جان گ ز

نا ی - ی ص ژپودید ه دور ،دوم سال مار، ی ( ٧ ه )۴۶ پایپ

ز ١٣٩۴ پا

ر جانه ااد تان ز ی ا ال گ و ارشاد ا ل س ء

ء ء

ء

53 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

بيجار -در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور در ادوار تاريخي زنجان به غرب ايران ةدهند پيوند

∗علي نوراللهي

دهيچك

اي در راه تجـارت و ارتباطـات انـساني ها موانع عمـده در طول تاريخ رودها و كوه امور تجاري و . نع غلبه كند به همين دليل بشر سعي داشته به نحوي بر اين ما . اند بوده

يكي از دستاورها ساخت پل بر روي رودخانه بوده است كه به . ارتباطي را تسهيل كند ايرانيـان در ،رسد با توجه به رودهاي پر آب بـا جريـان تنـد در فـالت ايـران نظر مي

ن اوز زنجان نيز به علل عبور و جريان رود قـزل ةناحي. اند گونه معماري پيشرو بوده اين بر روي ايـن يهاي هاي مختلف شاهد ايجاد پل در طول دوران ،ها از غرب آن و شاخابه

دختـر شـواهد اسالمي جـز پـل ةاز دوران ساساني و پيشتر و اوايل دور . رود بوده است سازي در ناحيه در دست نيست، امـا بـا انتخـاب سـلطانيه بـه پـايتختي و اندكي از پل

هـاي غربـي امپراطـوري عبور و مرور بـه بخـش خان مغول ضرورت تسهيل تختگاه

.شناسي دكتراي باستان ∗

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 54

زدنـد كـه دست هايي بر روي اين رود ها به ايجاد پل اين در اين زمان شد بنابر بيش از پيش احساس مي در مـرز اسـتان و هاي كمي از آن هنوز سـر پاسـت هاست كه بخش قشالق يكي از اين پل پل قجور يا گل

اي الشه ي از سنگ يها آجري بوده كه بر پايه ة داراي چهار چشم اين پل . زنجان و كردستان ساخته شده است هـاي همانده در دور اين پل بر اساس شواهد باقي. شده استختها، سشده خورده كه از محل تأمين مي و تراش

هاي تجـاري و زيـارتي كاروانة بارها ترميم شده و مورد استفاد ، صفوي و قاجاري ةبعد از ايلخانيان يعني دور .ر گرفته استقرا

.پل قجور بيجار،،ايلخانيان، زنجان :ها كليدواژه

55 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

مقدمه

استان اين. است گرفته قرار ايران غرب شمال ةحوز در مربع كيلومتر 22164 مساحت با زنجان استان و غربـي آذربايجـان هـاي اسـتان بـه مغرب از و شرقي آذربايجان و اردبيل گيالن، هاي استان به شمال از

. شود مي محدود قزوين استان به شرق از و همدان استان به جنوب از ،نكردستا كـه داشته نام) زند كتاب به منسوب معناي به و (زنديگان يا زنگان ،اسالم از قبل در استان اين مركز

مـستوفي حمداهللا همچنين. است يافته تغيير زنجان به معرب تلفظ ضرورت به بنا اعراب استيالي از پس مورخـان و دانـان جغرافـي همچنـين ). 1370 :260، ثبـوتي (اسـت كـرده ياد شهين نام به زنجان شهر از

انـد كـرده مي صحبت راست پهلوي به زنجان و ابهر نواحي كه اند كرده اشاره هجري چهارم قرن اسالمي ايالـت جـزو بعـد و پهلـه ايالت جزو مناطق اين دوران اين در زيرا ،)5 ةنقش و 1374 :240-239لسترنج،(

). 1375: 117 گروسي :به .ك.ر (اند آمده مي حساب به كوهستان يا جبال داراي اروپـا بـه نـواحي غربـي و ايـران تجـاري راه و جاده ةحاشي در گرفتن قرار سبب به استان اينواليت غربي يعنـي به رفتن براي التجاره و زيارتي مال يها كاروان كه طوري هب. است بوده خاصي اهميت همچنـين .كردند مي عبور منطقه اين از خصوص عتبات عاليات هتان و كرمانشاه از آنجا به بغداد و ب كردس

روابـط كـه بـوده اسـالم مياني ةدور در مهم اياالت از يكي كه كردستان واليت با همسايگي به توجه با گروس بيجار تانكردس واليت مهم شهرهاي از يكي ،است داشته ناحيه اين با وسيعي بازرگاني و تجاري

نـواحي و زنجـان بـه بعد ايام اين در كاال صادرات و كاال واردات جهت پررونق بازاري داراي خود كه بودرو كه اين امر را تسهيل كنـد، هميـشه جـزو ي كاروان ها ها و پل ه ساخت و بازسازي را .است بوده اطراف

)1ة نقش( .آمده است ميضروريات به حساب طـارم، و خانچايي هاي كوه داغ، آق داغ، قره كه شامل ها كوه :اين استان عبارتند از ةموانع محدودكنند

ابهـررود زنجانرود، اوزن، قزل شامل آن يها رودخانه. شوند مي ديگر و كوهاي خانه چله و كوه قيزقلعه كوه .باشند مي سجاس و

اوزن قـزل يا سفيدرود متعدد هاي شاخاب وجود منطقه اين تجاري رونق راه سر بر عمده موانع از يكي مانع سال از اي عمده بخش در حداقل .گيرد مي سرچشمه كردستان كانيان هزار هاي كوه از كه است بوده

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 56

عامـل همين. است شده مي فرهنگي پيوندهاي و التجاره مال حامل كاروانيان مرور و عبور ةمحدودكنند و هـاي پـل تعميـر و سـاخت بـراي محلي حكام و وقت هاي حكومت اهتمام و سعي سبب تاريخي ادوار در

سـاخته مسير اين در كه ستها پل اين از يكي قجور يا قشالق گل پل كه بود شده راه اين در شده ساخته .است شده

سـال در نيـز نگارنـده گرفـت، قـرار مطالعه و بررسي مورد كاليس ولفرام توسط اولين براي پل اين به پل اين. باشد مي چندساعته بررسي و بازديد همين حاصل نوشتار اين كه نموده بازديد پل اين از 1389 .است شده ملي ثبت 24/1/1382 تاريخ در 8043ة شمار

) قشالق گل (قجور پل

موقعيت جغرافيايي

ي زنجـان و در دكنـ روستاي ينگي و بيجار قشالق گل روستاي نزديك اوزن قزل رود روي كه پل اين احتساب با پل طول. دارد قرار بيجار شهر كيلومتري 50 در شده، واقع بيجار - نزنجا كارواني ةجاد مسير. است متر 3/7 ها پايه در و متر 5/6 باال در آن گذرگاه عرض و 12 آن ارتفاع حداكثر و 104 آن انتهاي دو )3-1 شكل و 1 ةنقش(

امكان متر سانتي 90 نايپه و متر سانتي 30×50 هاي پله با كه است طبقه دو كنوهاي داراي قجور پل توانـسته مـي بنا طريق اين از .است آورده مي فراهم ها كنو اين داخل از را ها چشمه طاق باالي به رسيدن

بخـش واقـع در كـه اي گهـواره زني طاق ةشيو از بخش اين پوشش براي و كند اجرا را ها طاق راحتي به هـم كنـار در هـا كنـو عرض كه هنگامي شيوه اين .است شده استفاده ،بوده پل شدو آمد محل و فوقاني همچنـين وارده فـشار سنگيني تحمل بگيريم نظر در ،اند شده جدا هم از قطوري ديوار با و اند شده ساخته

بـردن بـين از و گـذرگاه كردن هموار و كردن دست يك براي سپس. است برده باال بسيار را پل مقاومت )18-11شكل( .اند كرده استفاده ساروج و آهك مالت و فرش آجر از پوشش باالي ناهمواري

شــده در نمــا و همچنــين از حجــاري تــراش و ســنگي پــاك يهــا آن بلــوك هــاي پايــه ســاخت درسـنگ مـورد نيـاز جهـت .استفاده گرديده است عنوان پركننده ي نامنظم با مالت فراوان به ها سنگ الشه

و متـر 90/13 طـول داراي هـا پايـه ايـن . شـده اسـت مينأي پل از اطراف رودخانه ت ها ساخت پايه و پي

57 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

ـ و اصـلي هاي پايه آن روي بر و باشند مي )از سطح آب رودخانه ( متر 50/2 ارتفاع و متر 8/ 10عرض ةپاي بـا متر سانتي 26×26×5 و 26×13×5 و 26×17×6 ابعاد به هاي آجر با پل اصلي ةساز و آجري هاي چشمه

با توجه به حجم آجرهاي اسـتفاده شـده در ايـن پـل بـه نظـر . است دهش ايجاد متر سانتي 3 خوري تمالجويي در زمان ساخت اين پل و با توجه فـصل طغيـان ايـن منظور تسهيل و صرفه ه رسد سازندگان ب مي

البته الزم اسـت . همين محل ايجاد شده باشند ي آجر بايست در نزديك ةي آجرپزي و تهي ها كوره ،رودخانه. سـت اطي چند سال ساخته شـده بنايان و نيروي كار زياد ةوسيل االً ساخت اين پل به احتم شود كه اشاره

ي آن در فصل تابستان كه دبي و ميزان آب رودخانه به كمترين حد خود ها خصوص پايه هساخت اين پل ب زمان توان مياوزن آب اين سرشاخه رود قزل ةالبته با بررسي دقيق دبي ماهان . رسد، انجام گرفته است مي

.ن كرديساخت آن در طول سال را تعي بخـش و مثلثـي صورته ب برها آب، آب سرعت و فشار و تقسيم كردن كم براي آب جريان جهت در نبـود ،رودخانـه آب جريان شدت اثر بر اخير، يها سال در. است شده ساخته چندضلعي ها پايه اين انتهايي

. است شده خراب ،يكي جز به پل اين هاي چشمه همه سازي،مرمت و بازو ايجـاد تـوازن فـشار هوا فشار تنظيم براي ها چشمه طاق باالي و ها كنو فضاي داخل در همچنين ابعـاد بـه كـوچكي هـاي هواكش ،رطوبت خروج و تبادل همچنين و ،بيرون و پل داخلي هاي قسمت بين . اند كرده ايجاد متر سانتي 26×26

تخريـب ،طبيعـي بالياي و زمان گذشت علت هب آن ةدهن سه كه است دهنه 4 داراي تاريخي پل اين )10-4شكل. (است مانده باقي پل اين از دهنه يك فقط حاضر حال در و ندا شده

مخـالف جهـت در پل مياني هاي پايه و دارد جريان پل غربي ةدهان جانب از رودخانه آب ةعمد حجم سـنگ از پـل ايـن ةسـاز . ندا شده ساخته ضلعيچند صورت به ديگر جهت در و مثلثي صورت به رودخانه

پـر ةشـيو بـه آجرچيني با را ها چشمه كه صورت بدين ند؛ا شده ساخته آجر از نيز پل ةبدن و ها طاق و است روش ايـن كـه چرا انـد كـرده اجرا خوابيده آجرچيني ةشيو به را پل هاي بخش ساير كه حالي در اند ساخته از يكـي . اسـت ساخته مي مكنم نيز را اضافي بارهاي تحمل ،ها شمهچ استحكام قدرت افزايش بر عالوه بـوده شـيوه ايـن دوام و اسـتحكام ،پـل اين هاي چشمه در تيز نوك و ضربي هاي طاق از استفاده داليل جـانبي فـشار از هدشـ سـعي هـا چشمه ةديوار دو بين چوبي تيرهاي بردن كار هب با بنا اين بر عالوه. است

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 58

فوقـاني و جـانبي هـاي نيرو اعمال نتيجه درو ها آن ريزش و خوردن برهم از و كرده جلوگيري ها چشمه ،پـل بازسـازي و مرمت نبود به توجه با امروز. گرددممانعت ها قوس انداختن لنگر و پل سنگيني از ناشي چـوبي هـاي تير اين نتيجه درو گرديده سببرا ها چوب اين بر زياد فشار ،جانبي و فوقاني فشارهاي اين مـشاهده ، سازه كه باقي مانـده از در طول اين بخش يي عميق و سرتاسر ها ترك .اند شده شكسته و خم تنهـا گنج به دستيابي خيال در يابان گنج و اند بوده دخيل امر اين در نيز انساني عوامل سفانهأمت. دنشو مي

نزديـك ةآينـد در ،نـشود تـرميم زودتر چه ره اگر و ،اند كرده سوراخ كنو داخل از را پل اين سالم ةچشم .بود خواهيم چشمه فروريختن شاهد

شده دهاستفاآن در چهارتايي و طبقه دو كنوهاي از ،پل هاي پايه بر ها سيالب فشار از جلوگيري براي ها كنو اين .است كاسته مي فراواني مقدار به نيز پل سنگيني و حجم از اضافي آب عبور بر عالوه كه است

)28-19 هاي و شكل3 شكل( .دارند ارتباط هم با هايي پلكان رشته با

گاهنگاري

. انـد ساساني بنا شده و در دوران اسالمي دوباره مرمت يـا بازسـازي شـده ةي ايران در دور ها اكثر پل ر قشالق يـا قجـو پل گل . اثري از بناي اصلي اين نوع پل باقي نمانده است ها در برخي از اين پل هكچنان

مـورد ة ساخت آن در دور ة شواهدي از دور ،با بررسي بنا و معماري پل . ستها نيز احتماالً از اين دسته پل ايلخاني ساخته شـده ة در دور، ساخت و مصالح مورد استفاده در آن ةشود اما با توجه به شيو مينظر ديده ن

والي همـراه بـا گـل و آبتنـد ريان با توجه به ج.و در دوران صفويه و قاجاريه بارها مرمت گرديده است هـا گرديـده، ايـن كه سبب شكـستن آن ها اوزن و همچنين عرض زياد و كوتاه بودن چشمه قزل ةرودخان .ثر نيفتاده استؤ چندان مها مرمت

59 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

يگير نتيجه

غرب را نواحي مركزي فالت ايران و شمال ،عنوان داالن و كريدوري هزنجان همواره در طول تاريخ ب ة در دور ، بـا انتخـاب سـلطانيه بـه پـايتختي .كـرده اسـت مي يعني زاگرس متصل ،به نواحي غربي ايران

ـ صاوهاي م ه اهميت را ،ايلخاني ،كـرد مـي مين أالتي و كارواني كه دسترسي اين شهر را به مراكز ديگـر ت كرمانشاه و از -نندج س - بيجار - راه كاروانروي مسير زنجان ،ها هيكي از اين را . شدنمايان يش از پيش ب

آنجا به عتبات عاليات و بغداد بوده كه دسترسي به اين نواحي چه از نظر سياسي و چه از نظر اقتـصادي و بـا افـزايش جمعيـت شـيعي ايـن نـواحي، صفويه ةخصوص دور ه ايلخاني و ادوار بعدي ب ةمذهبي در دور

مورد استفاده قـرار اً امور زيارتي و تجارتي مجدد قاجار با توجه به ة در دور ها اين راه . اهميت فراواني يافت .گيرند مي

ي هـا بود، پـل ها رآب كه مانعي بر سر راه كاروان علت وجود رودهاي پ غرب ايران به در غرب و شمال سفانه در استان امروزي زنجان آثار يا شواهدي اشكاني و ساساني ساخته شد كه متأ يها متعددي در دوره

ي هـا ي متعدد دانست كه در دوره ها و بازسازي ها توان مرمت ميرا يكي از داليل آن ؛اندها باقي نم از آن .شود مي مشاهده نها اين ديگر آثاري از ساختار اوليه اين پلبعدي صورت گرفته است بنابرعكس ايجاد شده كه نقش مهمي در ه بيجار و ب - ست كه در مسير زنجان ها پل قجور يكي از اين پل

اي كه در مورد اين پل نكته. كرده است ميغرب با غرب ايران ايفا ت نواحي شمالي و مناطق شمال ارتباطااوزن سـاخته شـده كـه قزلي از مسير يابي دقيق اين پل است كه در بخش مكان ،بسيار جالب توجه است

انـه در همچنين دو طـرف و بـستر رودخ . باشد ميرسد، و فاقد شيب ميجريان آب به كمترين شدت خود

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 60

دهـد مياين موضوع نشان . رسد مي خود ةرود به كوچكترين انداز و سفت بوده و دره اي اين بخش صخره .اند آشنايي دقيق با ميزان و جريان آب رودخانه و زمين منطقه داشته كه طراح و سازندگان اين سازه

و فروريخته آن مياني هاي چشمه طاق پهلوي ةدور در پل اين نشدن مرمت به توجه با ديگر طرف از سـالم تقريبـاً پـيش سـال 40 حـدود تـا پل اين كناري هاي دهانه و چشمه و بوده ويران حالت به تقريباً آن از بعـد اما شوند مي ديده سالم ها بخش اين ،پل اين از كاليس ولفرام هاي طرح در كه طوري هب اند بوده سرتاسـري و وسـيع هـاي تـرك ،طـول در كه ربيغ ةدهان فقط امروزه و شده ويران كناري شرقي ةدهان

. اسـت شـده سوراخ و تخريب يابان گنج توسط نيز چشمه اين طاق از هايي بخش .سرپاست هنوز ،برداشته چنـد تا احتماالً نگيرد، صورت مانده باقي ةدهان اين روي بر فوري تخصصي و جدي مرمت كه صورتي در

.ريخت خواهد فرو نيز دهانه اين ديگر سال

اريزسپاسگ

سركار خانم يميني دانـشجوي دكتـري كـه در مهندس علي حسنلو و دانم از آقاي در پايان الزم مي .اين بازديد چندساعته نگارنده را همراهي كردند، كمال تشكر و سپاسگزاري را بنمايم

61 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

منابع

ـ ةضـميم ،بيـستون پيـك كردستان، تاريخي جغرافياي قلمرو ،1375 محمدعبداهللا، گروسي،. 1 ةمجل . 120-116صص ،27 -26ة شمار ئاوينه، و فرهنگ وزارت تهران، ايران، كاروانسراهاي فهرست ،1368 ولفرام، كاليس محمديوسف، كياني،. 2 .2 جلد كشور، فرهنگي ميراث سازمان اسالمي، ارشاد

كيـاني، محمديوسف كوشش به چهارم، جلد ايران، شهرهاي زنجان، شهر ،1370 هوشنگ، ثبوتي،. 3 . دانشگاهي جهاد تهران، عرفـان، محمـود ةترجمـ شـرقي، خالفـت هـاي سرزمين تاريخي جغرافياي ،1374 گاي، لسترنج،. 4 .فرهنگي علمي انتشارات تهران،

فرهنگـي ميراث سازمان انتشارات تهران، ،1 ج ايران، قديمي هاي پل ،1379 محمدعلي، مخلصي،. 5 ).پژوهشگاه(

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 62

) زياديراتي با تغ1368، 2 ج،كياني( راه كارواني زنجان به غرب ايران و عتبات عاليات: 1ة شمارةنقش

63 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

)1379: ولفرام كاليس برگرفته از مخلصي( )قشالق گل (قجور پل پالن و نما: 1ة شمار شكل

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 64

) علي نوراللهي:باز ترسيم (آن هاي بر آب و) قشالق لگ (قجور پل پالن: 2ة شمار شكل

65 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

) علي نوراللهي:ترسيم از( ها و بخش داخلي كنوها و هواكش پل طرح پله: 3ة شكل شمار

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 66

زنجان- مدرن بيجارةرو و جاد عكس هوايي و موقعيت راه كاروان: 4ة شكل شمار

67 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

زنجان- رو قديمي بيجار مسير مالرو و كاروان: 5ة شكل شمار

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 68

)قشالق گل( برهاي پل قجور نماي هوايي پايه و آب: 6ة شكل شمار

69 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

) علي نوراللهي: ازعكس) (قشالق گل( مانده پل قجور باقيةنماي دهان :7ة شكل شمار

)علي نوراللهي: ازعكس ( ده استبي چس آن غربي پل بهةبنگريد به صخره كه چشم: 8ة شكل شمار

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 70

بخش مرمت شده و آثار داربست و تيرهاي چوبي جهت جلوگيري از برهم خوردن طاق چشمه: 9ة شكل شمار )علي نوراللهي: ازعكس(

) علي نوراللهي: ازعكس( يابان توسط گنج غربي ةشمتخريب بخش فوقاني چ: 10ة شكل شمار

71 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

) علي نوراللهي: ازعكس( ها پوشش آنةنمايي از كنوها و شيو: 11ة شكل شمار

)علي نوراللهي: ازعكس( پلةماند نمايي از كنوها و ترك عميق بخش باقي: 12ة شكل شمار

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 72

) علي نوراللهي: ازعكس( پلةماند باقيز كنوها و ترك عميق بخشنمايي ا: 13ة شكل شمار

) علي نوراللهي: ازعكس( پوشش ضربي پلةبخش داخلي و شيو: 14ة شكل شمار

73 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

)علي نوراللهي: ازعكس( پوشش ضربي پلةهاي جانبي و شيو بخش داخلي و هواكش: 15ة شكل شمار

)علي نوراللهي: ازعكس ( آجرچيني پلةهواكش و شيو: 16ة رشكل شما

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 74

)علي نوراللهي: ازعكس( خوردگي پوشش ضربي پل ترك: 17ة شكل شمار

)علي نوراللهي: عكس از(وي دهانة غربي چشمه مياني پل از داخل كنة پاييي ازها نمايي از پايه و بخش: 18 ةشكل شمار

75 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

)علي نوراللهي: ازعكس( آجرچيني آن ة سوم و و شيوة طاق چشمةبقاياي پاي: 19ة شكل شمار

)علي نوراللهي: ازعكس( پلاز مانده هاي باقي ها و بخش ي از پايهينما: 20ة شكل شمار

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 76

)علي نوراللهي: ازعكس( غربيةان سوم از داخل كنوي دهةاندازي از پاي چشم: 21ة شكل شمار

77 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

)علي نوراللهي: ازعكس ( بخشي از سپر سنگچين بخش شرقي پل: 22ة شكل شمار

) علي نوراللهي: ازعكس( شمال پل قجور از پل امروزي زنجان بيجار درينماي: 23ة شكل شمار

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 78

) علي نوراللهي: ازعكس( شرقي رودخانهةاي حاشي صخرهةديوار: 24ة شكل شمار

) علي نوراللهي: ازعكس (سنج كنار آن غربي پل قجور و آبةنماي شمالي چشم: 25 ةشكل شمار

79 بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور

)علي نوراللهي: عكس از( ي شمالي پل قجورينما: 26ة شكل شمار

) علي نوراللهي: ازعكس (جوري كامل از بخش شمالي پل قينما: 27ة شكل شمار

بيجار- در مسير كارواني زنجان ) قشالق گل( پل قجور 80

)نوراللهي علي: از عكس (پل جنوبي ةمنظر: 28ة شمار شكل

)نوراللهي علي : ازعكس) (قشالق گل (قجور پل جنوبي نماي: 29 ةشمار شكل