھم

.تئوميینولوژژيیك وو سكوالرر گشتگي جواامع ااسالمي ااست

.شودد تعبيیر ميبريیم بخشي اازز ررنج فرااگيیريي ااست كهھ اازز آآنن بهھ ددوورراانن گذاارر اازز سنت بهھ مدررنيیتهھ آآنچهھ اازز آآنن ررنج مي

توااند ااساسي براايي چنانچهھ عرفانن وو تصوفف ااسالمي نيیز مي. هھھھايي دديیگر سنت ااسالمي غفلت كردد االبتهھ ددرر اايین ميیانن نبايید اازز حوززهه

گيیريي ااخالقق پزشكي مرااقبتي شكل

)Cae- base medical ethies (وو محبت محورر ااسالمي باشد.

11

گيیريي نتيیجهھ

قهھ يیك ف. ثابت كردديیم كهھ آآنن ددوو ددرر فهھم سنتي با يیكديیگر تعاررضض يیا تدااخل خاصي ندااررند ما اابتداا با تعريیف تارريیخي فقهھ وو ااخالقق

ااما ااخالقق عموما . نظامم معرفتي فرااگيیر ااست كهھ براايي ااستنباطط تمامم ااحكامم وو ااصولل ززندگي مسلمانن مكلف شكل گرفتهھ ااست

شودد چنانچهھ ايي ررفتارريي مسلمانن مكلف ميهھھھ فقهھ شامل هھھھمهھ حوززهه. باشد ددررصددد معرفي فضائل وو ررذذاائل وو تهھذيیب نفس آآددمي مي

.ااند اامورريي هھھھمچونن غيیبت نيیز بهھ عنواانن مكاسب محرمهھ ددرر آآثارر فقهھي مورردد بحث قراارر گرفتهھ

سپس با ططرحح اانتقاددااتت برخي اازز اانديیشمنداانن مسلمانن بر فقهھ سنتي٬، سهھ مدلل متفاووتت براايي سيیستم قضاووتت ااررززشي ددرر پزشكي

.جواامع مسلمانن اارراائهھ كردديیم

مبتني بر قراائت سنتي اازز فقهھ؛ فقهھ پزشكي .1

فقهھ پزشكي مبتني بر قراائت جديید اازز فقهھ؛ .2

.ااخالقق پزشكي سكوالرر٬، جايیگزيین فقهھ پزشكي .3