سال هجدهم « ایران نامه « خانه

The Salient Features of the Educational

System

Saeed Paivandi

The establishment of the Islamic Republic of Iran ushered in a new era in the country’s

educational system. In an attempt to neutralize the impact of decades old modern educational

values and institutions, the new regime embarked on the course of Islamization of Iranian

schools. Thus, almost immediately after the Islamic Revolution, schools’ curricula and

textbooks were substantially revised on the basis of Islamic values and code of conduct.

Furthermore, students’ behavior and social activities became legitimate subject of supervision

and control by both school authorities and government-appointed morality committees. For

the Islamic regime, Islamization of the whole educational system was the prerequisite for the

creation of the "Islamic individual" and the development of the ideal "Islamic society." Apart

from the transformation of its curricula, Iranian educational system has, in the last two

decades, witnessed an unprecedented rate of expansion of educational coverage, particularly

at the middle and high school levels. However, this quantitative growth has been coupled with

significant growth of inequality of opportunity between male and female students, between

various provinces, and between urban and rural areas.

Twenty years after the initiation of the process of the Islamization of Iranian educational

system, the most serious problem facing the system is the deepening contradiction between

the values set forth in the official educational programs and the needs and cultural proclivities

of the Iranian youth. It is in this growing contradiction that one must look for the root cause of

the current identity crisis that is besetting a new generation of young Iranians.

واقعيت هاي نظام آموزشي امروز ايران

سعيد پيوندي

این دگرگوني ها عرصه هاي .سال گذشته دستخوش دگرگوني هاي چشمگيري شده است 20نظام آموزشي ایران در

گاه را در بر مي گيرند. در ميان تحوالت اخير کودکستان تا دانش مختلف مربوط به آموزش دوره هاي اخير تحصيلي از

مدارس و دانشگاه ها کردن« اسالمي»تالش گسترده مسئوالن آموزش ایران براي عملي کردن آنچه که خود بدون تردید

کردن، آميختن « اسالمي»حاصل این تالش ها در جهت .مي نامند جاي بسيار مهمي را به خود اختصاص مي دهد

دروس با ارزش ها و گرایش هاي آشکار مذهبي و سياسي است که در تاریخ معاصر شي و محتوايبرنامه هاي آموز

.ایران سابقه ندارد

ادامه 1357دو دهه گذشته مانند سال هاي پيش از انقالب از سوي دیگر، روندهاي رشد کمي نظام هاي آموزشي در

پرشتاب دانش هم برخوردار شده است. این رشد کميمقاطع مانند آموزش عالي از شتاب بيشتري یافته و در برخي

سني را در پي آورده است، بلکه بر وضعيت آموزان و دانشجویان نه تنها گسترش پوشش آموزشي گروه هاي مختلف

امکانات آموزشي هم آثار فراواني برجا گذاشته است. بعد سوم تحوالت جاري در نابرابرهاي موجود در برخورداري از

.ایران به وجود آمده است وزشي به تغييراتي مربوط مي شود که در ساختار و سازماندهي مدارسنظام آم

تحوالت دو دهه گذشته است با تکيه بر پژوهش هاي ميداني، اسناد و این نوشته حاوي نگاهي گذرا به جنبه هاي مختلف

.نيز داده هاي کمي مدارک رسمي و

اسالمي" کردن نظام آموزشي ایران"

« اسالمي»نظام آموزشي پيش از هر چيز باید به سياست هاي دولتي معطوف به بررسي تحوالت مهم دو دهه گذشته در

اسالمي نوعي گسست مهم کردن برنامه ها و محتواي دروس در دوره جمهوري« اسالمي»مدارس اشاره کرد. کردن

ل گيري مدارس نوین در ایران در اواسط قرن از زمان شک .نسبت به سمت گيري گذشته نظام آموزشي به شمار مي رود

مذهبي فاصله نهاد آموزش توانسته بود به تدریج از مذهب و اشکال و مؤسسات سنتي آموزش گذشته شمسي به این سو

رو، دستيابي نيروهاي مذهبي به قدرت سياسي در گيرد و به نوعي استقالل در برابر نهاد مذهب دست یابد. از همين

جمهوري اسالمي در فروردین ماه سال بعد به معناي پایان دوره اي مشخص از حيات و استقرار 1357بهمن ماه

.آموزش نوین در ایران نيز به شمار مي رود

ایران را باید پدیدهاي بي سابقه به شمار در مقایسه با سایر کشورهاي منطقه و جهان نيز تحوالت جدید در نظام آموزشي

سو نهاد آموزش در بسياري از کشورهاي جهان توانسته است گام به گام استقالل پيش به اینآورد. زیرا، از دو قرن

این نهادها به صورت واقعيتي بيشتري نسبت به نهاد دین و حتي قدرت سياسي کسب کند، آن چنان که روند جدائي

سرائيل که احزاب مذهبي از قدرت سقوط نظام سوسياليستي و یا در ا برگشت ناپذیر درآمده است. حتي در لهستان پس از

بسياري از کشورهاي منطقه، که برخوردار شده اند، نهاد دین نتوانسته است آب رفته را به جوي بازگرداند. در فراوان

و در -مي دهد، با آن که آموزش مذهبي در شمار برنامه هاي درسي در آنها اسالم دین رسمي اکثریت مردم را تشکيل

بررسي برنامه حفظ شده است، اما چهارچوب نظام آموزشي غيرمذهبي است. هرچند -ت اجباري صور اکثر موارد به

نظام آموزشي به یکي از خواسته اي مهم این گرایش کردن« اسالمي»هاي سياسي نيروهاي اسالم گرا نشان مي دهد که

.ایي را مطرح مي کننداقليت هاي مسلمان کشورهاي اروپایي نيز چنين خواسته ها بدل گشته است و حتي

را که به سبک و سياق مدارس اروپایي در تجربه تاریخي ایران، بخش بزرگي از روحانيت نتوانسته بود مدرسه جدید

بپذیرد. در حقيقت مدرسه جدید نه محصول تحول تاریخي مدارس سنتي و مذهبي در گوشه و کنار ایران به وجود مي آمد

شمسي گذشته چهار عامل مهم در ایران که نوعي الگوبرداري از نمونه هاي غربي آن به شمار مي رفت. در قرن در

نخست، دولتمردان اصالح طلبي که در جریان تماس با دنياي پيشرفته به .شکل گيري مدارس جدید در ایران مؤثر بودند

بودند. دوم، تجربه مدارس نقش مدرسه و نظام نوین آموزش در توسعه و پيشرفت اقتصادي، اجتماعي پي برده اهميت و

-ایران و ورود فرهنگ آموزش نوین به کشور که نخبگان سياسي ميسونرهاي خارجي )آمریکایي، فرانسوي و غيره( در

آنها با مدارس نوین ران به فرنگ و تجربه ملموسسوم، سفر روشنفکران ای 1این پدیده آشنا کرد. فرهنگي ایران را با

ایران باز کرد. سرانجام باید به فرهيختگان و دلسوزان فرهنگ پاي بحث درباره ویژگي ها و اشکال آموزش جدید را به

ابتکارات مختلف فردي که با وجود تردیدها و حتي برخوردهاي منفي قدرت سياسي با مدارس جدید، با ایران اشاره کرد

.و یا جمعي به گسترش آموزش همت گماشتند

چگونه بخشي از روحانيت متعصب و مطالعه تاریخ ایران در سال هاي پيش از انقالب مشروطيت نشان مي دهد که

مي نگریست و براي پانگرفتن آموزش نوین تالش فراوان مي کرد. قشري به پدیده رشد مدارس جدید به دیده دشمني

آموزش، به عنوان نه تنها بخاطر این بود که تشکيل مدارس جدید دخالت مستقيم در امرتنگ نظر خشم روحانيت

عمل راه ورود فرهنگ غربي و تجدد را به ایران باز قلمروي سنتي نفوذ مذهب، به شمار مي رفت، بلکه این مدارس در

احتمال تحریک انداختن دارالفنون بهشاه هم در نامه خود خطاب به اميرکبير در جریان براه مي کردند. حتي ناصرالدین

2روحانيت و برخورد آنها به مدارس جدید اشاره مي کند.

در رویاروئي با مدارس جدید بخشي از روحانيت در دهه هاي بعد از انقالب مشروطيت نگاه و ذهنيت منفي خود دستکم

يز و درگيري قدیمي شعله ور شد. شتاب بار دیگر آتش این ست 1357 را حفظ کرد و با پيروزي انقالب اسالمي در سال

این ذهنيت و برداشت رهبران جمهوري اسالمي براي ایجاد تحوالت اساسي در نظام آموزشي از جمله به حيرت آور

.منفي تاریخي نسبت به مدارس جدید بر مي گردد

سياست ها و خواست هاي دشواري کمتري در ایران، دو ویژگي اصلي نظام آموزشي سبب مي شوند تا حکومت بتواند با

ویژگي نخست به تمرکز شدید نظام آموزشي بر مي گردد که توسط وزارتخانه .به مدارس تحميل کند« باال»خود را از

شدید در نهادهایي مانند آموزش عریض و طویل بنام آموزش و پرورش اداره مي شود. تمرکزگرایي اداري و سياسي اي

مانند فرانسه پا گرفته است. در این سنت دیرپا مدرسه پيش از آنکه یک اي اروپایيدر ایران تحت تاثير برخي کشوره

تأمين وحدت ملي و تقویت باشد، یک برنامه سياسي است که در خدمت هدف هایي مانند« آموزشي-تربيتي» پروژه

شکل گرفتند و تا پيش مدارس جدید خارج از حوزه قدرت دولتي هویت ملي قرار دارد. در ایران ابتدا بخش بزرگي از

نظام نوین دولت حتي با بدبيني و عدم اعتماد به رشد این مدارس مي نگریست. شکل گيري از انقالب مشروطيت

.اداري کامال متمرکز شتاب گرفت-سياسي آموزشي ایران در آغاز دوران رضا شاه در چهارچوب یک نظام

تأمين امکانات مالي، تعيين برنامه ضور همه جانبه دولت درویژگي دوم نظام آموزش ایران، نقش تعيين کننده و ح

و استخدام معلمان است. در پي انقالب مشروطيت، دولت ها در ایران درس، تهيه و توزیع کتاب هاي درسي و آموزش

-يقالب مقوله اي دولت نقش نظارت و سياستگذاري خود در دستگاه آموزش تأکيد کرده اند و آموزش در این هميشه بر

نشأت مي گيرد. نقش مرکزي دولت در « باال»تحولي از سياسي به شمار رفته است و در نتيجه هرگونه دگرگوني و

آموزان، معناي حضور کمرنگ سایر بازیگران مهم در واحدهاي آموزشي یعني معلمان، دانش بخش آموزش همزمان به

در ایران دستگاهي غيرمشارکتي و دیوان پرورش خانواده ها و یا بخش خصوصي مستقل است. بدین ترتيب، آموزش و

این کمتر توانسته اند مهر و نشان خود را در جریان تحوالت آن بر جا گذارند. به ساالرانه است که بازیگران اجتماعي

به شبکه گسترده اي از مدارس « باال»از توانسته اند همواره اراده و سياست هاي خود را« مرکز»ترتيب، دولت ها و

.فرهنگ، گفتگو، مشورت و مشارکت در محيط هاي آموزشي باز شود بطور آمرانه تحميل کنند تا کمتر پاي

را حوزه طبيعي فعاليت هاي دیني به مسؤوالن جمهوري اسالمي وارث چنين سنت و فرهنگي شدند و از آنجا که آموزش

کردن نظام آموزشي باال « اسالمي»ها را براي آستين 1357پس از انقالب شمار مي آوردند، از همان اولين ماه هاي

توانست راه را براي برپایي قلمداد مي شد، مي« غربزده»و « غير اسالمي»از نظر آنها اصالح مدرسه اي که .زدند

در ميان جوانان باز کند و نسل هاي جدید دور از « اسالمي فرهنگ و اخالق»و گسترش « جامعه اسالمي اصيل»یک

.غرب تربيت شوند فرهنگ« بدآموزي هاي»

اسالمي، خود شخصا" بر لزوم دگرگوني هاي دامنه دار در نظام آیت هللا خميني، مانند سایر رهبران اصلي جمهوري

مهم در تمام دستگاه ها یکي از مسائل بسيار»داشت، از جمله در همان اولين ماه هاي انقالب گفته بود: آموزشي تأکيد

برنامه ها و خصوصا" برنامه هاي تحصيلي و روش هاي خصوصا" دانشگاه ها و دبيرستان ها تغييرات بنيادي در

3«دستگاه فرهنگ ما از غربزدگي و از آموزش استعماري نجات یابد. آموزش و پرورش است که

آموزش به چه معناست و چه کردن نظام« اسالمي»ت که همان ابتدا این پرسش اساسي در برابر همگان قرار داش اما از

انقالب نيروهاي مذهبي توانسته بودند شبکه کوچکي از مدارس عرصه هایي را در بر مي گيرد؟ در سال هاي پيش از

خانواده هاي مذهبي و آموزش اسالمي تکيه بيشتري مي شد و شاگردان آنها را بطور عمده فرزندان را که در آنها بر

وجود برخي از آزادي عمل ها در مجموعه نظام آموزشي انيون تشکيل مي دادند، به وجود آورند. این مدارس باروح

بيشتر هاي درسي همگاني را دنبال مي کردند. در گذشته هاي دورتر نيز محافل مذهبي رسمي جا داشتند و برنامه

خود هيچ نظام جایگزیني پيشنهاد نمي کردند. د وليمخالف گسترش مدارس جدید بودند و با آنها به دشمني مي پرداختن

توان هم که بيش از دیگران به مسئله آموزش نوین توجه کرده اند نمي 5هللا مطهري و آیت 4حتي در آثار دکتر شریعتي

یافت. در نتيجه حتي خود مسئوالن نيز از را که با نيازهاي جامعه امروز سازگار باشد« مدرسه اسالمي»عناصر یک

نظام آموزشي نداشتند. در جریان تجربه بود که عناصر تشکيل دهنده این کردن« اسالمي»ابتدا تصور روشني از

.جدید به تدریج شکل گرفتند سياست

« اسالمي»پرورش، سياست هاي مربوط به به نظر مي رسد که در اولين دوره فعاليت تشکيالت جدید وزارت آموزش و

:شد از آن جمله چند زمينه کردن مدارس بيشتر معطوف به

آنچه به دروس آموزش زبان فارسي و ادبيات، علوم تغييرات پي درپي در محتواي کتاب هاي درسي و بویژه در -

درسي به تعليمات دیني و تعليمات مدني مربوط مي شوند؛ برخي تغييرات در برنامه هاي انساني و اجتماعي، تاریخ،

غير »زبان عربي؛ تصفيه وسيع معلمان ه دروس دیني، آموزش قرآن و یادگيريقصد اختصاص دادن ساعات بيشتر ب

بازنشستگي پيش از موعد، تغيير در موقعيت شغلي آنان؛ تغييرات گسترده در از راه اخراج،« ضد انقالبي»و « مکتبي

ي نظارت بر فعاليت دولتي برا گزینش و آموزش معلمان از طریق مراکز تربيت معلم؛ به وجود آوردن تشکل هاي نحوه

آموزشي از جمله انجمن اسالمي، بسيج دانش آموزي و دانشجویي، ها و رفتار دانش آموزان و معلمان در محيط هاي

تعطيل مدارس مختلط؛ تحميل برخي مقررات مربوط به رفتار دانش آموزان، بویژه در مدارس دخترانه، و امور تربيتي؛

.سياسي و مسلکي دانش آموزان داوطلب ورود به دانشگاه اره آراء و باورهايو سرانجام، تفتيش عقاید و تجسس درب

هنگام بسته شدن دانشگاه ها در سال پس از اولين تجارب عملي و نيز در پي فعال شدن شوراي انقالب فرهنگي که

به 1366به اهداف و وظایف وزارت آموزش و پرورش در سال بوجود آمد، نخستين قانون جامع مربوط 1359

قانون اهداف در فصل اول این 6ایدئولوژیک نظام آموزش درآمد.-و به صورت کار پایه سياسي تصویب این شورا رسيد

است. در ماده یک بر تقویت و تحکيم مباني اساسي وزارت آموزش و پرورش در دو ماده بطور مشروح بيان شده

ل و معارف احکام دین مبين اسالم و مذهب جعفريطریق تبيين و تعليم اصو اعتقادي و معنوي دانش آموزان از

مورد به اهداف آموزش و پرورش در 14اثناعشري براساس عقل، قرآن و سنت معصومين تکيه شده است. ماده دوم در

رشد فضائل اخالقي و تزکيه دانش آموزان بر پایه تعاليم عاليه»توان به جمهوري اسالمي مي پردازد که از آن ميان مي

التزام عملي به احکام اسالم، و ارتقاء بينش ایجاد روحيه تعبد دیني و« تقویت، تحکيم روحيه اتکاء به خدا»، «مياسال

تربيتي اشاره کرد. در فصل سوم این قانون از تقدم رتبي تزکيه بر تعليم در نظام سياسي براساس اصل والیت فقيه

قوانين آموزش و پرورش دوران پيش از انقالب ه، در مقایسه بااسالمي سخن رفته است. به این ترتيب، مي توان گفت ک

، قانون اخير داراي اهدافي به 1322یا قانون تعليمات اجباري مصوب 1290 از جمله قانون اساسي فرهنگ مصوب

.ایدئولوژیک، مذهبي و سياسي است شدت

همگي از اهداف و محتواي سياسي و در زمينه آموزش و پرورش به تصویب رسيده، 1366قوانين دیگري که از سال

مثال، در بند یک فصل اول از آئين نامه نحوه انتصاب مدیران و مسئوالن آموزش مذهبي قانون فوق تأثير یافته اند. براي

به عنوان شرط عمومي « قانون اساسي اعتقاد به اسالم و التزام عملي به احکام اسالمي و والیت فقيه و»پرورش به و

اعتقاد به نظام »براي داوطلبان عضویت در انجمن اولياء و مربيان هم ز پست مدیریت اشاره شده است. حتيبراي احرا

.شرط الزم به شمار مي رود« اسالمي و قانون اساسي و والیت فقيه جمهوري

مختلف فرهنگ آموزشي و یا روابط پيآمدهاي عملي این سمت گيري روشن سياسي و مسلکي را ميتوان در عرصه هاي

تا 1357واحدهاي آموزشي مشاهده کرد. به عنوان نمونه، از سال تربيتي و برنامه هاي درسي و مقررات حاکم بر

برنامه هاي هزار نفر از کادر آموزشي و غيرآموزشي وزارت آموزش و پرورش به نوعي مشمول بيش از صد 1360

هاي اسالمي در مدارس نه تنها به کار تبليغ و ترویج نهاد امور تربيتي و یا انجمن تصفيه قرار گرفتند. از سوي دیگر

امنيتي به و هواداري از جمهوري اسالمي پرداختند، بلکه با حمایت مسئوالن اطالعاتي و احکام و ارزش هاي اسالمي

7خبرچيني تبدیل شدند. رسمي جاسوسي و نظارت بر رفتار دانش آموزان و معلمان دست زدند و به دستگاه هاي

مدارس دخترانه با شدت عمل بيشتري صورت مي گيرد. هدف اصلي مسئوالن در مجموع، نظارت و دخالت در امور

کامل حجاب )پوشيدن است. رعایت« روابط دختر و پسر»و « فساد»و « بي بند وباري»مدارس جلوگيري از دراین

در محيط هاي آموزشي دخترانه و یا جلوگيري از هر نوع حضور مردان چادر، مقنعه(، استفاده از رنگ هاي تيره، عدم

و تالش است که با سماجت کم نظيري دنبال مي شوند. درواقع، در مدارس دخترانه سختگيري آرایش از جمله مواردي

ين اقدام اوليه مدرسه آغاز مي شود. نخست براي دروني کردن برخي هنجارها و ارزش هاي سنتي و مذهبي از سال هاي

معروف شده است. در این مراسم دانش « جشن تکليف»یا « جشن عبادت»به در این جهت برگزاري مراسمي است که

.آشنا مي شوند« نامحرم» و« محرم»، «بلوغ»سالگي رسيده اند، با مسائلي مانند 9دختري که به سن آموزان

:چنين آمده است درکتاب فارسي کالس سوم دبستان درباره جشن عبادت یا تکليف

تمام رسيده بودند، وارد سالن شدند. با سالگي 9گروه جشن عبادت، یعني آن دسته از دانش آموزان کالس سوم که به سن

وحدت بلند شد. ابتدا نماز جماعت برپا شد و بعد از نماز، دانش آموزان با هم دعاي ورود آنها فریاد هللا اکبر بچه ها

گروه جشن عبادت در حالي که لباس و مقنعه . . .نامه جشن با خواندن آیاتي از قرآن آغاز شدخواندند. پس از نماز، بر

خود را درباره این روز بزرگ براي حاضران در سالن خواندند. سپس به هرکدام اي پاکيزه داشتند، هرکدام نوشته

وشته بود وقاب سادهاي داشت. )فارسي سال ن هدایایي داده شد. بسياري از این هدایا آیاتي از قرآن بود که به خط زیبا

(119سوم دبستان، ص

مدارس و یا نوع سازماندهي و روابط این نمونه و مثال هاي فراوان دیگر در کتاب هاي درسي، در مقررات تحميلي

ش نظام آموزشي در خصوصيترین امور زندگي کودکان و نوجوانان و تال تربيتي در مدرسه نشان دهنده دخالت مداوم

جنبه آموزشي دارند و دادن به هویت فردي و جمعي آنهاست. براي دستيابي به چنين هدف هایي که کمتر براي شکل

و پرورش توجه ویژهاي هم به تربيت معلمان مبذول مي بيشتر به مسائل سياسي و یا مذهبي مربوطند، وزارت آموزش

.کند

اند. از یک سو هنگام گزینش دانشجو براي رات بسيار مهمي بودهبه این سو شاهد تغيي 1357مراکز تربيت معلم از سال

مذهبي جوانان داوطلب مورد توجه خاص قرار مي گيرد. از سوي دیگر، براي-سياسي این مراکز آراء و گرایش هاي

مذهبي اختصاص دارد. براي مثال تربيت مکتبي دانشجویان، بخش مهمي از برنامه هاي آموزشي به مسائل و اعمال

در مراکز تربيت معلم وابسته به وزارت آموزش و پرورش موارد درباره شرایط و ضوابط اختصاصي پذیرش دانشجو

حقيقت انقالب و خدمت در نظام جمهوري اسالمي در کسوت معلمي گویاي درک»قرار گرفته است: زیر مورد تأکيد

ا طي نمي کند مگر آنکه جوانان مؤمن و معتقد خود ر پاسداري و حفظ ارزش هاي الهي آن است. انقالب مسير تکاملي

اسالم واالي خود آینده سازان نظام اسالمي را در جهت ساختن و ساخته شدن در مکتب آن با تالش و ایثار و همت

پذیرش در مراکز تربيت (70-1369 )وزارت فرهنگ و آموزش عالي، راهنماي آزمون سراسري سال« رهنمون باشند.

ساله شبانه روزي این 2پيوستن به جرگه معلمان نيست. دوره آموزشي یان این آزمون دشوار برايمعلم به معناي پا

نظير بودند. یکي از از نظر سختگيري و برخورد قشري و خشک با دانشجویان از هر نظر بي 1360دهه مراکز در

:کند این گونه بازگو مي دانشجویان این مراکز زندگي دشوار و سربازخانه اي خود را

نماز صبح تا شروع کالس ها معموال" مراسم برنامه روزانه ما با مراسم نماز جمعي صبح آغاز مي شود. . . در فاصله

مذهبي برگزار مي شود. براي دانشجویان همه رشته ها شرکت منظم در دعا و نوحه خواني و یا سخنراني

پس از نماز جماعت بار اجباري است. . . شب هنگام آموزش اسالمي و نيز مراسم گوناگون مذهبي روزانه کالس هاي

1365آذر ماه 11کنند. روزنامه اطالعات، دیگر دانشجویان مجبورند در مراسم دعا و وعظ شرکت

تحت این فشارها فرار را بر قرار ترجيح مي نویسنده این نامه به این نکته نيز اشاره مي کند که بخشي از دانشجویان

ورود به این هميشه کنار مي گذارند. شاید به همين دليل است که داوطلبان نه تنها هنگام دهند و فکر معلم شدن را براي

داشتن تقوي و »ساله منوط به 2آنها در این آموزش مراکز مورد تفتيش عقيدتي قرار مي گيرند بلکه استخدام نهایت

.مي شود« الق اسالمياخ

اسالم در کتاب هاي درسي

به تغييرات بسيار دامنه داري اشاره کرد که در کتاب هاي درسي دوره در ميان تحوالت اساسي آموزشي در ایران باید

این کارهاي پژوهشي به وجود آمده و مورد توجه فراوان پژوهشگران دانشگاهي قرار گرفته است. در هاي مختلف

با دوره قبلي و یا با کتاب هاي درسي سایر 1357 ست از طریق مقایسه محتواي کتاب هاي درسي پس ازکوشش شده ا

موضوعي دروس ميزان و سمت و سوي تغييرات نشان داده شود. همه پژوهش هایي که کشورها و نيز از طریق تحليل

دارند و آنهم رنگ و لحن کامال فقدرباره بررسي کتاب هاي درسي ایران صورت گرفته اند در یک نکته اساسي توا

مذهبي نوجوانان از سنين بسيار کم آغاز مي شود. براي مثال از مذهبي و سياسي مطالب آنهاست. آموزش سياسي و

غيرمستقيم مضمون درس بطور مستقيم یا 37صفحه(، 774کتاب آموزش فارسي دوره ابتدائي ) 5به درس مربوط 191

مذهبي پيامبر اسالم، امامان، مسائل سياسي روز، -تاریخي این درس ها زندگي شخصيت هايسياسي و مذهبي دارند. در

کتاب فارسي پيشوایان دیني، نصایح، حوادث تاریخي مذهبي و بحث هاي دیني طرح شده اند. در مطالب اخالقي از زبان

د قربان و انقالب اسالمي یک درس حضرت علي، عي کالس اول دبستان درباره مسائلي مانند نماز، خدا، پيغمبر، قرآن،

نماز پدر هر روز نماز مي خواند، مادر هر روز»( آمده است: 68همين کتاب )صفحه مستقل وجود دارد. در درس نماز

کتاب فارسي دوره 5در مجموع « بگيرند. مي خواند. وقتي که پدر نماز مي خواند، اکرم و امين گوش مي کنند تا یاد

نفر آنها از دوره صدر اسالم 20سياسي و مذهبي سخن به ميان آمده است که ت تاریخي، علمي،شخصي 34ابتدائي از

.نفر خارجي و یک نفر از شخصيت هاي مذهبي سایر ادیان 5نفر آنها ایراني، 8 اند،

صفحه( مي 410جغرافيا و تعليمات مدني ) کتاب تعلميات اجتماعي سال هاي چهارم و پنجم ابتدائي، که شامل تاریخ، دو

غليظ تري دارند. در واقع، بيش از نيمي از درس هاي تاریخ و تعليمات مدني به سياسي بسيار-شود، رنگ و بوي مذهبي

.اختصاص دارد «نگاه اسالم»نوعي به مسائل مذهبي، مسائل سياسي روز و یا مسائل اجتماعي از

و بهانه هاي مختلف صورت مي گيرد. گاه با آنکه طرح مسائل مذهبي و یا اسالم و موضوعات سياسي روز به اشکال

تاریخي و اجتماعي عام غير مذهبي است، ولي اشاره به اسالم و مذهب فراموش هدف درس طرح موضوعي علمي،

از صداي خوبي برخوردارید، مثال" آیا»شود. براي مثال در کتاب تعلميات اجتماعي سال اول راهنمایي آمده است: نمي

خداوند در قرآن »در درس زنبور عسل به این نکته اشاره شده که: « کنيد؟ يد قرآن را با صوت زیبا تالوتآیا مي توان

همين کتاب در درس ( در147)کتاب فارسي سال دوم دبستان، صفحه « است عسل براي مردم شفابخش است فرموده

ز امور مهم و کشاورزان بهترین مخلوق خدا در اسالم ا کشاورزي»کشاورزي از زبان آیت هللا خميني گفته شده است که

شگفتي و این همه»کالس چهارم دبستان در درس مربوط به کوچ پرستوها گفته مي شود: در کتاب فارسي«. هستند

( در درس بدن سال دوم ابتدائي از قول 29ص) «زیبایي و دانایي را چه کسي جز خدا در پرستوهاي کوچک نهاده است؟

( در همين کتاب پس از شرح 142)ص« را شناخت، خداي خود را شناخته است. هر کس خود»شود: امام اول گفته مي

.(84)ص« پلک آفریده است؟ خدا براي هر چشم شتر چند»هاي شتر در پایان از دانش آموزان سؤال مي شود: ویژگي

عي و نصایح از زبان پيامبر اجتما در مجموع کتاب هاي فارسي روایات و حوادث تاریخي و یا طرح مسائل اخالقي و

صفحات را به خود اختصاص مي دهند. براي مثال، قسمتي از فرمان علي به اسالم، امامان، و یا نزدیکان آنها بيشترین

نوح، داستاني از امام کاظم درباره اشتر، داستاني درباره ایثار رزمندگان صدر اسالم، داستان عمار یاسر، طوفان مالک

برابري انسان ها و یا مال حرام، حکایتي از امام حسن پيرامون اخالق خوش یتي از پيامبر در موردکار و کوشش، روا

تربيتي اند که در -هاي اخالقي گذشت، درسي از امام جعفر صادق پيرامون نيکي به پدر و مادر ناظر بر موضوع و

.وندبراي دانش آموزان طرح مي ش کتاب هاي درسي دوره ابتدائي و یا راهنمائي

مسائل گوناگون اجتماعي، فرهنگي و قرائت کتاب هاي درسي از زاویه هاي مختلف و بررسي نگاه ویژه مطالب به

قرار گيرد. براي مثال، مسائلي مانند هویت ملي و هویت مذهبي، هویت تاریخي مي تواند موضوع پژوهش هاي بسيار

غرب، رابطه با کشورهاي جایگاه فرد و فردیت، خشونت، حقوق بشر، علم، جامعه مدني، آزادي و مشارکت، جنسي،

ميان مجموع این مسائل سه موضوع شاید از اهميت دیگر هریک مي تواند موضوع پژوهش مستقلي شود. اما در

جنسي ي با هویت مذهبي، و مسئله هویتبه فرد اجتماعي و فردیت، رابطه ميان هویت مل ویژهاي برخوردار باشد: نگاه

.و جایگاه مرد و زن در مطالب کتب درسي

فردیت و فرد اجتماعي در کتاب هاي درسي

اندیشه از طریق حضور دائمي خود در کتاب هاي درسي بر رفتار، حدود آزادي عمل و سه نهاد سياست، دین و خانواده

فردیت و یا خودمختاري فرد سر و کار داشته اي درسي بيش از آنکه بافرد نظارت کامل و دائمي دارند. شهروند کتاب ه

.شامل جامعه مذهبي، خانواده، ده، ملت، و شهر مي شود باشد جزئي از جمع بزرگتر است که

همبستگي ارزش همه جا بر ضرورت وحدت و جمع و منافع گروه تکيه مي شود و این وابستگي و در کتاب هاي درسي

جدائي، چند دستگي و کثرت بيانجامد ضدارزش و ناهنجار مي دهد. از این منظر، فردیتي که به تفرقه،مسلط را تشکيل

فرد اجتماعي بيشتر همتراز خودخواهي و خودپسندي شمرده مي شود و فرد به عنوان قلمداد مي شود. فردیت

گيرد. در یک نگاه کمي باید گفت کمتر مورد توجه قرار مي (Sujet)یا شناختگر (Acteur Social) بازیگراجتماعي

بازتاب فرهنگ و ذهنيت جامعه توده وار و عاطفي و هيجاني است که در آن که الگوي فرد مورد نظر کتاب هاي درسي

شود. بيهوده نيست که در کتاب خبري ازکثرت گرایي فکري و عملي است و نه فردیت شهروند به رسميت شناخته مي نه

و احترام به رهبري براي « اطاعت»در یک جامعه و اهميت ار بر ضرورت و نقش رهبريهاي درسي در موارد بسي

.فشرده مي شود رسيدن به هدف پا

مردم در یک جامعه »حکومت اسالمي گفته مي شود: در کتاب تعليمات اجتماعي سال سوم راهنمایي، در توضيح

و دستور مافوق خود اطاعت مي کنند، همگي مطيعنظریات خود را ابراز مي کنند، از اسالمي آزاد مي اندیشند،

حکومت الهي فرد یا گروه حاکم بر در»( در همين درس گفته مي شود که 19)صفحه «. فرمانبردار ولي فقيه هستند

آنها براساس دستورات الهي و تعاليم پيامبران و اولياي خدا شيوه هاي مردم براساس تشخيص خود عمل نمي کنند، بلکه

«.را پيریزي مي کنند حکومتي

وظيفه همگاني و امري گریزناپذیر است، کتب درسي از « رهبري» و یا« قوانين الهي»همراه با این تأکيد که اطاعت از

را به « اتحاد»و « جمع» ،«رهبري»تاریخي و افسانه هایي که بار اخالقي دارند، مي کوشند تا فرهنگ طریق حکایات

اتحاد پرندگان عليه »، «گله جدا شود طعمه گرگ مي شود گوسفندي که از»ي مانند موضوعي بدیهي بدل سازد. دروس

راهنمایي در درس باید از نمونه هاي چنين تالشي شمرد. درکتاب تعليمات اجتماعي سال اول را« شکوه ایثار»، «فيل

پيروي »و « ت نظمرعای»، «همکاري»، «گروهي احساس مسؤوليت در کار»، «مشورت با اعضا»مربوط به گروه از

.ضروریات فعاليت گروهي نام برده مي شود به عنوان« از دستورات رهبر گروه

تفسير مسائل سياسي روز مشاهده کرد که بر اساس آن جامعه مجموع واحدي همين ذهنيت را مي توان در چگونگي

سال چهارم دبستان گفته ماعيهدف سياسي مشترک متکي بر ایدئولوژي و رهبري واحد. در کتاب تعليمات اجت است با

نمي تواند بر آنها مسلط شود، اما اگر با هم اختالف داشته باشند، اگر مسلمانان جهان با هم متحد باشند، دشمن»مي شود:

نيز آمده است: ( در کتاب فارسي کالس دوم162)ص«. خواهد توانست بر کشورهاي اسالمي حاکم گردد دشمن

(116)ص« رنج فراوان بردند. اي احکام قرآن و اتحاد مسلمانانحضرت امام خميني براي اجر»

هویت اسالمي در کتاب هاي درسي-هویت ملي

و جنبش هاي فکري و سياسي و یا نهادهایي که به نوعي براي خود اعتبار و در دوران معاصر، جهان بيني ها

انترناسيوناليستي خود را با بعد ملي و هویت عدمشروعيت فراملتي، منطقه اي و یا جهاني قائل اند، همواره ناچارند ب

فرا براي این آشتي دشوار نيز توضيح مقبولي بيابند. این دشواري در مورد واحدهاي هاي محلي و بومي آشتي دهند و

از مدت ها پيش آغاز شده است، صدق مي سياسي، مانند جامعه اروپا نيز، که فرآیند شکل گيري آنها-ملتي جغرافيایي

نيز همزیستي همزمان انترناسيوناليسم اسالمي از یکسو و تعلق به سرزمين و د. در تجربه جنبش اسالمي در ایرانکن

یا « جهان اسالم»ميان وابستگي به فرهنگ ایران از سوي دیگر مي باید در تئوري و عمل شکل مطلوب خود را بيابد و

نوعي رابطه معقول، متعادل و حتي دوستانه برقرار شود. کتاب « ایران» و« ميهن اسالمي»و تعلق به « امت اسالمي»

گذاشتن این دو مقوله در تجربه ویژه درسي ایران نمونه اي از این چالش و تالشي نه چندان آسان براي کنار هم هاي

.تاریخي ایران است

، سه نوع هویت 8منعکس شده است کتاب هاي درسي دوره هاي مختلف تحصيلي همانگونه که در پژوهش ن. یاوري هم

:را براي دانش آموزان مطرح مي کنند

کتاب هاي درسي طرح هاي بومي )مانند کردي، آذربایجاني، بلوچي( به صورت کمرنگ در مطالب و تصاویر هویت -

( از طریق تصاویر به تنوع 94)صفحه « ميهن ما مردم»مي شوند. در کتاب فارسي کالس اول دبستان در درس

شود. دردرس جغرافيا نيزدرباره این گونه گوني صحبت شده است. اماکتاب هاي رهنگي و قومي ایران اشاره ميف

قومي و یا زبان هاي غير -فرهنگي درسي از حد این اشارات کلي فراتر نمي روند و بویژه از خصوصيات یا تفاوت هاي

.فارسي سخني به ميان نمي آورند

ولي همزمان کوشش مي شود تعلق به .سياسي پذیرفته شده است-واقعيت و داده تاریخي هویت ایراني به عنوان یک -

کنار یکدیگر طرح شوند. به عبارت دیگر، هویت مستقل ایراني جدا از هویت سرزميني به نام ایران با هویت مذهبي در

ر مي رسد کتاب هاي درسي با نظ رو، به اسالمي یا وجود ندارد و یا به گونه اي منفي تشریح شده است. از همين

در برخورد با هویت ملي فاصله گيرند و از 1357هاي پيش از وسواس فراوان خواسته اند با فرهنگ و ذهنيت سال

.عمل آورند ناسيوناليستي بخصوص در آنچه به تمدن ایران باستان مربوط مي شود جلوگيري به رشد احساسات

امپراطوري ساماني از جمله رویدادهاي تاریخي حساسي الم و از هم پاشيدنهجوم اعراب به ایران در دوران صدر اس

پيش از نگرش به هویت ملي را تا حدود بسياري آشکار مي کند. در حالي که در کتب درسي است که برخورد با آن نحوه

ظه هاي دردناک و تلخي گردید و از آن به عنوان لح انقالب هجوم اعراب به ایران به عنوان حادثه اي منفي قلمداد مي

عکس تمدن باستاني کشور یاد مي شد، در کتاب هاي تاریخ دوره جمهوري اسالمي بر در تاریخ ایران و آغاز سقوط

خسرو پرویز مردي »ارزیابي مي شود: پيروزي اعراب رویدادي بسيار مثبت و مفيد براي مردم و تاریخ ایران

ه اي براي او نوشت و او را به دین اسالم دعوت فرمود، اما خسروپرویزنام ،(خودخواه بود. پيامبر بزرگ اسالم )ص

(124)کتاب تاریخ سال چهارم دبستان، ص « نامه پيامبر را پاره کرد.

:در ادامه درس به سقوط ساسانيان و علل آن، بي آن که سخني از "اعراب" به ميان آید، اشاره مي شود

طوالني ساسانيان و روميان سبب د، اوضاع کشور آشفته بود. جنگ هايهنگامي که یزدگرد سوم به پادشاهي رسي

گرسنگي نتيجه اي براي مردم نداشت. . . در همين هنگام کم کم خبر ناتواني دولت ساساني شد و جز فقر، بيماري و

مانان پيروز شدند، کردند، مسل به گوش ایرانيان نيز رسيد. . . سرانجام در جنگي که ساسانيان با مسلمانان ظهور اسالم

بود. . . مسلمانان وقتي که ایران را فتح کردند براي مردم یگانه پرستي، زیرا ایمان اسالمي به آنها قدرت زیادي داده

(126آزادي و برادري را به ارمغان آوردند. )ص

تاریخ ایران جدیدي ازخود به دوره پيش از اسالم را پنهان نمي کنند و ضمن ارائه روایت کتاب هاي درسي نگاه منفي

سران »آماج تحقير و انتقاد قرار مي دهند: باستان و نقش شخصيت هاي اصلي آن در موارد بي شماري این دوره را

آنها دیگر، هنگامي که به پيروزي رسيدند به مردم ستم کردند. مردم نيز از کمک به مادها، مانند بسياري از پادشاهان

برخاستند و آنها را با رهبري شخصي به نام این ضعف استفاده کردند و به جنگ با مادهاخودداري کردند. پارس ها از

( در درس بعدي همين کتاب درباره انوشيروان گفته مي 107چهارم دبستان، ص )تاریخ سال« کوروش شکست دادند.

جندي شاپور را براي دانشگاه .انوشيروان به وضع کشور، آن طور که خود مي پسندید، سر و سامان داد» :شود

معروفي که به دستور انوشيروان ساخته شد، طاق کسري است. او شاهزادگان و درباریان تأسيس کرد. . . از بناهاي

(123ص) «.براي ساختن این بنا، صرف کرد. وي از مردم این هزینه را به زور مي گرفت هزینه زیادي

-

اشاره کرد که به اسالم و بویژه مذهب شيعه بر مي گردد. هاي درسي سرانجام باید به بعد دیگر هویت مورد نظر کتاب

درسي غالب نظر کمي هویت اسالمي، و در مفهومي وسيعتر هویت مذهبي، بر فضاي کتاب هاي واقعيت اینست که از

سيار جهان زندگي مي کنند، اعضاي خانواده ب همه مسلمانان که در کشورهاي مختلف»است. از نظر کتاب هاي درسي

این )تعليمات اجتماعي کالس چهارم(. البته توجه به« نام دارد.« امت اسالمي»بزرگ بزرگي هستند. این خانواده بسيار

از هویت ایراني طرح نمي کنند و در نکته اهميت دارد که کتاب هاي درسي در اکثر موارد هویت اسالمي را جدا

.ویت پيوسته و جدا نشدني حضور دارنددو ه مواردي این دو هویت در کنار یکدیگر بصورت

طرح مي شود. این رابطه در البالي در بازخواني کتاب هاي درسي پرسش اصلي بر سر رابطه و جایگاه این دو هویت

، در «ایراني مسلمان»یا، به گفته شاهرخ مسکوب، « مسلمان ایراني» مطالب درسي مبهم و مغشوش به نظر مي رسد و

درسي و کتاب ها به درسي در کنار هم طرح مي شوند. رابطه حساس ميان این دو هویت در همه مطالب سراسر متون

بين متون وجود دارد. گرایش غالب کتاب ها برخورد یک صورت به ميان نيامده است. گاه تفاوت بسيار آشکاري در

و اساسي اسالم براي تاریخ»وردهاي است. در عين حال، نگاه ستایش آميزي به دستا منفي به ایران پيش از اسالم

اعراب در ایران را از ميان مي برد. در وجود دارد که امکان هر نوع تحليل انتقادي از حضور اسالم و« فرهنگ ایران

هاي درسي خواسته اند از این طریق به جنگ فرهنگ و باورهاي تاریخي دوره حقيقت به نظر مي رسد نویسندگان کتاب

تاریخ ایران درشعور وحافظه اصلي مربوط به (representation) بروند تا شاید بازنماهاي 1357از انقالب پيش

تغيير یابد. در چهارچوب این تالش است که رابطه این دو هویت جمعي مردم به تدریج به سود روایت اسالمي حوادث

.ب درسي حس مي شودصورت حساس و پرتنش در مي آید و سنگيني آن در سراسر مطال اسالمي و ملي به

دارند، این مردم قرن هاي بسياري مردم ایران سرگذشت مشترکي»درکتاب تاریخ کالس چهارم نوشته شده است:

در« با هم دربرابرآنها به پاخاسته اندوازدین وسرزمين خود دفاع کردهاند. درکنار هم ازستم پادشاهان رنج برده اند و

حفظ اسالم قيام کردند و براي اجراي مردم براي»آمده است: 1357اره انقالب کتاب تعلميات اجتماعي سال پنجم درب

اسالمي گذشتند. بنابراین مهمترین وظيفه دولت، پاسداري ازاسالم و اجراي قوانين دستورات اسالم و قرآن از جان خود

ب هاي درسي بکلي ایران در کتا ( با تکيه بر همين منطق است که شخصيت هاي اسطوره اي تاریخ187است. )ص

در همان کتاب « ضد اسالمي»ابومسلم خراساني با چهرهاي منفي و غایبند و کساني مانند بابک و مازیار و یا حتي

مازیار که مي خواستند آنان را از ایرانيان اسالم را بسيار دوست داشتند و از افرادي نظير بابک و»شوند: معرفي مي

(133 )ص« د.اسالم دور سازند حمایت نمي کردن

مطالبي که به نوعي با هویت فرد در جامعه کنوني مسأله هویت ملي و اسالمي فقط در بعد تاریخي مطرح نيست. در همه

روز ما، هر سال، ایام نوروز را با»رابطه ایراني بودن با اسالم به ميان ميآید: ایراني مربوط مي شوند، موضوع

مزار شهيدان مي رویم و به آنان که جان نيان، در نوروز هر سال، به کنارجمهوري اسالمي جشن مي گيریم. ما ایرا

(. در درس دیگر در115)فارسي کالس سوم، ص« نثار کرده اند درود مي فرستيم. خود را در راه اسالم و آزادي ایران

ه من، اي سرزمين پاکي اي خانه پرشکو اي ایران،»نيز چنين آمده است: « اي ایران، اي وطن من»همين کتاب با عنوان

«.اي کشور اسالم و ایمان، تو را پاس مي دارم ها و دليري ها، اي سرزمين مردم آزاده،

که کتاب هاي درسي به هویت ملي و مذهبي فرد در جامعه امروزي ایران مي توان گفت با نگاهي به مجموعه سویکرد

مطالب درسي بازتاب یافته اند. از به روشني در رهبران و مسئوالن جمهوري اسالمي ایران 1360درک رایج دهه

هویت ایراني، به زیان هویت اسالمي، در سخنان برخي از رهبران حکومت ، آثار گرایش به تأکيد بر1370آغاز دهه

.نگذاشته اند مي خورد. اما هنوز این گرایش ها مهر و نشان خود را در کتاب هاي درسي بر جا به چشم

هاي درسي هویت جنسي در کتاب

مرد و یا دختر و پسر یکي از نکات بسيار اساسي است که توجه هر در کتب درسي امروز ایران تفاوت ميان زن و

داده کليدي تأثير به خود جلب مي کند. در یک نگاه کلي جایگاه و تصویر زن در مطالب درسي از سه پژوهشگري را

اصلي در جامعه به شمار مي رود. بنابراین نقش و جایگاه د اجتماعيپذیرفته است. نخست آن که خانواده، و نه فرد، واح

بيشتر به صورت تعریف مي شود. دوم، زن و مرد دو فرد اجتماعي برابر به شمار نمي آیند بلکه زن در فضاي خانواده

مي شود. این اجتماعي مستقل به رسميت شناخته ن مکمل یکدیگر طرح مي شوند. سرانجام این که زن به عنوان یک فرد

حوزه هاي مردساالرانه اي عينيت یافته اندکه در آن مرد در، یک نظام پدرساالرانه، در سه داده کليدي بر بستر فرهنگ

.چيره دارد اصلي زندگي اجتماعي، ازسياست تا عمل و فن آوري، همه جاحضوري مسلط و

فرهنگي مردساالرانه مشروعيتي تازه هايبه سخن دیگر، هدف کتاب هاي درسي آن است که به باورها و واقعيت

جایگاه زن در جامعه امروزي همخواني ندارد هنجاري و نهادي کنند. به این بخشند و برخي رفتارهایي را که آشکارا با

طبيعي جلوه دادن تفاوت هاي ترتيب است که در مطالب کتاب هاي درسي، با تکيه بر داده هاي مذهبي و از طریق

.مي شود جنسي، الگوي رفتاري خاصي به دختر و پسر پيشنهاد

:در کتاب تعليمات اجتماعي کالس چهارم آمده است

فرزندانش خوراک، لباس و سایر وسائل زندگي معموال" پدر بيرون از خانه کار مي کند، او وظيفه دارد براي همسر و

دارد، بچه کارهاي داخل خانه را انجام مي دهد. او غذا مي پزد، خانه را پاکيزه نگاه مي "را تهيه کند. مادر نيز معموال

.کند ها را پرورش مي دهد و آنها را در انجام تکاليف مدرسه راهنمایي مي

( اما آنچه که از 134)ص« کار مي کند. زن هم گاهي در بيرون خانه»البته چند سطر پائين تر هم گفته مي شود که:

متون و تصاویر با دقت رعایت شده همين هویت غيرمستقل و تکميلي زن است و همه جا در (norm) نظرکتاب هنجار

اجاره منزل و همچنين تهيه معموال" پدرها در انجام بسياري از کارهاي مهم مثل خرید، یا»با مرد است: در رابطه

بيشتر »( و یا 25ميات اجتماعي سال اول راهنمایي، ص)تعل« کنند. وسایل منزل با همسر و فرزندان خود مشورت مي

از نعمت پدر محرومند خانواده است. . . در بعضي از خانواده هاي محترم شهدا و خانواده هاي دیگر که پدر سرپرست

آموزش، جدائي زن و مرد در کارهاي روزمره خانه هم ( بر اساس این38)همان، ص« مادر سرپرست خانواده است.

قرار برادر نان مي خرد. . . خواهر سفره را پهن مي کند. مادر وظيفه شستن ظرف ها و» :دقت رعایت شود باید به

دیگرميان زن ومرد در کتاب هاي درسي به مسئله تفاوت عمده« دادن وسایل خانه را در جاي خود به عهده مي گيرد.

94اجتماعي( ب هاي دوره ابتدائي )فارسي و تعلمياتتوليد بازمي گردد. در مجموع کتا اشتغال و رابطه با محيط کار و

مشاغلي که در کتاب هاي درسي راهنمایي معرفي درصد تصاویر مربوط به محيط کارها و مشاغل مردانه اند. در ميان

زنان مي شوند. افزون براین، مشاغل زنانه حوزه هاي مشخصي را در بر مي گيرند و درصد مربوط به 3شده اند فقط

آموزش، بهداشت، کشاورزي و صنایع در تصاویر و متون رعایت شده اند. کار زنان به چهار عرصه« تقسيم کار»این

.از زنان در محيط هاي کاري نيست دستي محدود مي شود و در موارد دیگر نشاني

جز در خانه زن و مرد را به ندرت از سوي دیگر، جدائي فضاهاي مردانه و زنانه با دقت فراوان رعایت شده است و

تصویر موجود در کتاب هاي دوره ابتدائي که به زندگي 327کرد. در مي توان یکجا در یک فعاليت اجتماعي مشاهده

اکثر موارد از یکدیگر کار حرفه اي و توليدي و یا فعاليت اجتماعي زن و مرد مربوط اند، زن و مرد در روزمره،

درصد این تصاویر تنها یک یا چند مرد 64هم قرار ندارند. در انه مرد و زن معموال در کنارجدایند و جز در داخل خ

دختر و پسر( درصد تصاویر هم زن و مرد )و یا 21درصد تصاویر فقط به زنان مربوط است و در 15حضور دارند،

درصد تصاویر مربوط به 75اند. مختص فضاي خانه در کنار هم دیده مي شوند، ولي این گونه تصاویر مختلط بيشتر

کامل خانوادگي و کار خانه در داخل منزل است. در همه این تصاویر زن داراي پوشش زنان شامل صحنه هاي زندگي

شده است. از سوي دیگر، در ميان تصاویري است و در موارد بسياري از چادر و مقنعه باهم به عنوان پوشش استفاده

شده تاریخي، سياسي، علمي و یا اجتماعي و فرهنگي مربوط اند، عکس هيچ هاي شناختهکه به شخصيت ها و چهره

.دیده نمي شود زني

توجه مي کند غيبت کامل زن ایراني به عنوان هنرمند و یا در مجموع، آنچه در ميان تصاویر و متون درسي بيشتر جلب

خواهر، خود شخصيت مستقل و خودمختار باشندیا اجتماعي است. زنان کتاب پيش از آنکه شخصيت فرهنگي، علمي

پيامبر، همسر علي و مادر حسن و حسين است، و زینب مادر، همسر و دختر این یا آن مرد نام آورند. فاطمه زهرا دختر

ادبي، به ویژه همسر عمار یاسر. گرچه در این کتاب ها برخي آثار -اولين زن شهيد اسالم- خواهر امام حسين یا سميه

چشم مي خورد، اما از کار و اندیشه و آثار هنري زنان شعار شاعراني چون پروین اعتصامي یا پروین دولت آبادي، بها

.سخني به ميان نمي آید

جدي دارد. زن کتاب هاي درسي تصویر و جایگاه زن در کتاب هاي درسي با زن سنتي دهه هاي گذشته تفاوت هاي

کار مي کند، به تظاهرات مي رود ولي در همان حال زني است بيرون از خانهتحصيل مي کند، رأي مي دهد، گاهي

دیروزي. تصویر زني غيرمستقل و جزئي از نهاد خانواده. این زن نه مدرن و امروزي است و نه سنتي و تابع مرد،

اهداف و وظایف »قانون جایگاه نابرابر در مقایسه با مرد در است که به گفته فرهاد خسروخاور به قهقرا رفته است. این

براساس تبعيض نيز انعکاس یافته، زیرا این قانون خواهان هدایت دانش آموزان 1366مصوب «آموزش و پرورش

.تأکيد کرده است جنسي شده و بر جدائي مرد و زن به عنوان یک داده و باور اساسي

به ميان آمده است، مي توان به فضاي سخن در کنار موضوع هاي سه گانه اي که براي نمونه در این بررسي از آنها

ابتدائي و راهنمایي هم اشاره کرد. نقل قول هاي برگزیده از متون درس که عمومي مسلط بر کتاب هاي درسي دوره

مطالب درسي حکایت مي کنند. آنچه شاید تاکنون در این نوشته آمده اند بخوبي از چند و چون زبان و فرهنگ مسلط در

حيرت کند پيوند مطالب درسي با فضاهاي سنتي همانند بازار، ده، مسجد، و هر خواننده اي را در برخورد نخست دچار

امروزي جائي کم اهميت یافته است. روایات مربوط به صدر اسالم است. به این ترتيب، در این متون زندگي شهري و با

درصد مشاغل و حرفه هائي که در متون یا تصویر مطرح شده اند به بخش 70دوره ابتدائي و راهنمایي در کتب درسي

85و امثال آنها مربوط اند. اقتصاد )کشاورزي، بازار( و یا فعاليت هاي دستي، صنایع دستي، بنائي و معماري سنتي

مکاري، احترام به دیگران، مي پردازند شامل چون صرفه جوئي، ه درصد دروسي هم که به مسائل اخالقي و اجتماعي،

.به صدر اسالم و یا دوره هاي نزدیک به آن مي شوند روایت هاي مربوط

پيآمد طرح مسائل مذهبي و دیني به نظر مي رسد ترجيح مؤلفان کتاب هاي درسي در مورد عرصه هاي مطلوب زندگي

پذیرد. به سخن دیگر، براي آنکه بتوان در موارد پرشمار سنتي صورت در مطالب است که به ناچار باید در قالب هاي

متناسب با فرهنگ وزندگي اندیشه رهبران دیني تکيه کرد، ناگزیر باید فضاهایي را به وجود آورد که یا به زندگي و

.آن قرار نگيرند زمان آنان باشند و یا دستکم در تناقض بسيار فاحش با

خسته کننده نصایح و پندهاي اخالقي را مي توان تا حد قي و یا طرح تکراري وافزون بر این، تکيه به روایات اخال

مجالس تربيت روحانيت شيعه مربوط کرد. روحانيت در تجربه و تماس با مردم از طریق زیادي به سنت آموزش و

و تالش براي پيدا بازگویي و تکرار آنها وعظ و سخنراني محور اصلي کار خود را تکيه بر روایات تاریخي و اخالقي،

تاریخي و واقعيت هاي روز قرار مي دهد. این الگو بطور کامل در کتاب تعليم و کردن عناصر مشترک ميان داده هاي

درسي مدارس نيز تا حدودي از تربيت در اسالم، نوشته مرتضي مطهري به کار برده شده است و مؤلفان کتاب هاي

.همين روش پيروي کرده اند

معاصر، به روندهاي جهاني شدن، و ميان مایه حيرت است بي عنایتي کتاب هاي درسي به مسائل آنچه در این

خلق و خوي امروزي جوانان، مانند موسيقي، سينما، و ورزش، است. بخصوص به مسائل مرتبط با زندگي و فرهنگ و

ندرت مي توان در مطالب اند و بهشخصيت هاي کتاب هاي دوره ابتدائي متعلق به دوره قبل از قرن نوزدهم درصد 84

که هنوز زنده اند. به دیگر سخن، کتاب هاي درسي ایران با درسي به شخصيت هاي نامدار معاصر یا به کساني برخورد

ناسازگارند. پژوهش نيازهاي دانش آموزان، با معيارهاي تربيتي و آموزش، با روحيه و فرهنگ جوانان روح زمانه، با

اوليا و معلمان آن ها در باره کتاب هاي درسي دوره ابتدائي .پيرامون نظریات دانش آموزان و9وادياخير محمد جعفر ج

.رضایت دانش آموزان از مطالب درسي و غيرجذاب بودن آن ها حکایت مي کند به روشني از عدم

گسترش کمي نظام آموزشي

زان و دانشجویان با شتاب فراوان ادامه یافته و به رشد کمي دانش آمو کردن نظام آموزش،« اسالمي»در کنار روندهاي

.بي سابقه آموزش متوسطه و عالي انجاميده است توسعه

هنوز به شمسي 1350و 1340آستانه انقالب با وجود توسعه کمي چشمگير آن در دهه هاي نظام آموزشي ایران در

شمسي در جهت همگاني کردن آموزش ابتدائي 1322و یا 1290هدف عالي اعالم شده در قانون تعليمات عمومي سال

وجود (سال 6درصد جمعيت باالتر از 5/52ميليون بيسواد ) 14ایران هنوز بيش از در 1357دست نيافته بود. در سال

ساله 18-15درصد جوانان 63ساله و 14-11درصد نوجوانان 40ساله و 10-6درصد کودکان 12داشت و بيشتر از

10راه نمي یافتند.به کالس درس

به بيش از 1357نفر در سال ميليون 8کمي آموزش در سال هاي پس از انقالب، تعداد دانش آموزان از حدود با رشد

درصد در سال(. این ميزان رشد براي دوره راهنمائي 5/5متوسط رسيد. )نرخ رشد 1377ميليون نفر در سال 5/18

ميليون نفر 5/1از درصد بوده است. در نتيجه تعداد دانش آموزان راهنمایي 8براي دوره دبيرستان درصد و 7حدود

برابر شد و از 5دانش آموزان دبيرستان ها در همين دوره رسيد. تعداد 1377ميليون نفر در سال 5/5به 1357در سال

.ميليون نفر افزایش یافت 4نزدیک هزار نفر به 800

(1جدول )

1345ني از سال تعداد دانش آموزان ایرا

____________________________________________________________

1375 1365 1355 1345سال

-------------------------------------------------------------------------------

7/8 7/4 8/2 1/1دختران )ميليون نفر(

-------------------------------------------------------------------------------

311 168 100 39شاخص

-------------------------------------------------------------------------------

9/9 4/6 6/4 2/2پسران )ميليون نفر(

------------------------------------------------------------------------------

215 139 100 48خص شا

------------------------------------------------------------------------------

6/18 1/11 4/7 3/3مجموع )ميليون نفر(

------------------------------------------------------------------------------

251 150 100 45شاخص

____________________________________________________________

(2جدول )

1345سرشماري از سال 4تحول پوشش آموزشي در ایران در فاصله

___________________________________________________________________________

1375 1365 1355 1345سال

6/18 1/11 4/7 3/3تعداد دانش آموزان

(ميليون)

----------------------------------------------------------------------------------------------------

1/23 9/16 1/12 8/ 7 19-6جمعيت

ميليون( ساله)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

81 66 59 37)درصد( نسبت پوشش آموزش

___________________________________________________________________________

(3جدول )

1375ساله ایران در سال 6 - 14وضعيت تحصيلي جمعيت

دختر پسر کل

________________________________________________________________

89 92 86در حال تحصيل )درصد(

-------------------------------------------------------------------------------------

6 4 7ترک تحصيلکرده )درصد(

-------------------------------------------------------------------------------------

5 4 7به مدرسه نرفته )درصد(

-------------------------------------------------------------------------------------

100 100 100جمع )درصد(

________________________________________________________________

دانشجویان ایران از سال سطح آموزش عالي رشد کمي از شتاب بيشتري برخوردار بوده است، بطوریکه تعداد در

ميليون نفر افزایش یافته است. این رشد چشمگير سبب شده است 5/1برابر شده و به حدود 9بيشتر از 1377تا 1357

نظام آموزشي نفر افزایش یابد. توسعه سریع 2500نفر به 500در صد هزار جمعيت در ایران از که تعداد دانشجو

درصد در 5/47نرخ با سوادي در ایران از حدود همراه با فعاليت هاي گسترده نهضت سوادآموزي سبب شده است تا

درصد )حدود 11برسد و براي نخستين بار از تعداد بيسوادان در جمعيت 1377سال درصد در 80به حدود 1355سال

.ميليون نفر( کاسته شود 10

1355. در سال افزایش مهم جمعيت با مدارج تحصيلي باالتر است تغيير مهم دیگر در وضعيت تحصيلي جمعيت ایران

آموزش متوسطه درصد از سطح 16نفر باسواد غيرمحصل در ایران فقط نيم درصد از آموزش عالي و ميليون 3/5از

ميليون باسواد غير محصل در 22سال بعد، از 20 .درصد در حد آموزش ابتدائي قرار داشتند 70برخوردار بودند و

از سطح آموزش متوسطه برخوردار هستند و ميزان کساني که از درصد 23عالي و درصد در سطح آموزش 7ایران

.درصد کاهش یافته است 42آموزش ابتدائي فراتر نمي روند تا حد

بسيار باالي جمعيت ایران انفجاري تعداد دانش آموزان کشور دو عامل نقش مهمي ایفا کرده اند. نخست، رشد در افزایش

چشمگير تعداد کودکان واجب التعليم شد. دوم، افزایش تقاضاي افزایش که موجب 60و بویژه در دهه 50در دهه

هایي از جمعيت که آموزش بویژه در دوره هاي راهنمایي و متوسطه و گسترش پوشش آموزشي به بخش اجتماعي براي

ي اجتماعي باال رفتن سطح سواد در جامعه در رشد تقاضا پيشتر به مدرسه راه نمي یافتند. رشد همزمان شهرنشيني و

.ایفا کرد براي آموزش نقش مهمي

کاهش نابرابري آموزشي

معمول مسئله نابرابري هاي مهم در برخورداري از امکانات در بررسي تحوالت کمي نظام هاي آموزشي بطور

یک مناطق مختلف قرارمي گيرد. براي مثال، نابرابري ميان دختران و پسران و یا شکاف ميان آموزشي هم مورد توجه

اجتماعي وجود دارد رایج ترین حوزه هایي هستند که در کشور و یا تفاوت هایي که ميان طبقات و قشرهاي گوناگون

منتشره از مورد بحث قرار مي گيرند. در ایران داده هاي موجود سرشماري ها و نيز آمار زمينه نابرابري آموزشي

.پذیر مي سازند کمي را امکانسوي وزارت آموزش و پرورش بررسي پدیده نابرابري هاي

نابرابري ميان دختران و پسران بوده است. اولين مدارس یکي از خصوصيات مهم نظام آموزشي در ایران از همان ابتدا

آموزشگاه هاي پسرانه عمده پسرانه بودند و مدارس دخترانه در طول ده ها سال رشدي کندتر از جدید در ایران بطور

28، 1313درصد در سال 25دختر بودند. این ميزان به درصد دانش آموزان ایران 17فقط 1300داشتند. در سال

رسيد. در 1356درصد در سال 38و 1345درصد در سال 31، 1335درصد در سال 29، 1320درصد در سال

نتيجه از ميزان ساختند و در دختران سهم بيشتري از رشد کمي نظام آموزشي را از آن خود 1357هاي پس از سال

.نابرابري جنسي باز هم کاسته شد

فراوان پيرامون آینده آموزش است که اولين سياست ها و برخوردهاي نظام جدید اسالمي در ایران تردیدهاي واقعيت این

منفي نظام جدید تصویر به قهقرا رفته زن در کتاب هاي درسي هم دختران به وجود آورده بود. افزون بر سياست هاي

آموزش دختراندر سال کاهش انگيزه در دختران براي تحصيل منجر شود. اما برخالف انتظار رشد کمي مي توانست به

خود را با پسران کاهش داده اند. تعداد زنان باسواد در متوقف نشده است و دختران بتدریج فاصله 1357هاي پس از

.برابر تجاوز نمي کند 3اي مردان این ميزان از برابر شده است، در حاليکه بر 5سال نيز 20ایران طي

برابر پسران بوده است، بطوریکه درصد 5/1سال گذشته بطور متوسط 20رشد تعداد دختران دانش آموز در ایران طي

رسيده 1377درصد در سال 47درصد در آستانه انقالب به 38ایران از دانش آموزان دختر در کل جمعيت مدارس

نخستين بار در تاریخ ایران از رستان ها دختران از نظر کمي شانه به شانه پسران پيش مي روند. برايدبي است. در

دوره متوسطه از پسران فزوني گرفته است. در انتخابات ورودي شمسي تعداد فارغ التحصيالن دختر 70اوایل دهه

، 1378دولتي درسال مؤسسات آموزش عالي درصد ظرفيت پذیرش دانشجوي 52دختران، با دست یافتن به دانشگاه ها

بهبود وضعيت کمي دختران در آموزش متوسطه نرخ فزونتر براي اولين بارپسران را پشت سرگذاشتند. یکي از دالیل

صورت (1372) مدرسه نسبت به پسرهاست. براساس تحقيقي که توسط هادي عزیززاده و همکارانش ماندگاري آنها در

آموزان دختري که وارد دبيرستان مي شوند، درصد دانش 41درصد دانش آموزان پسر و 50گرفته است در مجموع

قبل از اخذ دیپلم ترک تحصيل مي کنند. با وجود رشد تعداد دختران در تحصيالت خود را ناقص رها مي سازند و

آموزشي به ویژه در سطح استان ها آموزشگاه ها، هنوز شکاف ميان دختران و پسران در برخورداري از امکانات

.استان هاي عقب مانده تر از شدت بيشتري برخوردار است وجود دارد. این نابرابري ها بویژه درسطح

مدارس را براي خانواده هاي سنتي و کردن« اسالمي»در مورد افزایش چشمگير شمار دختران در آموزشگاه ها، تأثير

با جدا کردن فضاهاي آموزشي و تحميل پوشش مذهبي و حجاب به دختران، مي رسدمذهبي نادیده نباید گرفت. به نظر

شده و یا اجبار « اسالمي» هاي قشرهاي سنتي و مذهبي دیگر بهانه اي براي نفرستادن دختران به مدرسه خانواده

وني زن ستيز و ضد ترتيب، با آنکه برخي رفتارها و سياست ها مضم دختران به ترک تحصيل زودهنگام ندارند. به این

تمایل تصميم گيران به ولي در عمل گاه در برخي فضاها نتيجه معکوس مي دهند و حتي شاید بخالف نيت و مدني دارند

.کنند حضور اجتماعي وسيعتر زنان در عرصه آموزشي کمک مي

تلف کشور و نيز مناطق شکاف ميان استان هاي مخ در کنار کاهش نابرابري ها ميان دختران و پسران باید به کم شدن

امکانات آموزشي در ایران از نخستين دوره هاي گسترش مدارس جدید به نسبت .شهري و روستایي نيز اشاره کرد

آموزشي ميان استان هاي مختلف تا حدودي هم بسيار نابرابر در ميان مناطق مختلف ایران تقسيم شده بود. نابرابري هاي

استان 1357ماعي و فرهنگي هر یک از مناطق ایران بوده است. در آستانه انقالب اجت -تابع ميزان توسعه اقتصادي

گروه بزرگ بودند. نخست، استان 3از هاي ایران از نظر برخورداري از امکانات آموزشي و یا پوشش آموزشي مرکب

هایي که با فاصله زیاد اصفهان، تبریز، سمنان و یزد(. گروه دوم استان هاي با پوشش آموزشي بسيار وسيع )تهران،

کردستان، آذربایجان غربي، به شاخص هاي متوسط آموزشي در انتهاي جدول جا دارند )سيستان و بلوچستان، نسبت

داراي پوشش آموزشي در حد متوسط اند. مطالعه آماري تفاوت هاي هرمزگان(. گروه سوم شامل سایر استان ها است که

مي دهد که زان سواد، درصد پوشش آموزشي براي هر دوره تحصيلي( نشانهاي مهم آموزشي )مي مربوط به شاخص

6مثال درصد افراد باسواد در جمعيت باالتر از شکاف ميان استان هاي گروه اول و گروه سوم بسيار فاحش است. براي

هاي سرشماريبرابر نرخ مشابه براي استان سيستان و بلوچستان است. مقایسه آماري 2سال استان تهران بيش از

حال کاهش است و استان هاي گروه دوم و مختلف نشان مي دهد که ميزان نابرابري ها ميان استان هاي مختلف ایران در

و 1365بيشتري برخوردار بوده اند. براي مثال در فاصله دو سرشماري سال گذشته از رشد آموزشي 20سوم در

حاليکه مناطق عقب مانده از درصد بوده است. در 16تا 10ي جدول افزایش ميزان سواد براي استان هاي باال 1375

.درصد برخوردار شده اند30تا 25افزایش

کاهش نابرابري ها بطور عمده دوره نکته مهم در بررسي آماري توزیع امکانات آموزشي در سطح کشور این است که

تان ها در سطح آموزش متوسطه و عالي بسيار گيرد و شکاف ميا ن اس تحصيلي ابتدائي و راهنمایي را در بر مي

دانشگاه چندین برابر کمتر است. براي مثال بخت جوان ساکن یکي از استان هاي عقب مانده در راهيابي به چشمگيرتر

تهران، اصفهان، یزد، رشت و یا سمنان به اتمام رسانده است. از کسي است که تحصيالت خود را در مناطقي مانند

کند سه ساله که معموال" در سطح آموزش عالي تحصيل مي 20-24پوشش آموزشي براي گروه ريضریب نابراب

مطالعه آماري نابرابري ها ميان استان ها ساله( است. در 14-16برابرشاخص مشابه براي آموزش ابتدایي متوسطه )

قومي نيز اشاره کرد. براساس اقتصادي و اجتماعي به مسئله زبان اقليت هاي باید در کنار مسائل مربوط به رشد

درصد 50سيستان و بلوچستان گاه تا سرشماري هاي گذشته در برخي مناطق ایران مانند کردستان، آذربایجان غربي،

نيستند و این واقعيت فرهنگي مهم، عاملي مؤثر در عدم گسترش سریع آموزش مردم قادر به حرف زدن به زبان فارسي

.ام دانش آموزان به شمار مي رودبویژه ترک تحصيل زودهنگ و

با دگرگوني هاي اساسي نابرابري ها ميان مناطق شهري و روستایي ایران نيز باید اشاره شود. همراه سرانجام، به تحول

آمده از ميزان نابرابري ميان این مناطق نيز کاسته شده است. که در ترکيب جمعيت شهري و روستایي ایراني به وجود

باشهرها برخوردارند. درواقع، مناطق روستایي ایران هنوز ازامکانات آموزشي بسيار نابرابر در مقایسه با این همه،

.وبلوچستان کمترازنصف دختري است که در تهران زندگي مي کند اميد تحصيلي براي یک دخترساکن روستاي سيستان

آموزشي در ایران دانست. ل مهم گسترش پوششتاکنون را نيز باید یکي از دالی 1357شهرنشيني در فاصله رشد ميزان

است تا اختالف ميان دختران و پسران در مناطق شهري به رشد همزمان شهرنشيني و افزایش دانش آموزان سبب شده

هاي تاریخي خود را باشد که با کندي بيشتر عقب ماندگي بيشترین نابرابري ها سهم مناطق روستایي شدت کاهش یابد و

آموزشي روستاها پراکندگي بيش از حد آنهاست. براساس جبران مي کنند. یکي از دالیل مهم و دیرپاي عقب ماندگي

تا 100 درصد بين 35نفر و 100درصد آنها کمتر از 47هزار روستاي ایراني 68حدود از 1375سرشماري سال

.نفر جمعيت دارند 499

افت کيفيت آموزشي

زیان کيفيت آموزشي صورت گرفته است و مؤسسات آموزشي فزایش پرشتاب کميت در آموزش در موارد بسياري بها

آموزان در بخاطر عدم تناسب امکانات مادي و نيروي انساني مورد نياز با رشد تعداد دانش ایران در دو دهه گذشته

در کنار سياست زدگي و مذهب زدگي آموزش کالتدوره هاي مختلف تحصيل دچار مشکالت فراواني شده اند. این مش

.کيفي مدارس ایران را بویژه در بخش دولتي به دنبال آورده است و بحران اقتصادي خانواده ها افت

امکانات و نيروي انساني شده انفجاري تعداد دانش آموزان منجر به تشدید بي سابقه کمبودهاي مربوط به فضا، افزایش

نوبته به فعاليت مشغول بودهاند و فقط از سال 3تا 2گذشته بصورت سال 20دارس ایراني در طول است. بسياري از م

درصد 56رسمي، نوبت در روز متوقف شده است. براساس آمار 3استفاده از فضاي مدارس بصورت 79-1378

ار کالس جدید نياز است تا هز 203در مجموع به کالس هاي موجود دو نوبت در روز مورد استفاده قرار مي گيرند و

(1377آذرماه 24برداشته شوند. )همشهري، مدارس دو نوبته از ميان

آموزشي، تأمين نيروي انساني مورد نياز مدارس هم با دشواري فراوان صورت عالوه بر مشکالت مربوط به فضاي

کنوني اضافه کند. در حالي که در نهزار معلم جدید به جمع معلما 30گيرد، هر سال وزارت آموزش و پرورش باید مي

.هزار نفر افزایش یافته است 950هزار نفر تنها به حدود 300آموزشي از سال گذشته تعداد معلمان و کارکنان 20طول

سازد. مجموع امکانات مالي به بودجه ساالنه آموزش ایران ابعاد بحران امکانات در مدارس را روشنتر مي نگاهي

حاکي از کاهشي 1357به لاير ثابت نسبت به سال 1376سال از سوي دولت براي بخش آموزش درتخصيص داده شده

به تنهائي از ابعاد برابر شده. این دو عدد 5/2در حالي که تعداد دانش آموزان کشور در این مدت درصد است، 30حدود

هزار تومان 30دانش آموز، که از حدود اسالمي براي یک مشکالت کنوني پرده بر ميدارند. هزینه ساالنه جمهوري

مهم این کاهش است. یکي از دالیل 1357برابر کمتر از هزینه مشابه در سال 3حساب لاير ثابت تجاوز نمي کند، به

.بودجه ایران را به خود اختصاص مي داد شمسي جنگ با عراق بود که بخش مهمي از 60امکانات مالي در دهه

حاليکه با توجه به سطح فعلي پوشش درصد توليد ناخالص ملي است، در 3ي دولت در حدود هم اکنون بودجه آموزش

درصد( افزایش یابد. محمود ابراهيمي معاون اداري 6دست کم به دو برابر ) آموزش و تعداد دانش آموزان، این رقم باید

بيليارد لاير کرده است 590 و هزار 2صحبت از کسري معادل 1378 -79مالي وزیر آموزش و پرورش براي سال و

ميان نيازهاي مدارس و امکانات دولتي را آشکار مي سازد. افزون ( که بخوبي شکاف1378دي ماه 2)روزنامه ایران،

معلمان آثار منفي مالي آموزش و پرورش در کنار مشکالت اقتصادي عظيم جامعه ایران بر زندگي بر این، بحران

معلمان ناچارند براي تأمين هزینه هاي زندگي ساعات کار به گونه اي که بخش بزرگي ازفراوان بر جا گذاشته است

کيفيت چشمگيري افزایش دهند و یا بطور موازي به مشاغل غير آموزشي روي آورند. افت هفتگي خود را بطرز

11ربوط مي شود.زندگي معلمان هم م آموزشي در مدارس دولتي ایراني از جمله به این دشواري هاي مربوط به

به سوي یافتن راه حل هایي براي جلب مشارکت مالي خانواده ها سوق داده از سوي دیگر، کمبود منابع مالي دولت را

از ميان برداشته شده بود بخش خصوصي آموزش که در پي انقالب و نيز براساس قانون اساسي جمهوري اسالمي .است

آغاز کرده است. این گونه مدارس با شهریه دانش آموزان اداره مي عاليتش راف« مدارس غيرانتفاعي»بار دیگر در قالب

آموز در مدرسه غيرانتفاعي گاه معموال" داراي امکاناتي بسيار فراتر از مدارس دولتي هستند. هزینه یک دانش شوند و

مدرسه غيرانتفاعي 7200( حدود 1378-79در سال تحصيلي جاري ) .باالتر از حقوق ساالنه یک کارمند دولت است

را دربر مي درصد کل دانش آموزان کشور، 5هزار دانش آموز، یا حدود 815دارد که در مجموع در ایران وجود

دامن خانواده ها مي شوند و از آنها به بهانه هاي گيرند. مدارس دولتي نيز براي غلبه بر مشکالت مالي خود دست به

امتحانات کنند. در مدارس حتي گاه دادن کارنامه و یا نمره هاي درسي و حتي شرکت در مختلف تقاضاي کمک مالي مي

.منوط به پرداخت مبالغي است که از سوي مدرسه تعيين مي شود

گراني وسایل تحصيلي آسيب فراواني خانواده ها و بویژه خانواده هاي پرجمعيت از بحران مالي آموزش و پرورش و

توان به نامه ها و پيام هاي والدین دانش آموزاني برخورد که قادر به تأمين هاي ایران هر روز ميدیده اند. در روزنامه

:هزینه هاي سنگين آموزش فرزندان خود نيستند

جبران این کمبود سر کالس مجبورند خودکار من هشت تا بچه دارم که نمي توانم براي ایشان خودکار بخرم و آنها براي

1378بهمن 18مشارکت، بر دارند همکالس هاي خود را

تحویل بدهند و صریحا" متذکر شده اند که هر همه دانش آموزان دبيرستان را مکلف نموده اند که هر کدام مبلغي به آنها

انتظارات فرزند دانش آموز از کجا 3پرونده اش را تحویل بگيرد، شما بفرمائيد بنده با کس این مبلغ را نياورد باید

1374دي 11ه هایم را برآورم؟ سالم، مدارس بچ

تقاضا براي آموزش است. همانگونه که مي پرسشي که بطور طبيعي به ميان مي آید تأثير منفي این بحران همه جانبه بر

بحران مالي خانواده ها و عدم تخصيص امکانات الزم به مدارس در 11کرد توان در پژوهش گلنار مهران هم مشاهده

عدم راهيابي آنها به مدارس است. ناطق دورافتاده از جمله دالیل مهم ترک تحصيل دانش آموزان و یاروستاها و م سطح

به حل مشکالت جاري در زمينه آموزش اميد نمي توان بست. با این همه، با ادامه بحران مالي کنوني، در کوتاه مدت

در سال هاي آینده خواهد ار تقاضاي آموزشنکته اميدبخش کاهش چشمگير در روند رشد جمعيت است که سبب مه تنها

درصد رسيده است و تعداد مواليد ایران از حدود 8/1کمتر از شمسي به 70شد. ميزان رشد جمعيت ایران در سال هاي

کاهش چشمگير سبب کاهش یافته. این 1376ميليون نفر در سال 2/1به کمتر از 1365در اواسط سال ميليون نفر 5/2

افت تعداد دانش آموزان دوره ابتدایي باشيم. روندي که در براي نخستين بار در تاریخ معاصر ایران شاهد شده است تا

.آموزشي بيفزایند به نظام هاي آموزشي این کشورها کمک کرد تا با مهار تقاضا به تدریج بر کيفيت کشورهاي پيشرفته

اصالحات ساختاري در نظام آموزشي

آموزشي ایران با نيازهاي جامعه و نيز روحيه و فرهنگ جوانان اصالحات انطباق نظام در سه دهه گذشته، براي

آموزش سنتي دستخوش متعددي درآن صورت گرفته است. اما به جرأت باید گفت که چهارچوب اساسي ساختاري

رده اند. همه داده هاي آموزشي کاربرد چنداني پيدا نک دگرگوني چنداني نشده است و روش ها و برخورد نوین تربيتي و

صورت تربيتي-سال گذشته نيز بهبودي در وضعيت مدارس و کارکردهاي آموزشي 20که طي موجود نشان مي دهند

هاي آموزشي دنيا در شمار کشورهایي است نگرفته است. نظام آموزشي ایران در ميان دسته بندي هاي موجود در نظام

الگو، در برنامه ها و حجم مطالب درسي پيروي مي کنند. در این (encyclopedique) که از الگوي دائره المعارفي

زمينه هاي دانش بشري مي کند. در نتيجه مدرسه دانش آموز را وادار به یادگيري حجم بزرگي از مطالب درسي در همه

انان و خالقيت ودانش، و دانسته هاي بشري سازماندهي مي شود و نيازهاي نوجو آموزش بطور اساسي بر محور علم و

بر روابط یک جانبه معلم با دانش آموز عالئق آنان کمتر مورد توجه قرار مي گيرد. پيآمدهاي ناگزیر چنين روشي تکيه

بزرگي از مطالب درسي و اولویت ارزشيابي و نمره در عرصه آموزش است. )انتقال عمل و دانش(، حفظ کردن حجم

هدف مدرسه، خانواده و معلم و ر امتحانات ورودي دانشگاه ها به صورت تنهامثال، در ایران امروز، موفقيت د براي

الشعاع خود در آورده است. از آنجا که فقط ده درصد داوطلبان نوجوان در آمده و دیگراهداف و خواست ها را تحت

و جوانان از همان ندانشگاه را دارند، این نگراني سنگين بر سراسر زندگي و روابط آموزش نوجوانا امکان ورود به

.سنين کم سایه مي افکند

اصالح این وضعيت در دوره متوسطه سال گذشته به هدف 20مهمترین دگرگوني ساختاري در نظام آموزش ایران در

سال کاهش یافت. در برابر، دانش آموزان که خواهان 3سال به 4دوره متوسطه از 1370-72صورت گرفت. از سال

دیگر نظام درسي در ش عالي هستند باید یک دوره یکساله پيش دانشگاهي را طي کنند. از سويآموز راه یافتن به

است. با این تفاوت که در کشوري مانند آمریکا حجم و دبيرستان ها براساس الگوي آمریکایي به صورت واحدي درآمده

و نيز در انتخاب دروس مورد عالقهکمتر است و نظام واحدي به دانش آموز کمک مي کند تعداد مطالب درسي بسيار

اما، در مورد ایران، حجم زیاد دروس و .چگونگي سازماندهي ساعات روزانه خود آزادي عمل بيشتري داشته باشد

دانش آموز امکان انتخاب و داشتن وقت آزاد بيشتر را منتفي مي کند. شاید تنها تعداد واحدهاي اختياري در عمل براي

نتيجه امکان انتخاب مجدد واحدهایي امتياز چشمگير این الگو براي دانش آموز از بين رفتن مردودي در کالس و در

نياورده است. به این ترتيب، بعد اقتصادي و صرفه جویانه سازماندهي جدید بيش است که در آنها نمره قبولي را به دست

13فته است.از ابعاد تربيتي و آموزش آن مورد توجه قرار گر

جدید از ميزان هجوم اجراي این نظام نشان مي دهد که، برخالف ادعاي اوليه مسئوالن، اجراي طرح ساله 4تجربه

آموزش عالي هر روز طوالني تر ميشود. آماده کردن جوانان به دانشگاه ها نکاسته است و صف داوطلبان ورود به

ایجاد واحدهاي توسطه نه تنها نياز به سرمایه گذاري هاي سنگين برايکار از همان دوره م جوانان براي ورود به بازار

.الزم است تا بتواند جوانان آموزش دیده را جذب کند آموزش فني و حرفه اي مجهز دارد، بلکه وجود اقتصادي پویا هم

تربيت تکنيسين شاخه نظري )براي ورود به آموزش عالي(، فني و حرفه اي )براي 3ایران به تقسيم آموزش متوسطه

مستقيم به بازار کار،( با آن که بروي کاغذ منطقي و قابل در دوره هاي آموزش هاي کوتاه(، و کار و دانش )براي جذب

آموزشي دگرگوني عمدهاي رسد، اما در عمل و بویژه در ارتباط با واقعيت هاي اقتصادي و کمبودهاي قبول به نظر مي

هنوز بخش بزرگي از دانش آموزان به رشته هاي نظري روي ده است. از همين رو،در وضعيت جوانان به وجود نياور

.درصد کل دانش آموزان تجاوز نمي کند 15آموزان فني وحرفه اي از مي آورند و شمار دانش

آموزش کودکستاني توسط دولت بوده است. با سال گذشته کنار گذاشتن 20تغيير مهم دیگر در ساختار آموزش ایران در

بسيار مثبت آموزش پيش دبستاني بر روندهاي یادگيري آینده کودکان تأکيد مي آنکه پژوهش هاي بي شماري بر نتایج

مخالفت درآمدند. براي بسياري از با این بخش از آموزش از در 1357کنند، مسئوالن آموزش و پرورش پس از سال

ه و نگهداري بچه مي توانست به تشویق آنها براي کار بيرون ازاز کار خان آنها آموزش پيش دبستاني با آزاد کردن زنان

دوران کاهش شدید 1357-1364 خانه و یا گسترش حضور آنان در عرصه اجتماع منجر شود. در نتيجه، سال هاي

کودکستان ها در سال هاي بعدي مدیون سرمایه گذاري بخش شمار این گونه مراکز آموزشي بود. در عمل، توسعه

.هایي بوده است که ناچارند راه حلي براي نگهداري فرزندان کوچک خود بيابند و اقبال خانوادهخصوصي

نخستين بار زبان به انتقاد از هنگام روي کار آمدن دولت آقاي خاتمي روزنامه هاي اصالح طلب و مستقل براي از

وده اند. اما با همه این گونه سياسي آن گش-سمت گيري مذهبي وضعيت آموزش و پرورش، عدم کارایي آن و حتي

.چشم مي خورد ها در مدارس بر همان پاشنه قدیمي مي گردد و کمتر نشاني از اصالحات جدي به انتقادها و شکایت

«اسالمي»بن بست مدرسه

ایران را در برابر تناقض هاي فراوان قرار داده است. بسياري از کردن مدارس، نظام آموزشي« اسالمي»تالش براي

سازماندهي مدارس و اخالقي، ارزش ها و فضاي عمومي برخي دروس با سمت وسوي و کارکرد و عناصر تربيتي

باشد، امروزي « سنتي و مذهبي»اصلي خود بيشتر از آنکه جدید ناسازگارند. چه، در ایران کنوني مدرسه در بخش هاي

ناهنجاري هاي تفاوت قرار دارد و منشأء تضادها ورو، این مدرسه در برزخ دو دنياي بسيار م و جدید است. از همين

مهمي از بحران هویتي جوانان ایران به این هویت و فراواني در امر آموزش و پرورش نسل جوان ایران مي شود. بخش

اصلي ترین نظام آموزشي بر ميگردد. برنامه ریزان و مسئوالن آموزشي در ایران از کنار ماهيت متناقض و مغشوش

نوعي ميان دو دنياي سنتي و امروزي سرگردانند. از ردهاي علوم تربيتي و مدارس جدید بي تفاوت مي گذرند و بهدستاو

مي عملکرد دستگاه آموزش و پرورش ایران اشاره به چند نکته اساسي ضروري به نظر همين رو، در بررسي اهداف و

.رسد

ها و مقوالت علمي باز مي گردد. آنچه دانش آموز در با دانستهنکته نخست به روندهاي یادگيري دانش آموز و رابطه او

مادي، و در از آموخته هاي او را تشکيل مي دهد. انسان از خردسالي در تماس با محيط مدرسه مي آموزد، فقط بخشي

تن و یاد هاي جمعي پيوسته در حال تجربه آموخ ارتباط با اعضاي خانواده، دوستان، همکالسان و نيز از طریق رسانه

آموخته هاست که انسان ها قادر مي شوند دنيایي را که در آن زندگي مي کنند گيري است. از طریق مجموعه این

دیگر، شاگردان امروزي مدرسه در دنيایي بشناسند، با دیگران رابطه برقرار کنند و گليمشان را از آب بکشند. به سخن

را آوري هاي گوناگون زندگي مي کنند که در آن مدرسه انحصار نقل و انتقال دانش از دانسته ها، داده ها، علوم و فن

.بيرون و دروني فرد شکل مي گيرد ندارد. به همين جهت یادگيري در مدرسه پوششي است که در ارتباط با دنياي

ه خاطر نمي سپارند، بلکه از داده مي شود ب نکته دوم این است که شاگردان درس و دانش را همان گونه که به آنها انتقال

هاي دیگر فردي و اجتماعي آن را دوبارهسازي مي کنند و به آنها رنگ و معناي طریق تکيه بر تجربه ها و آموخته

بسياري از برنامه ریزان آموزشي فکر مي فردي مي بخشند. فرد در پویش هاي یادگيري دخالت فعال دارد و آنگونه که

.آن هر آنچه باید نوشت بتوان بر رويکنند لوح سفيدي نيست که

سال گذشته بر نظارت، 20الگوي مسلط .نکته سوم به روندهاي جامعه پذیري در مدرسه یا بيرون مدرسه مرتبط است

وزارت آموزش و پرورش نهادهائي مانند امور تربيتي )پرورش( و یا انجمن اجبار، تهدید و تنبيه بنا شده است. یعني

و حتي اندیشه دانش آموزان نظارت انش آموزي را در مدرسه به وجود مي آورد تا بر رفتار و کرداراسالمي و بسيج د

صورت لغزش تنبيه کنند. از سوي دیگر، با انتساب ارزش خاص به برخي داشته باشند و آنها را به موقع تهدید و در

معيني براي آنها )مانند حق نظر گرفتن پاداشمانند نماز خواندن، چادر سر کردن، شرکت در تظاهرات( و در ) رفتارها

تقيه( را هنجاري و نهادي مي کنند آن چنان که کودکان و نوجوانان ) ورود به دانشگاه( صفاتي چون دورویي و تظاهر

ي کنند و یا سخناني برزبان آورند ب شوند براي دستيابي به برخي امتيازها و یا عبور از پاره اي سدها، کارهایي وادار مي

.آن که اعتقادي به آنها داشته باشند

تربيت انسان ها براساس الگوهاي اما، پژوهش هاي جامعه شناسي و تربيتي بي شمار نشان مي دهند که مدرسه در

نظام آموزشي کمتر با هدف ها و « توليدات»ناموفق است و مشخص و واحد و یا تحميل رفتارهاي خاص بسيار

نيست. « متعهد»و « اسالمي» ياستگزاران همخواني دارند. چه، مدرسه کارخانه توليد افرادریزان و س انتظارات برنامه

پيچيده اي از کنش هاي متقابل فضاها و واقعيت ها، و رفتارهایي فرهنگ مدرسه و فرهنگ دانش آموز نتيجه مجموعه

خاص خود به آنها معنا اه و فرهنگدانش آموز با یکدیگر تالقي مي کنند و دانش آموز با تجربه و نگ است که در ذهن

ایدئولوژیک در همه جاي دنيا در استفاده ابزاري ازمدرسه براي توليد مي دهد. درست به همين دليل است که نظام هاي

.مورد نيازجامعه مطلوب خود ناموفق مي مانند اعضاي

يلي، نظارت دائمي، و استفاده از تحم در نمونه ایران مشکل اساسي دیگر اینست که مطالب درسي، الگوهاي رفتاري

کردن برخي ارزش ها و هنجارهاي مطلوب سياسي یا مذهبي، با دنياي روش هاي خشونت آميز، براي القاء و دروني

ندارند. قهرمانان اصلي کتاب هاي روحيات و نيازهاي فرهنگ امروزي نوجوانان و فردیت آنها ارتباط چنداني ذهني و

حبشي، یعقوب، فرعون، سلمان فارسي، نوح، معاویه، یزید و امثال آن ها عمار یاسر، بالل درسي امروز ایران زبير،

کتاب و شبکه اینترنت با دنيا و فضا و اما، نوجوانان و جوانان ایران از راه موسيقي، تلویزیون، رادیو، سينما، .هستند

ري دیگري را به آنان عرضه مي کند. این چنيناندکه قهرمانان و الگوهاي رفتا فرهنگ دیگري نيز آشناو مأنوس شده

آنها تحميل مي شود خو نمي است که بخش بزرگي از جوانان با دنياي مدرسه و فرهنگ خشک و اندوه باري که به

ها بویژه در مناطق شهري در این جدائي و کشمکش با فرهنگ رسمي و گيرند و به دنياهاي دیگر پناه مي برند. خانواده

14کاسته اند. کنار فرزندان خود فعاالنه حضور دارند و در حدودي از دامنه تأثير آموزش رسمي رمدرسه اي د

متضاد بر رفتار خصوصي و اجتماعي دانش آموزان اثر چندگانگي محيط ها و فرهنگ هایي که به انواع گوناگون و گاه

بسيار متضاد ر مي کند خود را با شرایط گاهاوضاع و احوالي که نوجوانان و جوانان را ناگزی مي گذارند از سوئي، و

ناخودآگاه جمعي آنان اثري منفي و نامطلوب برجاي گذاشته انطباق دهند، از سوي دیگر، به احتمال بسيار بر ذهنيت و

نوجوان و جوان در برابر فرهنگ رسمي و دولتي داراي فرهنگ پنهان خود اند. بي دليل نيست که است. جوانان امروز

هاي مختلف تأثير پذیرفته و در برزخ آزادي و جبر، ایران در عمل داراي هویتي چند پارچه است، از فرهنگ امروزي

است رهایي، تظاهر و واقعيت دروني زندگي کرده است. این خود بزرگترین لطمه اي فردیت و وابستگي، محروميت و

.وارد کرده است ه ایرانکه دخالت گسترده سياست و مذهب در محيط هاي آموزشي به نسل آیند

------------------

:پانوشت ها .

درباره مدارس ميسيونرهاي خارجي ن. ک. به: هما ناطق، کارنامه فرهنگي فرنگي در ایران، پاریس، خاوران، .1

1375.

.356، 1361فریدون آدميت، اميرکبير و ایران، تهران، انتشارات خوارزمي، .2

.1370نور، جلد نهم، سال روح هللا خميني، صحيفه .3

بعد غيررسمي و بدون قيد و بند آن و علي شریعتي در بخشي از کتاب خود به مسئله تعليم و تربيت در اسالم به ویژه .4

دنياست یادگيري مي پردازد. دید او بيشتر ناظر بر انتقاد به نظام آموزش نوین در نيز آزادي و اختيار فرد در روندهاي

اسالمي در قرون وسطي به ارائه راهکارهائي و از حد این نقد فراتر نمي رود و نگاه ستایشگرش به تجربه آموزش

.1360شود. شریعتي، علي، فلسفه تعليم و تربيت در اسالم، تهران، بعثت، براي مدارس جامعه امروز منجر نمي

مي پردازد و بينادهاي چنين ي در تجربه اسالمي آموزشمرتضي مطهري بيشتر به ویژگي هاي تربيتي و اخالق .5

.1377مرتضي، تعليم و تربيت در اسالم، تهران انتشارات صدرا، آموزشي را مورد بررسي قرار مي دهد. مطهري،

، ص 1374احمد صافي، سازمان و قوانين آموزش و پرورش ایران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انساني، .6

233.

خود با روزنامه همشهري 1378دي ماه 21حيم عبادي، معاون پرورش وزارت آموزش و پرورش، در مصاحبه ر .7

سخن از تغييرات جدي مدارس آن ها را مربوط به گذشته مي داند و ضمن اشاره به فعاليت هاي امنيتي امور تربيتي در

.عملکرد امور تربيتي مدارس به ميان مي آورد در نحوه

:بهن. ک. .8

N. Yavari-D'Hellencourt, (8891). "Ethnies et ethnicite dans les manels scolaires iraniens,"

Colloque "Le fait ethnique en Iran et en Afghanistan, Paris, CNRS. 9

رسي این دانش آموزان و معلمان دوره ابتدائي در باره کتاب هاي د بررسي نظرات اولياي»محمد جعفر جوادي، .

.1377، 54-53فصلنامه تعليم و تربيت،شماره «دوره،

آماري سال هاي این بخش با استفاده از آمار خام مرکز آمار ایران منتشر شده در سالنامه کليه جداول و شاخص هاي .10

هيه ت 1370و آمارگيري عمومي سال 1375، 1365 ،1355، 1345و نيز نتایج کامل سرشماري هاي 1376تا 1350

.شده است

پرهام، جواني جمعيت و نابسامان معلمان از جمله مي توان به پژوهش باقر پرهام اشاره کرد. باقر پيرامون وضعيت .11

.1372پژوهشگران ایران، ، پاریس، انجمن2000مسائل آن: ایران در آستانه سال

:ن. ک. به .12

G. Mehran, (7991). "A Study of Girls' Lack of Access to Primary Education in the Islamic

Republic of Iran," Compare, vol. 72, No. 3.

، 30-29فرهنگ توسعه، شماره « نظام جدید آموزش متوسطه: پيشرفت یا قهقرا،»ن. ک. به: مهرناز صميمي، .13

1376.

:ن. ک. به .14

- A. Kian-Thiebaut, (8891). "L'individu dans le monde," in CEMOTI, No. 26.

------------------------------------------------------------------------

:دیگر منابع

ترجمه طاهر طباطبائي، ایران فردا، شماره « جهت گيري هاي نظام آموزشي ایران پس از انقالب،»روبرت راگر، -

13-14 ،1370 .

، 4فصلنامه تعليم و تربيت، شماره « ،1377تحول وضع سواد در ایران و برآورد تحوات آن تاسال »جعفر سجادیه، -

1368زمستان .

1378، 13نامه علوم اجتماعي، شماره « خانواده، دانشگاه و جامعه پذیري مذهبي،»محمدرضا طالبان، - .

1372ابتدائي قبل و بعد از انقالب، تهران، محمود طالقاني، نحوه معرفي زن در کتب درسي دوره - .

فصلنامه تعليم و تربيت، « کارآئي دروني نظام آموزش متوسطه نظري به تفکيک استان، جنسيت،»هادي عزیززاده، -

1372، 33شماره .

1364احمد قهري، تعليم و تربيت از دیدگاه شهيد ثاني و امام خميني، قزوین، انتشارات طه، - .

1377ایران فردا، مهرماه « فرهنگ پنهان جوانان،»نادي، مرتضي م - .

- Khosrokhavar, F. (3991) L'Utopie sacrifiee: Sociologie de la revolution iranienne, Paris,

PFNSP.

- Javanroh, F. (8991). "L'endoctrinement religieux: Analyse des manuels scolaires du cursus

primaire en Iran," Memoire du Diplome de L'EHESS.

- (7991). "A Study of Girls' Lack of Access to Primary Education in the Islamic Republic of

Iran," Education Comparee, vol. 72, No. 3.

- Mehran, G. (2991). "Social Implantation of Literacy in Iran," Comparative Education

Review, Vol. 63, No. 2.

- _______. (1991). "The Creation of the New Muslim Woman: Female Education in the

Islamic Republic of Iran," Convergence, XXIV.

- Menasheri, D. (2991). Education and the Making of Modern Iran. Ithaca and London,

Cornell University Press.

- Monadi, M. (7991). Attitudes des parents iraniens face a l'ecole. These de 3eme cycle.

Universite Paris VIII.

- Nahid, S. (4991-3991). "L'analyse comparative des manuels scolaires francais et Iraniens du

cycle primaire," Education comparee, No. 43-33.

- Paivandi, S. (8991). "L'individu dans les manuels scolaires en Iran," CEMOTI, No. 62.

- _______, (5991a). "Existe-t-il un modele islamique de l'education? Le cas de l'Iran,"

Colloque international de L'AFEC a Sevres, "Modeles, transferts et echanges d'experiences en

education".

- _______. (5991b). "L'analyse demographique de l'alphabetisme en Iran," Population, No.

5-4. - Shorish, M. (8891). "The Islamic Revolution and Education in Iran," Comparative

Education Review, (Vol.23), pp. 57-85.