Graffiti als tekens van persoonlijke devotie in het Oude Egypte

Ta-Mery 2013

Omtrek van een paar

voeten op het dak van

de Isistempel. Foto:

J.H.F. Dijkstra. Zie

pagina 63.

Graffiti als tekens van persoon-

lijke devotie in het Oude Egypte

InleidingVroege reizigers was al bekend dat de muren van Egyptische tempels vol stonden met antieke graffiti (ev. graffito). Zo merkt de beroemde schrijver Gustave Flaubert in zijn Voyage en Égypte (1850-1851) maar liefst twee keer het voorkomen van zulke graffiti op, in het bijzonder de omtrekken van voeten, die hij aantrof in Esna en El Kab. Tijdens een bezoek aan de laatste tempel schrijft hij geëmotioneerd: ‘…Chaque fois que je rencontre ces pieds, je suis ému – c’est trop beau comme témoig-nage, rien que la marque d’un pied!’.1

Wat betekenden deze graffiti voor de Oude Egyptenaren? Waarom brachten zij ze op zo’n grote schaal aan op hun tempels? En wat kunnen wij van graffiti leren over Egyptische tempels en de Oudegyptische

54

Jitse Dijkstra

Graffiti vormen een belangrijke

bron voor de bestudering van de

persoonlijke devotie van de Oude

Egyptenaren. Een recente studie

van de graffiti uit de Isistempel

in Aswan illustreert de rijkdom

en diversiteit van het materiaal.

Ta-Mery 2013

Graffiti als tekens van persoonlijke devotie in het Oude Egypte 55

religie? In dit artikel zal ik aantonen dat graffiti van onschatbare waarde zijn als bron voor de studie van persoonlijke devotie in het Oude Egypte en daarom meer aandacht verdienen dan zij tot dusverre hebben gekregen. Na een algemene inleiding waarin ik Oudegyptische graffiti bespreek, vooral in de context van tempels, illustreer ik het materiaal met een case study van de tempel van Isis te Aswan.

Graffiti in de context van Oudegyptische tempelsWie wel eens een wandeling maakt in een moderne stad, zal er niet aan ontkomen: graffiti zijn overal, variërend van ware kunstwerken die hele wanden beslaan tot simpele tags of berichten die op oorspronkelijk niet daarvoor bedoelde objecten zijn aangebracht, bijvoorbeeld op brieven-bussen of treinstellen. Tegenwoordig verstaan we onder graffiti teksten of afbeeldingen die op enigerlei wijze (geschilderd, ingekrast of gespo-ten met een spuitbus) aangebracht zijn op muren of andere objecten, meestal in de publieke ruimte, om artistieke, politieke of andere rede-nen. Graffiti worden vaak geassocieerd met de activiteiten van bendes (gangs), vandalisme, underground-bewegingen en in het algemeen de tegencultuur van de jeugd. Het achterlaten van teksten en afbeeldingen op niet daartoe bedoelde objecten is zeker niet alleen een modern verschijnsel, maar was al wijd verspreid in de Oudheid. De bekendste antieke graffiti komen ongetwij-feld uit Pompeï, waar er honderden kunnen worden aangetroffen op de wanden van gebouwen – van politieke slogans tot obscene gebaren en karikaturen. Maar het is Egypte waar zich de grootste concentratie graf-fiti uit de antieke wereld bevindt. Daar zijn ze in groten getale te vinden op rotsen, in steengroeves en graven, en vooral ook op de wanden van de vele tempels die de tand des tijds min of meer hebben doorstaan. De gemeenschappelijke noemer van dit gevarieerde materiaal is dat zij, net zoals de antieke graffiti uit andere delen van de Mediterrane wereld – of zelfs moderne graffiti – zijn aangebracht op objecten die daar in eerste instantie niet voor bedoeld waren.Er is echter een belangrijk kenmerk dat Egyptische graffiti, en in het bijzonder die uit Oudegyptische tempels, onderscheidt van de graf-fiti van elders in de antieke wereld, namelijk dat zij overwegend zijn aangebracht uit religieuze overwegingen of ten minste in een religieuze context. In het Oude Egypte, en dan met name in de Grieks-Romeinse periode, was het gebruik om graffiti achter te laten op tempelmuren wijd verspreid. Dit gebruik weerspiegelt de specifiek Oudegyptische gedachte dat het achterlaten van een graffito betekent dat men voor altijd bij de god of godin in kwestie verblijft en dus zijn of haar eeuwige bescherming geniet. Aangezien leken normaal gesproken geen toegang hadden tot de tempel zelf – waar de dagelijkse rituelen achter gesloten deuren plaatsvonden – was het aanbrengen van een graffito één van de meest gebruikelijke manieren om direct met de goden te communiceren, naast activiteiten zoals de deelname aan festivals en processies. Maar dat is nog niet alles. Priesters, die wél toegang hadden tot de tempel, lieten ook regelmatig graffiti na, met belangrijke informatie over hoe zij

Afb. 1 Archeologische

kaart van Aswan

met antieke sites

onderzocht door het

Zwitsers Instituut.

Uit: Dijkstra, Syene i,

afb. 1.

de Egyptische religie beleefden en over hun participatie in rituelen en culten. Het lijdt dus geen twijfel dat graffiti een rijke bron vormen voor de bestudering van de persoonlijke devotie en andere activiteiten van priesters en bezoekers aan tempels in het Oude Egypte.Ondanks de grote potentie van graffiti is het onderzoek ernaar voor-alsnog relatief beperkt gebleven. Dit heeft te maken met het feit dat egyptologen graffiti lange tijd als inferieur aan de tempeldecoratie heb-ben beschouwd. Tegenwoordig is men echter tot het besef gekomen dat zulke uitingen van ‘persoonlijke vroomheid’ niet ondergeschikt maar juist supplementair zijn aan het officiële plaatje van de hiëroglifische reliëfs van de tempel en daarom evenzeer studie behoeven. Het gevolg is dat onderwerpen zoals magische teksten en terracottabeeldjes tegen-woordig zeer in de belangstelling staan.2 Graffiti blijven echter verwaar-loosd, en dat terwijl ze toch in praktisch elke tempel in grote aantallen te vinden zijn. Er bestaat een overzichtswerk van graffiti in de faraonische periode, maar deze richt zich met name op teksten en is verre van uitputtend.3 Voor de Grieks-Romeinse tijd, waarop we ons in het vervolg van dit artikel met name zullen richten, is geen vergelijkbare studie voorhanden en zijn we dus aangewezen op studies van individuele sites.Dit wil niet zeggen dat er in de laatste jaren geen vooruitgang is ge-boekt. Zo besteden steeds meer studies aandacht aan de plaatsing van de graffiti op de muren van tempels. Een studie van de tekstuele graffiti van Philae en Abydos laat bijvoorbeeld zien dat er duidelijke patronen zijn in waar graffiti op de muren werden aangebracht.4 Ook zijn er studies verschenen van grote hoeveelheden materiaal die verder gaan dan alleen maar een beschrijving van de graffiti, zoals de uitgave van (een deel van) de teksten en figuren op het dak van de Chonstempel te Karnak en van de Griekse teksten uit de Hatsjepsoet-tempel van Deir el-Bahari.5 Uitputtende studies, waarin zowel figuratieve als tekstuele graffiti uit één tempelcomplex worden samengebracht en bestudeerd in hun architectonische context, blijven echter een zeldzaamheid.6 Een recent voorbeeld van zo’n uitputtende aanpak is mijn studie van de graffiti van de Isistempel te Aswan.7 In de rest van dit artikel zal ik ingaan op de resultaten van deze studie, om daarmee de diversiteit van het materiaal te illustreren.

De graffiti van de Isistempel te AswanDe tempel van Isis in Aswan is een kleine (15 x 19 m), maar prachtig bewaard gebleven Ptolemeïsche tempel die zich bevindt aan de zuid-rand van de antieke stad van Aswan (afb. 1). De Isistempel is, samen met de tempel van Domitianus, het enige overgebleven monument van het antieke Syene. De tempel werd pas in 1871 ontdekt, toen ingenieurs een treinspoor aanlegden dwars door de ruïnes van de antieke stad en daarbij tot hun verbazing op het dak van een complete tempel stuit-ten. Zoals te zien is op een foto (afb. 2) ligt de tempel diep verscholen in de antieke ruïnes en is het dak van de tempel ongeveer gelijk aan het bodemniveau van de moderne huizen, wat aangeeft hoezeer het niveau is gerezen sinds de Ptolemeïsche tijd.

56 Ta-Mery 2013


Afb. 2 De tempel van

Isis gezien vanuit het

westen. Foto: G.J.M.

van Loon.

Afb. 3 Plattegrond van

de Isistempel met in

stippellijn aangegeven

de gereconstrueerde

delen van de kerk.


afb. 2.

Afb. 4 Rechtsboven:

De pilarenhal van de

Isistempel. Foto: A.

Krause.

Uit de hiëroglifische reliëfs blijkt dat in de tempel, net als op het 4 km zuidelijker gelegen tempeleiland Philae, de trias van Isis, Osiris en Horus-het-kind (Harpocrates) vereerd werd, maar ook dat deze trias theologisch niet verbonden was met die van Philae, maar met die van Chnoem, Satis en Nephthys op het nabij gelegen eiland Elefantine. Het zandstenen gebouw omvat in zijn huidige vorm slechts de kern van de tempel (naos), bestaande uit drie kapellen voor de godenbeelden

58 Ta-Mery 2013


Afb. 5 Aanzicht van de façade van de Isistempel met daarop aangegeven de exacte positie van de graffiti. Uit: Dijkstra,

Syene i, afb. 4.

(afb. 3, nr. h, f en j) en een hal met twee grote vierkante pilaren (afb. 3, nr. d; zie ook afb. 4). Oorspronkelijk bevond zich vóór de naos een hof die afgebakend werd door muren van leemtegels en vermoedelijk een monumentale ingangspartij, waarvan de resten (als die er zijn) groten-deels verborgen zijn geraakt onder de moderne huizen. De tempel bleef in functie tot ten minste de tweede eeuw na Chr. In de Late Oudheid (zesde-negende eeuw na Chr.) werd de tempel, zoals op zoveel plaatsen in Egypte, omgebouwd tot kerk.Na zijn ontdekking bleef de Isistempel vrijwel onopgemerkt totdat in 1978, meer dan een eeuw later, een Italiaans team de hiëroglifische re-liëfs publiceerde, alsmede een selectie van tekstuele en figuratieve graf-fiti.8 De opgravingen van het Schweizerisches Institut für Ägyptische Bauforschung und Altertumskunde te Caïro en de Egyptische Supreme Council of Antiquities in dit gebied vanaf 2000 wekten een hernieuwde interesse in de tempel op, evenals de wens om alle graffiti uit de tempel uit te geven, een project waarover ik in 2001 de leiding kreeg. Na een serie campagnes kon het project in 2010 worden afgesloten, waarna publicatie volgde in 2012.Het project in de Isistempel onderscheidt zich op twee belangrijke punten van eerdere uitgaven van graffiti. Om de positie van de graffiti op de muren zo inzichtelijk mogelijk te maken, hebben wij ten eerste een techniek ontwikkeld waarbij we bij de opname van de graffiti ook de randen van het betreffende steenblok aangeven, zodat de tekening later – na evenredige verkleining – digitaal precies verankerd kan worden in de overzichtskaart van de muur. Nemen we bijvoorbeeld de kaart van de tempelfaçade (afb. 5), dan is hierop in één oogopslag de positie van alle graffiti te zien, alsook hun relatieve grootte, en zijn de teksten te onderscheiden van de figuren door hun elliptische vorm. Op deze manier kunnen patronen gemakkelijk ontdekt worden. Zo is in dit geval een duidelijk cluster van Grieks-Romeinse graffiti zichtbaar op de derde en vierde laag blokken (de derde tot de vijfde rechts van de hoofdingang). Dit is precies de hoogte waarop een staande persoon zijn graffito inkerft. Er zijn echter ook graffiti die veel hoger op de muur zijn aangebracht en die uit een veel latere tijd stammen. In deze tijd was het bodemniveau voor de tempel zoveel hoger geworden dat de hoofdingang werd geblokkeerd en er twee nieuwe provisorische ingan-gen moesten worden gemaakt om de toegang tot het gebouw te behou-den. Op deze manier kunnen verschillende fasen van gebruik worden onderscheiden. De studie van de locatie van de christelijke graffiti uit het interieur heeft verder bijgedragen aan de reconstructie van de plat-tegrond van de laatantieke kerk (de gereconstrueerde onderdelen zijn met stippellijn aangegeven in afb. 3). Een tweede belangrijk punt van verschil is dat, anders dan in eerdere studies waar de graffiti in een catalogus worden opgenomen in de volgorde waarin zij op de muur verschijnen, de graffiti in dit project thematisch en in groepen worden gepresenteerd. Het voordeel van deze aanpak is niet alleen dat de graffiti groep voor groep bestudeerd kunnen worden, maar ook dat deze groepen gemakkelijk vergeleken

60 Ta-Mery 2013

kunnen worden met soortgelijke groepen elders in Egypte of zelfs in de overige delen van het Mediterrane gebied.9 Op deze wijze is de volgende indeling van de 352 graffiti uit de Isistempel gehanteerd, waarbij de categorieën ruwweg in chro-nologische volgorde staan en de aantallen graffiti per categorie zijn aangegeven(zie tabel hiernaast).Uit deze gegevens blijkt dat in deze tempel het totale aantal graffiti ongeveer gelijk verdeeld is over figuren (179) en teksten (173). Van de 352 graffiti dateren 187 uit de Grieks-Romeinse periode, 115 uit de ‘christelijke’ periode (de tijd vanaf de zesde eeuw na Chr., toen de tempel als kerk werd gebruikt), twaalf uit één van beide perioden en 38 uit de moderne tijd. In het laatste geval gaat het om bezoekers van vlak na de herontdekking van de tem-

pel in de jaren 1870 en 1880, die we hier verder terzijde zullen laten. Van de Grieks-Romeinse graffiti bestaat het merendeel uit Egyptische teksten (zowel in hiërogliefen als in Demotisch schrift), die met 117 verreweg de grootste categorie überhaupt vormen en vooral binnen in de pilaarhal van de tempel (afb. 3, nr. d) met zwarte verf zijn aangebracht (we noemen zulke geschilderde teksten of figuren dipinti). Er zijn ook 65 figuren uit deze tijd, die veelal buiten op de façade (nr. a) te vinden zijn. Hoogstwaarschijnlijk had de leek geen toegang tot het binnenste van de tempel en zijn al deze graffiti door priesters vervaardigd. Bezoe-kers hadden wel toegang tot de buitenmuren, bijvoorbeeld tijdens festi-vals, waar we voornamelijk ruw aangebrachte figuren en slechts enkele teksten aantreffen. In de christelijke tijd wordt het kruis het dominante symbool (met 68 graffiti de op één na grootste categorie) en vinden we de meeste graffiti, opnieuw, in de pilaarhal, waar sommige graffiti onderdeel lijken te zijn geweest van de decoratie van de kerk (zoals een prachtig symmetrische rozet op de westelijke muur). Andere zijn aangebracht door kerkgangers die nu ook toegang hadden tot deze ruimte.

Figuratieve graffitiIn het resterende deel van dit artikel zal ik de verschillende categorieën kort bespreken en enkele representatieve voorbeelden geven. Om te beginnen zijn er de steenhouwerstekens en bouwgraffiti, een uitzon-derlijke categorie omdat deze graffiti vermoedelijk alle dateren uit de tijd waarin de tempel werd gebouwd (onder Ptolemaeus iii en iv). We zullen ze hier verder buiten beschouwing laten, maar niet zonder op te merken dat deze graffiti belangrijke informatie kunnen bevat-ten over de architectuur van Egyptische tempels. Misschien de meest


i Figuratieve graffiti 179

1 Steenhouwerstekens en bouwgraffiti 152 Voeten 53 Dieren 334 Goden en mensen 135 Boten 186 Kruisen 687 Varia 27

ii Tekstuele graffiti 173

1 Egyptische teksten 1172 Griekse en Koptische teksten 183 Moderne teksten 38

Totaal 352

spectaculaire vondst is een architectonische tekening van het zij- en bovenaanzicht van een poort, zuil met kapiteel en stuk schermmuur (afb. 6). Deze combinatie van verschil-lende aanzichten is typisch voor Oudegyptische bouwtekeningen en vergelijkbare tekeningen zijn bekend van de tempels van Edfoe en Philae, al gaat het in deze gevallen slechts om tekeningen van zuilen. Wat opvalt in deze tekeningen is de precisie waarmee ze gemaakt zijn; het gebruik van een liniaal en hulplijnen geeft duidelijk aan dat we hier met een architect te maken hebben. De teke-ning bevindt zich op de muur van één van de pilaren, maar was duidelijk beoogd voor een bouwproject in de onmiddellijke nabijheid, vermoedelijk op het terrein voor de tempel. Het ligt voor de hand te denken dat hier een pronaos gepland was, zoals we uit Edfoe een goed bewaard exemplaar kennen (afb. 7). Of de pronaos-wand ook daadwer-kelijk gebouwd is, moet echter open blijven, omdat – zoals gezegd – dit terrein vooralsnog niet toegankelijk is.Richten we ons nu op de voeten, die Flaubert zo intrigeerden. Lange tijd heeft men gedacht dat deze voetafdrukken de reis naar een tempel, wat men dus ‘pelgrimage’ zou kunnen noemen, symboliseerden.10 Inscripties van het type rn=f mn ty ‘zijn naam verblijft hier’, die bijvoorbeeld in Medinet Haboe gevonden zijn bij voetafdruk-ken, geven echter aan dat voeten net zozeer als deze teksten de Oudegyptische gedachte van

62 Ta-Mery 2013

Afb. 6 Bouwtekening

van een poort met zuil

en schermmuur. Uit:

Dijkstra, Syene i, 41

(nr. 15).

Afb. 7 Vooraanzicht

van de pronaos van de

tempel van Horus in

Edfoe. Uit: Willems en

Clarysse, Keizers aan

de Nijl, 112 (afb. 47).

Afb. 8 Omtrek van een

paar voeten op het

dak van de Isistempel.

Foto: J.H.F. Dijkstra.

een eerbiedige aanwezigheid bij de godheid uitdrukken. Voetafdruk-ken representeren dus niet in eerste instantie de reis naar de tempel, maar staan veeleer als pars pro toto voor de aanbidder, die voor eeuwig bij de god wenst te verblijven. Van de Isistempel hebben we een kleine groep van vijf voetgraffiti, die zich op het dak van de tempel bevinden (afb. 8). Dat komt overeen met andere tempels waar voeten doorgaans


9a

9b

9c

9d

10

64 Ta-Mery 2013

Afb. 9 Afbeeldingen

van Chnoem in al zijn

manifestaties:

a. als levende ram;

b. als levende ram met

atef-kroon;

c. als ram-mummie

met zonneschijf; en

d. antropomorf met

ramskop. Uit: Dijkstra,

Syene i, 53, 56, 59 en 71

(nrs. 26, 37, 50, 65).

Afb. 10 Afbeelding

van een paard. Uit:

Dijkstra, Syene i, 52

(nr. 23).

op horizontale vlakken, zoals daken, zijn ingekerfd. Zoals ook elders is gebleken, was het dak waarschijnlijk alleen toegankelijk voor priesters en werden er bepaalde rituelen uitgevoerd, maar hoe die er in Aswan kunnen hebben uitgezien blijft onduidelijk.De fascinatie van de Oude Egyptenaren voor dieren is welbekend. Naast de verering van goden met dierenkoppen en in diervorm was in de Grieks-Romeinse periode de dierencultus wijdverbreid in tempels.11 Het behoeft dan ook geen betoog waarom diergraffiti in grote aantallen op tempelmuren te vinden zijn. Moeilijker is de vraag te beantwoorden wat deze graffiti precies betekenen. In sommige gevallen is het heilige dier van een god afgebeeld, al dan niet met een toegevoegd attribuut, maar in andere gevallen is er niet direct een duidelijke verbinding met de cultus. Uit de Isistempel komt een substantiële groep van 33 diergraf-fiti, die bijna allemaal uit Grieks-Romeinse tijd stammen en vooral op de façade te vinden zijn. Onder deze graffiti bevinden zich enkele af-beeldingen van de ram, het heilige dier van Chnoem, de hoofdgod van Elefantine met wie de Isistempel cultisch verbonden was. Chnoem is in de Isistempel in al zijn manifestaties afgebeeld: als een levende ram, zo-wel in volledige diergestalte als met goddelijk attribuut (in dit geval met atef-kroon), als een ram-mummie (met zonneschijf) en in mensenge-stalte (antropomorf), maar wel met een dierenkop (afb. 9a-d). Niet alle diergraffiti kunnen echter op een bevredigende manier met cultussen in verband worden gebracht, zoals in het geval van deze afbeelding van een paard (afb. 10).Met de antropomorfe Chnoem zijn we in de categorie van de goden en mensen aanbeland. Net als bij de dieren komen afbeeldingen van goden en mensen veel voor op Egyptische tempels, maar is de precieze bedoeling of reden van aanbrenging niet altijd duidelijk. In sommige gevallen zijn de graffiti zeker met religieuze intenties gemaakt, bijvoor-beeld wanneer er een tekst is toegevoegd waaruit dit blijkt of als een persoon in aanbiddende houding is afgebeeld; maar in andere gevallen tasten we in het duister over de precieze bedoeling. In de Isistempel zijn enige afbeeldingen te vinden van goden, zoals een godin met een staf, waarschijnlijk Isis, en de genoemde antropomorfe Chnoem (afb. 9d). Zonder twijfel het meest interessant onder de personen is een man in frontale houding met uitgestrekte armen, die een palmtak – een teken van aanbidding – in zijn linkerhand houdt (afb. 11). Deze figuur lijkt te horen bij een Demotische graffito direct rechts ervan, die de naam Imhotep draagt. In dit scenario zou Imhotep dus tijdens zijn bezoek eerst zijn naam hebben geschreven (natuurlijk van rechts naar links) en daarna een representatie van zichzelf in de muur heb-ben gekrast, een zeldzaam geval van een combinatie van figuratieve en tekstuele graffiti. De afbeelding van Imhotep toont een interes-sante iconografische continuïteit met de afbeeldingen van mannen in frontale houding, van wie de armen in gebedshouding naar boven zijn uitgestrekt, orantes genaamd, die in de christelijke tijd uiterst populair worden en waarvan er ook enkele voorbeelden in de Isistempel aanwe-zig zijn, waaronder deze orantes op een boot (afb. 12).


Afb. 11 Linksboven:

Combinatie van tekst

en beeld: links een af-

beelding van een man

in frontale positie met

in zijn linkerhand een

palmtak en rechts een

Demotische graffito

met zijn naam, Imho-

tep. Foto: A. Krause.

Afb. 12 Linksonder:

Boot met op het dek zes

orantes en een hond (?)

en erboven kruisen.

Foto: J.H.F. Dijkstra.

Afb. 13 Boven: Kruisen

op de zuidmuur van

de noordelijke pilaar.


94 (nrs. 126-31).

Dat brengt ons op het thema ‘boten’. Aangezien de Nijl de levensader vormde van het Oude Egypte, is het niet verwonderlijk dat ook boten veelvuldig zijn afgebeeld op tempelmuren vanaf de faraonische tijd. Soms gaat het om barken, boten waarin godenbeelden in processie werden rondgedragen, zoals blijkt uit de toevoeging van een schrijn of het hoofd van een god; in andere gevallen gaat het duidelijk om simpele zeil- of eenmansboten die gebruikt werden voor transport op de Nijl en die niet noodzakelijkerwijze een religieuze betekenis hebben. Toch kan er in ten minste een deel van de gevallen een religieuze connotatie wor-den verondersteld, met name wanneer boten zijn aangebracht temidden van andere graffiti, zoals voeten, die de devotionele aanwezigheid bij de godheid representeren. In deze gevallen lijkt het achterlaten van een boot bedoeld te zijn om de veilige aankomst op het tempelterrein – en daarmee bij de god – vast te leggen. Net als bij de voeten ligt er dus ook hier niet zozeer de nadruk op de reis naar de tempel toe, als wel op het eindpunt van die reis. Er zijn achttien bootgraffiti in de Isistempel, die allemaal uit de christelijke tijd stammen. In deze periode krijgen boten andere, christelijke connotaties en kunnen zij bijvoorbeeld in verband worden gebracht met het leven na de dood of staan voor de christelijke gemeenschap. Zulke connotaties zijn ook aangenomen voor de chris-telijke bootgraffiti die in tempels teruggevonden zijn. Echter, het valt niet uit te sluiten dat in sommige gevallen de Oudegyptische gedachte van een veilige aankomst bij een god, nu de christelijke God, werd voortgezet. Dat lijkt de meest voor de hand liggende interpretatie voor de bootgraffiti uit Aswan, met name voor de boot waarop zes orantes en mogelijk zelfs een hond, met erboven kruisen, zijn afgebeeld (afb. 12), al kunnen andere connotaties niet geheel worden uitgesloten.De laatste categorie figuratieve graffiti die we hier zullen bespreken


Afb. 14 Anch-kruis of

crux ansata van de

zuidelijke buitenmuur.


89 (nr. 103).

zijn kruisen. Hoewel in eerdere perioden een diversiteit aan symbolen bestond om uitdrukking te geven aan de Oudegyptische religie, is het opvallend hoe dominant het kruis wordt in de Late Oudheid als het christelijke symbool par excellence dat in allerlei contexten overal in het Romeinse rijk, inclusief Egypte, wordt aangetroffen. Deze dominantie van het kruis is ook te zien in de graffiti uit de Isistempel, waar kruisen de op twee na grootste categorie vormen en de grootste categorie chris-telijke graffiti. De 68 kruisen komen voor in allerlei soorten en maten, van uiterst slordig ingekraste tot zeer uitgebreid vormgegeven kruisen, zoals de groep kruisen op de muur van één van de pilaren van de hal waar zich de kerk bevond (afb. 13). Behalve de typen die ook elders te vinden zijn, kent Egypte ook een eigen soort kruis, het anch-kruis of crux ansata, waarmee christelijke Egyptenaren zich in de loop van de vierde eeuw na Chr. het anch-teken toeëigenden, nog een voorbeeld van de continuïteit van Oudegyptische symbolen in het (Egyptische) chris-tendom. Twee, of eventueel drie voorbeelden zijn bekend uit Aswan, waarvan er hier één is afgebeeld (afb. 14).

Tekstuele graffitiNa uitgebreid stil te hebben gestaan bij de figuren, wil ik nu nog kort de aandacht vestigen op de teksten uit de Isistempel. Zoals we hebben gezien gaat het in het overgrote deel om Egyptische teksten (117 graffiti), die vooral in het Demotisch geschreven zijn. Helaas is het merendeel van deze teksten uiterst moeilijk te lezen. Dit heeft te maken met het feit dat de meeste teksten zijn geschilderd. In de jaren zeventig van de vorige eeuw was hun conditie al uiterst slecht en pogingen tot “res-tauratie”, waarbij nagellak op de teksten werd gesmeerd, hebben de situatie niet verbeterd. Het gevolg is dat maar liefst 33 teksten (28,2%) zo fragmentarisch zijn dat niet (meer) kan worden vastgesteld om wat voor soort tekst het gaat. Net zoals in de grote corpora van Demotische graffiti uit Philae en Medinet Haboe het geval is, bestaat de hoofdmoot van de teksten uit Aswan uit religieuze teksten die de gedachte van een eeuwig verblijf bij de god weerspiegelen. Zij komen voor in drie typen: type 1 bestaat simpelweg uit namen (eventueel met toevoegin-gen), type 2 begint met de formule rn=f mn ty ‘zijn naam verblijft hier’ en varianten waarbij de naam – zoals in zoveel oude beschavingen – staat voor de persoon in kwestie, en type 3 vangt aan met de openingsformule tA wšt.t ‘het gebed’. Er zijn in totaal 48 teksten (41%) van deze drie typen in de Isistempel, die, zoals verwacht mag worden, in bijna alle gevallen tot de hoofdgodin van deze tempel gericht zijn. Naast deze testimonia van persoonlijke devotie is er een restcategorie, waarin sommige, maar zeker niet alle, van een religieuze aard zijn (zestien teksten of 13,7%). Verder zijn er twintig teksten (17,1%) bestaande uit rekeningen en betalingen, die de belangrijke rol van tempels als economische eenheden onderstrepen.In tegenstelling tot de grote hoeveelheid Egyptische teksten staat het aantal teksten in het Grieks en/of Koptisch, slechts achttien. Van deze achttien kunnen er vijf met zekerheid in de Grieks-Romeinse periode gedateerd worden, die allemaal op de buitenmuren zijn ingekrast. Van

68 Ta-Mery 2013

b

Afb. 15 Griekse in-

scriptie met in vertal-

ing de volgende tekst:

‘De proskynema van

Anoubas. Jaren 3 | 4’.

Foto: A. Krause.

de vijf Griekse graffiti, bestaat één uit een naam, zijn twee te fragmen-tarisch en twee inscripties van het proskynema-type. In het laatste geval gaat het om een formule die zeer veel voorkomt in Egypte, en die het Egyp-tische gebruik om de aanwezigheid bij een god vast te leggen in het Grieks weergeeft. In één geval begint de tekst met de formule ‘de proskynema van’, gevolgd door de naam van de bezoeker, Anoubas (afb. 15). Daaronder no-teert Anoubas de datum van zijn bezoek, die ergens in de Romeinse tijd moet hebben plaatsgevonden, als ‘jaren 3 | 4’. Kennelijk legde Anoubas het jaar van zijn bezoek vast (‘jaar 3’) en vulde hij bij terugkomst in het volgende jaar zijn graffito aan door ‘4’ toe te voegen. Naast twee graffiti van onzekere datum, zijn er tenslotte elf graffiti in het Koptisch, die uit de christelijke tijd dateren. Hiervan zijn er acht op de binnenkant van de hoofdingang geschreven, bestaande uit vier namen (Kosmas, Senoute, Menas en Papnouthis) die telkens twee keer zijn genoteerd, soms met een kruis ervoor. Niet alleen geven zij aan dat het gebruik om namen op heilige plekken achter te laten in de christelijke tijd gewoon doorging, ook suggereren de paren dat – net als Anoubas deed – deze bezoekers twee bezoeken wilden vastleggen, in dit geval door hun naam een tweede keer in te krassen.


ConclusieZoals is gebleken uit deze korte bespreking van de verschillende catego-rieën graffiti uit de Isistempel van Aswan beslaat de term ‘graffiti’ een grote variëteit aan materiaal. Graffiti kunnen zeer duidelijk en precies, maar ook haastig en slordig zijn ingekrast of geschilderd. Ze kunnen bestaan uit teksten in verschillende schriften, zoals hiërogliefen en het Demotisch, het Grieks of het Koptisch, maar ook uit tekens en symbo-len, zoals steenhouwerstekens en kruisen, of figuren, zoals boten en dieren. Meestal kiest men voor aanbrenging van ofwel een figuur ofwel een tekst, maar soms kunnen beide media worden gecombineerd, zoals in het geval van Imhotep die zowel zijn naam als een afbeelding van zichzelf achterliet. Het besproken materiaal laat ook duidelijk zien dat graffiti in de con-text van Egyptische tempels voor een groot deel uiting geven aan het typisch Oudegyptische gebruik om voor eeuwig de eigen aanwezigheid bij de godheid vast te leggen. Het zijn dus tekenen van persoonlijke de-votie. Deze vastlegging kon op verschillende manieren worden gereali-seerd: zo kon men een inscriptie, voeten of een afbeelding van zichzelf, of een combinatie hiervan inkrassen of schilderen. Bovendien hebben we gezien dat waarschijnlijk ten minste een gedeelte van de boten met dit gebruik in verband kan worden gebracht, ook al wordt met deze graffiti zeker ook het aspect van de reis geïmpliceerd. Als andere uitingen van persoonlijke devotie kunnen afbeeldingen van heilige dieren en goden worden genoemd, zoals blijkt uit de repre-sentaties van Chnoem in verschillende gedaantes. Maar lang niet in alle gevallen kunnen de precieze intenties van aanbrenging worden achterhaald, en in sommige gevallen kunnen meer alledaagse redenen worden vermoed, zoals bijvoorbeeld bij de afbeelding van een paard of een Demotische tekst met een rekening. Opmerkelijk zijn verder de continuïteiten die we hebben kunnen waarnemen tussen de Grieks-Romeinse en de christelijke periode, toen de tempel zijn aantrekkings-kracht bleef behouden voor christenen. Naast het gebruik van duidelijk nieuwe symbolen en figuren, met name het kruis en orantes, zien we ook dat het gebruik om namen en boten achter te laten op de heilige plek doorgaat, alhoewel nu in een duidelijk christelijke context. Al met al meen ik te hebben aangetoond dat graffiti veel nuttige infor-matie kunnen bevatten over het gebruik en hergebruik van een tempel en de cultussen, rituelen en gebruiken die erin door de tijd heen werden gepraktiseerd. Het is waar dat graffiti ons slechts een serie momentop-namen bieden van het religieuze leven in de tempel, en vele graffiti zijn verloren gegaan of niet meer te identificeren. Desalniettemin vormen zij één van de rijkste bronnen voor de bestudering van persoonlijke devotie in het Oude Egypte en de erop volgende perioden toen tempels in ge-bruik bleven onder christenen. Omdat zoveel van het materiaal nog niet of onvoldoende bestudeerd is, kunnen toekomstige studies van graffiti een schat aan nieuwe informatie leveren over met name de persoonlijke expressie van de Oudegyptische religie. Zoals Flaubert al inzag, kunnen we niet veel dichter bij de Oude Egyptenaren komen!12

70 Ta-Mery 2013

Noten 1 Biasi, P.-M. de, Gustave Flaubert, Voyage en Égypte. Édition intégrale du manuscrit

original (Parijs, 1991) 361. <vertaling: ‘... Iedere keer dat ik deze voeten tegenkom, raak ik geëmotioneerd – het is zo mooi als getuigenis, niets anders dan de afdruk van een voet!’>

2 Zie bijv. Dieleman, J., De wereld in evenwicht. Goden en mensen in het Oude Egypte (Amsterdam, 2006) m.n. pp. 21-22.

3 Peden, A.J., The Graffiti of Pharaonic Egypt. Scope and Roles of Informal Writings (c. 3100-332 B.C.), PdÄ 17 (Leiden, 2001).

4 Rutherford, I., ‘Island of the Extremity. Space, Language and Power in the Pilgrimage Traditions of Philae’, in D. Frankfurter (red.) Pilgrimage & Holy Space in Late Antique Egypt, rgrw 134 (Leiden, 1998) 229-256, en ‘Pilgrimage in Greco-Roman Egypt. New Perspectives on Graffiti from the Memnonion at Abydos’, in R. Matthews, C. Roemer (red.) Ancient Perspectives on Egypt (Londen, 2003) 171-189.

5 Jacquet-Gordon, H., The Temple of Khonsu, Volume 3. The Graffiti on the Khonsu Temple Roof at Karnak. A Manifestation of Personal Piety, oip 123 (Chicago, 2003); Łajtar, A., Deir el-Bahari in the Hellenistic and Roman Periods. A Study of an Egyptian Temple Based on the Greek Sources, jjp Supplements 4 (Warschau, 2006).

6 Exemplarisch is Raven, M.J., ‘The Temple of Taffeh, ii: The Graffiti’, Oudheidkundige Mededelingen van het Rijksmuseum van Oudheden 79 (omro 1999) 81-102, die de (vooral figuratieve) graffiti van het Taffeh-tempeltje in het Rijksmuseum van Oudhe-den systematisch uitgeeft en bestudeert.

7 Dijkstra, J.H.F., Syene I. The Figural and Textual Graffiti from the Temple of Isis at Aswan, bäba 18 (Darmstadt/Mainz, 2012).

8 Bresciani, E. en Pernigotti, S., Assuan. Il tempio tolemaico di Isi/I blocci decorati e iscritti, Biblioteca di studi antichi 16 (Pisa, 1978).

9 Veel materiaal uit het hele Middellandse Zeegebied is verzameld in Langner, M., Antike Graffitizeichnungen. Motive, Gestaltung und Bedeutung, Palilia 11 (Wiesbaden, 2001).

10 Flauberts reisgenoot Marcel du Camp noemt deze interpretatie al in zijn Le Nil (Égypte et Nubie) (Parijs, 1854) 131.

11 Een handig overzicht biedt Dils, P., ‘Dierenculten’, in H. Willems, W. Clarysse, Keizers aan de Nijl (Leuven, 1999) 119-122.

12 Met dank aan Justin Kroesen en de redactieleden van Ta-Mery voor hun zorgvuldige lezing van een eerdere versie van dit artikel.


Documents

Graffiti als tekens van persoonlijke devotie in het Oude Egypte