Babanzâde Ahmed Naim (Bağdat 1873 – İstanbul 1934)

Mekteb-i Sultanî’den ve Mülkiye Mektebi’nden (1894) mezun

oldu. Dönemin teamüllerine uygun olarak dışarıdan medrese

dersleri aldı. Bir süre Hariciye ve Maarif nezaretlerinde görev

yaptı. Mekteb-i Sultanî’de Arapça muallimi olarak çalıştı.

Istılahât-ı İlmiye Encümeni’nde yer alarak felsefe, tabiî ilimler

ve sanat ıstılahlarına Türkçe karşılık bulunmasında etkin rol

üstlendi. 1911-1912 yıllarında Dârulfünûn Edebiyat ve İlahiyat

Şubesi felsefe müderrisliğine getirildi ve 1933’te emekliye

sevk edilene kadar felsefe, ruhiyât (psikoloji), ahlâk, mantık,

mâ ba‘de’t-tabîa (metafizik) dersleri okuttu. Dârulfünûn’daki

felsefe hocalığı vesilesiyle felsefe alanında çok sayıda telif-

tercüme esere imza attı. Sırât-ı Müstakîm/Sebîlürreşâd kadrosu

içinde yer alarak hadis tercüme ve şerhleri yanında milliyetçilik,

kadının konumu ve fıkıh usulüne dair yayımlanan yazılara

karşı tenkit-tartışma metinleri kaleme aldı. TBMM’nin kararı

ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın teklifi üzerine başladığı Tecrîd-i

Sarîh Tercümesi çalışmalarını sürdürürken 13 Ağustos 1934’te

Vefa Karakolu karşısındaki evinde öğle namazını kılarken

secdede vefat etti.

‹slâm Me de ni ye ti Araş t›r ma la r› Di zi si, ‹s lâm me de ni ye ti ni ta ri hî sü rek li li ği

için de bir bü tün ola rak in ce le mek te dir. Kül tür hav za la r› ara s›n da fark gö-

zet me den ‹s lâm ta ri hi nin tüm dö nem le ri ni ku şat ma y› amaç la yan bu di zi,

hem Müs lü man la r›n ken di dün ya la r› n› tar t›şmak için ih das et ti ği prob lem

alan la r› na hem de ‹s lâm me de ni ye ti nin di ğer me de ni yet ler le mu ka ye se si

so nu cun da or ta ya ç› kan so rulara ve bakış açılarına yer ver mek te dir. ‹s lâm

me de ni ye ti ni id rakin anah ta r› olan ‹s lâm ilim le ri ne ait me se le le ri Müs lü-

man la r›n en te lek tü el gün de mi nin esas l› un sur la r› ola rak ye ni den ka zan-

ma y› he def le yen di zi, ay n› za man da mo dern leşme sü re cin de ‹s lâm’a da ir

ge rek Ba t›’da ge rek ‹s lâm dün ya s›n da inşa edi len ta sav vur ve bil gi yi tar t› şan

ça l›ş ma lar dan oluş mak ta d›r.

Edi tör ler: Ey yüp Sa id Ka ya (İstanbul Şehir Üniversitesi)

H› z›r Mu rat Kö se (İstanbul Şehir Üniversitesi)

Alt-dizilerSiyaseti Yeniden Düşünmek

Editör: Özgür Kavak (İstanbul Şehir Üniversitesi)

- Adl’e Boyun Eğmek, Bedreddin İbn Cemâa

- Sûfî Diliyle Siyaset, Necmeddîn-i Dâye, Kâs›m b. Mahmûd Karahisârî

- Siyasî Nasihatnâme, der. ve inceleme Özgür Kavak

- Bilge Yöneticinin Elkitabı -Edebü’l-vezîr-, Ebü’l-Hasan el-Mâverdî

Bilgi ve Toplum

Editör: Halit Özkan (İstanbul Şehir Üniversitesi)

- Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, George Makdisi

- İslam Dünyasında Kitabın Tarihi, Johannes Pedersen

- Hukuk, Toplum ve Kültür: Kuzey Afrika (1300-1500), David S. Powers

- Ortaçağ'da Bilgi ve Sosyal Pratik: Şam (1190-1350), Michael Chamberlain

- Memlüklerin Son Asrında Hadis: Kahire (1392-1517), Halit Özkan

‹slâm Medeniyetinin Teşekkül Dönemi

Editör: Ali Hakan Çavuşoğlu (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi)

Modernleşme Öncesi Tecdid Hareketleri

Editör: Eyyüp Said Kaya (İstanbul Şehir Üniversitesi)

- Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1700-1850, ed. Nail Okuyucu

Modernleşme Sürecinde İslâmî İlimler ve İslâm Düşüncesi

Editör: Tuncay Başoğlu (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi)

- Modern İslâm Hukuk Düşüncesi: Reşid Rıza Örneği, Özgür Kavak

- Meşrutiyetten Cumhuriyete, Makaleler, Elmalılı M. Hamdi Yazır

Felsefe Makaleleri

Babanzâde Ahmed Naim

Hazırlayanlar

M. Cüneyt KayaCahid Şenel

KLASİK 105. Kitap

İSLÂM MEDENİYETİ ARAŞTIRMALARI 13Dizi Editörleri Eyüp Said Kaya-Hızır Murat Köse

Modernleşme Sürecinde İslâmî İlimler ve İslâm Düşüncesi 4 Editör Tuncay Başoğlu

FELSEFE MAKALELERİBabanzâde Ahmed Naim

© M. Cüneyt Kaya, Cahid Şenel, 2014© Klasik, 2014

HazırlayanlarM. Cüneyt KayaCahid Şenel

Birinci Aralık 2014

ISBN 978-605-5245-53-5

TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 15813

Tasarım/Kapak Salih Pulcu

Baskı/Cilt Şenyıldız MatbaacılıkSertifika No: 11964Gümüşsuyu Cad. No: 3, Kat: 2 Topkapı/İstanbul Tel: 0 212 483 47 91

Vefa Cad. No: 48/3 34134 Fatih İstanbul Tel 0212 520 66 41-42 Faks 0212 520 74 00 www.klasikyayinlari.com klasik@klasikyayinlari.com facebook.com/klasikyayinlari twitter.com/klasikyayinlari

5Önsöz

Ö n s ö z

Cumhuriyet’e uzanan süreçte Osmanlı-Türk modernleşmesinin fikir haritasını çıkarmak için başvurulacak adreslerin başında, hiç kuş-kusuz, Dârulfünûn gelmektedir. İster pozitif, isterse sosyal ve beşerî bilimler alanında olsun, modernleşmenin öncülerinden biri olan Dârulfünûn, aynı zamanda modernleşme etrafında gelişen tartışma-larda farklı görüşleri bünyesinde barındıran canlı bir odak özelliğine sahiptir. Bizzat modernleşme olgusu ve beraberinde getirdiği pek çok meselenin dönemin aydınları tarafından nasıl tartışıldığını gör-mek açısından Dârulfünûn içinde Felsefe Bölümü’nün özel bir yeri-nin olduğu söylenebilir. Batı felsefe ve bilimi karşısında takınılacak tavır, felsefe-gelenek ilişkisi, felsefe tarihi yazımı ve felsefe dili gibi meseleler etrafında Felsefe Bölümü’nün tarihi bize, Osmanlı-Türk modernleşmesi tarihinin küçük ölçekli bir örneğini sunmaktadır.

Dârulfünûn Felsefe Bölümü’nün hoca kadrosu içinde, eğitimi, ilgi-leri, çevresi, eserleri ve istikameti/duruşu itibariyle en dikkat çekici isimlerin başında Babanzâde Ahmed Naim (ö. 1934) gelmektedir. Meslekten felsefeci olmaması rağmen, Ahmed Naim, hasbelkader kendisini hoca olarak bulduğu Felsefe Bölümü’nde, kadîm kültüre dair engin birikimi sayesinde, felsefî meseleleri hem içerik hem de dil açısından üst düzeyde bir dikkat ve rikkatle ele almış ve bunu ya-parken hiçbir zaman taviz vermediği yerli duruşuyla modern Batı fel-sefesiyle nasıl diyaloga geçilebileceğinin en güzel örneklerini ortaya koymuştur. Felsefe Bölümü’nde psikoloji, ahlâk, mantık, metafizik ve genel felsefe dersleri veren Ahmed Naim’in modern Batı felsefe-sindeki gelişmeleri İslâm düşünce tarihine yoğun atıflarla inceleyen yaklaşımı, ne yazık ki kendisinden sonra pek fazla takipçi bulama-mıştır. Batı felsefesi merkezli olarak kurgulanan felsefe bölümlerin-de uzun yıllar İslâm düşüncesine hiç yer verilmemiş, yer verilmeye başlandığında da gelenekle ilişkinin, sadece bu alanda uzman akade-

misyenlerin “işi” olduğu düşüncesi hâkim olmuştur.1

1 “Gelenek” ve “felsefe dili” etrafında Türkiye’de ve Türkçede felsefe yapmanın imkânı hakkında yedi felsefeciyle yapılmış söyleşiler için bkz. M. Cüneyt Kaya (ed.), Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, İstanbul: Küre Yayınları, 2009.

Felsefe Makaleleri6

Türkiye’de felsefe bölümleri bünyesinde kurulan ilk Türk-İslâm Dü-şünce Tarihi Anabilim Dalı olan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-kültesi Felsefe Bölümü Türk-İslâm Düşünce Tarihi Anabilim Dalı

(kuruluşu: 1971)2 mensupları olarak “birbirimizi eğitmek” üzere ken-di geçmişimizi biraz daha yakından tanımaya giriştiğimizde, Ahmed Naim’in Türkiye’de ve Türkçe felsefe yapma konusunda ilham verici unsurlar ihtiva eden mirası, bizim için önemli bir başlangıç noktası

oluşturdu.3 Onun felsefe çalışmalarını günümüz okuyucularının da istifadesine sunabilmek üzere çıktığımız yolculuğun bu ilk aşaması, Ahmed Naim’in Paul Janet, Émile Picard ve Élie Rabier’den yaptığı tercümeler ile Mehmed Ali Aynî’nin Ruhiyât Dersleri adlı tercüme-si hakkındaki değerlendirmesinden oluşmaktadır. Yolculuğumuzun ikinci aşamasını ise Hikmet Dersleri ve Felsefe Dersleri’nin neşriyle devam ettirmek ümidindeyiz.

Teşekkür sadedinde, her şeyden önce, kadirşinaslığın bir gereği ola-rak, metinlerin Latin harflerine aktarılması konusundaki gayret ve şevklerinden dolayı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk-İslâm Düşünce Tarihi Anabilim Dalı’ndaki mesai arkadaşlarımız Ha-lit Çelikyön, Cemalettin Ergün ve Fatma Karaismail’in, bu çalışma-nın ortaya çıkmasındaki büyük paylarını teslim etmemiz gerekmek-tedir. Bu vesileyle, Ahmed Naim’in felsefe çalışmalarını yayınlama fikrini kendisine açtığımız andan itibaren maddî ve manevî desteğini esirgemeyen hocamız İsmail Kara’ya medyûniyetimizi bir kez daha ifade etmeliyiz. Yoğun meşguliyetine rağmen Latin harflerine ak-tarılan metnin son okumasını yaparak bizi pek çok noktada hataya düşmekten koruyan Sami Erdem’e, metinde geçen Fransızca kelime ve ibareleri büyük bir titizlikle kontrol eden Abdurrahman Nur’a, metindeki Yunanca ifadeleri tashih edip Latin harflerine aktaran Hümeyra Karagözoğlu’na, İlm-i Mantık’ta Ahmed Naim’in eksik bı-raktığı Latince alıntıyı tercüme konusundaki yardımlarından ötürü Çiğdem Dürüşken ve Eyüp Çorak’a, kendi arşivindeki İlm-i Hikmet

2 Türk-İslâm Düşünce Tarih Anabilim Dalı’nın serencamı hakkında Mahmut Kaya ile yapılmış bir söyleşi için bkz. M. Cüneyt Kaya v.dğr., “Mahmut Kaya ile Türkiye’de İslâm Felsefesi Çalışmaları Hakkında”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi: Türk Felsefe Tarihi, sy. 17 (2011), s. 383-397.

3 1933’teki Üniversite Reformu’nun ardından emekliye sevk edilen Ahmed Naim’in İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde tekrar hatırlanışının, anabilim dalımızın Nihat Keklik’ten sonraki başkanı Mahmut Kaya hocamızın doktora tezi vesilesiyle oluşu da bizim açımızdan manidardır. Mahmut Kaya hocamız, İslâm Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi (İstanbul: Ekin Yayınları, 1983) adıyla kitaplaşan tezini şu ifadelerle Ahmed Naim’e ithaf etmiştir: “Düşünce ve kültür hayatımıza önemli katkılarda bulunan merhum Babanzâde Ahmed Naim Bey’in (ö. 1934) aziz ruhunu rahmetle anıyorum.”

7Önsöz

Ders Notları’nı bizimle paylaşan ve İlm-i Mantık’ın Atatürk Kitaplı-ğı’ndaki nüshasına ulaşmamıza vesile olan Ali Utku’ya, Dârulfünûn talebe rehberlerini temin konusundaki yardımlarından ötürü Melek Yıldız Güneş’e, yayın konusundaki destek ve ilgileri sebebiyle Semih Atiş’in şahsında Klasik’e ve İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dizisi editörlerine ne kadar teşekkür etsek azdır.

Ahmed Naim’in 80. vefat yıldönümünde rahmete vesile olması ni-yazıyla…

M. Cüneyt Kaya – Cahid Şenel

Üsküdar, Ekim 2014

İÇİNDEKİLER

Önsöz 5

Giriş: Babanzâde Ahmed Naim ve Felsefe Çalışmaları 11

Ek: Ahmed Naim’in Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Felsefe Şubesi’nde Verdiği Dersler 36

Felsefe Bir İlim Midir? / Paul Janet 41

Felsefenin Yeni Birkaç Tarifi / Paul Janet 63

Felsefede Misdâk / Paul Janet 83

Geçen Ders Hakkında Bazı İzahât / Paul Janet 105

İlim Hakkında / Émile Picard 113

İlm-i Mantık / Élie Rabier 133

Kitabiyât Tahlilleri: Ruhiyât Dersleri / Ahmed Naim 169

Ek: Ahmed Naim’in Tercümelerinde Yer Verdiği Fransızca Kelime-ler/Kavramlar ve Türkçe Karşılıkları 171

Özel Adlar Dizini 211