T­l

·ı

1 1

1

İLAMAraştırma Dergisi c. ili, sy. 1 (Ocak-Haziran 1998)

AHMED YESEVİ'NİN MENAKIBI

Necdet TOSuN

Türklerin efsanev! p!ri Hace Ahmed Yesev! (ö. 562/1 166-7), Orta Asya'da İslam ve tasavvufun yayılmasında etkili olmuş mühim bir şahsiyettir. Vefatından sonra onun sözleri ve menkıbeleri önce şifahi yolla aniatılıp halk arasında yayılmış, bilahare bu söz ve menkıbeler derlenerek kaleme alınmıştır. Şiirleri Divan-ı Hikmefte toplanmış olan Ahmed Yesevl'nin söz ve nasihatlarını ihtiva eden en eski eser, hallfesi Sı1fi Muhammed Danişmend'in Mir'atü'l-kulub adlı risil.lesidir. Çağatay Türkçesiyle yazılan bu eseri İsveç'teki tek yazma nüshaya istinaden !LAM Araştırma Dergisi'nde neşretmiştik (II/2, 1997, s. 41-85). Bu defa da Ahmed Yesevl'nin menkıbelerini ihtiva eden bulabildiğimiz en eski eseri, İmam Sığnakl'nin risil.lesini neşrediyoruz.

~

MÜELLİF: İmam Büsameddin Hüseyin b. Ali Sığniiki (ö. 71111311)

Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan İmam Sığnakl, nisbesinden anlaşıldığına göre Cend ile İsficab arasındaki Farab bölgesinde ve Sir Deryakıyısında bulunan Sığnak'ta doğmuştur.1 Hicr! 676'da (1277) Hil.fızüdd!n el-Keb!r Muhammed b. Muhammed el­Buhiirl'den ders okuyan Sığnill, Fahreddi'n Muhammed b. Muharnrned el-Maymergl'den de istifade etmiştir.

Sığnill, fıkıh, kelam ve nahiv ilimlerinde eserler verdi. Hicri' 690 senesinde Hüsameddlıı Ahslketi''nin el-Müntehab fi usuli'l-nıezheb adlı eserini şerhetti. Bir Hanefi fıkıh kitabı olan Merg!nanl'nin el-Hidaye'sini şerhedip h. 700 senesinde bitirdiği bu esere en-Nihfıye adını verdi. Haleb'te h. 704 senesinde Pezdevi"nin Usul'ünü el-Kafiadıyla şerhetti. Nesefi'nin kelama dair et-Tenıhfd'ini şerhedip et-Tesdfd adını verdi. Zemahşer!'nin nahve dair el­Mufassal adlı eserini şerhedip buna el-Mııvassal adını verdi. Sığnakl'nin bu şerhlerden başka kendi telifi olan iki eseri daha bilinmektedir. Bunlar sarf ilmine dair en-Necah fi't-tasrif ile Risale-i Hilsameddin-i Sığnakf ya da Menfıkıh-ı Ahmed-i Yesevf diye bilinen eserlerdir. Sığnakl'nin önde gelen talebelerinden birisi Kıvamudd!n Muhammed b. Muhammed el-Kill'dir.

* M. U. Iliiliiyat Fak. Tasavvuf Ar. Gör. Bu kasabanın ismi bazı kaynaklarda Suğnak şeklinde kaydedilmiştir. B k. Boswoıth, IX, 580.

. 74 1 Necdet TOSUN

Bağdat'a gelip burada bir süre ders okutan Sığnakl, h. 710 senesinde hac için çıktığı yolda Dımaşk'a uğradı. 71 ı senesinin Receb ayında (Bı ı) Haleb'te Kadı'l-kudat İbnü'l­Ad!m ile görüştü. Vefat tarihi hakkında 7ıO, 711 ve 714 tarihleri verilen Sığnakl'nin Haleb'te vefat ettiği kaydedilmektedir?

ESER: Menakılı-ı Ahmed-i Yesevi

Risô.le-i Hüsô.meddfn-i Sığnakl ya da Menô.kıb-ı Ahmed-i Yesevf diye bilinen bu eserin şimdilik bilinen yegane nüshası Taşkent'teki Özbekistan Fenler Akademisi Şarkiyat Enstitü- 1

sü Kütüphanesi'ndedir (nr. ı 1084, vr. ll b-ı4a).3 Farsça olan bu risalenin telif tarihi bilinme-mekle birlikte, müellifin hayatı dikkate alındığında hicr! VII. asrın sonlarında yazılmış · ı· olduğu söylenebilir. Bu küçük eser, Ahmed Yesevi ve Yeseviyye tarıkatı hakkında kendisin-

1•

den sonra yazılan eseriere kaynaklık etmiştir. Nitekim Alim Şeyh' in Lemehô.t ve Muhammed Şerif in Huccetü'z-zô.kirfn adlı eserlerinde ondan nakiller görülmektedir.4 1

Bu eser, Ahmed Yesev!'nin hayatı ve şahsiyeri hakkında mühim ip uçları vermektedir. Y esev!' nin halk arasında şifaili olarak anlatılan menkıbeleri, muhtemelen ilk kez bu eserle kaleme alınmıştır.5 Tarih! öneme haiz olmakla birlikte bu menaklbın mübalağalı ve tenkide açık yönleri de vardır. Ahmed Yesevl'nin 11Q. şeyhe.Jıizmet edip onlardan icazet almış olması, onun sohbetinde 22.000 müftünün bulunması gibi mübalağalı hususlar menakıb kitaplarında zaman zaman görülebilmekteillr ve halk muhayyilesinin ürünüdür. Öte yandan Yesevl'nin, aralarında bir asırlık fark olan Yusuf Hemedan! (ö. 535/114ı) ve ŞiMbeddin Ömer Sühreverdi'nin (ö. 632/ı234) her ikisinden de icazet ~olması tanhen zor görünmektedir. Eserde EbıfYa'iefib Yusuf Hemedani, Miftô.hu'l-u/Um adlı eserin müellifi olarak gösterilmiştir. Oysa Miftô.hu 'l-ulunı'un müellifi Ebu Ya 'ku b Yusuf b. Ebibekr es­Sekkaki'dir (ö. 62611228-29). Böyle bariz hatalar, Sığnakl'nin pek müdakkik olmadığını göstermektedir.

Sığnakl'nin risalesi ile Ahmed Yesevl'nin menkıbelerine yer veren diğer muahhar eserler arasında bazı benzerlikler olduğu gibi farklar da vardır. Mesela Sığnakl~nin eserinde aslen Ahmed Yesevi'nin amcası olan Arslan Bab'dan ve hum-i aşk (aşk küpü) kıssasından hiç bahsedilmemiş olması calib-i dikkattir. Ahmed Yesevl'nin Hace Arif Rivged ile görüşmesi ise Sığnakl'nin eserine has bir bilgidir.6 Yesevl'nin Kalendedler ile kırk sene

2

3

4 5

6

İmfun Sığnaki'nin hayatı ve eserleri için bk. Suyiiti, I, 537; Kasım b. Kutlubugli, s. 90; Askalani, II, 60; Kiitib Çelebi, s. I 12,403,484, 1775, 1849, ı929, 2032; Kuraşi, II, 114-6; Leknevi, s. 62; Dihhuda, XVII-B, 527 (Sığniiki md.); Bağdatlı, I, 314; Brocke1mann, GAL, Il, 116, Suppl ., II, 142; Zirikli, II, 247; Kehhiile, I, 566,623. Mir'ô.tii'l-kulı7b'u neşeettiğimiz bir önceki makalemizde Sığniiki risiilesinin varakları sehven lb-3a olarak kaydedilmiştir. Bk. Tosun, s. 42. Bk. Alim Şeyh, s. 38-40, 48; Muhammed Şerif, vr. 92a-92b, 95b, 97a. Siifi Dani_ş~end'in Mir'ô.tii'l-kulı7b hiiricinde Ahmed Yesevi hakkında şimdilik kayıp olan bir eserinin ğaha olduğu bılınmekteyse de, bu eser Yesevi'nin menkıbelerinden ziyiide sözlerini ihtiva etmektedir. Alim Şeyh'in bu ikinci eserden yaptığı nakillerde (s. 38-40, 48-ı23) bu durum açıkça görülmektedir. B k. Sığniiki, vr. ı 2a, ı 3a.

1

r i Ahmed Yesevf'nin Menakıbı 1 15

seyahat ettiği ve çehar darb vurduğu yani saç, sakat, bıyık ve kaşlarıru traş ettiği yolundaki bilgi ise hem Sığnill'nin eserine has, hem de inanılması güçtür. Muahhar eserlerdeki ateş pamuk lassası Sığnill'nin nsalesinde de bulunduğu için itimada şayandır. Ahmed Yesevi hakkındaki tüm menkıbeler ve bunlar arasındaki farklar ayn hlr makale konusu olduğu için şimdilik bu kadarla iktifa ediyor ve Sığnill'nin risalesini Türkçe tercümesiyle birlikte takdim ediyoruz.

ME TİN

~ )\ Lr-> )11iıl r-ı

.Jıı A...o...>-.ı ~ \..;.A_., ~ ........ 'ju;. d- ..u ı rL...,... ı.:. 'l _,_.. ~ 4i ı..,..->L,;. 0 ~ Jl .;:.......1 .uL...ı .ı d-ı

. .ı..#

ı.ı~JJotSv~~~ ~t?~ ~~~AS ..l.::-il~ .~)lı.r-->)ı.Jıır

~_,...,;.. ~1 rl..lS /' jl. cil:!" JJ.r-Y.J (::J.ıl:!J 4.,;.j_;f ~_;k ~.)j 0 j~l o~.? ...:........L-» 6

4) ı.,?J ..J...p 0~\...Jı..:f-~ Oj...Ü\j . ..Li\ o~..? J~ ._,a.i.Jj t.\..._.,J..rf>." _?:. ~~j O~J;

~ r';)......, ~\ ~ if j..G.... 0 ~ )j ..Li\ o~.? J~ 0~ j 0\jl~j . o~ y. JL...ı ._;:.,..;;, ~

. ..Li\ o~j y~ }.~..:;-J o~~~ 0'li..Lıl ~~ JIJ o::ı_? J~ r\;:. ~L.::.) ı.?::J.ıJJ+--' d-JJI y~ . . r ' ""' uk. .)~ j . ..Li\~ ı.f .)~ \.) ~ ......... ~L.:...U. • ..Li\ o~ y. t?).J ($_r>.j rloi}"L.::. ($/'\.); r~ .):ı j

...:......-~ .J~ 0\y.L:..l.; ~ JL...ı ~ j . ...Li\ o~_?' c..:..,...\.A..::....,..\ "-" yl...- .J~ JL.. ı.,? ~ ~\ ~~

. ..Li\ o~.?~_;\;~\ r')l_jl .ı..# ~j o~y. r.fl::Jij~j ~\.jj\ j 0'li..Lıl c..,->L,a...j o~y.

A .)~ ~ ..Li\ o ::ı_? Jlyb 0\j~ .J~ I.J 0) . ..Li\ o~ y. ~~j~ J]L:ll..y- ~1_,>- '-:-"'"~ j

~b ,j .J-P) \.j\ ~ j ...l:..il_,>- 1• ~ L. ~~ \.) 0~\ 45 ~~ ~ ~\,; ~ 4S Jots"

. .Jıı ~.) ı.;-j~ 4.:::-1_,>-)

7

10

B u metinde sürekli .r. şeklinde geçer.

Yarlıg ve buyruk, Türkçe iki kelime olup emir ve ta'limat demektir.

~olmalıdır.

Metinde[. harfleri ~ yazılmıştır. '-*\...şeklindedir.

76 1 Necdet TOSUN

jl , -4j.J ı)\j~: ..S ..li\ o~ y ~ \.J t,fJ~ A>.-1_,.>- '~ ~~ ı$.J---<. ~\ ~\_,>- ı,Şjj.J

J) . .ı:· ~\_,.>- '..l.......J 0\J~ .ı.S:..;T jl._f..:.; t/'J~ ~1_,.;... -4}-~ J-T ~ JlL;l...l~ ~\_,.>­

~~~ ~ j\..ı o~ _,i ~\r o~L .J J-T ~ ..L:.A.J\j...\~ ~\_,.>- ç.~ U ı,Ş_? Y...J

. ~ 0"' jl o~\._.j J ).s=- )S :..S ..ül d . o~ 0\j~ "->.-_:ı.:.- oJ.:~ f L.t'Yv> J" j~

0\..ıy. ,..l.i~y. ~ı$~ WJI t.Lı I;T u J"lı .J~ !.1_; t:-<L=...ı.: ..~......>-\ ~\_,.>- ı,Şjj.J

. o..LAT ~ .J .J~ t_l..ı i-y.s -:r-1 ~ ~ -4T ~ .J .J~ t_l..ı ..ı...S ~yu...:;__;\~ r :u~ .J 0~1

d.:: ..... l ~.J jl JU-1 t./. ~ ~.J .J~ u~~ 0"' ..s ..li\ .ıd ı$.J---<. ...Lo.>-1 A>.-1_,.>-

• ...:........1

0 ..r;- . ..li jL _r>-ü ı$'-!_? j A>.-1_,>- }_;...- Jl_,.b ..S ..li\ .ı._::....\_,.>- ~ ..:..S.} '' (::!' y .J~ ı$ jJ.J

:..S ..U\ ~ ...Lo.>-1 ~ . ...:........\ o..LAT ~ ı)~\ ~ jl _r..j r.:....S.} '..li\ o~_? Jl.i::.il ı)~\

.•-. ( _r. J\.J.-1 t./ -~f _r. ~jj

..li\ o~y. \Tdj~ .J~ ~j ..li\ o~y. ~ .J~ j~ ~ ..L.....::-1 ~ ~ .J~j

~ j ..li\ o~~ J j .J~ ~ y ..li\ o~ y. ...ı...:.......b .J~ o~ j ..U\ o~ y. ~ j)_,.>- ç.o~\j i\......1 .J\yı o~ j J

..li\ o..LAT ~ ~ .J .J~ ı) j ~ .r" ı)~\ o\..i;L:.. .J~ j ..S ..li\ o~ y. j\..l.i\ .JY ~ .J~ o~ jlj~ j J\-4\ .J~

~\ ~ jlj . ı)~j.J~ jl _}:; ~ c..f'\_r.A \.ı ..S ..ül o..LAT y .;>-<-;--il>.- jl ?k oıf\.j ..S

~.J~ ~~..~......>-\~h: ...... \ .u h ..üj~ t_L....... ~~ 0j ~.r" U ..li\ o~_? Jl_;-....

o~ _,i ~\r ~ _,>- i\..ti: ı)~\ . ..l.i~b ~\ ı..:........-4 o~.J:: ı)\ .r" ,c.>-\..l.i\ 'rJ:'~ .J~ j o~

ı$.J..ri" ~_r. ~~..s ..l.il o-4~ 'o~u _r:;::S ~ L.r.:-; Lo .J~ c-b.-~ .J~ .r:-- # .J~ ~ J ,,..- ~ • /"ı ~ r ~ ..S. o~ _r. .J'->--i ı$ r .J L..\..ı ..L.....::-1 ~\_,>- :u ..ül ~ J . ...:........ o J.,:.jL} ı$ _;1 ~ ~

ll

12

13

. ...:........\ L.. ~ ..L....>-1 ~ :..s ..li\ d y /e: ı..;_. . ...:........\ ~ L.. ~ .J~ 0j

Metinde yanlışlıkla cr-y şeklinde yazılmıştır.

Metinde o>lj..ı.:..... şeklinde yazılnuştır.

Metinde..;; şeklindedir.

ı i

1

1 1

1 .. : ı ,

Ahmed Yesevf'nin Menakıbı 1 77

ybT ı)\}.~ <,ŞI :.ıS ..ül o.:ı y _; (,ŞjjJ . o~ J (,Ş~ )S~\__, o.:ı j\j.:ı 1 .:ı \1 ..ı......::.-1 ~ j

~ ~ ~\_,>- rr-; ~.:ı y:-j Lı ~ j_; t?f' ~ jl t?.:ıl t? ~ tY u -4).:ı o~ :u ..ül o.:ı .Y' _; .L....:>-1 ~ J . ri o..ül.. y ~ tY , ..ül o .:ı_? ~1_,_;- 1.:ı ıJ:li...Lıl jl r')L.JI

. ~ ~ 1 WI ı) \,bL r~ ~\ ~ w~ i~ ,y.._? _,..;...T. ri o.:ı _? ...:,.....L;.. \1 .r--; .:ı~~

• ...l.;.9 )y- ~L.,.:ı 0~1 . o..l.!. rli 0~1 jl tY Jb- 1 \.S'J o.:ı y. <?.:ı JJ..ri-" ,y....ıJI y~

L.. <,?\.r. \1 ~ u ..l.!.\..ı <,Ş .:ı/' :U ..ül ~ j ..ül o.:ı .J ~ ~,6._,. i..r>- .L....:>-1 ~

(,ŞjG ..ı_,:, }-~>,-j jl..ül J_,Jl>,. ...L.p )-f~j JJ ..ı_,:, J4>.- \..ı ıtı)~J ı)\j~ ~o..ll..:-! . .:ı).~

. .:ı ).:ı &.. rJ:.» ...L....:>-1 "-'=:-ı_,_;- :.ıS ..ül d....; 1 \.s:. "-'=:-ı_,.;- Lı JJI.:LI~ "-'=:-ı_,.;- . '-:--"ı ..~...,.:o J~J

o D)_,....... \1 <,?)y..:ı J J~ ~\,..>- Jl.)..l J . -4J.r. jiJ J-:..; 11JI , ..~_...., _r---4 0\J~ Jl.)..l J o.:ı _? e7~ \1 Jlf ..~.....:> 1~ _r..!-1 ..~...,.:o 1~ ı.:;JI.:LI..J...;.ı=- "-'=:-1_,>- :.ıS ..ül o.:ı JJT\1 ...L....:>-1 ~ . ci1

~L..:;..... r~ ..ı......::.-1 ~.s ~j .o.J...:.jb_?' _,.....::.b- ı)\j~ J.:ı \J ~j ..ül o.:ı_? ..:,.jw ~\...:.._j L. jl...:....~ jjJ \.j .ıS ~l..ül L !.1 _? ~L..:;..... c:P .Y' ı)\ 1.:ı j o.:ı .J Jl,b 11 ~ !.\ _?

o .:ı y. J l::J <,? -4r \) ..... ....::. , ı.:;JI.:L 1 ..L..:->-~ 1_,_>- <,ŞI : u ..ül ~ ..L....:>-1 ~ ıJ T jl .L...ı . D lı

~\_,>- . ...Lj\ o.:ı _? J 1~ ~~~ w) . .::.\ ı.:;JL;!...I..L..:->- "-'=:-1_,_>- . 11 Jl JL>-~ \.j ~~ • ~\

.r. u ..ül ~ ı.:;JL;!...I~ ~1_,>- . 0~1 0~1 .r. 1..: ~ ı)~\ ı)~ .r. :u ..ül ~ J 1~

i.:ı JL: 11 ~ '-:--"\ 101 \..p.;- ..ül o..ül...:....91 ı)~\._,.....;~.>,. _r! ı.j---'.:ı J1~ ~\_,_>-. -4j~ ı)~\

.~\ o.:ıy. J\.::..9 .ıS ..ül d~.~\ ~J

J ~ C_ .& ..l.,.a..i4 '~ ıJ.:ı _? lı ~.:ı . ..ı.,.;;j J-"'-! ~L,a... jl J-:..; 11 ~ L. \..ılı .L....:>-1 ~~.:ı J

!.\ _? \J y.:ı j ~\ o..ül.. ı)~ 1.:ı Jl.)..l ı.} o-4_;; L/.;-:!;- L. \..ılı j."-! _r..j jl (,Ş_? _r:S . ..ü.:ı j o> ~ - -

14 ..u.ı.,.....Jolmalı.

15 Hikayenin gelişine göre .ı.., J4>.- olmalıdır.

78 1 Necdet TOSUN

ı.S~ .:.;.> .J:J 1; ıJl::.....-...5' _; ) j1 , :J y. ..} yS ji.J:J I.J 31 45 ~ .J <$~ 31 .JLS ~J.J:J J - . -..:....oy JJ.J \.j .ı5 :J..? .Jiy- )lı 1.) -0\.i.-_7':" '-4_,.>.-ı 1.) )1 ..l-.>-1 ~ . ı..::...:>l...ül <.Ş"' .!)....;:..... ~ ..r"

. .e.ı.ı ı; :J~)I

~ .J\r o:J ..i-::-" ~ f> 'o ..LoT .L..>-1 .ı...i)..;,.. ..:...,.. .L.....ı ..r---1 :J y ~ ~ .):J 45 ..;.....J _,..4.;-o

. ...ül 4" ~ f J-ISJ JJ ~ ~ ı)LJ, .J:J) o:J_? ~ ..l-.>-1 ~lı)...::_....\ o:Jy.

~ 4..>.-1_,.>- JL.:.-J c.>JV..I..y. 4..>.-1_,.>- JL.:.-J ıJUL.:.- : 45 ...ül o:J y) ..L.....:>-1 .ı...i)..;,.. .t.ı.:J J

c \..:.i.... ~Lp ı)~\ . ..L..::. fli ~~~ ..._L., Y- "'->,-\_,...>- ..:..,...i.;.. .):J ı} .r. Jıı~ JL.:.-) ıj...ü\

. ...::_.... .;-)-1 J~ ~~ 31 .ı5 .e. rli J...a..ill J~ ~ .r. 0~1 JL> J o:J y. ol..JI

~<$\.e. <,Ş \..e. :45 ...Ü:J j o~ <,Ş:J .J)J+-" If- ..ll\ y~ ~ i_r--; <$JJ.J :45 ...ül o:J .)-" _,j)

Le. o~ 0-'"J ..L.::. J ~ 1_,... -:r-.r>-TJ u;.l3\ i}>- JL:LI ~.~:~-:ro. 0~ _;

<.?~ ..s ~l: ı:ıljl ı.) Le. ol>.-.):J If-ı .:..r-J . ..L..::. ~ , ~yi_,.> ..s r-4:J '.) r-lr.' :J _,.;- .r----;. i:J ..r.

..;_i . .)1 ~ ~ . r:J.? ~ .:/) .ı5 ...ül o:J j ~\ro JL.. ..l...p ö..L-o) i~.)~ i:J _,..

. :UL..)\

TERCÜME

Ralıman ve Rahi'm olan Allah'ın adıyla.

Bu risale, Nihfıye adlı eserin İnüellifi olan Mevlana Hüsiimeddi'n allame-i Sığnili'nin eserlerinden dir.

Ralıman ve Rah!m olan Allah'ın adıyla.

B iliniz ki, Şeyh Ahmed Yesevi' I 70 kamil ve mükemmil p!re hizmet edip icazet, tarikat ruhsatı ve ta '!!mat almış, onların herbirinden hırka giymiş, ayrıca cehr! zikir, sema ve raks izni almışlardı. Uzun örnr-i şerifleri 130 ya da 126 sene idi. Doğan kuşlan ve köpekleri vardı (bunlar avcılıkta kullanılan hayvanlardır). Şeyhulislam Şeyh Şihabeddi'n Sühreverdl'den aviim halkın irşad usfilünü öğrenip, abdallar zümresinden oldu ve çehar darb vurdular (saç, saka!, bıyık ve kaşlarını kestiler). Zahiri ilimlerde İmam Fahreddi'n

16 •. ,..ıJ..;.. ;> olmalıdır.

T · ı

. 1

--·ı

1

.i 1

ı

ı

Ahmed Yesevf'nin Menakıbı 1 19

Riizl'nin talebesi oldular. 73 ilirnde ders verirlerdi. Ka'be-yi muazzama'da 30 sene medresede istikamet üzere (şer-i şerl'fe muvil.fık) bulundular. 40 sene Kalendenler ile seyahat edip, abdallar, evtad, Hızır ve İlyas ile arkadaşlık ettiler. Kendilerini Hızır (a.s) terbiye etti. Hace Abdülhil.lik Gucdüvanl'nin arkadaşı idiler ve Baba Muhammed Hoteni ki ona Baba Maç!n derler, Hakim Ata, Siifi Danişmend ve Hace Diig! (rahimehümullah) gibi .dört pir-i

. kamil ile Ka'be'yi Gucdüvan'da tavaf ettiler.

Birgün Hace Ahmed Yesev! bir yemek pişirip Hace Diigl'ye buyurdular ki: Gucdüvan' a gidin, Hace Abdülhil.lik'ten katık yiyecek (veya cacık) getirin. Hace Diigi Gucdüvan'a ulaşmadan önce Hace Abdülhalik' ın halifesi Hace Arif Rlvged katık yiyecek getirip döndü. Dönüşte Hace Diigi ile karşılaşıp Gucdüvan'a yöneldi. (Ha~e Diigl) dediler ki: Arif'in işi (hali) benden üstün oldu.

Birgün Hace Ahmed, Türk meşayıhı ile Bağ-ı Evliya denen bağda oturmuşlardı. Dillerinden şu cümle döküldü: "Yiğit o kişidir ki teveccüh eder de bağ raksa başlar". Sadece bu sözü söylemekle bağ raks etıneye başladı. Hace Ahmed Yesevl dediler ki: Ben, (sadece) bir söz söyledim, o raksa başladı. Bağın raksı hemen durdu.

Birgün Perket'te iken Hace Zekeriyya-yı Pahir'in mezarını ziyaret etmek istediler. Çünkü bu zat vefat etınişti . (Onlar giderken) Perket şehri de arkalarından geliyordu. Halife Ahmed (Yesevi) : "Hemen gertdön" buyurdular. Hemen döndü.

Hallfe Ahmed'in sohbetinde 22.000 müftü, 60.000 seyyidzade, 10.000 Harizmli imamzadc, 10.000 alim, 90.000 vell, 8.000 abdal ve 12.000 keramet ehli sı1fi (canver endaz) vardı. Tekkelerindekadın erkek (birlikte) raks ederlerdi (zikir eşliğinde sema eder­lerdi). Ansızın Arap (ülkeleri) yönünden bir cemaat kırk dervişle birlikte geldiler. Hallfe Ahmed'e: "Kadın erkek zikir ve sema ediyorlar, bu nasıl olur?" diye sordular. Halife Ahmed bir ateşi pamuğa sardı, kutuya koyup ağzını kapattı ve onların eline verdi. Onlar kendi memleketlerine döndüler. Mısır'ın (bir) şehrinde, büyük camide, kalabalık bir insan topluluğu içinde (kutuyu) açtılar. Gördüler ki ateş pamuğa zarar vermemiş hatta hiç tesir etınemiştir. Dediler ki: Hace Ahmed bize bir işaret verdi yani "bizim sohbetirnizde kadın erkek işte böyledir" (beraber olmaları gönüllerine zarar vermez) demek istedi. Arap şeyhleri: "Hallfe Ahmed bizim pl'rimizdir" dediler.

Oniki yaşında iken Hallfe Ahmed'in işi sona erdi (hali kemil.le erdi). Birgün buyurdular ki: Ey dostlar! Mutlaka il.daba riayet ediniz. Ben bir edeb kusurundan dolayı, plrim Hızır (a.s) abdallardan ricada bulunmasına rağmen, Arab'ın (ya da garbın) kutupluğundan düştüm ve mahçup oldum. Hallfe Ahmed buyurdular ki: 170 p!re hizmet ettim. Son p!rim Hz. Şeyhulislam Sultil.nü'l-il.rifin Şeyh Şihabüdd!n Sühreverd! idi ve hil.lim onun sayesinde kemil.le erdi. Onlar, Avarif adlı eserin müellifidirler.

80 1 Necdet TOSUN

Halife Ahmed Ka 'be-yi muazzamaya gitmeye niyet ettiler ve buyurdular ki: "Yiğit o kiş~dir ki Ka'be'yi bize getirir". 400 veli, 400 keriimet ehli sufi, 400 av köpeği, 400 at ile birlikte Gucdüvan'a ulaştılar. Hace Abdülhalik, Hace Arif'e dediler ki: "Hace Ahmed Mekke'ye doğru yola çıktı, şu anda Gucdüvana ulaşıyor, onu karşılamaya çılqn!" Hace Arif hemen bir duvara binip gitti. Halife Ahmed' e, Hace Abdülhalik' ın 400 deve ve 400 ineği kesip ziyafet verdiğini, Ka'be'yi de Gucdüvan'a getirip hazırladığını anlattılar. Sabahleyin Halife Ahmed tüm Türk şeyhleri ile Ka'be'yi tavaf etti. Türk şeyhleri, kıyamet gününde bizden bir nişan olur diye o mahalle bir taş attılar. Bundan sonra Halife Ahmed buyurdular ki: "Ey Hace Abdülhalik! Sizin öldürücü bir müridiniz varmış. Söyleyin de onun halini görelim". Hace Abdülhalik, Hace Arife işaret ettiler. Hace Arif: "Onların canını mı sökeyim yoksa atlarının canını mı"? dedi. Hace Abdülhalik: "Adarının" buyurdu. Hace Arif atlara doğru bir el çırptı. Dört (dörtyüz ?) atın hepsinin boynundan kan aktı. Herkes: "Öldürücü imiş" dediler.

Ayrıca Halife Ahmed, Baba Maçin'i onunla sohbetten önce dövdüler. Elini boynuna bağlayıp 501 kamçı vurdular. Baba Maçln'in koltuk altından bir güvercin uçup gitti ve dünyayı terk etti. Baba Maç!n derviş olup Halife Ahmed'in halifelerinden biri oldular.

Bir dervişin hali o dereceye ulaşmıştı ki, onun bir merkebi vardı. Türkistan kapısından Hoten kapısına kadar tezek yerine misk atardı. Halife Ahmed onu satın aldı, kıyamet gününe kadar senin nesiine (vakf) olsun diyerek arpa anbarını ona havale etti.

Nakledilir ki, bir gecede Halife Ahmed' e 90 emYr (devlet yöneticisi) geldi. Herbirinin yanında 13.000 kişi vardı ve Halife Ahmed' e bey' at edip aynı gecede hepsi veli ve karnil oldular.

Bir defasında Halife Ahmed buyurdular ki: Bizim, Hace Abdülhalik'ın, Hace Hasan Endakl'nin ve Abdullah Barakl'nin manevi hali, Hace Yusuf Hemedanl'nin huzurunda tamam oldu. Onlar (Hemedani) Miftahıı'l-uli1m adlı eserin müellifidirler. Onların manevi hali, Zü'l-Hayr'ın hallfesi olan Şeyh Zü'l-Fadl'da tamam olmuştur.17

Buyurdular ki: Birgün p!rim Şeyh Şihabüdd!n Sühreverdi "Ey pir-i Türkistan" diye haykırdı. Ben "Buyurun" dedim. O anda evvelki ve sonraki insanların ilimleri bana keşfolundu ve ben naralar attım. Rüyada oğlum İbrahim'in ölmüş (veya uykuda öldürülmüş) olduğunu gördüm. Ben, halkın cefiisını çok çektiğim için bu derecelere ulaştım. Bana 100 sene taş vurdular, sabrettim. Sabreden zafere ulaşır. Risale tamam oldu.

17 Kasdedilen kişi Ebu Ali Fadl b. Muhammed el-Ffirmedl (ö. 477/1084)'dir. Bu zat, Ebu Sald-i Ebu'l-Hayr'dan ve diğer bazı şeyhlerden istifade etmiştir. Bk. Yazıcı, X, 90.

4'f< i . ı

_[ __

ı

i ı 1

1 ·\

1

ı 1

ı

1

. · j

!

ı 1 i \. 1

. \ 1 !

!

!

ı ı i

1 1

Ahmed Yesevf'nin Menakıbı 1 81

BİBLİYOGRAFYA

Alim Şeyh Muhammed Alim Sıddlki, Lemehat min nefehati'l-kuds (nşr. Muhammed Nezir Rancha), islamabad-Lahor 1406/1986.

Askalanl, İbn Hacer Ahmed b. Ali, ed-Diirerü'l-klimine fi a'ylini'l-mieti's-slimine, HaydarabM 1349.

Bağdatlı İs mali Paşa, H ediyyetü '1-liri.fin, İstanbul 1951.

Bosworth, C.E., "Sighnak", Encyclopedie de !'Islam, Leiden 1998, IX, 580.

Brockelmann, Cari, GAL, Leiden 1943-49; Suppl., Leiden 1937-42.

Dihhuda, Ali Ekber, Lügatnlime, Tahran 1345 hş.

Kasım b. Kutlubuga el-Hanefi, Tlicü't-terlicim (thk. İbrahim Salih), Beyrat 1992.

Katib Çelebi, Keşfu'z-zımtm, İstanbul 1971.

Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemu'l-müelli.fin, Beyrfit 1993 .

Kuraşl, Abdülkadir b. Muhammed, el-Cevlihiru'l-mudıyye fi tabakliti'l-Hanefiyye (thk. Abdüifettah Muhammedtel-Haluv), Kahire 1978.

Leknevi, Muhammed Abdülhay, el-Fevliidü'l-behiyyefi terlicimi'l-Hanefiyye, Mısır 1324.

Muhammed Şer!f el-Hüseynl, Hııccetü'z-zlikirfn li-reddi'l-münkir'in, Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 372, vr. 1b-203b .

Sığnakl, Büsameddin Hüseyin b. Ali, Menfıkıh-ı Ahmed-i Yesevf (Rislile-i Hiisô.meddfn-i Sığnlikl), Özbekistan Fenler Akademisi, Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 11084, vr. 1lb-14a.

Suyutl, Celaleddin Abdurrahman, Bugyetii '1-vii'lit fi tabakliri 'l-lügaviyyfn ve 'n-nühô.t (thk. Muhammed Ebu'l-Fadl İbrahim), Beyrat ts.

Tosun, Necdet, "Yesevlliğin İlk Dönemine .Aid Bir Risille: Mir'atü'l-kul(ib", !LAM Araştırma Dergisi, II/2 (1997), s. 41-85.

Yazıcı, Tahsin, "Ebu Ali el-Farrnedl", TDV islamAnsiklopedisi, İstanbul1994, X, 90.

Zirikli, Hayreddln, el-A 'Ilim, Beyrut 1990.