Tuna Vilâyeti’nde Nüfus ve Demografi (1864-1877) / Population and Demographics in the Danube Province (1864-1877)

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014, p. 675-737, ANKARA-TURKEY

TUNA VİLÂYETİ’NDE NÜFUS VE DEMOGRAFİ (1864-1877)*

Aşkın KOYUNCU

ÖZET

1864 yılında kurulan Tuna Vilâyeti, Rusçuk, Varna, Tulça, Vidin,

Tırnova, Sofya ve Niş sancaklarından oluşuyordu. Tuna Vilâyeti’nde

nüfusun ana bileşenini Bulgarlar ve Türkler teşkil ediyordu. Ayrıca, çeşitli Müslim ve Gayrimüslim gruplar mevcuttu. 1855-1864 arasında

bu bölgede 250.000-300.000 dolayında Kırım ve Kafkas muhaciri iskân

edilmişti. Muhacirler hariç müstakbel Tuna Vilâyeti bölgesinde 1859-

1860’da 569.868 (%34,68) Müslüman ve 1.073.496 (%65,32) Gayrimüslim nüfus yaşıyordu. Kuyûd-ı Atîk’e göre 1865’de, Niş Sancağı

dışında, Tuna Vilâyeti’nde kadınlar dâhil 658.600 (%40,51) Müslüman ve 967.058 (%59,49) Gayrimüslim mevcuttu. Tuna Vilâyeti’nde 1865-

1874 yılları arasında yapılan emlâk ve nüfus tahrirleri Osmanlı

Devleti’nde modern nüfus sayımlarının öncülerinden biridir. 1865’den

itibaren şehir ve kasabalarda yapılan sayımlarda kadınlar da

kaydedilmiştir. Köylerdeki nüfusun sayımına ise ancak 1869 yılında başlanmıştır. Niş Sancağı, 1869-1874 yılları arasında Prizren Vilayeti’ne

bağlanmıştır. Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde bazı eksiklik ve

tutarsızlıklar, baskı ve hesaplama hataları olduğu halde, 1291

Salnâmesi dışında, nüfus oranları ve demografik dağılım güvenilirdir.

Osmanlı istatistiklerine göre Rusçuk, Varna ve Tulça sancaklarında

Müslümanlar, diğerlerinde ise Gayrimüslimler çoğunluktaydı. Ayrıca, Gayrimüslimlerde hane başı nüfus ortalaması ve nüfus artış hızı

Müslümanlardan daha yüksekti. 1873’de Tuna Vilâyeti’nde şehirli nüfus oranı %17,96 idi. 1874 Ekim’inde tamamlanan Tahrir-i Cedid’e

göre Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti’nde 963.596 (%42,22) Müslüman

ve 1.318.506 (%57,78) Gayrimüslim nüfus mevcuttu. Niş Sancağı ile

birlikte ise vilâyetin nüfusu 1874’de 1.055.650 (%40,68) Müslüman ve 1.539.278 (%59,32) Gayrimüslim olmak üzere 2.594.928’e ulaşmıştı.

1876’da Sofya ve Niş sancakları Tuna Vilâyeti’nden ayrılarak Sofya

Valiliği kuruldu. 1877’de ise Sofya Sancağı Edirne Vilâyeti’ne, Niş

Sancağı da Kosova Vilâyeti’ne bağlandı. 1877-1878 Osmanlı-Rus

Harbi’nden önce bölgede en az 1.100.000 dolayında Türk ve Müslüman, 1.700.000 dolayında Gayrimüslim nüfus yaşıyordu. Ancak, savaş

yalnızca Tuna Vilâyeti’nde değil, aynı zamanda Şarkî Rumeli’de de

demografik dengeleri değiştirdi ve her iki bölgede Türk ve Müslüman

nüfusun önemli bir kısmını ölüm ve göç suretiyle tasfiyesine yol açtı.

Anahtar Kelimeler: Tuna Vilâyeti, Midhat Paşa, demografi,

nüfus, Bulgaristan.

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu

tespit edilmiştir. Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. El-mek:

[email protected]

676 Aşkın KOYUNCU

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

POPULATION AND DEMOGRAPHICS IN THE DANUBE PROVINCE (1864-1877)

ABSTRACT

The Danube Province, which was founded in 1864, consisted the sanjaks (subprovinces) of Ruse, Varna, Tulcea, Turnovo, Vidin, Sofia

and Nish. The main components of the population of the Danube

Province were Bulgarians and Turks. There were also other Muslim and non-Muslim groups. Before the establishment of the Danube Province,

some 250.000-300.000 Muslim immigrants from Crimea and Caucasus

had been settled in this region from 1855 to 1864. There were 569.868

(34,68%) Muslims, apart from the immigrants and 1.073.496 (65,32%)

non-Muslims in 1859-1860 in the area of the future Danube Province. According to the Old Register of 1865, 658.600 (40,51%) Muslims and

967.058 (59,49%) non-Muslims, including females, were living in the

province except Nish sanjak. The property and population censuses

made between 1865 and 1874 in the Danube Province were one of the

first modern censuses in the Ottoman Empire. Female population was

also registered in the censuses in cities and towns beginning in 1865. The registration of property and population in the villages was started

in 1869. Nish sanjak, became the part of the Prizren Vilayet between

1869 and 1874. Although the data given in the Yearbooks of the

Danube Province have some incompleteness and inconsistencies as well

as misprinting and calculation mistakes, the population ratios and

demographic distribution are reliable, except the Yearbook of 1291. According to of the Tahrir-i Cedid (New Census) completed in October

1874, there were 963.596 (42,22%) Muslims and 1.318.506 (57,78%)

non-Muslims in the Danube Province excluding Nish sanjak. In

addition, the entire population of the province, together with the sanjak

of Nish, reached the number of 2.594.928 including 1.055.650 (40,68%)

Muslims and 1.539.278 (59,32%) non-Muslims in 1874. The Ottoman statistics show that the Muslims were in majority in the sanjaks of

Ruse, Varna and Tulcea, while the non-Muslims were in majority in

other sanjaks. Besides, average population per household and the

population growth rate of non-Muslims were higher than those of

Muslims. In 1873, 17,96% of the population of the province were living in the urban areas. Sofia and Nish sancaks were separated from the

Tuna Vilayet and the detached Sofia Province was founded in 1876.

However, Sofia and Nish sancaks were annexed to Adrianople and

Kosovo vilayets respectively in 1877. At least 1.100.000 Muslims as well

as 1.700.000 non-Muslims lived in this region before the Russo-Turkish

War of 1877-1878. However, the war changed the demographic situation deeply not only in the Danube Province, but also in the

Eastern Rumelia and exterminated almost half of the Turkish and

Muslim population by death or migration in both regions.

Key Words: Danube Province, Midhat Pasha, demography,

population, Bulgaria.

Tuna Vilâyeti’nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 677



Giriş

1864 yılında Âli ve Fuat Paşa’ların öncülüğünde Osmanlı Devleti’nde taşra idaresini

yeniden yapılandırmak, yerel yönetimleri güçlendirerek sorunların mahallinde çözümünü sağlamak

ve uygulanması düşünülen idarî, adlî, malî ve sosyal reformları ve imar faaliyetlerini hızlandırmak

gibi amaçlarla Fransız taşra idaresi modelinde yeni bir vilâyet usûlüne geçilmesi tasarlandı. Buna

göre, Osmanlı idarî taksimatında eyâlet sisteminin kaldırılması ve sancak (livâ), kaza ve

nahiyelerden oluşan vilâyet sistemine geçilmesi planlanıyordu.1 Ancak, yürürlüğe konulmadan

önce uygulamada karşılaşılabilecek sorunların görülebilmesi için hazırlanacak olan nizamnâmenin

öncelikle Rumeli’de pilot bir bölgede tecrübe edilmesine karar verildi. Bu amaçla Silistre, Vidin ve

Niş (Prizren ve Üsküp sancakları hariç) eyâletlerinin birleştirilerek Tuna Vilâyeti adıyla yeni bir

vilâyet kurulması ve Niş valiliğinde başarılı çalışmaları ile dikkat çeken Midhat Paşa’nın da vali

olarak atanması kararlaştırıldı ve Midhat Paşa İstanbul’a davet edildi.2 Bizzat Midhat Paşa ve

Sadrazam Fuat Paşa tarafından hazırlanan Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi, Meclis-i Mahsûs-u

Vükelâ’nın onayından sonra 13 Ekim 1864’de Sultan Abdülaziz tarafından tasdik edildi ve Midhat

Paşa, Tuna Vilâyeti valiliğine atandı.3 Buna göre, Tuna Vilâyeti, Rusçuk merkez olmak üzere,

Tırnova, Sofya, Varna, Vidin, Niş ve Tulça (Tolçı) sancakları ile bunlara bağlı 45 kaza ve 17

nahiyeden oluşuyordu.4 Midhat Paşa’nın Tuna Vilâyeti valiliğine tayini 17 Ekim 1864’de Takvim-i

Vekâyi’de ilan edildi.5 Ayrıca, 26 Ekim 1864’de “Tuna Vilâyeti’nin Usûl-ü İdaresi Hakkında

Talimat” neşredildi.6 Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi ise 7 Kasım 1864’de Takvim-i Vekâyi’de

yayınlandı.7 Literatüre 1864 Vilâyet Nizamnâmesi olarak yerleşen Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi,

1865 ve 1866’da küçük değişiklilerle Bosna, Edirne, Halep, Suriye, Trablusgarp ve Erzurum

1 M. Hüdai Şentürk, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, s. 109;

Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, C. 5, S.

2, 1996, s. 68, 69; İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu, Ankara

2000, s. 53, 54; Selda Kılıç, “1864 Vilâyet Nizamnamesinin Tuna Vilâyetinde Uygulanması ve Mithat Paşa”, Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 37, 2005, s. 102-104. 2 Düstûr, Defa-i Sânîye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1282, s. 516; Takvim-i Vekâyi, Defa 773, 26 Teşrinievvel 1280/7

Cemâziyelâhir 1281 (7 Kasım 1864); Ali Haydar Midhat (nşr.), Midhat Paşa: Hayat-ı Siyâsiyesi, Hidemâtı, Menfâ

Hayatı, Birinci Kitab: Tabsıra-i İbret, Hilal Matbaası, İstanbul 1325, s. 23, 24. 3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde - Meclis-i Mahsus (İ.MMS), No. 29/1245, 12 Cemâziyelevvel 1281 (13 Ekim

1864); Takvim-i Vekâyi, Defa 773, 26 Teşrinievvel 1280/7 Cemâziyelâhir 1281 (7 Kasım 1864); Düstûr, Defa-i Sânîye, s.

516; BOA, Yıldız, Esas Evrakı (Y.EE), No. 39/8, 25 Ramazan 1311 (2 Nisan 1894) (Tuna Vilâyeti’nin teşkiline ve

Hersek ihtilaline dair Ahmed Cevdet Paşa’nın layihası); Ali Haydar Midhat, age, s. 24; M. Hüdai Şentürk, age, s. 169. 4 BOA, İ.MMS, No. 29/1245, 12 Cemâziyelevvel 1281 (13 Ekim 1864); Düstûr, Defa-i Sânîye, s. 516; M. Hüdai

Şentürk, age, s. 169. Midhat Paşa ve Tuna Vilâyeti hakkında geniş bilgi için bkz. Ali Haydar Midhat, age, s. 23-54;

Mehmet Seyitdanlıoğlu, agm, s. 67-81; M. Hüdai Şentürk, age, s. 163-181; İsmail Selimoğlu, Osmanlı Yönetiminde Tuna

Vilâyeti 1864-1878, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1995; Bekir Koç,

Midhat Paşa (1822-1884), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002; Aynı

yazar, “Midhat Paşa’nın Niş ve Tuna Vilâyetlerindeki Yenilikçi Valiliği”, Kebikeç, S. 18, 2004, s. 407-415; Osman

Köksal, “Tanzimat Sonrası Bulgaristan’a Yönelik Bazı Islahat Faaliyetleri ve Tuna Vilâyeti’nin Kuruluşu”, Askerî Tarih

Araştırmaları Dergisi, S. 2, Ağustos 2003, Yıl. 1, s. 59-70; Selda Kılıç, agm, s. 99-111; Mehmet Çelik, Balkanlar’da

Tanzimat: Midhat Paşa’nın Tuna Vilâyeti Valiliği, 1864-1868, Libra Kitap, İstanbul 2010; Mustafa Gençoğlu, “1864 ve

1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma”, Çankırı Karatekin Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 2, S. 1, 2011, s. 29-50; Georgi Pletn’ov, Midhat Paşa i upravlenieto na Dunavskiya

vilaet, IK “Vital”, Veliko Tırnovo 1994; Milen V. Petrov, Tanzimat for the Countryside: Midhat Paşa and the Vilayet of

Danube, 1864-1868, Ph.D. Thesis, Princeton University, 2006 (UMI No. 3223822); Teodora Bakırcieva, Na kraçka pred

vremeto: Dırjavnikıt reformator Midhat Paşa, (1822-1884), Avangard Print, Ruse 2009. 5 Takvim-i Vekâyi, Defa 770, 5 Teşrinievvel 1280/16 Cemâziyelevvel 1281 (17 Ekim 1864); İlber Ortaylı, age, s. 58. 6 Selda Kılıç, agm, s. 104. 7 Takvim-i Vekâyi, Defa 773, 26 Teşrinievvel 1280/7 Cemâziyelâhir 1281 (7 Kasım 1864); Takvim-i Vekâyi’de

yayınlanan nizamnâme ile 13 Ekim 1864 tarihli irâde (BOA, İ.MMS, No. 29/1245) ekindeki nizamnâme aynıdır. Düstûr-

u Atik’de neşredilen Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi’nin 50, 51 ve 77. maddelerinde küçük farklılıklar mevcuttur. (Düstûr,

Defa-i Sânîye, s. 517-536). Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi’nin metni için bkz. M. Hüdai Şentürk, age, s. 253-271 (BOA,

İ.MMS, No. 29/1245’deki nizamnâme); Mehmet Seyitdanlıoğlu, agm, s. 70-81 (Düstûr, Defa-i Sânîye metni).

678 Aşkın KOYUNCU



vilâyetlerinde uygulamaya konuldu. 1867’de ise gözden geçirilerek (Teşkilât-ı) Vilâyet

Nizamnâmesi adıyla Osmanlı Devleti genelinde tatbik edildi ve 1871’de İdâre-i Umumiye-i Vilâyet

Nizamnâmesi’nin ilanına kadar yürürlükte kaldı.8

Tuna Vilâyeti’nde nüfusun büyük çoğunluğunu Bulgarlar ve Türkler teşkil ediyordu.

Türklerin dışında Müslüman unsurlar, Pomaklar, Arnavutlar, Kırım ve Kafkas muhacirleri (Tatar,

Nogay, Çerkez, Abaza vs.), Kıptiler vs. küçük gruplardan müteşekkildi. Gayrimüslimler ise

Bulgarların yanı sıra Rumlar, Ulahlar, Sırplar, Ermeniler, Yahudiler, Gagavuzlar, (Ortodoks)

Kıptiler, bir kısmı Bulgar olan çeşitli Katolik gruplar ve diğer unsurlardan oluşuyordu.9

Osmanlı Devleti’nde yeni vilâyet modelini uygulamak üzere Tuna Vilâyeti’nin

seçilmesinde bölgenin nüfus yapısı, mahallî sorunlar, toprak ve vergi meseleleri kadar, Bulgar

milliyetçiliğinin yükselişi ve Bulgarların durumunu bahane ederek Rusya’nın uyguladığı baskı ve

şikâyetleri engelleme çabalarını da göz ardı etmemek gerekir.10 Diğer taraftan, Tuna Vilâyeti

sınırları ile –1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin ardından 3 Mart 1878’de imzalanan Ayastefanos

Antlaşması’nı tadil eden– Berlin Antlaşması’nda (13 Temmuz 1878) çizilen müstakbel Bulgaristan

Prensliği’nin sınırları büyük ölçüde örtüşmektedir. Bu sebeple Tuna Vilâyeti’nde nüfus ve

demografik yapının tespiti, hem Bulgaristan’ın kuruluş süreci, hem de 93 Harbi’nin bölgedeki Türk

ve Müslüman nüfus üzerinde yarattığı demografik felaket ve 93 Muhâcereti’nin boyutlarının

anlaşılabilmesi bakımından önemlidir. Aslında, 1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi öncesinde

Bulgaristan nüfusuna ilişkin pek çok araştırma mevcuttur ve savaşın –Tuna Vilâyeti ve Şarkî

Rumeli bölgesinde– Türk ve Müslüman nüfus üzerinde yol açtığı yıkım büyük ölçüde açıklığa

kavuşturulmuştur.11 Ancak, biz burada daha önce yayınlanmamış bazı icmal nüfus defterleri ve

belgeler ile Tuna Vilâyeti Salnâmeleri, Tuna gazetesinde neşredilen nüfus istatistikleri, çeşitli nüfus

8 BOA, Y.EE, No. 39/8, 25 Ramazan 1311 (2 Nisan 1894); Ahmed Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, Yay. Haz. Yusuf Halaçoğlu,

Çağrı Yayınları, İstanbul 1980, s. 111, 177; (Ahmed) Cevdet Paşa, Tezâkir: 21-39, Yay. Haz. Cavid Baysun, 3. Baskı,

Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991, s. 199, 200; Mehmet Seyitdanlıoğlu, agm, s. 69; İlber Ortaylı, age, s. 54-63; Selda

Kılıç, agm, s. 103. 9 Milen V. Petrov, agt, s. 66; Engin Deniz Tanır, The Mid-Nineteenth Century Ottoman Bulgaria from the Viewpoints of

the French Travelers, A Thesis Submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical

University, Ankara 2005, s. 54-71. 10 Bkz. Osman Köksal, “Tanzimat Sonrası Bulgaristan’a Yönelik Bazı Islahat Faaliyetleri...”, s. 59-65. 11 Nikolaĭ Todorov, The Balkan City, 1400-1900, University of Washington Press, Seattle & London 1983, pp. 309-365;

Slavka Draganova, Tuna Vilâyeti’nin Köy Nüfusu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006; Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu

(1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev. Bahar Tırnakcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003, s. 63-67,

88-91; Bilal N. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 1986, s. 17-35; Aynı yazar, Rumeli’den Türk

Göçleri, C.I-III, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989; Nedim İpek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Türk

Tarih Kurumu, Ankara 1994; Aynı yazar, “93 Muhacereti”, Osmanlı, C. 4, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları,

Ankara 1999, s. 661-668; Alexandre Toumarkine, Les Migrations Des Populations Musulmanes Balkaniques En Anatolie

(1876-1913), Isis, Istanbul 1995; Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarına Karşı Yürütülen Ulus

Olarak Temizleme İşlemi, 1821-1922, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitapevi, İstanbul 1998; Ömer Turan, The Turkish

Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998, s. 79-98; Aynı yazar, “1877-78 Osmanlı-Rus

Savaşı’nın Bulgaristan’daki Türk Varlığına ve Mimarî Eserlerine Etkisi”, Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk

Mimarisi Sempozyumu, Şumnu, 17-19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 2, Ed. Azize A. Yasa-Zeynep Zafer, Atatürk Kültür

Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 763-771; Aynı yazar, “1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Bulgaristan’dan

Türk Göçü”, Balkanlar ve Göç (The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail Mangaltepe, Bursa

Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 157-164; Aşkın Koyuncu, “Balkanlarda Kültürel Değişim: Bulgaristan Örneği

(1878-1913), Avrasya Etüdleri, S. 25, Sonbahar-Kış 2003, s. 63-65; Aynı yazar, Balkanlarda Dönüşüm, Milli Devletler

ve Osmanlı Mirasının Tasfiyesi: Bulgaristan Örneği (1878-1913), Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara 2005, s. 198-211; Aynı yazar, “Bulgaristan’dan Göç ve Türk

Varlıklarının Tasfiyesi (1877-1908)”, Balkanlar ve Göç (The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail

Mangaltepe, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 530-539; Aynı yazar, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi

Öncesinde Şarkî Rumeli Nüfusu”, Avrasya Etüdleri, S. 44, 2013-2, s. 195-203; Pinar Üre, “Immediate Effects of the

1877-1878 Russo-Ottoman War on the Muslims of Bulgaria”, History Studies, Journal of the University of Limerick

History Society, Vol. 13, 2013, pp. 153-170.




raporları ve modern araştırmalardan hareketle Tuna Vilâyeti’nin nüfus ve demografik yapısına

ilişkin bazı meseleleri inceleyeceğiz. Ayrıca, Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde tespit ettiğimiz bazı

problemler ve baskı hatalarından dolayı bunların kullanımında dikkat edilmesi gereken hususları

göstermeye ve Tuna Vilâyeti Salnâmelerinin nüfus ve demografi araştırmalarında güvenilirliğini

değerlendirmeye çalışacağız.

Ancak, öncelikle Tuna Vilâyeti’nin idarî taksimatında literatürde dikkatlerden kaçan bazı

değişikliklere işaret etmemiz elzemdir. Tuna Vilâyeti’ne bağlı yedi sancaktan biri olan Niş Sancağı,

1869 Temmuz’unda yeni kurulan Prizren Vilâyeti’ne bağlanmıştır;12 1874 Haziran’ında ise Prizren

ve İşkodra vilâyetlerinin birleştirilerek Manastır Vilâyeti’nin kurulması üzerine tekrar Tuna

Vilâyeti’ne dâhil edilmiştir.13 Tabiatıyla bu yıllara ait salnâmeler ve nüfus cetvellerinde Niş

Sancağı yoktur.14 Keza, Sofya Sancağı da 1876 Temmuz’unda Tuna Vilâyeti’nden ayrılarak

müstakil bir valiliğe dönüştürülmüş ve Niş Sancağı da buraya bağlanmıştır.15 1877 Şubat’ında ise

Niş Sancağı yeni kurulan Kosova Vilâyeti’ne, Sofya Sancağı da Edirne Vilâyeti’ne dâhil

edilmiştir.16

I. Tuna Vilâyeti’nin Kurulmasından Önce Bölgede Nüfus ve Demografi (1831-1864)

Osmanlı Devleti’nde geleneksel tahrir yöntemlerinden farklı olarak modern anlamda ilk

nüfus sayımı, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra kurulan Asâkir-i Mansûre-i

Muhammediye için asker potansiyelini tespit etmek, vergilerin dağılımı ve tahsilinde görülen

aksaklıkları gidermek ve cizye vergisini yeniden düzenlemek amacıyla 1830-1831 yıllarında

yapılmıştır.17 Tahrir sonuçlarının 1831’de icmal olarak bir araya getirilmesi sebebi ile literatürde

yaygın olarak 1831 nüfus sayımı şeklinde nitelenen bu tahrirler, yalnızca Rumeli, Anadolu ve

Adalarda uygulanmıştır.18 Tahrirler esnasında Osmanlı millet anlayışı doğrultusunda din ve mezhep

12 Slavka Draganova, Niş Sancağı’nın Tuna Vilâyeti’nden ayrılışı ile ilgili olarak 1866, 1867 ve 1869 olmak üzere üç

farklı tarih vermektedir. (age, s. 1, 18, 19). Bir başka çalışmasında ise Niş Sancağı’nın 1867’de Tuna Vilâyeti’nden

çıkarıldığını iddia etmektedir. (Slavka Draganova, “Yeni Bulunan Tuna Vilâyeti’nin Nüfusuna Ait Emlak ve Vergi

Defteri”, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir,

Bildiriler Kitabı, Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir 2005, s. 207). Yücel Yiğit ise Prizren Vilâyeti’nin 1868’de Üsküp,

Debre ve Niş sancaklarından müteşekkil olarak kurulduğunu belirtmektedir. [Yücel Yiğit, “Prizren Sancağı’nın İdarî

Yapısı (1864–1912)”, History Studies, Vol. 2, No. 1, 2010, s. 126]. Ancak, Prizren Sancağı, 1867’de yeni vilâyet

usûlünce İşkodra Vilâyeti’ne bağlandıktan sonra, 1868’de müstakil bir mutasarrıflık yapılmıştır. Prizren Vilâyeti ise 1869

Temmuz’unda Üsküp ve Niş sancaklarının katılmasıyla kurulmuştur. Dolayısıyla, Niş Sancağı, 1869 yılı ortalarına kadar

Tuna Vilâyeti’ne bağlı kalmıştır. [Tuna, No. 399, 7 Cemâziyelevvel 1286/3 Ağustos 1286 (15 Ağustos 1869); BOA,

İ.MMS, No. 37/1545, 3 Rebiülâhir 1286 (13 Temmuz 1869)]. 13 BOA, İ.MMS, No. 49/2110, 8 Cemâziyelevvel 1291 (22 Haziran 1874); Yücel Yiğit, agm, s. 130. 14 Bu durumu fark edemedikleri için Nikolaĭ Todorov (age, s. 343), Niş Sancağı’nın 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde

atlandığını; Kemal H. Karpat (age, s. 156, 157) ise 1291 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde Niş Sancağı’nın tabloya dâhil

edilmediğini belirtmişlerdir. 15 BOA, İrâde - Dâhiliye (İ.DH), No. 726/50658, 24 Cemâziyelâhir 1293 (16 Temmuz 1876); Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i

Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, İstanbul 1294, s. 434, 435. 16 Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, Vilâyet Matbaası, Edirne 1294, s. 103-112; Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i

Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, İstanbul 1295, s. 323, 324, 338; Krş. Yücel Yiğit, agm, s. 132. 17 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, II. Baskı, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik

Enstitüsü, Ankara 1997, s. 10-23; Mahir Aydın, “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II.

Mahmud ve Reformları Semineri, Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul

1990, s. 92, 93; Kemal H. Karpat, age, s. 56-58; Cem Behar, “Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası

Modernleşmesi”, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, Derl. Halil İnalcık-Şevket Pamuk, T.C. Başbakanlık Devlet

İstatistik Enstitüsü, Ankara 2000, s. 68; Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları), T.C.

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 43, Başbakanlık Basımevi,

Ankara 2000, s. 94; Adnan Çimen, “Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri”,

Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.14, S. 3, 2012, s. 194, 195. 18 Mahir Aydın, agb, s. 83. 1830-1831 tahrirlerinde İstanbul dışında Rumeli’de Arnavutluk, Bosna ve Teselya’da;

Anadolu’da ise Erzurum, Diyarbakır ve Van eyâletlerinde sayım yapılmamıştır. Ayrıca, asker alınmayan Lahsa, Basra,

680 Aşkın KOYUNCU



esasına göre yalnızca erkek nüfus kaydedilmiştir.19 1830-1831 nüfus sayımı, vergi ve askerlik

meselelerinden dolayı bir takım ahalinin gizlenmesi ve sayımdan kaynaklanan hata ve ihmaller

sebebiyle reel nüfusu yansıtmaktan uzaktır. Ancak, sayım sonuçlarını değerlendirmek üzere

Cerîde-i Nüfus Nezareti’nin kurulması ve nüfustaki hareketliliğin takibi için nüfus defterlerinin

tutulmaya başlanması bakımından önem arz etmektedir.20

Nikolay Todorov, 1831 sayım sonuçlarından hareketle Tuna bölgesinde 159.308

Müslüman (%33,33), 306.534 Hıristiyan (%64,15), 11.603 Kıpti (%2,43) ve 417 Yahudi (%0,09)

olmak üzere 477.862 erkek nüfus tespit etmiştir.21 1844’de yine asker kaynaklarının tespiti ve

Tanzimat’ın ruhuna uygun olarak vergi adaletinin sağlanması amacıyla yeni bir nüfus sayımı

yapılmıştır. M. A. Ubicini, bu sayımda etnik-dinsel farklılıklara işaret etmeksizin Bulgaristan’da,

Silistre, Vidin, Niş ve Sofya eyaletlerinde, 3.000.000 nüfus olduğunu belirtmiştir.22 Ancak, bu

rakam bir hayli abartılıdır. 1844 sayımından sonra, Bosna (1851),23 Rumeli (1852), Anadolu ve

Suriye’de (1856) muhtelif tahrirler yapılmıştır.24 1858’de Tahrir-i Emlâk Nezâreti’nin

kurulmasından sonra emlâk ve nüfus sayımı bu nezâret tarafından yürütülmeye başlanmış ve

1858’de Bursa’da, 1859’da Yanya’da ve 1862’de Beyrut’ta emlâk ve nüfus tahriri yapılmıştır.

Ayrıca, 1860’da Tahrir-i Nüfus ve Emlâk Nizâmnâmesi çıkarılmıştır.25 Öte yandan, Tuna

Vilâyeti’nin teşkil edilmesinden kısa bir süre önce, 1864 yılı ortalarında, Osmanlı Devleti’nde

yirmi yıldır umumî nüfus sayımı yapılmaması ve yoklama defterlerinin düzgün tutulamamasından

dolayı kura-i şer’iyye usûlünde karışıklıkların yaşanması ve bedelât-ı askeriye gelirlerinin azalması

sebebiyle bütün eyâlet ve sancaklarda nüfus sayımı yapılması amacıyla Bâb-ı Seraskerî’de bir

komisyon kurulmuştur. Bu komisyon tarafından hazırlanan layiha ve talimatnâme, Dâr-ı Şurâ-yı

Askerî ve Meclis-i Vâlâ’nın onayından sonra Sultan Abdülaziz tarafından tasdik edilmiştir. Buna

göre, Osmanlı Devleti genelinde askeri daireler itibarıyla umumî sayım yapılacak, tahrirler

esnasında erkek ve kadın bütün Osmanlı tebaası kaydedilecek ve sayım bittiğinde herkese birer

Osmanlı tezkeresi verilecekti. Bu talimatnâme gerekli hazırlıkların yapılması için Ordu-yu

Hümâyûn müşirlikleriyle eyâlet ve sancaklara da gönderilmiştir.26

Yemen, Mısır, Tunus, Cezayir, Trablusgarp ve Habeş vs. yerlerde de nüfus tahriri yapılmamıştır. [Stanford J. Shaw, “The

Ottoman Census System and Population, 1831-1914”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct.

1978, p. 326; Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, s. 94; Musa Şaşmaz, “The Ottoman Censuses and the Registration Systems in

the Nineteenth and Early Twentieth Centuries”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi

Dergisi (OTAM), S. 6, 1995, s. 290; Cem Behar, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi

İstatistikler Dizisi, C. 2, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1996, s. 24; Aynı yazar, agm, s. 69; Adnan

Çimen, agm, s. 194]. 19 Enver Ziya Karal, age, s. 17-19; Stanford J. Shaw, agm, s. 325; Kemal H. Karpat, age, s. 58; Mahir Aydın, agb, s. 83-

87, 96,97; Musa Şaşmaz, agm, s. 290; Cem Behar, agm, s. 68, 69. 20 Stanford J. Shaw, agm, s. 327; Nuri Akbayar, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Nüfusu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e

Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 1239; Mahir Aydın, agb, s. 90, 91; Osmanlı İdaresinde

Kıbrıs, s. 90; Adnan Çimen, agm, s. 195, 199. 21 Nikolaĭ Todorov, age, s. 311, 312; Ayrıca bkz. Ömer Turan, age, s. 81. Sancak ve kazaların nüfus bilgileri için bkz.

Enver Ziya Karal, age, s. 28-94, 195-200. 22 Engin Deniz Akarlı, Ottoman Population in Europe in the 19th Century Its Territorial, Racial, and Religious

Composition, Thesis (M.A.), University of Wisconsin, Madison, 1972, p. 45; Numan Elibol, “Osmanlı İmparatorluğu’nda

Nüfus Meselesi ve Demografi Araştırmaları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, C. 12, S. 2, 2007, s. 153,

154; Nuri Akbayar, agm, s. 1239; Selahaddin Bey de muhtemelen Ubicini’ye dayanarak 1867 Paris Sergisi için

hazırlanan eserde Bulgaristan nüfusunun 3.000.000 olduğunu belirtmiştir. (Kemal H. Karpat, age, s. 64; Cem Behar, age,

s. 29). 23 Nikolaĭ Todorov, age, s. 310, 311. 24 Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, s. 96. 25 Alp Yücel Kaya ve Yücel Terzibaşoğlu, “Tahrir’den Kadastro’ya: 1874 İstanbul Emlak Tahriri ve Vergisi: Kadastro

tabir olunur tahrir-i emlak”, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, S. 9 (249), Güz 2009, s. 20-23. 26 Narodna Biblioteka “Sv. Sv. Kiril i Metodiy” (NBKM), Orientalski Otdel (Or.Otd.), Fond 26 (Vidin), a.e. 11701, 25

Rebiülevvel 1281/16 Ağustos 1280 (28 Ağustos 1864).




Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti’nin muhtelif bölgelerinde tahrirler icra edilmiş ise

de, 1846-1847’de yapıldığı anlaşılan tahrirden sonra Tuna Vilâyeti’nin kurulmasına kadar bu

bölgede nüfus sayımı yapılmamıştır. Buna karşılık, Varna İngiliz konsolosu Edward S. J. Neale’nin

raporu ile bazı icmal nüfus defterlerinden Tuna bölgesindeki nüfusu tespit etmek mümkündür.

Edward S. J. Neale, 28 Mart 1858 tarihli raporunda –köy ve hane sayıları üzerinden yaptığı

tahminlerle– Bulgaristan’da (Silistre, Vidin ve Niş Paşalıkları) 430.485 (%30,95) Müslüman,

910.735 (%65,48) Ortodoks Bulgar, 10.100 (%0,73) Rum, 25.000 (%1,80) Ulah, 5.000 (%0,36)

Yahudi ve 9.535 (%0,68) diğer unsurlar olmak üzere toplam 1.390.855 nüfus olduğunu belirtmiştir.

Neale, ayrıca, Müslüman nüfusun –zorunlu askerlik ve savaş sebebiyle– düşme eğiliminde

olduğunu ve on yıl öncesine göre 100.000 dolayında azaldığını, Bulgar nüfusun ise 1838’den beri

uygulanan ılımlı idare sayesinde oldukça arttığını ilave etmiştir.27

Tablo 1. H. 1276 (1859–1860) tarihli icmal nüfus defterine göre Tuna Vilâyeti’nin kurulduğu

bölgelerde hane ve erkek nüfus miktarı28

Eyâlet Sancak Hane Nüfus

Müslim Gayri-

müslim

Kıpti Toplam Müslim Gayri-

müslim

Kıpti

(M)

Kıpti

(GM)

Toplam

Vidin

Vidin 4650 26925 1298 32873 10259 72543 1647 - 84449

Lofça 9964 20106 1631 31701 28722 63091 3163 - 94976

Toplam 14614 47031 2929 64574 38981 135634 4810 - 179425

Niş

Niş 6924 28405 725 36054 21589 106248 1823 435 130095

Köstendil 6410 11898 509 18817 18384 39731 1079 373 59567

Samakov 3046 12832 447 16325 6909 46966 725 456 55056

Sofya 3409 16824 261 20494 7804 58254 300 309 66667

Toplam 19789 69959 1942 91690 54686 251199 3927 1573 311385

Silistre

Silistre 19304 8069 - 27373 40032 20335 3225 769 64361

Tulça 2667 4685 37 7389 5713 11042 437 341 17533

Hezargrad 5806 2092 - 7898 28162 8801 1655 323 38941

Şumnu 16020 4820 155 20995 47792 15566 2013 140 65511

Varna 9364 3925 - 13289 20053 11129 1383 112 32677

Tırnova 11038 22872 1060 34970 29916 79784 2149 - 111849

Toplam 64199 46463 1252 111914 171668 146657 10862 1685 330872

Genel Toplam 98602 163453 6123 268178 265335 533490 19599 3258 821682

27 British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, Part I, From

the mid-nineteenth century to the First World War, Series B, The Near and Middle East, 1856-1914, Vol. I, The Ottoman

Empire and the Balkans, 1856-1875, Ed. David Gillard, University Publications of America, [Frederick, Md.], 1984, p.

96, 97; Ömer Turan, age, s. 28, 80, 88. 28 BOA, Maliye Nezâreti, Cerîde Odası Defterleri (ML.CRD.d), No. 1924. Defterde, Mecidiye ve Sünne sancaklarında

tahrir yapılmadığı için nüfuslarının (Silistre Eyâleti’ne) dâhil edilmediği ve Niş Eyâleti’ne bağlı Sofya Sancağı’nın

müstakil bir mutasarrıflık olarak idare edildiği belirtilmiştir. Bunun yanı sıra Lofça Sancağı’nın nefs-i Lofça, Servi,

Plevne ve Niğbolu kazalarından oluştuğu kaydedilmiştir.

682 Aşkın KOYUNCU



Tablo 2. H. 1276 (1859–1860) tarihli icmal nüfus defterine göre Tuna Vilâyeti’nin kurulduğu

bölgelerde Müslim ve Gayrimüslim oranı29

Eyâlet Sancak Müslim Gayrimüslim Toplam

Nüfus Yüzde Nüfus Yüzde

Vidin

Vidin 11.906 14,10 72.543 85,90 84.449

Lofça 31.885 33,57 63.091 66,43 94.976

Toplam 43.791 24,41 135.634 75,59 179.425

Niş

Niş 23.412 18,00 106.683 82,00 130.095

Köstendil 19.463 32,67 40.104 71,33 59.567

Samakov 7.634 13,86 47.422 86,14 55.056

Sofya 8.104 12,16 58.563 87,14 66.667

Toplam 58.613 18,82 252.772 81,18 311.385

Silistre

Silistre 43.257 67,20 21.104 32,80 64.361

Tulça 6.150 35,08 11.383 64,92 17.533

Hezargrad 29.817 76,57 9.124 33,43 38.941

Şumnu 49.805 76,03 15.706 23,97 65.511

Varna 21.436 65,60 11.241 34,40 32.677

Tırnova 32.065 28,67 79.784 71,33 111.849

Toplam 182.530 55,17 148.342 44,83 330.872

Genel Toplam 284.934 34,68 536.748 65,32 821.682

H. 1276 (31.7.1859-20.7.1860) tarihli icmal nüfus defterine göre, Mecidiye ile Sünne

sancakları hariç, Tuna Vilâyeti’nin kurulduğu bölgenin nüfusu kadınlarla birlikte (erkek nüfus X 2)

1.643.364 dolayındadır. Bunun %32,29’u Müslüman, %64,93’ü Gayrimüslim ve %2,78’i ise

Kıptilerden oluşmaktadır. Kıptilerle beraber bölgedeki Müslüman nüfus oranı %34,68;

Gayrimüslim nüfus oranı ise %65,32’dir. Ayrıca, Silistre Eyâleti’nde Müslüman nüfus (%55,17);

Vidin ve Niş eyâletlerinde ise Gayrimüslim nüfus (sırasıyla %75,59 ve %81,18) çoğunluktadır.

Vidin, Niş ve Silistre eyâletlerinde hane başı nüfus ortalaması sırasıyla Müslümanlarda 5,33; 5,53

ve 5,35; Gayrimüslimlerde 5,77; 7,18 ve 6,31 olup, umumî ortalama ise 5,56; 6,79 ve 5,91’dir.

Hane başı nüfus ortalaması Vidin Eyâleti’nde kayıtlı Müslüman Kıptilerde 3,29; Niş Eyâleti’nde

meskûn Müslim ve Gayrimüslim Kıptilerde 5,66’dır. Silistre Eyâleti’nde ise Kıpti hane ve nüfus

bilgileri kıyaslama yapmaya elverişli değildir.

1859–1860 icmal nüfus defterindeki veriler, Nikolay Todorov’un 1831 icmallerinde Tuna

bölgesine ilişkin olarak tespit ettiği nüfusla karşılaştırıldığında –atlamalar ve idari taksimattaki

farklılıklardan kaynaklanabilecek hata payı ile birlikte– Müslim, Gayrimüslim ve Kıpti nüfus

oranının neredeyse hiç değişmediği; buna karşılık, Müslüman nüfusun %66,55, Gayrimüslim

nüfusun %73,80, Kıpti nüfusun %97,03 ve toplam nüfusun da %71,95 oranında arttığı

görülmektedir. Yaklaşık otuz yılda bölge nüfusunun bu denli yükselişini doğal nüfus artışı ile izah

etmek güçtür. Aşağıda görüleceği üzere Kırım Harbi esnasında ve akabinde Kırım’dan Tatar göçü

başlamış30 ve Osmanlı kaynaklarına göre 1856 Haziran ayı sonuna kadar Dobruca bölgesine 13.600

muhacir gelmiştir.31 Bu muhacirler yeni kurulan Mecidiye’ye ve civarındaki köylere iskân

29 BOA, ML.CRD.d, No. 1924. 30 Kırım Harbi öncesinde Dobruca’ya yapılan Tatar göçleri hakkında bkz. Mark Pinson, “Russian Policy and the

Emigration of the Crimean Tatars to the Ottoman Empire, 1854-1862 (I)”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C.

1, 1972, s. 37-41; Kemal H. Karpat, age, s. 262, 263. Enver Ziya Karal’ın aktardığı rakamlara göre 1831 sayımında

Babadağ Tatarlarının sayısı 3.621’dir. (age, s. 200). 31 Hakan Kırımlı, “Emigrations from the Crimea to the Ottoman Empire during the Crimean War”, Middle Eastern

Studies, Vol. 44, No. 5, 2008, pp. 761, 762. 1854 sonlarında yaşanan bazı münferit örnekler bir kenara bırakılacak olursa

Tatar göçleri, 1855 Mayıs’ında başlamış ve Paris Antlaşması’nın (30 Mart 1856) imzalanmasından sonra ivme

kazanmıştır. Balçık ve Varna taraflarına gelen Tatar muhacir sayısı 12 Mayıs’ta 11.134’e, Mayıs sonunda ise 13.036’ya




edilmiştir.32 Varna İngiliz konsolosu Neale de 28 Mart 1858 tarihli raporunda Kırım Harbi sonunda

Dobruca bölgesinde yerleştirilen Tatar muhacirlerin 13.000 kişi dolayında olduğunu belirtmiştir.33

Dolayısıyla, bu sıradaki Tatar göçleri demografik dengeleri değiştirebilecek boyutta değildir.

Üstelik 1859–1860 tarihli icmal nüfus defterinde tahrirleri yapılmadığı için Mecidiye ve Sünne

sancaklarının nüfusu Silistre Eyâleti’ne dâhil edilmemiştir.34 Bu sebeple Müslüman nüfus artışında

Kırım’dan yapılan ilk göçleri dikkate almamak gerekir. Ayrıca, aynı dönemde Gayrimüslim

nüfusun da yaklaşık %74 dolayında artmış olması, bölgede bu çapta reel bir nüfus artışından ziyade

1831 sayımının eksik ve problemli olduğunu düşündürmektedir. Nitekim –Todorov’un esas aldığı–

1831 icmallerinde Müslüman nüfusun yoğun olduğu Silistre, Şumnu, Hezargrad, Cuma-i Atik ve

Tutrakan yoktur. Ayrıca, Tırnova, Hotaliç, Torluk, Sahra, Servi (Selvi), İzladi, Etrepol, Lofça,

Plevne, Rahova ve Sipre’de de reaya nüfusu yazılmamıştır.35

Tablo 3. H. 1278 (1862) tarihli icmal nüfus defterine göre Tuna Vilâyeti’nin kurulduğu bölgelerde

hane ve erkek nüfus miktarı36

Eyâlet Sancak Hane Nüfus

Vidin

Vidin 25.283 61.158

Lofça 32.521 92.798

Berkofça 16.057 49.470

Toplam 73.861 203.426

Niş

Niş 27.587 102.135

Köstendil 18.817 58.322

Samakov 16.333 54.282

Sofya 19.705 65.968

Toplam 82.442 280.707

Silistre

Silistre 27.393 65.026

Tulça 8.025 17.932

Hezargrad 12.039 38.251

Şumnu 21.774 69.075

Varna 13.823 32.263

Tırnova 35.197 116.487

Toplam 118.251 339.034

Genel Toplam 274.554 823.167

ulaşmıştır. [Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri, (1856-1876), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997, s. 83, 85; Aynı

yazar, “Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti”, Osmanlı, C. 4, Yeni Türkiye Yayınları,

Ankara 1999, s. 679]. Tatar göçleri Haziran sonuna kadar yoğun bir şekilde devam etmiştir. Ancak, 1856 yılının ikinci

yarısında ve hatta 1857’de de münferit göçler yaşanmıştır. Ayrıca, bu sırada Osmanlı Devleti’ne göç edenler arasında az

sayıda Aşkenaz Yahudisi ile Lehliler de vardı. (Hakan Kırımlı, agm, s. 757-765). Mark Pinson’ın naklettiği rakamlara

göre Kırım Harbi akabinde Dobruca’da iskân edilen Tatar sayısı 16-20.000 arasında değişmektedir. (Mark Pinson,

“Ottoman Colonization of the Crimean Tatars in Bulgaria, 1854-1862”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 25-29 Eylül

1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1973, s. 1041). Frederick De Jong ise aynı

dönemde Mecidiye’de iskân edilen muhacir sayısının 18-20.000 olduğunu belirtmektedir. (Frederick De Jong, “The

Turks and Tatars in Romania: Materials Relative to their History and Notes on Their Present-day Condition”, Turcica,

Vol. XVIII, 1986, pp. 167, 168). 32 Kemal H. Karpat, age, s. 261-268; Hakan Kırımlı, agm, s. 765. 33 British Documents..., p. 97, 105. 34 BOA, ML.CRD.d, No. 1924. 35 Enver Ziya Karal, age, s. 196-199. 36 BOA, ML.CRD.d, No. 1862. Tabloya aktardığımız hane ve nüfus rakamları 18 Şaban-5 Ramazan 1278 (18 Şubat-6

Mart 1862) tarihlerinde kayda geçirilmiştir.

684 Aşkın KOYUNCU



1862 tarihli defterde Müslim ve Gayrimüslim nüfus toplamı bir arada gösterilmiştir. Buna

göre, üç eyâletin nüfusu kadınlarla birlikte 1.646.334 dolayındadır. Ancak, Mecidiye ve Sünne

sancakları yine yazılmamıştır. 1859–1860 verileri ile kıyaslandığında 1859–1861 senelerinde

bölgede iskân edilen Tatar, Nogay ve Çerkez muhacirler de defterlere kaydedilmediği gibi, Vidin,

Niş ve Sofya sancaklarında hane sayısında bir gerileme olduğu görülmektedir. Keza, Vidin, Lofça,

Niş, Köstendil, Samakov, Sofya, Hezargrad ve Varna sancakları nüfusunda da bir azalma söz

konusudur. Buna karşılık, üç eyâletteki hane ve nüfus sayısında nispî bir artış mevcuttur. Vidin, Niş

ve Sofya sancaklarındaki hane ve nüfus gerilemesi, Berkofça Sancağı’nın kurulması sebebiyle idari

taksimatta yaşanan değişimin bir sonucu olmalıdır. Ayrıca, Vidin Sancağı’nda 1861 Temmuz’unda

Vidin, Lom, Adliye (Kula/Sahra) ve Belgradçık taraflarından Rusya’nın teşvikiyle Kırım’a göç

ettirilen 10.000 dolayındaki Bulgar ahaliyi de hesaba katmak gerekir.37 Bu verilere göre hane başı

nüfus ortalaması Vidin Eyâleti’nde 5,50; Niş Eyâleti’nde 6,81; Silistre Eyâleti’nde ise 5,73’tür.

1859–1860 ve 1862 tarihli icmal nüfus defterleri, hem Kırım ve Kafkas muhacirleri hariç

bölgedeki hane ve nüfus miktarını göstermesi, hem de Tuna Vilâyeti’nin kurulmasından önceki son

toplu nüfus verilerini ihtiva etmesi bakımından önemlidir.

II. Tuna Bölgesinde İskân Edilen Kırım, Kafkas ve Sırbistan Muhacirleri (1855-1865)

Osmanlı Devleti, Kırım Savaşı’ndan 1865 yılına kadar, Kırım (1855–1862) ve

Kafkasya’dan (1859–1865) gelen büyük bir muhacir akınına sahne olmuştur. 1855–1856’da

yaşanan Tatar göçlerinden sonra,38 1859 Sonbaharında Kırım’dan ikinci göç dalgası başlamış ve

1860–1861’de Tatar ve Nogay göçleri kitlesel boyutlara ulaşmıştır. Keza, Çerkez göçleri de

münferit olarak Kırım Harbi akabinde başlamış ve 1859’dan sonra hızlanmıştır. Ancak, Rusya’nın

uyguladığı sürgün politikası sebebiyle özellikle 1863–1864’de büyük bir Çerkez (ve Adige, Abaza,

Çeçen vs.) muhâcereti yaşanmıştır. Ayrıca, 1862 ve 1865 yıllarında Sırbistan’dan ihraç edilen

Müslümanlar da Osmanlı topraklarına sığınmışlardır.

Takvim-i Vekâyi’ye göre 1272 senesinden 1280 senesine kadar (13.9.1855-17.6.1863)

Osmanlı Devleti’ne 311.333 muhacir gelmiştir. 1280’de (18.6.1863-5.6.1864) gelen muhacirlerin

sayısı 283.000’ü aşmıştır. 1281 senesinde (6.6.1864-26.5.1865) ise 87.000’den fazla muhacir

gelmiştir. Buna göre, salgın hastalıklar, açlık, soğuk, deniz kazaları vs. sebeplerle yaşamını

yitirenler hariç on yılda Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı Devleti’ne göç edenlerin sayısı

682.000’den fazladır.39 Yine Takvim-i Vekâyi’de aktarılan diğer bir habere göre (1863/1864) kış

37 Vidin Sancağı’ndan Rusya’ya göç ettirilen Bulgarların neredeyse tamamı kendilerine sunulan şartları beğenmedikleri

için 1862 yazında memleketlerine geri dönmüşlerdir. (Mahir Aydın, “Vidin Bulgarları’nın Rusya’ya Göç Ettirilmeleri”,

Türk Dünyası Araştırmaları, S. 53, Nisan 1988, s. 67-79). Ayrıca bkz. Mark Pinson, “From the Danube to the Crimea and

Back: The Bulgarian Migration of 1861-1862 in Recent Bulgarian Historiography”, Harvard Ukrainian Studies, Vol. 3/4,

Part 2, 1979-1980, pp. 662-674. 38 Geniş bilgi için bkz. Hakan Kırımlı, agm, s. 751-773. 39 Takvim-i Vekâyi, Defa 760, 27 Temmuz (1280), 5 Rebiülevvel 1281 (8 Ağustos 1864); Takvim-i Vekâyi, Defa 804, 3

Haziran (1281), 21 Muharrem 1282 (15 Haziran 1865); Abdullah Saydam, age, s. 91; Aynı yazar, agm, s. 680; Nedim

İpek, “Kafkaslar’daki Nüfus Hareketleri”, Türkiyat Mecmuası, C. 20, 1997, s. 291. Krş. Kemal H. Karpat, age, s. 111,

112; Nedim İpek, age, s. 4. Alan W. Fisher, 1856-1864 senelerinde Osmanlı Devleti’ne göç eden Kırım ve Kafkas

Müslümanlarının sayısının 700.000 ila 900.000 arasında olduğu görüşündedir. (Alan W. Fisher, “Emigration of Muslims

from the Russian Empire in the Years after the Crimean War”, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Vol. 35, No. 3,

1987, p. 364). Kırım ve Kafkas göçleri hakkında ayrıca bkz. Mark Pinson, “Russian Policy and the Emigration of the

Crimean Tatars to the Ottoman Empire, 1854-1862 (I-II)”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C. 1, 1972, s. 37-

56; C. 2-3, 1973-1974, s. 101-114; Aynı yazar, “Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean

War”, Études Balkaniques, Vol. 8, 1972, No.3, pp. 71-85; Alan W. Fisher, agm, s. 356-371; Brian Glyn Williams, “Hijra

and Forced Migration from Nineteenth-Century Russia to the Ottoman Empire. A Critical Analysis of the Great Crimean

Tatar Emigration of 1860-1861”, Cahiers du Monde russe, Vol. 41, No.1, Jan. - March 2000, pp. 79-108; Alexandre

Toumarkine, Entre Empire Ottoman Et État-Nation Turc: Les Immigres Musulmans Du Caucase Et Des Balkans Du

Milieu Du XIXe A Nos Jours, Thesis (doctoral), Universite de Paris IV, Sorbonne, 2000; Hakan Kırımlı, “Kırım’dan




mevsiminden 22 Temmuz 1864’e kadar Osmanlı Devleti’ne 258.067 Çerkez göç etmiştir.40 Kırım

ve Kafkas muhacirlerinin önemli bir bölümü Tuna Vilâyeti’nin kurulmasından önce Silistre, Vidin

ve Niş eyâletlerine yerleştirilmişlerdir.

Osmanlı kaynaklarına göre, 1861 yılı ortalarına kadar 142.852’si (34.344 hane) Tuna

sahillerinde olmak üzere, Rumeli’de toplam 157.562 muhacir (37.557 hane) iskân edilmiştir.41

1860’da yalnızca Vidin ve kazalarında 5.050 dolayında muhacir vardı.42 1861’de Vidin’e bağlı

Rahova’ya (Oryahovo) 2.500 hane Kırım muhaciri iskân edilmesi kararlaştırılmıştı. 13 Şubat

1862’ye kadar Rahova ve köylerine yerleştirilen Tatar ve Nogay muhacirlerin sayısı 1.997 haneye

ve kadın-erkek 7.556 kişiye ulaşmıştı.43 Muhacirlerin sevk ve iskânından sorumlu Nusret Bey

(sonradan Paşa), 1862 Mayıs’ına değin Rumeli’de 48.500 hane Tatar muhaciri yerleştirildiğini

rapor etmiştir.44 Kemal H. Karpat, Dobruca ve Bulgaristan’da iskân edilen Kırım muhacirlerinin

120.000 dolayında olduğunu belirtmektedir.45 Marc Pinson ise, Tuna Vilâyeti bölgesinde 150-

200.000 dolayında Tatar muhaciri iskân edildiğini aktarmaktadır.46 1862 yılına kadar gelen

muhacirlerin büyük bölümü Tatar ve Nogay olmakla birlikte, içlerinde Çerkezlerin de olduğunu,

hatta az sayıda Hıristiyan ve Musevi de bulunduğunu belirtmemiz gerekir.47 Nitekim ilk Çerkez

kafilesi 1859 Ağustos’unda Varna’ya ulaşmış ve sonraki birkaç haftada gelen Çerkezler Dobruca

taraflarında iskân edilmişlerdir.48

Tatar ve Nogay göçlerinin kesilmesinden sonra Çerkez muhacirleri gelmeye devam etti.

1863 Şubat’ında Vidin İdare Meclisi, bölgeye sevk edilecek 6.706 hane Çerkez muhacirin

ihtiyaçları için hazırlık yapmaya başladı.49 1864 Mayıs’ında Nusret Paşa, akvâm-ı Çerâkise’den

6.000 hanenin Niş Eyâleti’ne ve bir o kadarının da Vidin Eyâleti’ne sevk edilmesine karar verdi.50

Türkiye’ye Kırım Tatar Göçleri”, Uluslararası Göç Sempozyumu: Bildiriler: 8-11 Aralık 2005, Zeytinburnu Belediyesi,

İstanbul 2006, s. 147-152; James H. Meyer, “Immigration, Return, and the Politics of Citizenship: Russian Muslims in

the Ottoman Empire, 1860-1914”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 39, No. 1, Feb. 2007, pp. 15-32;

Mara Kozelsky, “Casualties of Conflict: Crimean Tatars during the Crimean War”, Slavic Review, Vol. 67, No. 4, Winter,

2008, pp. 866-891; Erdoğan Keleş, “Kırım Savaşı’ndan Sonra Gelen Muhacirlerin Menteşe Sancağı’nda İskânı”, Turkish

Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol.

4, No. 8, Fall 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.995, pp. 1166-1188;

Ferhat Berber, “19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler”, Karadeniz Araştırmaları, S. 31, Güz 2011, s.

17-49. 40 Takvim-i Vekâyi, Defa 772, 19 Teşrinievvel (1280), Selh-i Cemâziyelevvel 1281 (31 Ekim 1864). Takvim-i Vekâyi’de

Çerkez muhacirlerin geldikleri bölgeler ve sayıları da aktarılmıştır. Kemal H. Karpat, Rus basınına dayalı bir rapora göre

1864 kış ve ilkbaharında 257.058 Çerkez muhacirin göç ettiğini belirtmektedir. (age, s. 110); Oktay Kızılkaya - Tolga

Akay, “Kafkasya Muhacirlerinin Suriye Vilayetine İskânı ve Karşılaşılan Zorluklar”, Turkish Studies: International

Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 8, No. 2, Winter 2013,

www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4567, p. 140. 41 Mark Pinson, “Ottoman Colonization of the Crimean Tatars...”, s. 1047; Abdullah Saydam, age, s. 131. 42 Margarita Dobreva, “Circassian Colonization in the Danube Vilâyet and Social Integration (Preliminary Notes)”,

Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 33, Bahar 2013, s. 12. 43 NBKM, Or.Otd., Fond 32 (Oryahovo/Rahova), a.e. 464a, 1 Şubat 1277 (13 Şubat 1862). 44 Mark Pinson, “Ottoman Colonization of the Crimean Tatars...”, s. 1048. 45 Kemal H. Karpat, age, s. 265; Ali Eminov, “Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans”, Nationalities Papers, Vol.

28, No. 1, 2000, p. 132. 46 Marc Pinson, “Ottoman Colonization of the Circassians…”, p. 76; Aynı yazar, “Ottoman Colonization of the Crimean

Tatars...”, s. 1048. 47 Mark Pinson, “Ottoman Colonization of the Crimean Tatars...”, s. 1047. Kemal H. Karpat da muhacirler içinde Alman,

Romen ve Yahudilerin olduğunu belirtmektedir. (age, s. 266). 48 Margarita Dobreva, agm, s. 10. 49 Margarita Dobreva, agm, s. 12. 50 Takvim-i Vekâyi, Defa 752, 31 Mayıs (1280)/7 Muharrem 1281 (12 Haziran 1864); Nedim İpek, “Kafkaslar’daki

Nüfus…”, s. 301. Niş taraflarına sevk edilmek üzere yalnızca 26 Mayıs’ta gelen Çerkez muhacirlerin sayısı 2.500 idi.

[NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11885, 14 Mayıs 1280 (26 Mayıs 1864)]. 4 Haziran itibarıyla Niş’e gönderilmeyi

bekleyen muhacir adedi ise 5.000 idi. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11886, 23 Mayıs 1280 (4 Haziran 1864)].

686 Aşkın KOYUNCU



Bunlardan 1.900 hane Vidin’e bağlı Rahova’da iskân edilecekti.51 15 Haziran’da Sofya’ya sevk

edilmek üzere Lom’da bekletilen Çerkez muhacirlerin sayısı 6.000 idi.52 1864 Temmuz ayı

ortalarına kadar Varna ve Köstence’ye gelmiş olan ve sayıları 60.000’e ulaşan Çerkez muhacirleri,

Nusret Paşa tarafından Vidin, Niş, Sofya, Kosova, Vasovik, İştip ve Rohova (Rahovec/Orahovac)

taraflarına gönderilmişlerdi.53 Niş ve Kosova taraflarında iskân edilmek üzere sevk edilen 15.000

kadar Çerkez muhacir, Lom üzerinden Niş ve oradan Ürgüp ve Priştine’ye kadar Bulgarların

yardımlarıyla nakledilmişti.54 Bunların 3.000’den fazlası Niş, Şehirköy, Ürgüp ve İznebol’a

diğerleri ise Priştine ve Vasovik taraflarına yerleştirilmişti.55 Takvim-i Vekâyi’ye göre 1864

Temmuz ayı sonuna kadar Rumeli’de çeşitli yerlere gönderilen muhacirler 20.000 haneye ve

70.000 nüfusa ulaşmıştı. Bunlardan 5–6.000 hanesi Burgaz iskelesi üzerinden Edirne ve İslimye

taraflarına; keza bir o kadarı Varna iskelesine ihraç edilerek Şumnu ve Silistre üzerinden Vidin

Eyâleti’ne ve Köstence’ye çıkarılan 12.000 hane kadarı da Kosova, Vasovik ve İştip taraflarından

başlayarak Niş, Sofya ve Berkofça sancaklarına sırasıyla yerleştirilmişti. Ayrıca, Vidin Sancağı ile

Lofça’ya da (toplam) 7.500 hane yerleştirilmek üzere idi.56 Ağustos ayından itibaren gönderilecek

olan ve miktarı 10.000 hane ve 50.000 nüfus olabileceği tahmin edilen muhacirler ise Niğbolu,

Ziştovi, Rusçuk, Silistre ve Dobruca (Tulça mutasarrıflığı) ile Varna Sancağı’na iskân

edileceklerdi.57 Böylece, bölgeye yapılan Çerkez muhacir sevkıyatı tamamlanmış oluyordu.

Kırım muhacirleri daha çok Dobruca bölgesine –Tulça, Babadağ, Hırsova, Mecidiye,

Köstence, Silistre ve Varna’nın kuzeyine– ve ayrıca Vidin, Lofça ve Sofya taraflarına; Kafkas

muhacirleri ise Prizren, Üsküp, Niş, Vidin, Berkofça, Silistre (Rusçuk), Şumnu, Mecidiye ve Varna

sancaklarına bağlı kazalara ve kısmen de Tırnova ve Sofya sancaklarına iskân edilmişlerdir.58

Ayrıca, Edirne ve Selanik eyâletlerine bağlı kazalara da az miktarda Çerkez muhacir

gönderilmiştir. Osmanlı Devleti’nin bilhassa Çerkez muhacirleri Sırbistan hududunda Kosova ve

Niş taraflarından başlayıp Vidin’den Dobruca’ya kadar Tuna boyunca bir kordon hâlinde iskân

etmeye çalıştığı görülmektedir.

Midhat Paşa, Tuna Vilâyeti’nin kurulmasından önce Niş, Vidin ve Silistre eyâletlerinde

muhacirlerin iskânı meselesinin halledildiğini ve kadın-erkek toplam sayılarının 350.000’e

vardığını belirtmiştir.59 1 Nisan 1866 tarihli Tuna gazetesinde Dobruca tarafları ile Vidin ve

Rusçuk sancaklarında iskân edilen Tatar ve Nogay muhacirlerin sayısının 200.000’e yaklaştığı,

Çerkez muhacirlerin de 100.000 nüfusa ulaştığı aktarılmıştır.60 Fransa’nın Rusçuk konsolosu

Aubaret ise Osmanlı kaynaklarına dayalı olarak, Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti’nde –1874 yılı

51 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11887, 3 Muharrem 1281 (8 Haziran 1864). 52 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11890, 3 Haziran 1280 (15 Haziran 1864). 53 BOA, Sadâret Mektubî, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), No. 305/94, 10 Safer 1281 (14 Temmuz 1864);

Takvim-i Vekâyi, Defa 757, 6 Temmuz (1280)/13 Safer 1281 (18 Temmuz 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138; Nedim

İpek, “Kafkaslar’daki Nüfus…”, s. 301. 54 Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 187; Ömer

Karataş, “19. Yüzyılda Balkanlarda Kafkas Muhâcîrlerinin İskânı”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. XII, S. 2, Kış

2012, s. 367. 55 Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864). 56 Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138.

Niğbolu’da iskân edilecek Çerkezlerin evleri için gerekli kereste, Lofça’dan temin edilecekti. [NBKM, Or.Otd., Fond 26

(Vidin), a.e., 11892, 22 Muharrem 1281 (27 Haziran 1864)]. Ayrıca, geçici olarak barınmaları için 300 kadar çadıra

ihtiyaç vardı. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e., 11898, 9 Safer 1281 (14 Temmuz 1864)]. 57 BOA, A.MKT.MHM, No. 305/94, 10 Safer 1281 (14 Temmuz 1864); Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz

(1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138,139; Nedim İpek, “Kafkaslar’daki Nüfus…”, s.

301, 302; Ömer Karataş, agm, s. 367, 368. 58 Kemal H. Karpat, age, s. 112; Abdullah Saydam, age, s. 123-152; Ömer Karataş, agm, s. 354, 365. 59 Ali Haydar Midhat, age, s. 34. 60 Tuna, No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866); Slavka Draganova, age, s. 8.




başlarında– 110.000 Tatar ve 200.000 dolayında Çerkez muhacir bulunduğunu ifade etmiştir.61 M.

Hüdai Şentürk ve Ömer Turan, yalnızca Niş ve civarına 25.000 Çerkez iskân edildiğini

belirtmektedirler.62 Mark Pinson, 1865’e kadar Edirne Eyâleti’ne 6.000 hane, Silistre ve Vidin’e

13.000 hane, Niş ve Sofya’ya 12.000 hane; Ziştovi, Niğbolu, Rusçuk ve Dobruca’ya 10.000 hane

(ve Kosova ve Priştine’ye de 42.000 hane) Çerkez muhaciri iskân edildiğini ve dolayısıyla

Bulgaristan topraklarında 40.000’den fazla hanenin ve 250.000’e yakın bir nüfusun yerleştirildiğini

savunmaktadır. Ancak, Pinson’un toplam Çerkez nüfus tahmini abartılıdır. Pinson’un aktardığı

rakamlara göre Tuna Vilâyeti bölgesinde 35.000 hane dolayında Çerkez muhacir iskân edilmiştir.

Keza, Pinson, Journal de Constantinople’den naklen Vidin ve Niş eyâletlerine 1864 Temmuz’una

kadar 50.000 hane Tatar ve Çerkez muhaciri göç ettiğini aktarmakta ve ayrıca 1867’de 179.000

nüfuslu Dobruca’da 124.000 Tatar ve Çerkez göçmen olduğunu belirtmektedir.63 Kemal H. Karpat,

Tuna boyuna yerleştirilen Kırım ve Kafkas muhacirlerinin toplam sayısının 200–300.000 dolayında

olduğunu tahmin etmektedir.64 Nedim İpek ise 175.000’i Kafkas muhaciri olmak üzere Rumeli’de

iskân edilen muhacirlerin toplam sayısının 300.000’den fazla olduğu kanaatindedir.65 Bu verilerden

hareketle Tuna Vilâyeti’nin teşkilinde Niş Eyâleti’ne bağlı Üsküp ve Prizren sancakları dışarıda

bırakıldığı için İştip, Vasovik, Rohova ve Kosova taraflarında iskân edilenlerle Edirne Eyâleti’ne

bağlı İslimye Sancağı’na gönderilen Çerkez muhacirleri dikkate alınmaksızın Tuna Vilâyeti’nin

kurulduğu bölgede kadın-erkek 250–300.000 dolayında Kırım ve Kafkas muhaciri iskân edildiği

söylenebilir. Ancak, aşağıda görüleceği üzere Tuna Vilâyeti döneminde tutulan nüfus istatistikleri,

Kırım ve Kafkas muhacirleri konusunda ketumdur ve muhacirlerin net sayısını tespit etmek güçtür.

Diğer taraftan, Tuna bölgesi, Kırım ve Kafkas muhacirlerinin yanı sıra 1862 ve 1865’de

Sırbistan’dan çıkarılan Müslümanların bir kısmına da ev sahipliği yapmıştır. Ancak, bölgede iskân

edilen Sırbistan muhacirleri 3.000 kişi dolayındadır ve diğerlerine nispetle sayıları çok azdır.

Belgrad (1862), Semendire (1862) ve Fethülislam (Kladovo) (1865) muhacirlerinden 350’si

Şehirköy’de olmak üzere 2.000-2100’ü Niş ve 1.000 kadarı da Vidin taraflarında iskân

edilmişlerdir.66

Muhacirlerin bölgede iskânı oldukça sıkıntılı geçmiştir. Osmanlı Devleti tarafından

muhacirlerin iskân ve adaptasyon sürecini kolaylaştırmak için daha 1856’da, iskân tarihinden

geçerli olmak üzere muhacirlere ücretsiz emlâk ve arazi verilip, ziraat için gerekli çift hayvanı ve

tohum desteği sağlandıktan sonra, ekonomik açıdan güçlenmelerine kadar, on sene müddetle, aşar-

ı şer’iyye ve tekâlif-i saire muafiyeti tanındı. Ayrıca, yirmi beş sene kura-i şer’iyyeden istisna

tutulmaları hakkı verildi.67 Kırım’dan gelen muhacirlerin sayısının artması sebebiyle 1860’da

muhacirlere yine on sene aşar-ı şer’iyye ve tekâlif-i saire muafiyeti verildi, ancak, askerlik

61 Engin Deniz Tanır, agt, s. 52, 78. 62 M. Hüdai Şentürk, age, s. 166; Ömer Turan, age, s. 32. 63 Marc Pinson, “Ottoman Colonization of the Circassians...”, s. 75, 76; Aynı yazar, “Ottoman Colonization of the

Crimean Tatars...”, s. 1048. Ayrıca bkz. Kemal H. Karpat, age, s. 108-112, 264-269. 64 Kemal H. Karpat, age, s. 91. 65 Nedim İpek, age, s. 4. 66 Niş ve Vidin taraflarına yerleştirilen Belgrad, Semendire ve Fethülislam muhacirleri dışında 300’ü Belgradlı olmak

üzere Uziçe, Sokol ve Böğürdelen’den toplam 7.000 dolayında Müslüman nüfus, Bosna’ya iskân edilmiştir. [Hatice

Oruç, “Sırbistan’dan Vidin’e Müslüman Göçleri (1862-1865)”, Kültürlerarası Kavşakta Bulgaristan ve Türkiye:

Uluslararası Dil, Tarih ve Edebiyat Sempozyumu-II, Bildiri Kitabı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2013, s. 108-

113; Ayşe Özkan, “Kanlıca Konferansı Sonrasında Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmaları ve Osmanlı Devleti’nin

Sırbistan’dan Çekilişi (1862-1867)”, Akademik Bakış, C. 5, S. 9, Kış 2011, s. 125-132]. 67 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865) ve lef 2, 14

Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); Abdullah Saydam, age, s. 119, 167; Aynı yazar, agm, s. 682; Hakan

Kırımlı, agm, s. 762; krş. Kemal H. Karpat, age, s. 268.

688 Aşkın KOYUNCU



muafiyeti yirmi seneye düşürüldü.68 1863-1864’deki yoğun Çerkez göçleri üzerine muhacirlerin

vergi muafiyetleri yeniden düzenlendi. Buna göre, muhacirlere verilen hane ve arazinin vergiden

muafiyetinin devam etmesine karşılık, levâzım-ı iskâniye ve ziraîyeleri kesb-i istikrar etmiş olan ve

iskân tarihinden itibaren üç sene ve daha fazla süre geçen muhacirlerden muafiyet sürelerinin

bitimine kadar muhacir aşarı ve ağnam vergisi alınması kararlaştırıldı (1 Haziran 1864).69 Muhacir

aşarından aynî olarak alınacak ürün ve elde edilecek gelir, yine muhacirlerin masraflarına (nân-ı

aziz ve tohumluk verilmesi; iskân-iaşe masrafı; hasta, sakat, yaşlı ve kimsesiz muhacirlere tayinat

ve yevmiye verilmesi; hastane, okul, cami inşası vs.) sarf edilecekti.70 Böylece, tespit edebildiğimiz

kadarıyla Varna ve Vidin taraflarında iskân edilmiş olan Kırım muhacirlerinden iskân tarihlerine

göre 1281 ve 1282 (1865 ve 1866) senelerinden itibaren öşür ve ağnam vergisi tahsil edilmeye

başlanmıştır.71 Keza, iskân tarihinden itibaren üç yıl geçen Çerkezlerden de Anadolu’da 1865 Mart,

Rumeli’de ise 1866 Mart ayından itibaren muhacir aşarı ve ağnam vergisi alınmaya başlanmıştır.72

Öte yandan, on yıllık vergi muafiyeti süresi dolan muhacirlerden “ahali-i kadîme misillû” hal ve

kudretlerine göre bütün vergiler tahsil edilmeye başlanmış ve toplanan vergiler doğrudan hazineye

aktarılmıştır.73 Kırım ve Kafkas muhacirlerine sağlanan kolaylıklar Sırbistan muhacirlerine de

tanınmış ve hicret tarihlerinden geçerli olmak üzere on sene müddetle aşar ve vergiden ve yirmi beş

sene kura-i şer’iyyeden muaf tutulmalarına karar verilmiştir. Ayrıca, fakirlikleri dolayısıyla 1871

Ağustos’undan itibaren vergi muafiyetleri on yıl daha uzatılmıştır.74 Muhacirlere verilen

muafiyetler, 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde muhacir köylerinin tespiti ve Tahrir-i Cedid

cetvellerindeki sayılarının tahlili bakımından mühimdir.

III. Tuna Vilâyeti’nde Emlâk ve Nüfus Tahrirleri (1865-1874)

1846/1847’de yapılan tahrirden Tuna Vilâyeti’nin kurulmasına kadar bölgede umumî nüfus

tahriri olmadığı gibi, doğum ve vefat vukuatının da sağlıklı bir şekilde yürütülememesinden dolayı,

68 BOA, A.MKT.MHM, No.185/45, 27 Zilkade 1276 (16 Haziran 1860); No. 188/90, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz

1860); No. 188/92, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); No. 188/93, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); No.

188/95, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); Ferhat Berber, agm, s. 30; Erdoğan Keleş, agm, s. 1170. 69 BOA, İ.MMS, No. 28/1220, 26 Zilhicce 1280 (2 Haziran 1864); BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 2, 14

Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); Tuna, No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866); BOA,

Cevdet-Maliye (C.ML), No. 41/1868, 2 Rebiülâhir 1289 (9 Haziran 1872); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad/İstanbul),

a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Teşrinisâni 1294 (18 Kasım 1878) ve list 2, 3 Şubat 1294 (15 Şubat 1879). 70 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865) ve lef 2, 14

Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11943, list 5, 6 (tt. 1866);

NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11948, list 4, 15 Zilkade 1282/19 Mart 1282 (31 Mart 1866); NBKM, Or.Otd.,

Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemâziyelâhir 1290 (5 Ağustos 1873); NBKM, Or.Otd., Fond 26(Vidin), a.e. 12077, 8

Şaban 1291/7 Eylül 1290 (19 Eylül 1874); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12087, 25 Muharrem 1292/19 Şubat

1290 (5 Mart 1875); NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan

1871); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad), a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Teşrinisâni 1294 (18 Kasım 1878). 71 NBKM, Or.Otd., Fond 20 (Varna), a.e. 20/395 (“Kozluca nahiyesiyle kurâlarında meskun Kırım ve Çerkez

muhacirlerinin hin-i sevkleri ve hane ve nüfusuyla fevt ve tevellüdlerinin defteridir.”) (tarihsiz); NBKM, Or.Otd., Fond

26 (Vidin), a.e. 11943, list 5, 6 (tt. 1866). 72 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 2, 14 Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); NBKM, Or.Otd.,

Fond 26 (Vidin), a.e. 11948, list 4, 15 Zilkade 1282/19 Mart 1282 (31 Mart 1866); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad),

a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Teşrinisâni 1294 (18 Kasım 1878) ve list 2, 3 Şubat 1294 (15 Şubat 1879); Tuna,

No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866). Tuna gazetesinde vilâyette iskân edilmiş olan Çerkezlerin

muhacir masraflarına sarf edilmek üzere kendi rızalarıyla aşar vermek istedikleri belirtilmiştir. 73 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865); BOA, İrâde - Meclis-i

Vâlâ (İ.MVL), No. 564/25360, lef 1, 26 Receb 1283/22 Teşrinisâni 1282 (4 Aralık 1866), irâde: 3 Şaban 1283 (11 Aralık

1866); NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871);

NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 40a, no. 301, 16 Rebiülevvel 1288 (5 Haziran 1871); NBKM,

Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemaziyelâhir 1290 (5 Ağustos 1873). 74 BOA, İrâde - Şûrâ-yı Devlet (İ.ŞD), No. 21/917, 5 Cemaziyelâhir 1288 (22 Ağustos 1871); BOA, Cevdet-Dâhiliye

(C.DH), No. 218/10893; 29 Şaban 1288 (13 Kasım 1871); BOA, A.MKT.MHM, No. 465/35, 5 Şaban 1290 (28 Eylül

1873).




defterlerde kayıtlı nüfusla reel nüfus arasında büyük bir farklılık ortaya çıkmıştır. Bu durum, kura

ile asker alımında ve vergi meselelerinde karışıklığa yol açtığı için Tuna Vilâyeti’nin

kurulmasından sonra idarî, malî, sosyal ve askerî reformların yanı sıra vilâyet genelinde emlâk ve

nüfus tahriri yapılmasını öncelikli bir konu hale getirmiştir.75 Ayrıca, 1865 yılı ortalarında Tuna

Vilâyeti’nin yanı sıra yeni vilâyet usûlünün tatbikine başlanan Bosna ve Suriye vilâyetleri ile Halep

ve Adana eyâletlerinde ve Maraş Sancağı’nda emlâk tahriri yapılmasına karar verilmiştir.76 Tuna

Vilâyeti’nde de nüfus sayımı bu suretle başlamıştır.

Osmanlı nüfus literatüründe Tuna Vilâyeti’nde Midhat Paşa öncülüğünde girişilen

reformlara paralel olarak başlatılan ve din ve mezhep esasına dayalı biçimde yapılan nüfus sayımı,

kadın nüfusun sayılmamasına rağmen yaş, meslek, gelir, medenî durum, sahip olunan

gayrimenkuller vs. ayrıntıları içermesi bakımından Osmanlı nüfus sayımları içinde en kapsamlısı

olarak değerlendirilmekte ve sayımın 1866–1873 yılları arasında yapıldığı kaydedilmektedir.77

Ancak, öncelikle bu sayımın 1865’de başlayıp 1874 yılına kadar devam ettiğini ve Ubicini’nin

1844 sayımında İstanbul için verdiği kadın nüfus sayısı bir kenara bırakılırsa, Osmanlı Devleti’nde

kadınların ilk defa Tuna Vilâyeti’ne bağlı şehir ve kasabalarda 1865’den itibaren sayılmaya

başlandığını belirtmemiz gerekir.78 Ayrıca, söz konusu nüfus sayımının Osmanlı Devleti’nde

uygulanmaya başlanan vergi reformu ve Tahrir-i Emlâk Nezâreti’nden bağımsız düşünülmemesi

gerektiği kanaatindeyiz.

1865 Haziran’ında Tuna Vilâyeti’ne bağlı sancaklarda emlâk sayımı için Babıâli’den

tahrir-i emlâk müfettişi Abdullah Efendi başkanlığında bir komisyon görevlendirildi ve tahrir

komisyonu 1865 yılı Temmuz ayı başında Rusçuk’ta çalışmalarına başladı.79 Tahrir-i emlâk

komisyonunun vazifeleri arasında emlâk ve temettuat sayımının ve bedel-i askerînin tespitinin yanı

sıra nüfus sayımı da yer alıyordu.80 Ancak, Tuna Vilâyeti’nde komisyon tarafından emlâk ve nüfus

tahririne başlandığı sırada, Osmanlı Devleti genelinde umumî bir nüfus sayımı yapılması ve

75 Tuna Vilâyeti İdare Meclisi’nin 20 Mayıs 1866 tarihli mazbatasında 1262 (1846) senesinde yapılan umumî tahrirden

sonra yirmi yıldır bölgede sayım yapılmadığı ifade edilmiştir. [BOA, Meclis-i Vâlâ (MVL), No. 1073/9, lef 2, 5

Muharrem 1283/8 Mayıs 1282 (20 Mayıs 1866)]. Midhat Paşa’nın bir tezkeresi ile 1285 ve 1286 Tuna Vilâyeti

Salnâmeleri’nde ise son umumî nüfus tahririnin 1263’de (1847) yapıldığı belirtilmektedir. [BOA, MVL, No. 1074/68, 13

Receb 1284/28 Teşrinievvel 1283 (9 Kasım 1867); Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, Tuna Vilâyeti Matbaası,

Rusçuk 1285, s. 101; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, Tuna Vilâyeti Matbaası, Rusçuk 1286, s. 101].

Nitekim 1845 Ekim’inde Vidin ve kazalarında (Belgradçık, Lom, Rahova, İvraca ve Plevne) nüfus tahriri için Osman

(Nuri) Ağa memur tayin edilmiş ve 1846’da Vidin’de umumi bir nüfus sayımı yapılmıştır. [NBKM, Or.Otd., Fond 26

(Vidin), a.e., 3394, 3395, 5 Safer 1263 (23 Ocak 1847)]. Ancak, 1846/1847’deki bu sayımın sonuçları şu an için

meçhuldür. 76 BOA, A.MKT.MHM, No. 335/33, 23 Muharrem 1282 (18 Haziran 1865); BOA, İ.MVL, No. 534/23982, lef, 1-3, 24

Muharrem-14 Safer 1282 (19 Haziran-9 Temmuz 1865) 77 Kemal H. Karpat, age, s. 63; Aynı yazar, “Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893”,

International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, p. 245; Cem Behar, agm, s. 69; Adnan Çimen,

agm, s. 197; Musa Şaşmaz, agm, s. 292. 78 Osmanlı nüfus literatüründe kadınların ilk defa 1881/1882’den itibaren sayılmaya başlandıkları kanaati yaygındır.

(Kemal H. Karpat, age, s. 68; Nuri Akbayar, agm, s. 1241; Musa Şaşmaz, agm, s. 297; Adnan Çimen, agm, s. 197; Servet

Mutlu, “Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution”, Nüfusbilim Dergisi, C. 25, 2003, s. 6). Hasan Yüksel,

1870 tarihli Divriği nüfus defterlerine dayalı olarak Osmanlı Devleti’nde modern anlamda ilk nüfus sayımının 1870’lere

kadar gittiğini ileri sürmüş ve bu sayımda kadınların da defterlere kaydedildiğini tespit etmiştir. [Hasan Yüksel,

“Osmanlı’da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği’nin Demografik Yapısı”, Nüfusbilim Dergisi,

C. 28-29, 2006-07, s. 74-77]. Osmanlı İdaresinde Kıbrıs adlı eserde ise (s. 96) kadınların ilk defa 1844 sayımında

kaydedildikleri belirtilmektedir. Ancak, bu sayıma ait kayıtlar henüz gün yüzüne çıkmamıştır. 79 Tuna, No. 18, 18 Safer 1282/30 Haziran 1281 (13 Temmuz 1865); Tuna, No. 22, 17 Rebiülevvel 1282/28 Temmuz

1281 (10 Ağustos 1865); Tuna, No. 24, 2 Rebiülâhir 1282/11 Ağustos 1281 (23 Ağustos 1865); Tuna, No. 40, 25 Receb

1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865); BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15

Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2 Rebiülevvel 1282 (26 Temmuz 1865). 80 BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2 Rebiülevvel 1282 (26 Temmuz 1865), lef 5, 9 Ramazan 1282 (26 Ocak 1866).

690 Aşkın KOYUNCU



sayımlar sonucunda erkek ve kadın bütün Osmanlı tebaasına “tezkere-i Osmaniye” verilmesi

meselesi gündemdeki yerini koruyordu. Bu amaçla 5.000.000’u Tuna Vilâyeti’ne gönderilmek

üzere, toplam 20.000.000 nüfus tezkeresinin basımı, 1.250.000 kuruş karşılığında Boyacıoğlu

Agop’a (Agop Boyacıyan) ihale edilmişti.81 Midhat Paşa’nın, Tuna Vilâyeti için lüzumu tahmin

edilen 5.000.000 tezkere-i Osmaniye’nin yüzde on daha ucuz maliyetle vilâyet matbaasında

basılabileceği yönündeki teklifi, Meclis-i Vâlâ tarafından uygun görüldü ise de daha sonra bunun

Agop Efendi ile yapılan mukaveleye aykırı olduğu anlaşıldı.82 Öte yandan, planlanan umumî nüfus

sayımının askerî daireler itibarıyla ve Seraskerlik tarafından gönderilecek memurlar vasıtasıyla

yürütülecek olmasından dolayı,83 Midhat Paşa, vilâyette göreve başlayan tahrir-i emlâk komisyonu

tarafından yalnızca emlâk ve temettuat sayımı yapılması ve mükerreren kayıt yapılmaması için

nüfusun Seraskerlikten gönderilecek memurlar tarafından yazılması talebiyle 17 Temmuz 1865’de

Babıâli’ye başvurarak ilgili memurların bir an önce gönderilmesini istedi.84 Meclis-i Vâlâ, vilâyetin

talebine olumlu yaklaştı ise de Seraskerlik makamı ile yapılan yazışmalarda nüfus defterlerinin

karışık ve düzensiz olması sebebiyle kura işleminin sıhhatli yürütülemediği; kura işinin

aciliyetinden ve emlâk tahririnin uzun zaman alacak olmasından dolayı nüfusun redif zabitleri ve

kâtipler tarafından sayılmasının yerinde olacağı; ayrıca nüfus-ı mektûmeye (gizli nüfus) mahal

vermemek için nüfusun mükerreren yazılmasının yararlı olacağı gibi mülahazalarla tahrir-i emlâk

memurlarının talimatları gereği nüfus tahririne devam etmelerine karar verildi.85 1866’da Tuna

Vilâyeti’nin yanı sıra Bosna, Suriye86 ve Irak’ta87 emlâk ve nüfus tahririne başlandı. Diğer taraftan,

sayımlar sonucunda tebaaya verilmesi düşünülen nüfus tezkerelerinin önemli bir kısmı basıldı88 ise

de ülke genelinde umumî sayım yapılamadığı için 1867’de bu uygulamadan vazgeçildi.89

Midhat Paşa’ya göre “tahrir-i nüfus maddesi vilâyetçe ehemm ve elzem olan işlerin birisi

ve belki birincisi” idi.90 Bu sebeple Babıâli ile yapılan ve altı ay süren yazışmalardan bağımsız

olarak emlâk komisyonu derhal işe koyuldu. Öncelikle Rusçuk Sancağı’na bağlı kaza ve kasaba

merkezlerinde emlâkin yanı sıra erkek ve kadın nüfusun sayılmasına karar verildi. Tahrir

memurları, nefs-i Rusçuk’da sokakların isimlerini tayin etme, hane ve dükkânları numaralandırma

ve kadın ve erkek nüfusun sayımını bir aylık çalışma sonunda 1865 Ağustos ortalarında bitirdi.91

Ardından diğer kazaların sayımına geçildi ve emlâk ve nüfus tahriri tamamlandıkça sonuçlar Tuna

81 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7

Rebiülâhir 1282 (28 Ağustos 1865); Ayrıca bkz. Kemal H. Karpat, age, s. 63; Aynı yazar, “Ottoman Population

Records...”, s. 245. 82 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7

Rebiülâhir 1282 (28 Ağustos 1865); BOA, C.DH, No. 255/12711, 21 Şaban 1282 (8 Ocak 1866); BOA, MVL, No.

1072/72, lef 6, 21 Şaban 1282 (8 Ocak 1866). 83 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2

Rebiülevvel 1282 (26 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7 Rebiülâhir 1282 (28 Ağustos 1865). 84 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865). 85 BOA, MVL, No. 1072/10, lef 2, 22 Receb 1282 (25 Aralık 1865); BOA, MVL, No. 1072/72, lef 1-6, 22 Şaban 1282 (9

Ocak 1866); BOA, MVL, No. 1072/78, 13 Ramazan 1282 (30 Ocak 1866). 86 Tahrir Nezareti’nden gönderilen bir komisyon tarafından 1866’da Suriye Vilâyeti’nde emlâk ve nüfus sayımına

başlanmış ve Tuna Vilâyeti’nde olduğu gibi şehir merkezlerinde kadın nüfus da sayılmıştır. Bu sayımda, Şam’da 78

mahallede mevcut 14.700 hanede 70.542 (33.553 erkek-36.989 kadın) Müslüman, 13.654 (6.742 erkek-6.912 kadın)

Gayrimüslim ve 40.295 erkek ve 43.901 kadın olmak üzere 84.196 nüfus tespit edilmiştir. [Tuna, No.91, 16 Rebiülevvel

1283/17 Temmuz 1282 (29 Temmuz 1866)]. 87 Kemal H. Karpat, age, s. 63; Aynı yazar, “Ottoman Population Records...”, s. 245. 88 BOA, MVL, No. 1072/78, 12 Ramazan 1282/16 Kânunusâni 1281 (28 Ocak 1866); BOA, MVL, No. 1033/64, 25

Şevval 1282 (13 Mart 1866); BOA, MVL, No. 1034/8, 29 Rebiülevvel 1283 (11 Ağustos 1866). 89 BOA, MVL, No. 879/67, 7 Cemâziyelâhir 1284 (6 Ekim 1867). 90 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 6, 21 Şaban 1282 (8 Ocak 1866). 91 Tuna, No. 18, 18 Safer 1282/30 Haziran 1281 (13 Temmuz 1865); Tuna, No. 22, 17 Rebiülevvel 1282/28 Temmuz

1281 (10 Ağustos 1865); Tuna, No. 24, 2 Rebiülâhir 1282/11 Ağustos 1281 (23 Ağustos 1865); Tuna, No. 40, 25 Receb

1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865).




gazetesinde peyderpey neşredildi. Rusçuk Sancağı’ndaki kaza merkezlerinde tahrir işlemi dört ayda

tamamlandı ve sayım sonuçları icmal olarak 13 Aralık 1865’de Tuna gazetesinde yayınlandı.92

Tablo 4. Rusçuk Sancağı’na bağlı şehirlerin kadın ve erkek nüfusu (1865)

Kaza/Nahiye Müslüman Bulgar Ermeni Yahudi Kıpti Toplam

Rusçuk93 10.765 7.676 778 956 469 20.644

Ziştovi94 4.554 6.745 - - 616 11.915

Silistre95 4.667 2.263 267 193 156 7.546

Cuma-i Atik96 5.976 3.230 - 1 231 9.438

Niğbolu97 4.954 302 - 134 190 5.580

Hezargrad98 6.678 2.567 - 99 379 9.723

Plevne99 6.974 7.207 - 318 797 15.296

Tutrakan100 1.994 2.624 - - 69 4.687

Şumnu101 10.076 8.108 976 424 230 19.814

Yenipazar (N)102 1.115 517 - - 85 1.717

Toplam 57.753 41.239 2.021 2.125 3.222 106.360

Tablo 5. Rusçuk Sancağı’na tabi şehirlerde milletlere göre erkek ve kadın nüfus (1865)103 Kaza/

Nahiye

Millet-i

İslam

Millet-i

Bulgar

Millet-i

Ermeni

Millet-i

Yahudi

Kıbtiyân-ı

Müslim

Kıbtiyân-ı

Gayrimüslim

Toplam

E K E K E K E K E K E K E K

Rusçuk 5355 5410 3885 3791 378 400 487 469 128 129 105 107 10338 10306

Hezargrad 3400 3278 1380 1187 - - 57 42 99 110 90 80 5026 4697

Şumnu 5175 4901 4062 4046 481 495 223 201 119 111 - - 10060 9754

Plevne 3513 3461 3684 3523 - - 187 131 247 232 162 156 7793 7503

Silistre 2351 2316 1133 1130 132 135 87 106 84 72 - - 3787 3759

Niğbolu 2550 2404 148 154 - - 58 76 99 91 - - 2855 2725

Ziştovi 2295 2259 3463 3282 - - - - 159 158 146 153 6063 5852

Cuma-i

Atik

3026 2950 1671 1559 - - 1 - 83 84 31 33 4812 4626

Tutrakan 1018 976 1383 1241 - - - - 21 24 15 9 2437 2250

Yenipazar (N)

568 547 265 252 - - - - 48 37 - - 881 836

Toplam 29251 28502 21074 20165 991 1030 1100 1025 1087 1048 549 538 54052 52308

Genel

Toplam

57753 41239 2021 2125 2135 1087 106360

92 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865). 93 Tuna, No. 24, 2 Rebiülâhir 1282/11 Ağustos 1281 (23 Ağustos 1865). 94 Tuna, No. 33, 5 Cemâziyelâhir 1282/13 Teşrinievvel 1281 (25 Ekim 1865). 95 Tuna, No. 34, 12 Cemâziyelâhir 1282/20 Teşrinievvel 1281 (1 Kasım 1865). 96 Tuna, No. 36, 26 Cemâziyelâhir 1282/3 Teşrinisâni 1281 (15 Kasım 1865). Kıpti nüfus sehven 331 yazılmıştır. Gerek

bu sayıda verilen toplam nüfus, gerekse Tuna gazetesinin 40. sayısında yayınlanan nüfus cetvelinden bu sayının 231

olması gerektiği anlaşılmaktadır. 97 Tuna, No. 37, 4 Receb 1282/10 Teşrinisâni 1281 (22 Kasım 1865). 98 Aynı yer. 99 Tuna, No. 37, 4 Receb 1282/10 Teşrinisâni 1281 (22 Kasım 1865). Bulgar nüfus sehven 7.107 yazılmıştır. Ancak,

Tuna gazetesinin 40. sayısında yayınlanan cetvelden bu sayının 7.207 olması gerektiği anlaşılmaktadır. [Tuna, No. 40, 25

Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865)]. 100 Tuna, No. 38, 11 Receb 1282/17 Teşrinisâni 1281 (29 Kasım 1865). 101 Tuna, No. 39, 18 Receb 1282/24 Teşrinisâni 1281 (6 Aralık 1865). 102 Aynı yer. 103 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865). Gazetedeki cetvelde Şumnu’da kadın nüfus

toplamı sehven 9.757; Niğbolu’da ise erkek nüfus toplamı sehven 2.850 yazılmıştır.

692 Aşkın KOYUNCU



Tablo 6. Rusçuk Sancağı’na bağlı şehirlerde hane, nüfus oranları ve hane ortalamaları (1865)104

Kaza/

Nahiye

Hane Müslüman Gayrimüslim Toplam

Nüfus

Hane

ort. Nüfus Yüzde Nüfus Yüzde

Rusçuk 4.306 11.022 53,39 9.622 46,61 20.644 4,79

Hezargrad 1.814 6.887 70,83 2.836 29,17 9.723 5,36

Şumnu105 4.152 10.306 52,01 9.508 47,99 19.814 4,77

Plevne 2.668 7.453 48,73 7.843 51,27 15.296 4,72

Silistre 1.522 4.823 63,91 2.723 36,09 7.546 4,96

Niğbolu 1.009 5.144 92,19 436 7,81 5.580 5,53

Ziştovi 2.327 4.871 40,88 7.044 59,12 11.915 5,12

Cuma-i Atik 1.859 6.143 65,09 3.295 34,91 9.438 5,08

Tutrakan 1.108 2.039 43,50 2.648 56,50 4.687 4,23

Yenipazar (N) 322 1.200 69,89 517 30,11 1.717 5,33

Toplam 21.087 59.888 56,31 46.472 43,69 106.360 5,04

Tuna gazetesinde yayınlanan cetvellerde Müslüman nüfus, etnik ayrım yapılmaksızın

Müslüman veya Millet-i İslam şeklinde gösterilirken; Gayrimüslimler Bulgar, Ermeni ve Yahudi

şeklinde yazılmışlar; Kıptiler de ayrıca kaydedilmişlerdir. Müslüman nüfusa şehirlerde iskân edilen

muhacirlerin dâhil olup olmadığına dair herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Ancak, Müslüman

nüfusun %90’ından fazlasının Türklerden oluştuğu söylenebilir. Tablo 4’e göre Rusçuk Sancağı’na

bağlı şehirlerde Müslüman (Türk vd.) nüfus oranı %54,3, Bulgar nüfus oranı %38,77, Ermeni nüfus

oranı %1,9, Yahudi nüfus oranı %2, Kıpti nüfus oranı ise %3,03’tür. Kıptiler hariç Rusçuk

(%52,15), Silistre (%61,85), Cuma-i Atik (%63,32), Niğbolu (%88,78), Hezargrad (%68,68),

Şumnu (50,85) ve Yenipazar’da (%64,94) Müslümanlar; Ziştovi (%56,61) ve Tutrakan’da

(%55,99) ise Bulgar nüfus çoğunluktadır. Yine Tablo 4’e göre Kıptiler hariç Plevne’de Müslüman

(%45,6) ve Bulgar (%47,1) nüfus birbirine çok yakındır. Tablo 5’e göre Rusçuk Sancağı’ndaki

Kıptilerin 2/3’ü Müslüman’dır. Tablo 6’ya göre Kıptilerle birlikte Rusçuk Sancağı’na bağlı şehir ve

kasabalarda Müslim-Gayrimüslim oranı %56,31’e %43,69’dur. Müslüman nüfusun sayıca en fazla

olduğu şehirler Rusçuk, Şumnu, Plevne ve Hezargrad; en yoğun olduğu şehirler ise Niğbolu,

Hezargrad, Cuma-i Atik ve Silistre’dir. Tablo 5’deki verilere göre Rusçuk Sancağı’na bağlı

şehirlerde erkek ve kadın nüfus ortalaması %50,82’ye %49,18’dir. Bir başka ifade ile her 1.000

erkeğe karşılık, 968 kadın nüfus mevcuttur. Şehirli nüfus içinde hane başı nüfus ortalaması ise

5,04’tür.

Rusçuk Sancağı’ndan sonra Tırnova Sancağı’na bağlı şehir ve kasaba merkezlerinde emlâk

ve nüfus tahririne başlanmış ve 1865 sonlarında Tırnova’da 3.070 hanede 4.414 Müslüman

(%34,3), 8.241 Bulgar (%64) ve 219 (%1,7) Kıpti olmak üzere toplam 12.874 (erkek ve kadın)

nüfus kaydedilmiştir.106 Bu verilere göre Tırnova’da hane başı nüfus ortalaması 4,2’dir. 1866 yılı

başlarında yapılan sayımlar esnasında Servi’de 7.690 (3.962 erkek–3.728 kadın), Lofça’da 9.843

(5.043 erkek–4.800 kadın), Gabrova’da 6.349 (3.307 erkek–3.042 kadın) ve Osman Pazarı’nda

104 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865); Nikolaĭ Todorov, age, s. 360. 105 1844–1845 Temettuat defterine göre Şumnu’da 2.737 hane (1.625 Müslüman, 1.112 Gayrimüslim) mevcuttu. [Osman

Köksal, “XIX. Yüzyıl Ortalarında Şumnu’daki Gayrimüslim Sekenenin Demografik, Sosyo-Ekonomik Görünümü”,

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S. 2, 2005, s. 191,192]. Buna göre, Şumnu’da hane

sayısı, şehrin ordugâh ve ticaret merkezi olmasının yanı sıra muhtemelen Kırım ve Kafkas göçlerinin de etkisiyle yirmi

yılda 1.415 hane artmıştır. 106 Tuna, No. 43, 16 Şaban 1282/22 Kânunuevvel 1281 (3 Ocak 1866).




4.762 (2.432 erkek–2.330 kadın) nüfus tespit edilmiştir.107 Tırnova hariç diğer kazalarda erkek–

kadın oranı %51,47-%48,53’tür ve her 1.000 erkek nüfusa karşılık, 942 kadın nüfus vardır.

Sofya Sancağı’na bağlı kazalarda ise yeni usûlde emlâk ve nüfus tahriri 1866 yılının ikinci

yarısında başlamış108 ve 1867 senesi başlarında bitirilmiştir.109 Ancak, sadece Samakov, Orhaniye

ve nefs-i Sofya’ya ait bilgiler Tuna gazetesinde neşredilmiştir. Buna göre, Samakov’da 2.200

hanede 3.043 Müslüman (1.468 erkek–1.575 kadın), 7.516 Hıristiyan (3.689 erkek–3.827 kadın), 4

Ermeni (1 erkek–3 kadın), 587 Yahudi (277 erkek–310 kadın), 336 Müslüman Kıpti (168 erkek–

168 kadın), 85 Gayrimüslim Kıpti (53 erkek–32 kadın) ve 68 yabancı olmak üzere toplam 11.639

(5.724 erkek–5.915 kadın) nüfus tespit edilmiştir.110 Tuna gazetesinde hane sayısı ile Müslim,

Gayrimüslim ve Kıpti adedi belirtilmeksizin Orhaniye’de 2.224 (1.104 erkek ve 1.120 kadın) nüfus

olduğu aktarılmıştır.111 Sofya istatistik cetveline göre ise Sofya’da 2.874 hanede 6.139 Müslüman

(3.009 erkek–3.130 kadın), 5.580 Hıristiyan (2.700 erkek–2.880 kadın), 15 Ermeni (8 erkek–7

kadın), 2.590 Yahudi (1.328 erkek–1.262 kadın), 509 Müslüman Kıpti (248 erkek–261 kadın) ve

62 Gayrimüslim Kıpti (35 erkek–27 kadın) olmak üzere toplam 14.895 kişi (7.328 erkek–7.567

kadın) kaydedilmiştir.112 Samakov’da Hıristiyan (%65,6), Sofya’da ise Müslüman nüfus (%41,21 –

Müslüman Kıptilerle birlikte %44,6) en kalabalık unsurdur. Burada Hıristiyan tabirinin (Ortodoks)

Bulgarları ifade ettiği açıktır. Sofya ve Samakov’daki Yahudi nüfus oranı (sırasıyla %17,4-%5,04)

dikkat çekicidir. Sofya, aynı zamanda Bulgaristan’da Osmanlı döneminde Yahudi nüfusun en fazla

olduğu şehirdir.113 Hane başına düşen nüfus ortalaması Sofya’da 5,2; Samakov’da ise 5,3’tür.

Ayrıca, Sofya, Samakov ve Orhaniye’de kadın nüfus sayısı, erkek nüfustan daha fazladır ve her

1.000 erkek nüfusa karşı 1.037 kadın nüfus (%49,09 erkek–%50,91 kadın) mevcuttur. Rusçuk,

Tırnova ve Sofya sancaklarına bağlı şehir ve kasabalarda erkek–kadın oranı %50,62’ye %49,38’dir

ve her 1.000 erkek nüfusa 975 kadın nüfus düşmektedir.114

Varna115 ve Tulça sancaklarına bağlı kaza ve kasabalarda da emlâk ve nüfus tahriri 1867

baharına kadar bitirilmiştir.116 Vidin’de yapılan sayımlarda kadın nüfus dâhil nefs-i Vidin’de

13.092, Belgradçık’ta 1.057, Ada-i Kebir Kalesinde ise 300 Müslim ve Gayrimüslim nüfus

kaydedilmiştir.117 Tespitlerimize göre Adliye’de önceki kazalardan farklı olarak köyler de sayılmış

ve 1867 yılı sonlarında Adliye kazası ve köylerinde 4.870 hanede 13.835 (%50,71) erkek–13.445

107 Nikolaĭ Todorov, age, s. 360. 108 14 Kasım 1866’da Tuna gazetesinde Köstendil’de emlâk ve nüfus tahririnin bittiği ilan edilmiş ise de sonuçlar

neşredilmemiştir. [Tuna, No. 150, 6 Receb 1283/2 Teşrinisâni 1282 (14 Kasım 1866)]. 109 Tuna, No. 150, 20 Şevval 1283/12 Şubat 1282 (25 Şubat 1867). 110 Tuna, No. 146, 6 Şevval 1283/29 Kânunusâni 1282 (10 Şubat 1867). 111 Aynı yer. 112 Tuna, No. 152, 27 Şevval 1283/19 Şubat 1282 (4 Mart 1867). Gazetenin Türkçe kısmında Sofya’nın toplam nüfusu

18.368, Bulgarca kısmında ise 13.898 olarak gösterilmiştir. Bu döneme ait bir vesikada ise nefs-i Sofya’da 2.924 hanede,

2.524 (%37,41) Müslim, 4.222 (%62,59) Gayrimüslim olmak üzere toplam 6.746 erkek nüfus kayıtlıdır. (BOA, Y.EE,

No. 34/47, tarihsiz). 113 Nikolaĭ Todorov, age, s. 354. 114 Rusçuk ve Tırnova sancaklarını birlikte değerlendiren Todorov, her 1.000 erkeğe karşılık, 956 kadın nüfus olduğunu

tespit etmiştir. (Nikolaĭ Todorov, age, s. 360). Osmanlı sonrasında ise 1880 sayımına göre Bulgaristan’da 1.000 erkeğe

961 kadın, 1910 sayımına göre de 1.000 erkeğe 966 kadın nüfus kaydedilmiştir. (G. Th. Danailof, Bulgaristan Nüfus

İstatistiklerine Aid Tetkikler, Almancadan Türkçeye Hulâsa Eden: İbrahim, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1937, s. 8). 115 1866 senesi başlarında Varna’ya bağlı Hacıoğlu Pazarcık kazası Cami-i Atik Mahallesinde 261 erkek-284 kadın

olmak üzere 545 Müslüman nüfus [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç/Hacıoğlu Pazarcık), a.e., 13, tarihsiz]; Debbağhane

Mahallesinde ise 147 hanede 150 erkek-139 kadın ahali-i kadim ve 336 erkek-311 kadın muhacir olmak üzere 936

Müslüman nüfus kaydedilmiştir. [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç), a.e., 268, 11 Şevval 1282 (27 Şubat 1866)]. Yine

Varna’ya bağlı Yeniköy’de ise 19 hane ahali-i kadîm (52 erkek-45 kadın), 13 hane Kabâil-i Tatarânı (30 erkek-25 kadın),

26 hane Kırım muhacir Tatarânı (67 erkek-58 kadın) ve 45 hane Bulgar (123 erkek-105 kadın) nüfus tespit edilmiştir.

[NBKM, Or.Otd., Fond. 20 (Varna), a.e, 388a, tarihsiz]. 116 Alp Yücel Kaya ve Yücel Terzibaşoğlu, agm, s. 25. 117 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 8523 (tarihsiz).

694 Aşkın KOYUNCU



(%49,29) kadın olmak üzere 27.280 ahali-i kadîme (Bulgar) ve muhacir nüfus tespit edilmiştir.118

Niş Sancağı’na bağlı kaza merkezlerinde emlâk ve nüfus tahririnin ne zaman yapıldığı meçhuldür.

Ancak, Niş Sancağı’nda sayımın 1868’de icra edildiği söylenebilir.

Tuna Vilâyeti’nde yürütülen sayımlarda tahrir memurları kapı kapı dolaşarak yaş, cinsiyet,

evlilik tarihi, meslek, gelir, emlâk vs. istatistik bilgiler topluyorlardı. 1866’da Cetvel-i Mizan-ı

Vergi ve Nüfus adıyla esas sayımdan farklı olarak yalnızca vergi mükelleflerinin etnik-dinsel

kökeni, emlâk ve gelirleri vs. malî bilgilerini ihtiva eden istatistik cetvelleri tutulmaya başlandı.119

Cetvel-i Mizan-ı Vergi ve Nüfus kayıtlarına göre 1866’da Tuna Vilâyeti’nde şehir ve kasabalardaki

vergi mükelleflerinin %45,2’si Bulgarlar (Rumlar dâhil), %40,6’sı Müslümanlar (Türkler), %4,4’ü

–Tulça, Varna ve Sofya sancaklarına bağlı kazalarda kaydedilmiş olan– Müslüman muhacirler,

%2,4’ü Müslüman Kıptiler, %0,9’u Gayrimüslim Kıptiler, %1,3’ü Ermeniler, %3,1’i Yahudiler ve

%2,1’i ise Katolik ve diğer unsurlardan oluşuyordu.120

Tuna Vilâyeti’nde kaza ve kasabalarda yeni usûlde sayım devam ederken, vergi ve askerlik

meseleleri açısından köylerin tahriri aciliyet kesbediyordu. Bu sebeple Tuna Vilâyeti İdare Meclisi,

Babıâli’ye başvurarak vilâyet kurulduktan sonra H. 1282 (1865) senesinden geçerli olmak üzere

köylerin bağlı oldukları kazaların yeniden düzenlenmesinden dolayı idarî, malî, nüfus vs. kayıtların

yeni ilhak edildikleri kazalara devredildiğini; ancak bu düzenlemenin zaten bozuk ve düzensiz olan

nüfus kayıtlarını büsbütün karıştırdığı gibi, kura (askerlik) dairelerinin de birbirine geçmesine yol

açtığından bahisle vilâyet genelinde yeniden umumî tahrir yapılmasının zaruri hale geldiğini

bildirdi. Ardından, 20 Mayıs 1866’da Babıâli’ye tekrar müracaat ederek emlâk memurları

tarafından kasabaların nüfusu yazılmakta ise de köylerin tahririnin çok uzun zaman alacağından ve

buna karşılık, 1846’da yapılan sayımdan sonra nüfus işlemlerinin ve vukuatının kayıt ve zapt

edilememesi ve aradan yirmi sene geçmesi sebebiyle kura işlemlerinin yürütülemediğinden

yakındı. Vilâyet İdare Meclisi, yapılacak umumî tahrirle nüfus kayıtlarının ıslahı ve yeni

kaydedilecek nüfusla birlikte vergi gelirlerinde de büyük bir artış olacağı mülahazasıyla tahrir-i

emlâk memurlarını beklemeden askerî daireler veya başka bir surette vilâyette nüfus sayımı

yapılmasını talep ediyordu.121 Meclis-i Vâlâ tarafından konu kendisine havale edilen tahrir

müfettişi Abdüllatif Suphi Bey (sonradan Paşa), Defter-i Hakânî kayıtlarına göre Tuna Vilâyeti’ne

bağlı sancaklarda 874.660 erkek ve bir o kadar kadın nüfus olduğundan hareketle erkek nüfusun

900.000’den fazla ve vilâyet nüfusunun 2.000.000’a yakın olduğu tahmininde bulunarak bir reis ve

62 kâtiple bu nüfusun bir yılda sayılabileceğini rapor etti.122 Ancak, bu düşünce tatbik edilemedi ve

Tuna Vilâyeti’nde sayım faaliyeti mevcut emlâk memurları tarafından yürütülmeye devam etti. Bu

esnada redif zabitleri de asker alımı için yoklamalar yapıyordu. Nitekim 1867’de Lofça’ya bağlı

Borima köyünde yapılan kura-i şer’iyyede bir yaşından elli yaşına kadar 260 dolayında nüfus-ı

mektûme tespit edildi.123

118 NBKM, Or.Otd., Fond 30 (Kula/Adliye), a.e., 162, 25 Şaban 1284/9 Kanunuevvel 1283 (22 Aralık 1867). 119 Nikolaĭ Todorov, age, s. 342. Bulgaristan şehirlerine ait Tuna Vilâyeti döneminde hazırlanan Cetvel-i Mizan-ı Vergi

ve Nüfus gibi istatistik cetvelleri, nüfus defterleri, arazi defterleri, emlâk defterleri, ağnam defterleri, temettü defterleri vs.

Osmanlı kayıtları Sofya’da Kiril ve Metodiy Milli Kütüphanesi, Oryantal Bölümü’nde mahfuzdur. 120 Nikolaĭ Todorov, age, s. 345, 350; Aynı yazar, “The Balkan Town in the Second Half of the 19th Century”, Études

Balkaniques, Vol. 5, 1969, No. 2, p. 33. Todorov’un tespitlerine göre 1866’da şehir ve kasabalardaki vergi mükellefi olan

toplam nüfus içinde Tulça’da 289 (%5,3), Babadağı’nda 188 (%9,2), Maçin’de 18 (%1,2), Mecidiye’de 2.021 (%97,5);

Varna’da 885 (%11,8), Mankalya’da 100 (%31,8), Balçık’ta 421 (%19,4), Pravadi’de 163 (%12,4), Pazarcık’ta 2.738

(%48,5); Köstendil’de 115 (%3,4), Radomir’de 46 (%15,1) ve Orhaniye’de 41 (%3,9) olmak üzere 7.025 muhacir nüfus

kaydedilmiştir. 121 BOA, MVL, No. 1073/9, lef 2, 5 Muharrem 1283/8 Mayıs 1282 (20 Mayıs 1866). 122 BOA, MVL, No. 1073/9, lef 1, lef 3, 27 Safer 1283/28 Haziran 1282 (10 Temmuz 1866). 123 BOA, MVL, No. 1074/68, 13 Receb 1284/28 Teşrinievvel 1283 (9 Kasım 1867).




Tahrir-i Emlâk komisyonu, Rusçuk Sancağı’na bağlı kaza ve kasaba merkezlerindeki

emlâk ve nüfus sayımını 1865 Aralık ayında tamamladığında, diğer sancaklara bağlı kaza, kasaba

ve nahiyelerdeki nüfus ve emlâk sayımının bir buçuk yılda bitirilebileceği hesaplanmıştı.124 Ancak,

sayım işlemi beklenenden uzun sürdü. Sofya, Niş ve Vidin sancaklarına bağlı kaza ve kasabaların

tahriri tamamlandıktan sonra, Rumî 1285 senesinden (13 Mart 1869) itibaren vergiler ve bedel-i

askerî yeni usûle göre tahsil edilmeye başladı ve tahmis, yevmiye-i dekâkin, damga, bâc-ı pazar

gibi vergiler kaldırıldı. Hayvan, kantar ve kereste rüsumâtı ise eskiden olduğu gibi alınmaya

devam etti.125 Adliye kazası örneği müstesna, Tuna gazetesinde aktarıldığına göre, köylerde emlâk

ve nüfus tahririne ancak 1869 Temmuz’unda başlanabildi. Fakat yedi sancakta birden tahrire

başlanması masraflı ve güç olacağından ilk etapta üç sancakta sayım yapılmasına karar verildi. Bu

amaçla Tahrir Mümeyyizliği tarafından yedi tahrir heyeti teşkil edilerek Rusçuk, Tırnova ve Tulça

sancaklarına bağlı köylerde emlâk ve nüfus sayımına girişildi.126 Öte yandan, 1868 Mart ayında

Midhat Paşa’nın Şûrâ-yı Devlet başkanlığına atanmasından sonra yeni tahrir usûlü vilâyetin

genelinde standart şekilde uygulanamadı. Ayrıca, köylerde yapılan tahrirlerde kadın nüfus da

sayıl(a)madı. Tuna Vilâyeti’nde yürütülen tahrir faaliyetinin ilk sonuçları 1873’de ortaya çıkmaya

başladı ve Rusçuk Sancağı’nda köylerin sayımı 1873 yılı ortalarında tamamlandı. Ancak,

vilâyetteki emlâk ve nüfus tahriri nihaî olarak 1874 Ekim ayında bitirilebildi.

IV. Umumî İstatistik Verilere Göre Tuna Vilâyeti’nde Nüfus ve Demografik Yapı (1865-1874)

Tuna Vilâyeti dönemine ait ilk umumî nüfus bilgileri Kuyûd-ı Atîk adlı bir sicile dayalıdır.

Kuyûd-ı Atîk’in hangi tarihe ait olduğu meçhuldür. Ancak, 1292 (1875) Tuna Vilâyeti

Salnâmesi’nde vilâyetteki nüfus artışının karşılaştırılması amacıyla Tahrir-i Cedid sonuçları ile

birlikte neşredilmesinden dolayı, Kuyûd-ı Atîk’in Tuna Vilâyeti’nde emlâk, arazi ve nüfus

tahrirlerinin başlamasından kısa bir süre öncesine, 1865 yılına, ait olduğu tahmininde bulunulabilir.

Bununla birlikte, 1869 Temmuz-1874 Haziran arasında Prizren Vilâyeti’ne bağlı olması hasebiyle

Tuna Vilâyeti’nde yürütülen sayım faaliyetinin dışında kaldığı için, Niş Sancağı’na ait nüfus

verilerine Kuyûd-ı Atîk’de yer verilmemiştir.

Tablo 7. Kuyûd-ı Atîk’e göre Tuna Vilâyeti’nde erkek nüfus miktarı (tt.1865)127

Sancak İslam

milleti

Rum

milleti

Bulgar

milleti

Ermeni

milleti

Ulah

vs.

Yahudi

milleti

Kıbtiyân-ı

Müslim

Kıbtiyân-ı

Gayrimüslim

Toplam

Rusçuk 138.017 - 85.268 926 - 1.101 312 145 225.769

Vidin 14.835 - 93.613 - 7.446 630 245 130 116.899

Varna 38.230 2.693 9.553 368 - 14 118 999 51.975

Tırnova 77.539 - 113.213 - - - 128 1.455 192.335

Tulça 38.479 2.215 12.961 5.720 - 1 19 92 59.487

Sofya 20.612 - 142.410 - - 1.790 766 786 166.364

Toplam 327.712 4.908 457.018 7.014 7.446 3.536 1.588 3.607 812.829

Yüzde 40,32 0,60 56,23 0,86 0,92 0,44 0,19 0,44 100

124 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865). 125 Tuna, No. 392, 11 Rebiülâhir 1286/9 Temmuz 1285 (21 Temmuz 1869). 126 Tuna, No. 391, 8 Rebiülâhir 1286/6 Temmuz 1285 (18 Temmuz 1869). 127 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, Matbaa-i Vilâyet-i Tuna, Rusçuk 1292, s. 54a.

696 Aşkın KOYUNCU



Tablo 8. Kuyûd-ı Atîk’e göre Tuna Vilâyeti’nde hane ve erkek nüfus miktarı (tt.1865)128

Sancak Hane Müslim Gayrimüslim Toplam

Nüfus Nüfus Yüzde Nüfus Yüzde

Rusçuk - 138.329 61,27 87.440 38,73 225.769

Vidin - 15.080 12,90 101.819 88,10 116.899

Varna 14.601 38.348 73,78 13.627 26,22 51.975

Tırnova 34.695 77.667 40,38 114.668 59,62 192.335

Tulça 23.205 38.498 64,71 20.989 35,29 59.487

Sofya 38.748 21.378 12,85 144.986 87,15 166.364

Toplam - 329.300 40,51 483.529 59,49 812.829

Kuyûd-ı Atîk’de Müslüman unsurlar İslam milleti adı altında; Gayrimüslimler ise etnik

köken, din ve mezhep esasına göre kaydedilmişlerdir. Kıptiler de ayrıca yazılmışlardır. Buna göre,

1865’de, Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti’nde kadınlarla birlikte 658.600 (%40,51) Müslim ve

967.058 (%59,49) Gayrimüslim olmak üzere 1.625.658 kişi yaşıyordu. Nüfusun %40,32’sini İslam

milleti, %56,23’ünü Bulgar milleti teşkil ediyordu. Rum, Ermeni, Ulah, Yahudi ve Müslim-

Gayrimüslim Kıptilerin her birinin oranı ise %1’in altındaydı. Ayrıca, Rusçuk, Varna ve Tulça

sancaklarında Müslümanlar, diğer sancaklarda ise Gayrimüslimler çoğunluktaydı.

Kuyûd-ı Atîk verileri ile Niş Sancağı hariç 1859–1860 tarihli icmal nüfus defterindeki

(Tablo 1) Müslim ve Gayrimüslim nüfus (261.522–430.065) kıyaslandığında Müslüman erkek

nüfusun 67.778 (%25,91); Gayrimüslim erkek nüfusun ise 53.464 (%12,43) kişi dolayında arttığı

görülmektedir. İdari taksimattaki değişmelerden dolayı sancaklardaki nüfus artışını tespit etmek

güçtür. 1859–1860 tarihli defterde yer almayan Mecidiye ve Sünne taraflarındaki nüfus bir yana

bırakılacak olursa, Müslüman nüfus oranı (Niş Sancağı hariç) %37,81’den %40,51’e yükselirken,

Gayrimüslim nüfus oranı %62,19’dan %59,49’a düşmüştür. Varna İngiliz konsolosu Neale’in

gerileme eğiliminde olduğunu belirttiği Müslüman nüfusun Gayrimüslim nüfusa oranla iki kat fazla

artması ve bölgede Müslüman nüfus oranının yükselmesi Tatar, Nogay ve muhtemelen 1864’den

önce gelen nispeten az sayıdaki Çerkez muhacirin kayıtlara geçirilmeye başlanmasının bir

sonucudur. Nitekim Varna ve Tulça sancaklarında Müslüman nüfus sayısındaki muazzam artış,

Dobruca bölgesinde iskân edilen Kırım muhacirlerinin nüfus defterlerine kaydedildiklerini

göstermektedir.

Tuna Vilâyeti’nde 1865’den itibaren yürütülen tahrirler esnasında nüfusun yanı sıra hane,

müsakkafât, dükkân, mağaza, cami, mescit, medrese, kilise, havra, hükümet konağı,

metropolithane, telgrafhane, hastahane, postahane, rüşdiye mektebi, sıbyan mektebi, hamam, türbe,

mezarlık, han, çeşme, fırın, mağaza, meyhane, imalathane, fabrika, değirmen ve hatta ahır,

samanlık, arsa, çayır vs. gibi muhtelif bina ve emlâk türlerinin envanteri çıkarılmaya başlandı.

Ayrıca, vilâyetteki çift, koşum, damızlık, binek vs. hayvanların da sayıları kayıt altına alındı.

Toplanan bu tür istatistik veriler Tuna gazetesi ve vilâyet salnâmelerinde güncellenerek neşredildi.

Tuna Vilâyeti’nin ilk salnâmesi olan H. 1285 Salnâmesi 1868 Sonbaharında,129 onuncu ve son

salnâme ise 1877 (1294)’de yayınlandı. Ayrıca, aşağıda görüleceği üzere Tuna gazetesinde 1873 ve

1874 yılında vilâyette yürütülen tahrirlere dayalı olarak umumî nüfus istatistikleri neşredildi.

Tuna Vilâyeti’nde yapılan sayımlarda nüfus, din ve mezhep esasına göre kaydedilmiştir ve

Gayrimüslimlerde etnik kökene de dikkat edilmiştir. Ancak, 1292 (1875) Salnâmesi dışındaki

128 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54a’daki verilerden hareketle düzenlenmiştir. 129 Tuna, No. 319, 9 Receb 1285/13 Teşrinievvel 1284 (25 Ekim 1868).




salnâmelerde nüfus, Müslim ve Gayrimüslim şeklinde iki kategoride sunulmuş ve yalnızca hane ve

erkek nüfus bilgileri aktarılmıştır. Ayrıca, salnâmelerde yaş, meslek, gelir vs. istatistik bilgilere de

yer verilmemiştir. Bu durum, muhtemelen yeni tahrir usûlünün vilâyet genelinde

uygulanamamasının ve sonuçlarda türdeşlik sağlanamamasının bir tezahürüdür. Öte yandan,

salnâmelerdeki nüfus bilgileri, vilâyette yürütülen tahrirlerinden elde edilen sonuçlarla

güncellenmekle birlikte, sayımlar eş zamanlı olmadığı için, anlık nüfusu göstermekten uzaktır. Bu

durum özellikle 1285 ve 1286 Salnâmeleri için geçerlidir. Ayrıca, Tuna Vilâyeti Salnâmelerindeki

nüfus bilgileri karşılaştırıldığında sayımlarda elde edilen sonuçların gecikmeli olarak salnâmelere

yansıdığı ve verilerin sâlnamelere aktarılması veya baskı esnasında bazı atlamalar ve hesap hataları

yapıldığı anlaşılmaktadır.

Tablo 9. 1285 (1868) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre erkek nüfus130

Sancak Köy

Sayısı

Müslim Gayrimüslim Toplam

Nefer Yüzde Nefer Yüzde

Rusçuk 833 138.692 59,14 95.834 40,86 234.526

Varna 391 58.689 73,86 20.769 26,14 79.458

Vidin 434 25.338 16,90 124.567 83,10 149.905

Sofya 711 24.410 14,23 147.095 85,77 171.505

Tırnova 453 71.645 40,73 104.273 59,27 175.918

Tulça 252 39.133 68,58 17.929 41,42 57.062

Toplam 3.074 357.907 41,22 510.467 58,78 868.374

Niş131 549 54.510 35,18 100.425 64,82 154.935

Genel

Toplam

3.623 412.417 40,30 610.892 59,70 1.023.309


Sancak Köy

Sayısı


Nefer Yüzde Nefer Yüzde

Rusçuk 833 143.455 60,10 95.267 39,90 238.722

Varna 467 43.431 72,20 16.727 27,80 60.158

Vidin 523 25.701 16,98 125.692 83,02 151.393

Sofya 706 25.796 14,92 147.068 85,08 172.864

Tırnova 453 72.053 38,43 115.434 61,57 187.487

Tulça133 248 39.509 62,74 23.461 37,26 62.970

Toplam 3.230 349.945 40,06 523.649 59,94 873.594

Niş 1.208 29.331 18,26 131.265 81,74 160.596

Genel

Toplam134

4.438 379.276 36,67 654.914 63,33 1.034.190

130 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, s. 101; Osman Keskioğlu, Bulgaristan’da Türkler, Kültür ve Turizm

Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985, s. 24; Krş. Kemal H. Karpat, age, s. 63, 156; Mehmet Çelik, age, s. 119. 131 Niş Sancağı’nda Gayrimüslim erkek nüfus miktarı 100.625 yazılmış ise de toplam rakamların mukayesesi sonucunda

bunun 100.425 olması gerektiği anlaşılmaktadır. 132 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, s. 101; Kemal H. Karpat, age, s. 156; Slavka Draganova, age, s. 19, 34.

Slavka Draganova, 1286 Salnâmesi’nde kaza merkezlerindeki bina ve emlâk türleri arasında aktarılan hane sayılarının (s.

108-114) köyler dâhil olmak üzere kazadaki bütün hane sayılarını gösterdiği zehabıyla bunların tevzii (nominal) hane

olduğu iddiasında bulunmuş ve bunları nüfus cetveli ile birleştirmiştir. Oysa salnâmedeki hane sayıları yalnızca kaza

merkezlerindeki hane sayılarını göstermektedir. Tabiatıyla Draganova’nın bu varsayımdan hareketle ürettiği köylerde

ortalama hane sayısı ve hane başı nüfus ortalaması gibi sonuçlar geçersizdir. 133 Tulça Sancağı’nda Müslüman erkek nüfus miktarı sehven 39.059 yazılmıştır. Ancak, toplam rakamların

karşılaştırılması bunun 39.509 olması gerektiğini göstermektedir. 134 Vidin Sancağı yekûnu sehven 151.593 yazıldığı için, salnâmede vilâyetin toplam nüfusu 1.034.390 olarak

gösterilmiştir.

698 Aşkın KOYUNCU



Öncelikle her iki salnâmede yer alan “Tahrir-i emlâk sırasında kasabaların nüfus-ı zükûr

ve inâsı yazıldığından mikdarı mazbut ve malum ise de kurânın nüfus-ı inâsı şimdiye kadar tahrir

olunmamış ve nüfus-ı zükûru dahi (12)63 tarihinden beri yazılmayarak vukuatı da her yerde

layıkıyla yürütülememiş olduğu” şeklindeki izahattan bu verilerin büyük bölümünün güncel

olmadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca, vilâyet memurları, kadın nüfusun da erkek nüfusa eşit olduğu ve

ancak %2 fazla veya eksik olabileceği varsayımından hareketle muhtemel nüfus artışını da ilave

ederek Tuna Vilâyeti nüfusunun 2.100.000’den fazla olduğu tahmininde bulunmuşlardır.135 Tuna

Vilâyeti’nde Müslim-Gayrimüslim nüfus oranı 1285 Salnâmesi’ne göre %40,3-%59,7; 1286

Salnâmesi’ne göre ise %36,67-%63,33 dolayındadır. Rusçuk, Varna ve Tulça sancaklarında

Müslüman, diğerlerinde Gayrimüslim nüfus çoğunluktadır. 1285 Salnâmesi ile kıyaslandığında

1286 Salnâmesi’nde Varna, Vidin ve Niş sancaklarında köy sayılarındaki artış dikkat çekicidir.

Rusçuk, Vidin, Sofya ve Tırnova’da %1-2, Niş’de %3,7, Tulça’da ise %10 dolayında genel bir

nüfus artışı mevcuttur. Ancak, Varna ve Niş sancaklarında Müslüman nüfusun %26 ve %46, yine

Varna Sancağı’nda Gayrimüslim nüfusun %19,5 seviyesinde azaldığı görülmektedir. Buna karşılık,

Gayrimüslim nüfus sayısında Tırnova, Tulça ve Niş sancaklarında sırasıyla %10,7, %30,85 ve

%30,27’lik ciddi artışlar dikkat çekmektedir. Genel itibarla vilâyette Müslüman nüfus 33.141 kişi

azalırken, Gayrimüslim nüfus 44.022 kişi artmıştır. Vilâyet nüfusu ise 10.881 kişi (%1)

yükselmiştir. Ancak, 1286 Salnâmesi basıldığı sırada köylerin yeni usûlde sayımına henüz

başlanmadığı için Müslüman ve Gayrimüslim nüfusta görülen büyük çaplı azalma ve artışlar reel

olmaktan ziyade hesaplama hatası, atlama, muhacirlerin dâhil edil(me)mesi, idari sınırların

değişimi (Niş), eski kayıtların revize edilmesi veya güncellenmesi ile ilgili olmalıdır.136

1859–1860 ve 1862 tarihli defterlerde kayıtlı nüfusla kıyaslandığında toplam nüfus, 1285

(1868) Salnâmesi’ne göre %24,50; 1286 (1869) Salnâmesi’ne göre ise yaklaşık %26 dolayında

yükselmiştir. 1285 ve 1286 Salnâmelerindeki veriler 1859–1860’daki Müslim ve Gayrimüslim

nüfusla mukayese edildiğinde nüfus artış oranları ve nüfus yüzdeleri vilâyette Müslüman nüfus

lehine bir demografik hareketlilik yaşandığını göstermektedir. Nitekim 1285 Salnâmesi’ne göre

Müslim ve Gayrimüslim erkek nüfus sırasıyla 127.483 (%44,74) ve 74.144 (%13,81) kişi; 1286

Salnâmesi’ne göre ise aynı şekilde 94.342 (%33,81) ve 118.166 (%22,01) dolayında artmıştır.

Rakamlardaki tutarsızlıklara rağmen Müslüman nüfusun Gayrimüslim nüfusa nispetle daha fazla

arttığı açıktır. Böylece, vilâyetteki Müslüman nüfus oranı (Niş Sancağı dâhil) %34,68’den 1285

Salnâmesi’ne göre %40,3’e; 1286 Salnâmesi’ne göre ise %36,67’ye yükselmiştir. Her ne kadar bu

iki salnâmede Müslüman nüfusa Kırım ve Kafkas muhacirlerinin dâhil olup olmadığına dair

herhangi bir açıklama yapılmamış ise de söz konusu artışta Kuyûd-ı Atîk’de de görüldüğü gibi

kayıtlara girmeye başlayan muhacirlerin etkili olduğunu söylemek mümkündür.137 Ayrıca, yukarıda

belirtildiği üzere Cetvel-i Mizan-ı Vergi ve Nüfus kayıtları (1866) kaza ve kasabalarda yapılan

sayımlarda muhacirlerin kaydedildiğini göstermektedir.

1285 ve 1286 Salnâmelerindeki veriler (Niş Sancağı hariç), Kuyûd-ı Atîk’deki nüfusla

karşılaştırıldığında nüfus yüzdelerinin örtüşmesi dikkat çekicidir. 1285 Salnâmesi’ne göre altı

sancaktaki toplam erkek nüfusun 28.607 (%8,69) Müslüman ve 26.938 (%5,57) Gayrimüslim

olmak üzere 55.545 (%6,83) kişi; 1286 Salnâmesi’ne göre ise 20.645 (%6,27) Müslüman; 40.120

135 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, s. 101; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, s. 101; Ömer

Turan, age, s. 82. 136 1285 Salnâmesinin basılmasından kısa bir süre sonra 25 Ekim 1868’de Tuna gazetesinde çıkan bir haberde -ne tür

bilgilerin kastedildiği meçhul olmakla birlikte- bu salnâmenin dört-beş ayda alelacele hazırlanmasından dolayı toplanan

verilerin sağlıklı bir şekilde tetkik edilmeden basıldığı belirtilmiştir. [Tuna, No. 319, 9 Receb 1285/13 Teşrinievvel 1284

(25 Ekim 1868)]. 137 Kemal H. Karpat 200-300.000 dolayındaki Tatar ve Çerkez muhacirin 1285 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ndeki nüfusa

dâhil edilmediğini belirtmektedir. (age, s. 91). Ancak, muhacirlerin kısmen de olsa salnâmedeki nüfusa yansıdığı

anlaşılmaktadır.




(%8,3) Gayrimüslim olmak üzere 60.765 (%7,48) kişi yükseldiği görülmektedir. Toplam nüfus

açısından dengeli bir artış yaşanmış gibi görünse de sancaklarda istikrarsız bir durum söz

konusudur. 1285 Salnâmesi’ne göre Müslim ve Gayrimüslim nüfus sırasıyla Rusçuk Sancağı’nda

%0,26-%9,6; Varna Sancağı’nda %53,28-%52,41; Vidin Sancağı’nda %68,02-%22,34 ve Sofya

Sancağı’nda %14,18-%1,45 oranında artmıştır. Buna karşılık, Tırnova Sancağı’nda Müslüman

nüfus %7,75, Gayrimüslim nüfus ise %9,06 oranında azalmış görünmektedir. Tulça Sancağı’nda

Müslüman nüfus %1,65 oranında yükselirken, Gayrimüslim nüfus %14,58 oranında gerilemiştir.

1286 Salnâmesi’ne göre ise Müslim ve Gayrimüslim nüfus sırasıyla Rusçuk Sancağı’nda %3,7-

%8,95; Varna Sancağı’nda %13,25-%22,75; Vidin Sancağı’nda %70,43-%23,45; Sofya

Sancağı’nda %20,67-%1,44; Tulça Sancağı’nda ise %2,63-%11,78 oranında artmıştır. Tırnova

Sancağı’nda ise Müslüman nüfus %7,23 dolayında azalırken, Gayrimüslim nüfus ise %0,67

oranında artmış görünmektedir. Verilerdeki tutarsızlıklar ve nüfus vukuatının takip edilmeye

çalışılması dışında köylerde sayım faaliyetinin başlamamış olması sebebiyle nüfus artış oranlarına

ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Ancak, özellikle Varna, Vidin ve Sofya sancaklarında Müslüman

nüfustaki artış, muhacirlerin kayıtlara geçirildiğini göstermektedir. Bununla birlikte, Varna ve

Vidin sancaklarında Gayrimüslim nüfusta yaşanan artış da dikkat çekici boyuttadır.

1287, 1288 ve 1289 Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde nüfus bilgileri yoktur. 1873’e kadar

tahrirlerden elde edilen sonuçların bir kısmı eksik olmakla birlikte 1873 Haziran’ında basılan 1290

Salnâmesi’nde neşredilmiştir.138 Ayrıca, 1873 Ağustos ayı başından itibaren Tuna gazetesinde

sancak ve kazaların nüfus bilgileri yayınlanmaya başlanmıştır. 1290 Salnâmesi’nde vilâyetteki

şehir, kaza ve nahiyelerin merkez nüfusu; ayrı ayrı bütün köylerdeki Müslim ve Gayrimüslim hane

ve nüfus sayısı; vergi, bedel-i askerî ve öşür miktarları ile hayvanların cins ve sayıları

kaydedilmiştir. Bunun yanı sıra, 1290 Salnâmesi’nde muhacir köylerine ait sınırlı da olsa bazı

bilgiler mevcuttur. Bu sebeple Tuna Vilâyeti Salnâmeleri içinde en kapsamlı olanıdır. Ancak,

sayım faaliyeti devam ettiği için bazı nüfus bilgileri eskidir. Diğer taraftan, 1290 Salnâmesi’nde

nüfusu icmal olarak gösterilen bazı kazalarda hesaplama hataları yapılmış ve bunlar aynı şekilde

Tuna gazetesinde yayınlanan nüfus istatistiklerine (Tablo 15) ve 1291 Salnâmesi’ne (Tablo 16) de

aktarılmıştır. Bununla birlikte, 1290 Salnâmesi’ndeki toplama hataları vilâyetteki nüfus yüzdesini

etkileyecek boyutta değildir. Tuna gazetesinde yayınlanan cetveller Rusçuk Sancağı’nda Tahrir-i

Cedid sonucunda tespit edilen nüfusu göstermesi bakımından önemlidir. 1291 Salnâmesi’ndeki

nüfus cetveli ise büyük ölçüde 1290 Salnâmesi’ne dayalı olarak hazırlanmıştır ve nüfusun yanı sıra

kasabalardaki sayımlarda tespit edilen bina ve emlâk türleri kaydedilmiştir. Tuna gazetesinde

yayınlanan nüfus istatistikleri (Tablo 15) ile 1290 ve 1291 Salnâmelerindeki ham veriler Rusçuk

Sancağı dışında hemen hemen aynıdır. Ancak, 1290 Salnâmesi’nden intikal eden hatalar bir yana,

1291 Salnâmesi’nin basımı esnasında yapılan baskı hataları ve karışıklıklar sebebiyle Müslim ve

Gayrimüslim nüfus yüzdesinde büyük farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu sebeple 1291

Salnâmesi’ndeki nüfus verileri yanıltıcıdır.

138 Tuna, No. 782, 26 Receb 1290/10 Haziran 1289 (22 Haziran 1873).

700 Aşkın KOYUNCU



Tablo 11. 1290 (1873) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre hane ve erkek nüfus miktarı139

Sancak/Kaza/

Nahiye

Köy

Sayısı


Hane Nüfus Yüzde Hane Nüfus Yüzde Hane Nüfus

Rusçuk140 81 4.660 12.126 50,32 3.911 11.973 49,68 8.571 24.099

Şumnu 156 13.092 35.657 73,65 4.479 12.759 26,35 17.571 48.416

Silistre 235 7.425 21.935 64,77 3.377 11.933 35,23 10.802 33.868

Hezargrad 145 14.852 44.075 74,51 3.487 15.078 25,49 18.339 59.153

Niğbolu 61 3.752 11.276 35,95 3.486 20.091 64,05 7.238 31.367

Ziştovi 39 3.581 8.088 36,70 4.438 14.854 63,30 8.019 22.942

Plevne 47 3.675 9.764 35,26 6.979 17.924 64,74 10.654 27.688

Cuma-i Atik 47 4.838 12.940 81,36 1.060 2.965 18,64 5.898 15.905

Tutrakan 41 2.249 7.756 78,04 953 2.136 21,96 3.202 9.892

Toplam 852 58.124 163.617 59,86 32.170 109.713 40,14 90.294 273.330

Vidin 65 2.819 10.838 40,66 5.021 15.813 59,34 7.840 26.651

Berkofça 95 1.092 4.862 11,50 6.164 37.394 88,50 7.256 42.256

Lom 75 1.502 6.174 15,80 5.071 32.881 84,20 6.573 39.055

Rahova 61 4.304 7.235 30,37 11.129 16.591 69,63 15.433 23.826

Adliye 43 657 2.737 12,18 4.515 19.733 87,82 5.172 22.470

İvraca 82 1.270 1.293 4,57 6.816 27.022 95,43 8.086 28.315

Belgradçık 41 638 1.856 19,79 3.721 7.523 80,21 4.359 9.379

Toplam 462 12.282 34.995 18,23 42.437 156.957 81,77 54.719 191.952

Sofya 198 2.883 6.263 12,77 11.961 42.794 87,23 14.844 49.057

Köstendil 174 1.529 4.096 13,05 6.520 27.293 86,95 8.049 31.389

Samakov 59 1.265 2.701 11,24 5.748 21.334 88,76 7.013 24.035

Dubniçe 71 819 1.834 14,08 3.418 11.192 85,92 4.237 13.026

Radomir 127 566 1.520 8,42 4.039 16.532 91,58 4.605 18.052

İzladi 19 1.240 2.891 39,17 1.264 4.490 60,83 2.504 7.381

Orhaniye 30 710 2.312 10,50 7.511 19.706 89,50 8.221 22.018

Cuma 38 959 2.596 48,51 1.721 2.755 51,49 2.680 5.351

Toplam 716 9.971 24.213 14,22 42.182 146.096 85,78 52.153 170.309

Tırnova 123 7.691 21.832 37,77 9.774 35.971 62,23 17.465 57.803

Rahoviçe N. 6 141 336 3,34 2.485 9.735 96,64 2.626 10.071

Bebrova N. 25 1.596 5.930 58,68 805 4.176 41,32 2.401 10.106

Elena N. 20 - - 0 2.778 7.749 100 2.778 7.749

Dryanova N. 10 68 164 0 1.720 4.269 100 1.788 4.433

Tryavna N. 6 - - 0 1.882 7.087 100 1.882 7.087

Lofça 77 6.263 21.508 58,28 4.498 15.397 41,72 10.761 36.905

Osman Pazarı 86 3.575 16.446 90,69 406 1.688 9,32 39.81 18.134

Kazgan N. 1 63 313 10,97 970 2.540 89,03 1.033 2.853

Servi 34 2.892 8.813 39,80 3.739 13.332 60,20 6.631 22.145

Gabrova 19 25 45 0,30 3.629 14.866 99,70 3.654 14.911

Toplam 407 22.314 75.387 39,22 32.686 116.810 60,78 55.000 192.197

Tulça 17 631 1.419 15,47 3.719 7.711 84,53 4.350 9.130

Sünne 12 10 34 1,26 585 2.653 98,74 595 2.687

Babadağı 58 3.099 4.756 24,05 2.622 15.016 75,95 5.721 19.772

Maçin 26 1.230 6.084 40,54 2.001 8.924 59,46 3.231 15.008

Köstence 34 4.445 16.233 98,36 62 301 1,64 4.507 16.534

Hırsova 39 2.653 12.426 77,19 936 3.672 22,81 3.589 16.098

Mecidiye 56 4.342 12.022 92,97 431 909 7,03 4.773 12.931

139 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, Matbaa-i Vilâyet-i Tuna, Rusçuk 1290, s. 106-309. Salnâmede bazı

kazaların hane ve nüfus sayısı -muhtemelen kazalardan geldiği şekliyle- icmal olarak verilmiştir. Ancak, bunlardan

bazılarının hane ve nüfus toplamları yanlıştır. Verilerinin hatalı olduğunu tespit ettiğimiz kazalar, tabloda altı çizili olarak

gösterilmiştir. Buna karşılık, tabloda salnâmedeki rakamlar esas alınmıştır. Sayılara kaza ve nahiye merkezleri dâhildir. 140 Rusçuk şehir merkezi nüfusu salnâmede gösterilmemiştir.




Mahmudiye

N.

11 576 2.192 59,16 352 1.513 40,84 928 3.705

İsakçı N. 10 348 1.395 34,94 531 2.598 65,36 879 3.993

Kili N. 9 71 163 15,89 360 850 84,11 431 1.013

Toplam 272 17.405 56.724 56,23 11.599 44.147 43,77 29.004 100.871

Varna 68 3.739 7.982 60,69 2.226 5.170 39,31 5.965 13.152

Pravadi 91 3.956 9.982 70,74 1.079 4.129 29,26 5.035 14.111

Balçık 72 2.006 6.954 65,78 635 3.618 34,22 2.641 10.572

Pazarcık

(Hacıoğlu

Pazarcık)

109 4.640 13.960 80,48 523 3.385 19,52 5.163 17.345

Mankalya 71 7.225 6.675 93,04 226 499 6,96 7.451 7.174

Toplam 411 21.566 45.553 73,06 4.689 16.801 26,94 26.255 62.354

Genel

Toplam

3.120 141.662 400.489 40,41 165.763 590.524 59,59 307.425 991.013

1290 Salnâmesi’nde, Rusçuk Sancağı’nda Rusçuk merkez nüfusu atlanmıştır. Ayrıca,

salnâmenin basılmasından kısa bir süre sonra Tuna gazetesinde neşredilen nüfus cetvelleri

salnâmedeki Rusçuk Sancağı nüfusunun güncel olmadığını göstermektedir. Keza, 46 köyü olan

Plevne’de 17’si vakıf köyü olmak üzere, 27 köyde Müslümanların vergileri yazıldığı halde nüfus

ve hane bilgileri yoktur. Bu sebeple Plevne’de Müslüman nüfus sayısının salnâmedekinden çok

daha yüksek olduğu muhakkaktır. Bunun dışında, vilâyet genelinde 18 köyde Müslümanların, 10

köyde de Gayrimüslimlerin vergi miktarları yazılmış, ancak nüfus ve hane bilgileri boş

bırakılmıştır. Ayrıca, bazı kaza, kasaba ve nahiyelerde hiç Müslüman nüfus yazılmamıştır. Bu

durum, idareci (kaymakam, kaza/nahiye müdürü, mal müdürü, memur, kâtip vs.), asker/zaptiye vs.

ile ilmiye mensuplarının salnâmelerdeki nüfus içinde gösterilmediği kanaati uyandırmaktadır.141

Öte yandan, yukarıda belirtildiği üzere salnâmede nüfusu icmal olarak verilen bazı kazaların hane

ve nüfus toplamlarında Müslim ve Gayrimüslim nüfus lehinde veya aleyhinde yanlışlıklar

yapılmıştır.142 Böylece, vilâyet genelinde Müslüman nüfus 9.352, Gayrimüslim nüfus ise 13.040

kişi eksik kaydedilmiştir. Bu tür örnekler yine muhacirlerin sayıl(ma)ması, hesaplama hataları veya

verilerin tablolara aktarılması esnasında bazı köylerin atlanmasından kaynaklanmış olmalıdır.

Tablo 12, 1290 Salnâmesi’ndeki verilerin tashih edilmesi ile oluşturulmuştur:

141 Benzer bir durum Orta Balkan (Sredna Gora) üzerinde Filibe’ye bağlı bazı nahiyelerde de görülmektedir. Bkz. Aşkın

Koyuncu, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde...”, s. 190-194. 142 Mesela, hane sayılarındaki farklılıklar bir tarafa, Hezargrad kazasında Müslüman nüfus 42.423 yerine 44.075,

Gayrimüslim nüfus 15.378 yerine 15.078; Plevne kazasında Gayrimüslim nüfus 22.024 yerine 17.924; Niğbolu’da

Gayrimüslim nüfus 21.897 yerine 20.091; Köstendil’de Gayrimüslim nüfus 29.269 yerine 27.293; Cuma (Cuma-i

Bâlâ)’da Gayrimüslim nüfus 8.038 yerine 2.755, Müslüman nüfus ise 2.896 yerine 2.596; Lom’da Gayrimüslim nüfus

32.431 yerine 32.881; İvraca’da Müslüman nüfus 3.493 yerine 1.293; Babadağı kazasında ise Müslüman nüfus 15.706

yerine 4.756 olarak gösterilmiştir. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.

702 Aşkın KOYUNCU



Tablo 12. Tashih edilmiş 1290 (1873) Tuna Vilâyeti Salnâmesi verilerine göre hane ve erkek nüfus

miktarı143

Sancak/Kaza/

Nahiye

Köy

Sayısı



Rusçuk144 81 4.660 12.126 50,32 3.911 11.973 49,68 8.571 24.099

Şumnu 156 13.092 35.657 73,65 4.479 12.759 26,35 17.571 48.416

Silistre 235 7.425 21.935 64,77 3.377 11.933 35,23 10.802 33.868

Hezargrad 145 15.150 42.423 73,39 3.517 15.378 26,61 18.667 57.801

Niğbolu 61 3.752 11.276 33,99 3.486 21.897 64,01 7.238 33.173

Ziştovi 39 3.607 7.972 34,93 4.528 14.852 63,07 8.135 22.824

Plevne 47 3.965 9.764 30,72 6.979 22.024 69,28 10.944 31.788

Cuma-i Atik 47 4.838 12.940 81,36 1.060 2.965 18,64 5.898 15.905

Tutrakan 41 2.249 7.756 78,04 953 2.136 21,96 3.202 9.892

Toplam 852 58.738 161.849 58,27 32.290 115.917 41,73 91.028 277.766

Vidin 65 2.819 10.838 40,66 5.021 15.813 59,34 7.840 26.651

Berkofça 95 1.092 4.862 11,50 6.164 37.394 88,50 7.256 42.256

Lom 75 1.502 6.174 15,99 5.066 32.431 84,01 6.568 38.605

Rahova 61 4.304 7.235 30,37 11.129 16.591 69,63 15.433 23.826

Adliye 43 707 2.737 12,18 4.526 19.739 87,82 5.233 22.476

İvraca 82 1.337 3.493 11,45 6.778 27.022 88,55 8.115 30.515

Belgradçık 41 638 1.856 19,85 3.721 7.496 80,15 4.359 9.352

Toplam 462 12.399 37.195 19,20 42.405 156.486 80,80 54.804 193.681

Sofya 198 2.863 6.222 12,68 11.915 42.848 87,32 14.778 49.070

Köstendil 174 1.529 4.096 12,28 6.520 29.269 87,72 8.049 33.365

Samakov 59 1.265 2.701 11,12 5.807 21.581 88,88 7.072 24.282

Dubniçe 71 819 1.834 14,03 3.920 11.237 85,97 4.739 13.071

Radomir 127 566 1.520 8,47 4.035 16.416 92,53 4.601 17.936

İzladi 19 1.220 2.891 40,20 1.264 4.300 59,80 2.484 7.191

Orhaniye 30 720 2.322 10,54 7.511 19.702 89,46 8.231 22.024

Cuma 38 1.158 2.896 26,49 2.129 8.038 73,51 3.287 10.934

Toplam 716 10.140 24.482 13,76 43.101 153.391 86,24 53.241 177.873

Tırnova 123 7.691 21.832 37,77 9.774 35.971 62,23 17.465 57.803

Rahoviçe N. 6 141 336 3,34 2.485 9.735 96,64 2.626 10.071

Bebrova N. 25 1.596 5.930 58,68 805 4.176 41,32 2.401 10.106

Elena N. 20 - - 0 2.778 7.749 100 2.778 7.749

Dryanova N. 10 68 164 0 1.720 4.269 100 1.788 4.433

Tryavna N. 6 - - 0 1.882 7.087 100 1.882 7.087

Lofça 77 6.263 21.508 58,28 4.498 15.397 41,72 10.761 36.905

Osman Pazarı 86 3.575 16.446 90,69 406 1.688 9,32 39.81 18.134

Kazgan N. 1 63 313 10,97 970 2.540 89,03 1.033 2.853

Servi 34 2.892 8.813 39,80 3.739 13.332 60,20 6.631 22.145

Gabrova 19 25 45 0,30 3.629 14.866 99,70 3.654 14.911

Toplam 407 22.314 75.387 39,22 32.686 116.810 60,78 55.000 192.197

Tulça 17 631 1.419 15,53 3.719 7.721 84,47 4.350 9.140

Sünne 12 10 34 1,27 585 2.649 98,73 595 2.683

Babadağı 58 3.199 15.706 51,12 2.621 15.016 48,88 5.820 30.722

Maçin 26 1.230 6.024 40,27 2.001 8.934 59, 73 3.231 14.958

Köstence 34 4.345 15.950 98,15 62 301 1,85 4.407 16.251

Hırsova 39 2.653 12.426 77,19 936 3.672 22,81 3.589 16.098

Mecidiye 56 4.342 12.022 92,97 431 909 7,03 4.773 12.931

Mahmudiye N. 11 576 2.192 59,16 352 1.513 40,84 928 3.705

İsakçı N. 10 348 1.395 34,94 531 2.598 65,36 879 3.993

143 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 106-309. Tabloda altı çizili olarak gösterilen kazaların bilgileri

gözden geçirilmiş ve yeniden hesaplanmıştır. Sayılara kaza ve nahiye merkezleri dâhildir. 144 Rusçuk şehir merkezi nüfusu salnâmede gösterilmemiştir.




Kili N. 9 71 163 15,89 360 850 84,11 431 1.013

Toplam 272 17.405 67.331 60,39 11.598 44.163 39,61 29.003 111.494

Varna 68 3.739 7.982 60,69 2.226 5.170 39,31 5.965 13.152

Pravadi 91 3.956 9.982 70,74 1.079 4.129 29,26 5.035 14.111

Balçık 72 2.130 6.343 63,68 638 3.618 26,32 2.768 9.961

Pazarcık 109 4.739 13.060 79,44 823 3.381 20,56 5.562 16.441

Mankalya 71 3.282 6.230 92,58 246 499 7,42 3.528 6.729

Toplam 411 17.846 43.597 72,19 5.012 16.797 27,81 22.858 60.394

Genel

Toplam145

3.120 138.842 409.841 40,44 167.092 603.564 59,56 305.934 1.013.405

1290 Salnâmesi’nde tashih edilmiş verilere göre Tuna Vilâyeti’nde nüfusun %40,44’ü

Müslüman, %59,56’sı Gayrimüslimlerden oluşmaktadır ve kadınlarla birlikte toplam nüfus

2.026.810 dolayındadır. Müslim ve Gayrimüslim erkek nüfus, Niş Sancağı hariç 1859–1860

verilerine göre sırasıyla 148.319 (%57,1) ve 173.499 (%40,34) olmak üzere 321.818 kişi; Kuyûd-u

Atîk verilerine göre ise 80.541 (%24,46) – 120.035 (%24,82) olmak üzere 200.576 kişi

yükselmiştir. Ancak, bazı kazaların nüfus bilgileri güncel değildir. Mesela, Pazarcık’ta 1290

Salnâmesi’nde 17.345 (tashih edilmiş verilere göre ise 16.441) nüfus kaydedildiği halde, daha

Mehmed Ruhi Efendi’nin kaymakamlığı döneminde (1868-1869’da), 6.994 ahali-i kadîme (Türk),

9.150 muhacir, 2.418 Bulgar, 131 Ermeni ve 400 Kıpti olmak üzere 19.093 nüfus kaydedilmiştir.146

Öte yandan, Kuyûd-ı Atîk ile 1285 ve 1286 Salnâmelerinde de görüldüğü üzere vilâyetin

doğu kesimindeki Rusçuk, Varna ve Tulça sancaklarında Müslüman, batı kesimindeki Tırnova,

Sofya ve Vidin sancaklarında ise Gayrimüslim nüfus çoğunluktadır. Müslüman nüfusun en yoğun

olduğu sancak Varna, Gayrimüslim nüfusun en yoğun olduğu sancak ise Sofya’dır. Buna karşılık,

sayısal açıdan en fazla Müslüman nüfus Rusçuk Sancağı’nda, en fazla Gayrimüslim nüfus ise Vidin

Sancağı’ndadır. Sancaklara göre hane başına düşen nüfus ortalaması sırasıyla Müslim ve

Gayrimüslim olmak üzere şöyledir: Rusçuk: 5,51–7,18; Vidin: 6,00–7,38; Sofya: 4,83–7,12;

Tırnova: 6,76–7,15; Tulça: 7,74–7,62; Varna: 4,88–6,70. Vilâyet genelinde hane başı nüfus

ortalaması Müslümanlarda 5,91, Gayrimüslimlerde 7,22 olup, umumî ortalama ise 6,63’tür. Bu

verilere göre Tulça Sancağı dışında Gayrimüslimlerde hane başına düşen nüfus ortalaması

Müslümanlardan daha yüksektir.

Tablo 13. 1290 (1873) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre şehirli nüfus147

Sancak Şehir

Sayısı

Müslüman Gayrimüslim Toplam

Hane Nüfus Yüzde Hane

Ort.

Hane Nüfus Yüzde Hane

Ort.

Hane Nüfus

Rusçuk 9 10447 23208 53,11 4,44 7054 20486 46,89 5,81 17501 43694

Nefs-i

Rusçuk

1 - 5483 53,04 - - 4855 46,96 - 4306 10338

Vidin 7 4532 16315 43,01 7,3 5469 21619 56,99 7,90 10001 37934

Sofya 12 5318 10605 36,25 3,99 7004 18651 63,75 5,33 12322 29256

Tırnova 11 3726 9325 33,18 5,00 7347 18778 66,82 5,11 11073 28103

Tulça 10 3114 10950 52,53 7,03 3714 9894 47,47 5,33 6828 20844

Varna 5 5122 10119 73,88 3,95 1485 3578 16,12 4,82 6607 13697

Toplam 55 32259 86005 46,78 5,33 32073 97861 53,22 6,10 68638 183866

145 Nikolaĭ Todorov, 1290 Salnâmesi’ne göre Tuna Vilâyeti’nde 414.766 Müslüman, 605.599 Gayrimüslim olmak üzere

1.020.365 erkek nüfus tespit etmiştir. (Nikolaĭ Todorov, age, s. 323). 146 NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç), a.e. 276, list 1 (tarihsiz). 1285 ve 1286 Salnâmelerine göre 1868-1869’da

Mehmed Ruhi Efendi’nin Hacıoğlu Pazarcığı (Pazarcık) kaymakamı olduğu görülmektedir. (Salnâme-i Vilâyet-i Tuna,

Defa 1, Sene 1285, s. 54; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, s. 98). 147 Salnâmede “nefs” tabiri olan kaza, kasaba, nahiye gibi yerleşim yerleri dikkate alınmıştır. Rusçuk şehir merkezinde 1865 yılında yapılan kadın-erkek sayımında tespit edilen erkek nüfustur. [Tuna, No. 40, 25

Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865)].

704 Aşkın KOYUNCU



1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre şehirlerde yaşayan erkek nüfus sayısı (nefs-i

Rusçuk’ta 1865’de tespit edilen 10.338 erkek nüfus ile birlikte) 183.866’dır. Buna göre, Tuna

Vilâyeti’nde şehirli nüfusun %46,78’ini Müslümanlar, %53,22’sini Gayrimüslim unsurlar teşkil

ediyordu. Sancaklara göre Müslim ve Gayrimüslim şehirli nüfus ortalamaları ise sırasıyla şöyleydi:

Rusçuk: %17,15-%20,98; Vidin: %43,86-%13,81; Sofya: %43,32-%12,16; Tırnova: %12,37-

%16,07; Tulça: %16,26-%22,40; Varna: %23,21-%21,30. Bu verilere göre Müslüman nüfusun

%20,71’inin; Gayrimüslim nüfusun ise %16,08’inin şehirlerde yaşadığı görülmektedir. Vidin ve

Sofya sancaklarında şehirli Müslüman nüfus oranı dikkat çekici boyuttadır. Buradan hareketle,

çoğunluğu köylerde iskân edilen muhacirlerin gelişinden önce vilâyet genelinde şehirli Müslüman

nüfus oranının daha yüksek olduğu tahmin edilebilir. Şehirli nüfus oranı Rusçuk Sancağı’nda

%18,76; Vidin Sancağı’nda %19,59; Sofya Sancağı’nda %16,45; Tırnova Sancağı’nda %14,62;

Tulça Sancağı’nda %18,7 ve Varna Sancağı’nda %22,68’dir. Vilâyet genelinde şehirli nüfus oranı

ise %17,96’dır.148 Ayrıca, şehirlerde hane başı nüfus ortalaması Müslümanlarda 5,33,

Gayrimüslimlerde ise 6,10’dur. Diğer taraftan, Osmanlı şehirlerinin genelinde olduğu gibi Tuna

Vilâyeti’nde de etnik-dini gruplar ayrı mahallelerde yaşıyorlardı. Ancak, bu konuda katı bir kural

yoktu. Mesela, 1860’larda Rusçuk’da 3 Türk, 1 Ermeni, 1 Yahudi mahallesi dışında 25 mahallenin

20’sinde farklı din ve mezhebe mensup unsurlar karma olarak yaşıyorlardı.149

1290 Salnâmesi’ne göre Tuna Vilâyeti’nde şehir ve kasabalarda Müslüman nüfus oranı

dikkat çekici boyuttadır. Mesela, Rusçuk (1865, %52,15), Yenipazar (%67), Silistre (%58,81),

Hezargrad (%66), Niğbolu (%92,52), Cuma-i Atik (%63,17), Vidin (%55,44), Belgradçık (%65,2),

Dubniçe (%50,79), İzladi (%79,5), Cuma-i Bâlâ (%53,76), Lofça (%70,22), Osman Pazarı

(%78,93), Bebrova (%56,76), Babadağı (%69,32), Köstence (%88,11), Hırsova (%72,9), Mecidiye

(%100), İsakçı (%62,85), Varna (%67,67), Pravadi (bir Müslüman mahallesi eksik %50), Balçık

(%77,82), Pazarcık (%80,48) ve Mankalya (%85,71) gibi şehirlerde Müslüman nüfus

çoğunluktadır. Ayrıca, Şumnu (%49,76), Ziştovi (%37,3), Plevne (%43,42), Tutrakan (%42,46);

Berkofça (%37,92), Lom, (%33,35), Rahova, (%47,67), İvraca (%26,69); Sofya (%39,16), Etrepol

(%28,56), Köstendil (%47,68), Samakov (%26,44), İhtiman (%29,3), Radomir (%49,73); Tırnova

(%35,58), Servi (%37,76); Maçin (%46,57) ve Mahmudiye (%48,39) gibi yerlerde de Müslüman

nüfus %25-50 arasındadır. Diğer şehirlerde ise Müslüman nüfus oranı %25’in altındadır. Vilâyetin

kuzeybatısında Sırbistan sınırındaki Adliye kazasında Kırım muhacirleri (517 erkek) hariç

Müslüman nüfus yoktur. Keza, Tuna nehrinin Karadeniz’e döküldüğü deltada kurulmuş olan

Sünne’de de ancak %1,27 dolayında Müslüman nüfus mevcuttur. Bulgaristan’ı boydan boya kat

eden Kocabalkan’ın (Stara Planina) doğu eteklerindeki Tırnova Sancağı’na bağlı Osman Pazarı’na

tabi Kazgan’dan, batıya doğru gidildikçe Müslüman nüfus azalmaktadır. Mesela, Bebrova dışında

Kocabalkan’ın kuzeyindeki Elena ve Tryavna nahiyelerinde hiç Müslüman nüfus

kaydedilmemiştir. Salnâmede Kazgan nahiyesi ve Gabrova kazasındaki Müslümanların da Kıpti

oldukları not edilmiştir. Kocabalkan’ın batı kanadında ise Sofya Sancağı’na bağlı Teteven

kasabasında Müslüman nüfus yoktur. Buna karşılık, Etrepol kasabasında %28,56; Orhaniye

kazasında ise %15,6 dolayında Müslüman nüfus mevcuttur. Öte yandan, şehirlerdeki Müslüman

nüfus içinde muhacirlerin oranını tespit etmek imkânsızdır. Ancak, özellikle Vidin Sancağı ve

Dobruca bölgesindeki bazı şehir ve kasabalarda muhacirlerin varlığı belirgin olarak

hissedilmektedir. Mesela, 1290 Salnâmesi’nde nefs-i Pazarcık’ta 2.065 hanede 4.383 Müslüman,

981 Gayrimüslim kayıtlıdır.150 Buradaki Müslümanların çoğunluğu muhacirdir. Şöyle ki,

148 Michael Palairet, 1866 yılı itibarıyla Kuzey Bulgaristan’daki şehirli nüfus oranının %15,3-18,4 civarında olduğunu,

1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesini esas alan Nikolaĭ Todorov ise 1873’de bu oranın %17,4 olduğunu belirtmektedir.

(Michael Palairet, Balkan Ekonomileri, 1800-1914: Kalkınmasız Evrim, Çev. Ayşe Edirne, Sabancı Üniversitesi

Yayınları, İstanbul 2000, s. 30; Nikolaĭ Todorov, age, s. 322). 149 Milen V. Petrov, agt, s. 80. 150 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 305.




Pazarcık’a ait tarihsiz bir defterde 2.042 hanede 2.079 ahali-i kadîme-i İslam, 2.435 muhacir ve 836

Hıristiyan olmak üzere 5.350 kişi kaydedilmiştir.151 Ayrıca, yukarıda bahsedildiği üzere Mehmed

Ruhi Efendi’nin kaymakamlığı esnasında, nefs-i Pazarcık’ta 2.060 hanede 1.723 ahali-i kadîme

(Türk), 3.242 muhacir, 628 Bulgar, 131 Ermeni ve 225 Kıpti olmak üzere 5.949 nüfus tespit

edilmiştir.152

Tablo 14. 1290 (1873) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre köylerin dinsel dağılımı153

Sancak

Müslüman

Köyleri

Gayrimüslim

Köyleri

Karma

Köyler

Belirtilmemiş

Köyler

Toplam

Köy

Sayısı Adet Yüzde Adet Yüzde Adet Yüzde Adet Yüzde

Rusçuk 527 62,37 106 12,54 210 24,85 2 0,24 845

Vidin 51 11,21 358 78,68 44 9,67 2 0,44 455

Sofya 26 3,67 559 78,84 120 16,93 4 0,56 709

Tırnova 179 44,53 122 30,35 99 24,63 2 0,49 402

Tulça 151 56,98 78 29,44 33 12,45 3 1,13 265

Varna 248 60,93 30 7,37 128 31,45 1 0,25 407

Toplam 1.182 38,34 1.253 40,64 634 20,57 14 0,45 3.083

1290 Salnâmesi’ne göre Tuna Vilâyeti’nde her beş köyden birinde Müslüman ve

Gayrimüslimler bir arada yaşamaktadır. Vidin ve Sofya sancaklarında –yeni kurulan muhacir

köylerine rağmen– ahalisi sırf Müslüman olan köylerin sayısı çok azdır. Bu durum, her iki sancağın

da erken Osmanlı döneminde Türk nüfus iskânının sınırlı düzeyde kaldığı bölgelerden olmasının

bir tezahürüdür. Ancak, Sofya’nın asırlar boyu Rumeli Beylerbeyiliği merkezi olmasına rağmen

Sofya merkezi hariç, çevresinde pek fazla Türk nüfus iskân edilmemiş olması dikkat çekicidir.

Müslüman köyleri daha çok vilâyetin doğu kesimindeki ovalarda yoğunlaşmıştır. Keza, Tulça ve

Varna sancaklarında da Gayrimüslim köylerinin sayısı oldukça azdır. Lofça, Plevne, Rahova ve

İvraca taraflarındaki altmışa yakın köyde Pomak nüfus mevcuttur.154 Bu bölgede Kemal Gözler’in

Pomaklarla meskûn olduğunu tespit ettiği 40 köyde 1290 Salnâmesi’nde155 4.797 hanede 26.990

Müslüman nüfus kayıtlıdır. Bulgar köyleri ise daha çok vilâyetin batısında ve dağlık bölgelerde

yoğunlaşmıştır. Öte yandan, vilâyet genelinde nüfusunun tamamı Müslüman veya

Gayrimüslimlerden oluşan köylerin adedi birbirlerine oldukça yakındır. Buna rağmen Gayrimüslim

nüfusun vilâyette %60 dolayında bir nüfusa tekabül etmesi, Gayrimüslim köylerinin büyük

çoğunluğunu teşkil eden Bulgar köylerindeki hane sayısının daha fazla olmasının yanı sıra,

Bulgarlarda geniş aile yapısının daha yaygın oluşu ve buna bağlı olarak hane başına düşen nüfus

ortalamasının da yüksek oluşunun bir sonucudur. Özellikle, Tırnova, Sofya ve Vidin sancaklarına

bağlı Bulgar köylerinde 10-15 nüfuslu hanelere rastlanmaktadır. Ancak, bazı köylerde hane ve

erkek nüfus miktarı anormaldir. Mesela, Tırnova’ya bağlı Bebrovo nahiyesine tabi Yumrukaya

151 NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç), a.e. 275, list 1, 2a, 2b, 5 (tarihsiz). 152 NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç), a.e. 276, list 1 (tarihsiz). 153 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 106-309. 154 Kemal Gözler, “XV ve XVI’ncı Asırlarda Lofça Pomak Köylerinin İlk Müslüman Sakinleri: 1479-1579”, XIII. Türk

Tarih Kongresi, Ankara 4–8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, III. Kısım, Türk Tarih Kurumu, Ankara

2002, s. 1400. Lofça Pomakları hakkında ayrıca bkz. Bernard Lory, “Une communaute musulmane oublie: les Pomaks de

Loveč”, Turcica: Revue d’Etudes Turques, Vol.19, 1987, pp. 95-117. 155 Kemal Gözler (agb, s. 1406-1407), 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde söz konusu köylerdeki hane sayılarını beş ile

çarpıp, ayrıca üzerine nüfusu ekleyerek toplam 37.480 Müslüman nüfus tespit etmiştir. Ancak, bu köylerin nüfusunun

hesaplanmasında erkek nüfusa (13.495), kadınlar eklenmelidir. [Aşkın Koyuncu, “Balkan Savaşları Sırasında Pomakların

Zorla Tanassur Edilmesi (1912-1913)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi

Dergisi), S. 33, (Bahar 2013), s. 155].

706 Aşkın KOYUNCU



köyünde156 54 hanede 2.100 (ort.39), Sofya’ya bağlı Radomir kazasına tabi Jedna157 köyünde 7

hanede 315 (ort.45), Samakov’a bağlı Dospek (Dospey)158 köyünde 8 hanede 225 (ort.28),

Sofya’ya bağlı Ponor159 köyünde 29 hanede 960 (ort.33), Vidin’e bağlı Lom kazasına tabi

Vılçedrıma160 köyünde 360 hanede 4500 (ort.12,5), Berkofça’ya bağlı Bistriliçe (Bistrilitsa)161

köyünde 40 hanede 600 (ort.15) erkek nüfus kaydedilmiştir. Bu örnekler ilk bakışta geleneksel

avarızhâne veya tevzii hane benzeri bir yapı ile karşı karşıya olduğumuzu düşündürse de, bu durum

birbirine kan bağı ile bağlı kişilerin aynı avluya bakan iç içe geçmiş odalarda oturdukları zadruga

denilen geniş aile yapısından kaynaklanıyor olmalıdır.162 Ancak, yine de köylerde tahrir faaliyetinin

bitmemiş olması hasebiyle hane sayılarına ve hane ortalamalarına ihtiyatla yaklaşmak gerekir.

Tuna Vilâyeti’nde Türk ve Bulgar nüfus yoğunluğu açısından Yantra nehrinin doğal bir

sınır teşkil ettiği ve nehrin doğusunda Türk nüfusun, batısında ise Bulgar nüfusun çoğunlukta

olduğu görülmektedir. G. Th. Danailov’un, 1878 öncesinde Türklerin kasabalarda ikamet ettikleri

ve yalnız memleketin doğu tarafında ayrı köyler teşkil ettikleri, Kocabalkan’da sadece Bulgarların

yaşadığı şeklindeki tespitleri163 salnâmedeki verilerle büyük ölçüde örtüşmektedir.

Öte yandan, 1855–1864 arasında Tuna boyunda çok sayıda Tatar, Nogay, Çerkez ve Abaza

muhacir iskân edilmiş ise de 1290 Salnâmesi’nde –Şumnu, Yeni Pazar, Ziştovi, Cuma-i Atik,

Vidin, Berkofça, Adliye, Belgradçık, Sofya, Radomir ve Varna’da– yalnızca 46 köy ve 10

mahallenin muhacir olduğu kaydedilmiştir. Buralarda nüfus ve hane sayısı yazılmayan 3 köy hariç

4.048 hane ve 13.847 erkek nüfus kayıtlıdır. Salnâmede muhacir köyü veya mahallesi olduğu

belirtilen bazı mahalle ve köylerde, muhacirlerin hem öşür, hem de vergi ödemeye başladıkları,

bazı yerlerde ise on yıllık vergi muafiyetlerinin dolmaması hasebiyle yalnızca öşür ödedikleri

anlaşılmaktadır. Ayrıca, Silistre, Hezargrad, Plevne, Lom, Rahova, Belgradçık, Lofça, Pazarcık,

Babadağı gibi kazalarda bunların dışında, Mecidiye, Aziziye, (Yusuf) İzzeddin, Hamidiye,

Mahmudiye, Osmaniye, Feyz-i Aziz, Nusretiye, Muradiye, İmariye, Hayriye, Hayreddin, Nureddin,

Tevfikiye, Raşidiye, Fuadiye, Ali Paşa, Midhat Paşa, Sabri Paşa, Hüsrev Paşa, Süleyman Paşa,

Kamil Paşa, Abidin Bey, Aziz Bey, Ali Bey vb. köy isimlerinden hareketle muhacir köyü oldukları

anlaşılan 32 köyde 2.831 hane ve 8.891 nüfus erkek nüfus kayıtlıdır. Bu köylerde de iskân tarihine

bağlı olarak muhacirlerin yalnızca öşür veya hem öşür, hem de vergi ödedikleri görülmektedir.

Bunların yanı sıra, salnâmede vergilerinin yazılmayıp, aşar bedellerinin yazılmasından dolayı

muhacir köyü olması muhtemel 133 köyde 9.791 hane ve 21.884 Müslüman nüfus

kaydedilmiştir.164 Ancak, muhacir iskân edildiğini tespit ettiğimiz çok sayıda köy salnâmede

yoktur. Mesela, Plevne’de 1861’de muhacirler için beş mahalle ve 525 haneden oluşan Aziziye

156 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 249. 157 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 227. 158 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 219. 159 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 201. 160 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 179. 161 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 173. 162 Batı Balkanlarda yaygın olan zadruga ve Osmanlı döneminde Bulgaristan’da hane yapısı ve aile hakkında geniş bilgi

için bkz. Maria Todorova, “Population Structure, Marriage Patterns, Family and Household (According to Ottoman

Documentary Material from Northeast Bulgaria in the 1860s)”, Études Balkaniques, Vol. 19, 1983, No. 1, pp. 59-72;

Aynı yazar, Balkan Family Structure and the European Pattern: Demographic Development in Ottoman Bulgaria,

Central European University Press, Budapest, New York 2006, pp. 127-143. 163 Georgi T. Danailov, İzsledvaniya vırhu Demografiyata na Bılgariya, Bılgarska Akadamiya na Naukite, Sofiya 1930, s.

385, 386; G. Th. Danailof, age, s. 27. 164 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde Şumnu, Silistre, Hezargrad, Köstendil, İzladi, Sofya (nefs), Cuma-i Bâlâ, Tulça

(nefs), Sünne, Mecidiye, İsakçı ve Kili kazalarında bazı Gayrimüslim köylerinin de vergileri yazılmamıştır. Ayrıca,

Niğbolu’da Müslim-Gayrimüslim hiçbir köyün vergi ve aşarı yazılmadığı gibi, Plevne, Balçık ve Pazarcık’ta da

Gayrimüslim köylerinin vergileri yazılmamıştır.




kasabasından başka 660 hane muhacir için 27 köy kurulmuş165 ise de, salnâmede bunlardan sadece

Aziziye (552 hane–1.239 erkek nüfus) kaydedilmiştir.166 Diğer taraftan, perakende olarak eski

köylerde iskân edilen muhacirleri tespit etmek mümkün değildir. 1290 Salnâmesi’nde Dobruca

bölgesinde Tatar muhacirleri için kurulmuş olan Mecidiye kazası ve Mahmudiye nahiyesi ile yine

Kırım muhacirlerinin yoğun olarak iskân edildiği Babadağı, Köstence, Hırsova, Mankalya ve

Pazarcık’taki köylerle ilgili herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Hâlbuki Pazarcık’a bağlı 107

köyden 2’si yalnızca muhacirlerle meskûn olmak üzere 85 köyde muhacir mevcuttu.167 Ayrıca,

Mankalya ve Hırsova’da 32 muhacir köyü vardı.168 Ancak, buralardaki nüfus oranları muhacirlerin

rakamlara dâhil olduklarını göstermektedir.

Vidin örneği, 1290 Salnâmesi’nde muhacirlerin durumunu değerlendirebilmek açısından

elverişlidir. Kırım muhacirleri bir yana Vidin Sancağı ve kazalarında Çerkez muhaciri iskân edilen

köylerin sayısı 42 idi.169 Salnâmede nefs-i Vidin kazasında 7 köyün (5 Kırım-2 Çerkez, 489 hane–

1.905 nüfus) muhacir olduğu belirtilmiştir.170 Öte yandan, Adliye kazasında Müslüman nüfusun

tamamı Tatar ve Çerkez muhacirlerden oluşuyordu.171 1290 Salnâmesi’nde Adliye kazasında 707

hane ve 2.737 nüfus Kırım [Adliye merkez ile Rakoviçe (Rahoviçe) ve Nusretiye köylerinde 336

hane ve 1.134 nüfus] ve Çerkez (İzzeddin mahallesi ile Mecidiye ve Hayriye köylerinde 371 hane

ve 1.603 nüfus) muhaciri kaydedilmiştir. Kırım muhacirlerinin aşar bedeli ve vergileri yazıldığı

halde, Çerkez muhacirlerin yalnızca hane ve nüfus bilgileri yazılmıştır.172 Ancak, 1864 Nisan ve

Kasım ayları arasında nefs-i Adliye ile Hamidiye, Boyniçe, Borilofça, Şipkova, Rabrova, Turçin-i

Kebir, Gramada, Urbaniçe ile sonradan Vidin’e bağlanan Nevesil, Delayina, Bregova ve Gırçe

(Gradets) köylerinde 2.900-3.000 dolayında Çerkez muhacir iskân edildiği173 ve bu köyler

salnâmede mevcut olduğu halde, adı geçen köylerde hiç Müslüman nüfus yazılmamıştır.174 Lom

kazasında da 13 köyde Kırım ve Çerkez muhaciri iskân edilmişti.175 1864 ortalarında İzzeddin, Ali

Paşa (Virler), Raşidiye, Nusretiye (İslova), Nureddin, Nevasir (Dragovişte) ve Feyz-i Aziz

(Bukofça) köylerine Çerkez muhacirler yerleştirilmişti ve 1872 Mayıs’ında bu köylerde 436 hanede

1.554 Çerkez nüfus tespit edilmişti.176 1290 Salnâmesi’nde ise Lom kazasında bunlar dâhil 14

köyde 1.013 hanede 4.147 Müslüman nüfus kaydedilmiştir. Bu köylerin hem aşar bedeli, hem de

vergileri yazılmıştır. Rahova kazasında ise sırasıyla 1861 ve 1864’de iskân edilen Kırım ve Kafkas

muhacirlerinin sayılarına bakılırsa 1290 Salnâmesi’nde Rahova köylerinde kaydedilmiş olan

Müslüman nüfusun (3.942 hane–6.591 nüfus) büyük bölümünün Tatar, Nogay ve Çerkez

muhacirlerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Kırım muhaciri yerleştirildiğini tespit ettiğimiz köylerin177

165 Nedim İpek, “Kafkaslar’daki Nüfus…”, s. 302, 303. Burada köylerin isim ve hane sayıları da mevcuttur. 166 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 158-161. 167 NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç), a.e. 275 [“Varna Sancağı dâhilinde Pazarcık kazası kurâlarında bulunan ahali-i

kadîme-i İslam ve muhacirîn ve Hıristiyânın haneleriyle nüfuslarını mübeyyin bir kıta defteridir.” (Tarihsiz)]. Defterde

Pazarcık kazasında 2.571 hane–7.443 nüfus ahali-i kadîme-i İslam; 2.265 hane–8.211 nüfus muhacir (Tatar-Çerkez) ve

704 hane–2.504 nüfus Bulgar olmak üzere 5.440 hane ve 18.158 nüfus kaydedilmiştir. 168 Margarita Dobreva, agm, s. 15. 169 NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, l. 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871). 170 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 169-171. 171 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12068, 10 Şaban 1290/20 Eylül 1289 (2 Ekim 1873). 172 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 189. 173 NBKM, Or.Otd., Fond 30 (Kula/Adliye), a.e. 179, list 1,2, 28 Şubat 1280 (12 Mart 1865). 174 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 167-171, 187-189. 175 NBKM, Or.Otd., Fond 31 (Lom), a.e. 760 (tarihsiz). 176 NBKM, Or.Otd., Fond 31 (Lom), a.e. 569, 4 Rebiülevvel 1288/20 Nisan 1288 (2 Mayıs 1872). 177 Rahova’da Kırım muhaciri iskân edilmiş olan bazı köyler şunlardır: İsmail Pınarı, Galova, Bragar (Aziziye) (Tatar-

Çerkez karma), Buzoveç, Krivobara, Braski, Mecidiye ve Mahmudiye. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12008, 18

Zilhicce 1285/20 Mart 1285 (1 Nisan 1869); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12038, 3 Haziran 1283 (15 Haziran

1871); NBKM, Or.Otd., Fond 32 (Oryahovo/Rahova), a.e. 465 (14 Mayıs 1865), 466, 467, 468, 469, 470, 471, 472, 475

(6 Temmuz 1867-11 Ekim 1867)].

708 Aşkın KOYUNCU



hem aşar bedeli, hem de vergileri yazılırken; Çerkez köylerinin yalnızca aşar bedeli yazılmıştır.

Salnâmede on adet Çerkez köyünde178 1.350 hane ve 2.583 erkek nüfus kaydedilmiştir.179

Berkofça’da da 1290 Salnâmesi’nde 4 Çerkez mahallesinde (İhsaniye, Rüşdiye, Feyz-i Hüda ve

Ahmediye) 279 hane ve 1.085 nüfus yazılmıştır. Bunun yanı sıra, iki köy (Hacılar ve Kutlofça) ve

iki mahallede (Cuma ve Kaliman) daha Çerkez muhacir vardır. Buralarda da 286 hane ve 1.280

nüfus yaşamaktadır. Ancak, vergi ve aşar bedellerinin yazılmış olmasına bakılarak bu iki köy ve iki

mahallede ahali-i kadîme veya muafiyet süreleri bitmiş Kırım muhacirlerinin de meskûn olduğu

söylenebilir. Çünkü salnâmede söz konusu altı mahalle ve iki köyde iskân edilmiş olan Çerkez

muhacirlerin muafiyet süreleri dolmadığı için yalnızca aşar bedellerinin yazıldığı not edilmiştir.

Bunların dışında, Lutf-u Aziz Köyü (27 hane, 145 nüfus) ile hane ve nüfusu belirtilmeyen Feyz-i

Hüda köylerinde Kırım muhacirleri mevcuttur.180 Dolayısıyla, Berkofça’ya bağlı köylerdeki

Müslüman nüfusun da büyük bölümü muhacirdir. Son olarak, İvraca kazasında ise Kırım

muhacirleri hariç 1.100 dolayında Çerkez muhacir iskân edildiği halde,181 salnâmede bunlara işaret

edilmemiştir. Ancak, 11 köyde Müslümanların (299 hane, 985 erkek nüfus) aşar bedeli yazılmasına

rağmen vergileri yazılmamıştır.182 Bu örnekler 1290 Salnâmesi’nde muhacirlerle ilgili standart bir

yazım kuralı uygulanmadığını göstermektedir. Kanaatimize göre Tatar ve Nogay muhacirlerin

hemen tamamı, Çerkez muhacirlerin ise, 1863-1864’de gelenler dâhil, önemli bir bölümü sicillere

kaydedilmiş ise de salnâmede bunların ancak küçük bir kısmının izleri sürülebilmektedir.

1290 Salnâmesi’nin basılmasından sonra 3-20 Ağustos 1873 tarihleri arasında Tuna

gazetesinde vilâyet nüfusu ile ilgili cetveller yayınlanmıştır:

Tablo 15. Tuna gazetesinde yayınlanan cetvellere göre 1873 yılında Tuna Vilâyeti’nde Müslim ve

Gayrimüslim hane ve erkek nüfus miktarı

Sancak Müslim Gayrimüslim Toplam


Rusçuk183 4.850 12.127 50,40 3.911 11.933 49,60 8.761 24.060

Şumnu 13.426 30.652 70,66 9.569 12.729 29,34 22.995 43.381

Silistre - 35.616 67,97 - 16.782 32,03 - 52.398

Hezargrad 14.852 44.075 74,51 3.487 15.078 25,49 18.339 59.153

Niğbolu 3.752 11.276 35,95 3.486 20.091 64,05 7.238 31.367

Ziştovi 3.581 8.088 36,70 4.438 14.854 63,30 8.019 22.942

Cuma-i Atik 6.844 13.328 81,80 1.060 2.965 18,20 7.904 16.293

Tutrakan - 9.384 79,47 - 2.424 20,53 - 11.808

Plevne 3.675 9.764 35,26 6.979 17.924 64,74 10.654 27.688

Toplam 50.980 174.310 60,30 32.930 114.780 39,70 83.910 289.090

Rusçuk

tetimme184

- 46.408 91,34 - 4.399 8,66 - 50.807

Toplam 50.980 220.718 64,94 32.930 119.179 35,06 83.910 339.897

Vidin185 2.815 10.838 40,66 4.967 15.818 59,34 7.782 26.656

178 Rahova’da Çerkez muhacir iskân edildiğini tespit ettiğimiz köyler şunlardır: Hayreddin, Brzina, Malgrad, Belibrod,

Kuren, Üçpınar, Sivad, Trnava, Dıbniçe ve Bragar (Aziziye) (Tatar-Çerkez karma). [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin),

a.e. 12008, 18 Zilhicce 1285/20 Mart 1285 (1 Nisan 1869); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12038, 3 Haziran 1283

(15 Haziran 1871); NBKM, Or.Otd., Fond 32 (Oryahovo/Rahova), a.e. 470, 473, 474, 476 (27 Temmuz 1867- 17 Ekim

1867)]. 179 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 183-185. 180 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 171-177. 181 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11927, 19 Şevval 1280/5 Mart 1281 (17 Mart 1865). 182 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 189-193. 183 Tuna, No. 794, 9 Cemâziyelâhir 1290/22 Temmuz 1289 (3 Ağustos 1873). Nefs-i Rusçuk nüfusu dâhil değildir. 184 Rusçuk tetimmesi olarak gösterdiğimiz nüfus, Tuna gazetesinin 794. sayısında yayınlanan Rusçuk Sancağı cetvelinde

yer almadığı halde, 799. sayıdaki cetvele ilave edilen Rusçuk merkez nüfusu ile yeni tahrirde Rusçuk Sancağı’nda tespit

edildiği belirtilen nüfusun toplamıdır. [Tuna, No. 799, 26 Cemâziyelâhir 1290/8 Ağustos 1289 (20 Ağustos 1873)].




Berkofça 1.092 4.862 11,45 6.974 37.594 88,55 8.066 42.456

Lom 1.503 6.174 15,80 5.071 32.881 84,20 6.574 39.055

Rahova 4.302 7.235 30,14 11.129 16.771 69,86 15.431 24.006

İvraca 1.270 1.293 4,57 6.816 27.022 95,43 8.086 28.315

Belgradçık 638 1.856 19,79 3.721 7.523 80,21 4.359 9.379

Adliye 657 2.737 12,18 4.515 19.733 87,82 5.172 22.470

Toplam 12.277 34.995 18,20 43.193 157.342 81,80 55.470 192.337

Sofya186 2.883 6.263 12,77 11.961 42.794 87,23 14.844 49.057

Köstendil 1.529 4.096 13,05 6.520 27.293 86,95 8.049 31.389

Samakov 1.265 2.701 11,24 5.748 21.334 88,76 7.013 24.035

Dubniçe 819 1.834 14,08 3.418 11.192 85,92 4.237 13.026

Radomir 566 1.520 8,42 4.039 16.532 91,58 4.605 18.052

İzladi 1.240 2.891 39,17 1.264 4.490 60,83 2.504 7.381

Orhaniye 710 2.312 10,50 7.511 19.706 89,50 8.221 22.018

Cuma-i

Bâlâ

959 2.596 48,51 1.721 2.755 51,49 2.680 5.351

Toplam 9.971 24.213 14,22 42.182 146.096 85,78 52.153 170.309

Tırnova187 10.231 28.066 29,01 19.480 68.671 70,99 29.711 96.737

Lofça 6.263 21.508 58,30 4.494 15.387 41,70 10.757 36.895

Osman

Pazarı

3.638 16.811 82,28 1.376 3.620 17,72 5.014 20.431

Servi 2.895 8.813 39,78 2.739 13.342 60,22 5.634 22.155

Gabrova 25 45 0,30 3.629 14.866 99,70 3.654 14.911

Toplam 23.052 75.243 39,37 31.718 115.886 60,63 54.770 191.129

Varna188 3.739 7.982 60,78 2.226 5.150 39,22 5.965 13.132

Pravadi 2.950 8.879 62,26 1079 4.129 37,74 4.029 13.008

Balçık 2.006 6.954 65,78 635 3.618 34,22 2.641 10.572

Pazarcık 4.640 13.960 80,48 523 3.385 19,52 5.163 17.345

Mankalya 7.225 6.675 93,04 226 499 6,96 7.451 7.174

Toplam 20.560 44.450 72,60 4.689 16.781 27,40 25.249 61.231

Tulça189 1.050 2.977 21,06 4.610 11.159 78,94 5.660 14.136

Sünne 10 34 1,26 585 2.653 98,74 595 2.687

Babadağı 3.099 4.756 24,05 2.622 15.016 75,95 5.721 19.772

Maçin 1.230 6.084 40,54 2.001 8.924 59,46 3.231 15.008

Köstence 4.445 16.233 98,36 62 301 1,64 4.507 16.534

Hırsova 2.653 12.426 77,19 936 3.672 22,81 3.589 16.098

Mecidiye 4.342 12.022 92,97 431 909 7,03 4.773 12.931

Toplam 16.829 54.532 56,12 11.247 42.634 43,88 28.076 97.166

Genel

Toplam190

133.669 454.151 43,17 165.959 597.918 56,83 299.628 1.052.069

Tuna gazetesinin Türkçe kısmında Gayrimüslim nüfusun Bulgar, Rum, Ermeni, Ulah,

Yahudi ve Kıpti nüfustan oluştuğu, Müslüman nüfusa ise muhacirlerin dâhil olmadığı

kaydedilmiştir. Bulgarca kısımda ise Gayrimüslim unsurlar aynı şekilde sıralanırken, Çerkezlerin

Müslüman nüfusa dâhil edilmekleri not edilmiştir. Buna karşılık, 1290 Salnâmesi ile

karşılaştırıldığında yukarıda işaret edilen yerlerdeki muhacirlerin Tuna gazetesindeki cetvellere

185 Tuna, No. 795, 12 Cemâziyelâhir 1290/25 Temmuz 1289 (6 Ağustos 1873). 186 Tuna, No. 796, 16 Cemâziyelâhir 1290/29 Temmuz 1289 (10 Ağustos 1873). 187 Tuna, No. 797, 19 Cemâziyelâhir 1290/1 Ağustos 1289 (13 Ağustos 1873). 188 Tuna, No. 798, 23 Cemâziyelâhir 1290/5 Ağustos 1289 (17 Ağustos 1873). Hane sayısı hatalıdır. 189 Tuna, No. 799, 26 Cemâziyelâhir 1290/8 Ağustos 1289 (20 Ağustos 1873). 190 Tuna, No. 799, 26 Cemâziyelâhir 1290/8 Ağustos 1289 (20 Ağustos 1873). Gazetede vilâyetteki Müslüman hane

toplamı 123.733 olarak gösterilmiştir, ancak hane sayılarının toplamı 133.669’dur. Ayrıca, Gayrimüslim erkek nüfus

toplamı da 617.850 olarak kaydedilmiş ise de müfredat rakamlarının toplamı 597.918’dir.

710 Aşkın KOYUNCU



aktarıldığı görülmektedir. Ancak, buradaki problem terminoloji ile ilgilidir. Bu sebeple Tuna

gazetesindeki izahatı muhacir statüsü devam eden Çerkezlerin cetvellere dâhil edilmedikleri veya

henüz yazılmayan Çerkez muhacirlerin olduğu şeklinde yorumlamak gerekir. Kanaatimize göre

1864 yılında iskân edilen Çerkezlerin büyük bölümü bazı sancaklarda ancak Tahrir-i Cedid

tamamlandığında umumî istatistiklere yansımıştır. Nitekim Rusçuk Sancağı’nda nüfus sayımının

1873 ortalarında bitirilmesinden sonra Tuna gazetesindeki cetvele eklenen tetimme nüfusa (nefs-i

Rusçuk nüfusu ile birlikte 46.408 Müslüman ve 4.399 Gayrimüslim) Çerkezlerin dâhil olduğu

anlaşılmaktadır. Rusçuk Fransız konsolosu Aubaret’in Osmanlı kaynaklarına dayalı olarak

aktardığı rakamlar da bunu teyit etmektedir. Aubaret’e göre, Rusçuk Sancağı’nda 73.254

Müslüman ve 38.518 Gayrimüslim hanesi olmak üzere toplam 111.767 hane vardı ve sancakta

kadınlar dâhil 441.000 Müslüman (388.000 Türk, 33.000 Çerkez, 20.000 Müslüman Kıpti) ve

238.200 Gayrimüslim (229.500 Bulgar, 3.500 Hıristiyan Kıpti, 2.000 Ermeni, 1.000 Ulah ve 2.200

Yahudi) olmak üzere 679.200 kişi yaşıyordu.191 1292 Salnâmesi’nde neşredilen Tahrir-i Cedid

sonuçlarındaki (Tablo 19) Rusçuk Sancağı’nda kayıtlı 16.588 erkek Çerkez nüfus da bunu

doğrulamaktadır. Buradan hareketle gerek 1290 Salnâmesi’nde, gerekse Tuna gazetesinde

yayınlanan nüfus cetvellerinde (Rusçuk tetimmesi hariç), Çerkez muhacirlerin tamamının

gösterilmediği sonucunu çıkarabiliriz.

1290 ve 1291 Salnâmeleri ile kıyaslandığında Tuna gazetesindeki cetvelde Tırnova kazası

nüfusuna Rahoviçe, Bebrova, Elena, Dryanova ve Tryavna; Osman Pazarı kazası nüfusuna Kazgan;

Tulça kazası nüfusuna da Kili ve İsakçı nahiyelerinin dâhil edildiği anlaşılmaktadır. Tuna

gazetesinde aktarılan rakamlar Tablo 11’de gösterilen 1290 Salnâmesi’ndeki sancak ve kaza

nüfusları ile büyük ölçüde örtüşmektedir. Mesela, Sofya ve Tulça sancakları nüfusu aynıdır. Diğer

sancaklarda da birkaç şehir ve kaza nüfusu dışında fark yoktur. Dolayısıyla yukarıda işaret edilen

bazı hatalar da yinelenmiştir. En büyük farklılık, Rusçuk Sancağı’nda nefs-i Rusçuk nüfusuyla yeni

tahrirde tespit edilen nüfusun cetvele ilave edilmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Öte yandan,

Rusçuk tetimmesi dışında Silistre’de Müslüman nüfusta %62,37, Gayrimüslim nüfusta %40,64;

Tutrakan’da Müslüman nüfusta %21, Gayrimüslim nüfusta %13,5; Eski Cuma’da ise Müslüman

nüfusta %3 artış söz konusudur. Şumnu’da Müslüman erkek nüfus sayısı 5.005 kişi (%14) azalmış

görünüyor ise de bu durum pek makul değildir. Kanaatimize göre Silistre ve Tutrakan nüfusu da

yeni sayım sonuçlarını yansıtmaktadır. Ancak, Tuna gazetesinde (Tablo 15) ve Aubaret tarafından

aktarılan Rusçuk Sancağı Müslüman nüfusu ile Tahrir-i Cedid sonuçlarındaki (Tablo 19, 21)

Rusçuk Sancağı Müslüman nüfusu tutarsızdır. Tırnova ve nahiyelerinde ise Müslüman nüfusta

%2,75, Gayrimüslim nüfusta ise %0,5 azalma görülmektedir. Keza, bir arada yazılan Osman Pazarı

ve Kazgan nahiyesinde de Gayrimüslim nüfusta %16,8 (608 kişi) azalma söz konusudur. Bunun

dışında rakamlarda önemsiz farklılıklar mevcuttur. Ayrıca, Varna Sancağı’na bağlı Pravadi

kazasında 1290 Salnâmesi’nde de yazılmayan Orta mahalle dışında, 675 kişinin kayıtlı olduğu

nefs-i Pravadi Müslüman nüfusu ile Tulça Sancağı’nda 2.192 Müslüman, 1.513 Gayrimüslim

nüfusun kayıtlı olduğu Mahmudiye nahiyesi de atlanmıştır.

Tuna gazetesindeki verilere göre 1873’de vilâyetin nüfusu kadınlarla birlikte 2.100.000’i

aşmıştır. Rusçuk Sancağı’ndaki yeni tahrirlerden sonra sancaktaki Müslüman nüfus oranı %64,94,

Gayrimüslim oranı ise %35,06 şeklindedir. Diğer sancaklarda büyük bir farklılık yoktur. Ayrıca,

vilâyet genelinde Müslüman nüfus oranı %43,17’ye yükselirken, Gayrimüslim nüfus oranı ise

%56,83’e gerilemiştir. Sancaklar itibarıyla hane başına düşen nüfus ortalaması sırasıyla Müslim ve

Gayrimüslim olmak üzere şöyledir: Rusçuk: 5,07–5,80; Vidin: 5,70–7,29; Sofya: 4,85–6,93;

191 Engin Deniz Tanır, agt, s. 55, 63.




Tırnova: 6,53–7,30; Tulça: 6,48–7,58; Varna: 5,66–7,15’dir. Vilâyet genelinde hane başı nüfus

ortalaması ise Müslümanlarda 5,63, Gayrimüslimlerde 6,92 olup, umumî ortalama 6,25’tir.192


Sancak/Kaza Köy Hane Müslim Gayrimüslim Toplam

Rusçuk 92 13.548 24.293 21.056 45.349

Şumnu 156 23.270 34.624 12.859 47.483

Hezargrad 135 15.628 43.433 15.685 59.118

Cuma-i Atik 46 5.894 13.039 2.965 16.004

Silistre 235 10.912 21.616 12.133 33.749

Tutrakan 40 3.182 7.756 2.036 9.792

Ziştovi 39 8.018 8.088 14.854 22.942

Niğbolu 61 7.238 11.276 20.097 31.373

Plevne 46 10.649 9.764 17.924 27.688

Toplam 850 98.339 173.889 119.609 293.498

Vidin 64 7.850 10.839 15.818 26.657

Lom 74 6.573 6.174 32.881 39.055

Adliye 43 5.172 2.737 19.773 22.510

Belgradçık 40 - - - -

Berkofça 104 7.260 4.862 35.394 40.256

İvraca 82 8.086 1.293 27.022 28.315

Rahova 60 4.359 1.856 7.523 9.379

Toplam 467 39.300 27.761 138.411 166.172

Sofya 198 14.851 42.796 6.263 49.059

Dubniçe 70 4.237 11.192 1.834 13.026

Orhaniye 29 8.221 19.706 2.312 22.018

İhtiman N. 40 4.359 1.856 7.523 9.379

Köstendil 173 8.049 27.293 4.096 31.389

Samakov 58 7.013 21.334 2.701 24.035

İzladi 18 2.504 4.490 2.891 7.381

Radomir 127 4.600 16.532 1.520 18.052

Cuma-i Bâlâ 37 2.680 2.755 2.596 5.351

Toplam 750 56.514 147.954 31.736 179.690

Tırnova 122 17.592 22.561 42.555 65.116

Rahoviçe N. 6 2.626 336 9.735 10.071

Bebrova N. – Elena N. 45 5.176 5.930 11.901 17.831

Dryanova N. 10 1.788 164 4.269 4.433

Tryavna N. 6 1.882 - 7.087 7.087

Lofça 77 10.525 21.548 15.397 36.945

Osman Pazarı 85 3.840 1.154 16.446 17.600

Kazgan N. 1 1.033 2.540 2.540 5.080

Servi 33 7.631 7.813 13.332 21.145

Gabrova 18 3.724 45 14.866 14.911

Toplam 403 55.817 62.091 138.128 200.219

Tulça 16 4.350 1.419 7.711 9.130

Sünne 11 595 34 2.653 2.687

Babadağı 57 5.721 4.756 15.016 19.772

Maçin 25 3.231 6.084 8.924 15.008

Köstence 34 4.507 16.233 301 16.534

192 Silistre, Tutrakan ve Rusçuk tetimmesinde hane sayıları belirtilmediğinden dolayı, Varna Sancağı’na tabi

Mankalya’da ise Müslüman hane ve nüfus sayısı problemli olduğu için hane ortalaması hesaplamalarında dikkate

alınmamıştır. 193 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 7, Sene 1291, Matbaa-i Vilâyet-i Tuna, Rusçuk 1291, s. 124-127; Krş. Kemal H.

Karpat, age, s. 157; Ömer Turan, agb, s. 764; Slavka Draganova, age, s. 32, 33. (Tablo oluşturulurken salnâmedeki

toplama hataları düzeltilmiştir).

712 Aşkın KOYUNCU



Hırsova 38 3.589 12.426 3.672 16.098

Mecidiye 55 4.773 12.022 909 12.931

Mahmudiye N. 11 928 2.192 1.513 3.705

Kili N. – İsakçı N. 19 1.310 1.558 3.448 5.006

Toplam 266 29.004 56.724 44.147 100.871

Varna 67 5.959 7.978 5.170 13.148

Pravadi 91 4.744 9.311 4.029 13.340

Balçık 71 2.641 6.954 3.618 10.572

Pazarcık 108 5.163 13.960 3.385 17.345

Mankalya 70 7.451 6.675 499 7.174

Toplam 407 25.958 44.878 16.701 61.579

Genel Toplam 3.143 304.932 513.297 488.732 1.002.029

1291 Salnâmesi’nde neşredilen nüfus cetveli, 1290 Salnâmesi’nden kopya edilen hatalar

bir yana kendi içindeki hesaplama ve baskı hataları sebebiyle Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde

yayınlanan en problemli nüfus istatistiğidir. 1291 Salnâmesi’nde Müslim ve Gayrimüslim hane

sayısı bir arada verilmiştir ve yekûn hanesinde 467.292 (%48,88) Müslüman ve 488.732 (%51,12)

Gayrimüslim olmak üzere 956.024 erkek nüfus kaydedilmiştir. Ancak, Rusçuk Sancağı’nda

Müslüman erkek nüfus toplamı 173.889 yerine, sehven 137.889 olarak basılmıştır. Ayrıca, Vidin

Sancağı’nda da Müslüman erkek nüfus toplamı 27.761 yerine, yanlışlıkla 17.761 olarak yazılmıştır.

Cetveldeki toplama hataları giderildiğinde vilâyette 513.297 (%51,23) Müslüman ve 488.732

(%48,77) Gayrimüslim olmak üzere 1.002.029 erkek nüfus olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.

Dolayısıyla önceki nüfus verilerinden farklı olarak 1291 Salnâmesi’nde Tuna Vilâyeti’nde

Müslüman nüfusun çoğunluk teşkil ettiği gibi bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Ancak, diğer

salnâmeler ve Tuna gazetesinde yayınlanan nüfus cetveli ile karşılaştırıldığında bu durumun Sofya

Sancağı’ndaki bütün kazaların Müslim ve Gayrimüslim nüfus sayısının sehven birbirlerinin yerine

basılmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Ayrıca, Sofya, Vidin ve Tırnova sancaklarında başka

mühim yanlışlıklar da yapılmıştır.194 Dolayısıyla 1291 Salnâmesi’ndeki veriler mevcut haliyle

güvenilir olmaktan uzaktır.195 Ancak, Rusçuk ve Vidin sancakları Müslüman nüfus toplamının

194 Slavka Draganova’nın (age, s. 17,18) 1291 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde Sofya Sancağı ile Tırnova’ya bağlı Osman

Pazarı ve Kazgan nüfusuna yönelik ikazlarından hareketle, 1290 ve 1291 Salnâmeleri ile 1873’de Tuna gazetesinde

yayınlanan nüfus cetvelleri üzerinde yaptığımız incelemede metinde işaret ettiğimiz hususların dışında şu sonuçlara

ulaştık: Rusçuk Sancağı’nda nefs-i Rusçuk kazasında on köy fazla, Hezargrad’da ise on köy eksik yazılmıştır. Vidin

Sancağı’nda Müslüman erkek nüfus toplamında yapılan yanlışlığın yanı sıra kaza nüfuslarında da atlama ve karışıklıklar

söz konusudur. 1290 Salnâmesi’nde Rahova’da 7.235 Müslim-16.591 Gayrimüslim; Belgradçık’da ise 1.856 Müslim-

7.523 Gayrimüslim kaydedildiği ve 1873’de Tuna gazetesinde neşredilen cetvelde de (Tablo 15) Rahova’da 7.235

Müslim-16.771 Gayrimüslim; Belgradçık’da ise 1.856 Müslim-7.523 Gayrimüslim kaydedildiği halde, 1291

Salnâmesi’nde Rahova nüfusu yerine Belgradçık nüfusu (1.856 Müslim-7.523 Gayrimüslim) yazılmış, Belgradçık nüfusu

ise boş bırakılmıştır. Ayrıca, Berkofça’da Gayrimüslim nüfus 2.000 kişi eksik yazılmıştır. Sofya Sancağı’nda ise Müslim

ve Gayrimüslim nüfus verilerinin sehven birbirleri yerine basılmasından başka, İhtiman nahiyesi’ne ait nüfus bilgileri de

yanlıştır. 1290 Salnâmesi’nde (s. 218-223) Samakov kazası içinde gösterilen İhtiman nahiyesi 1291 salnâmesinde ayrıca

kaydedilmiştir. Ancak, İhtiman sütununa da yanlışlıkla Belgradçık kazası bilgileri (40 köy, 4.359 hane, 1.856 Müslim-

7.523 Gayrimüslim) yazılmıştır. Buna karşılık, 1291 Salnâmesi’ndeki Samakov kazasının toplam nüfusu (2.701

Müslüman, 21.334 Gayrimüslim) 1290 Salnâmesi’ndeki ile aynıdır. Sofya Sancağı’nda hane sayısı toplamı da 56.514

yerine sehven 46.515 yazılmıştır. Tırnova Sancağı’nda da toplam hane sayısı sehven 55.517 olarak gösterilmiştir. Bunun

yanı sıra, Tırnova Sancağı’na bağlı Osman Pazarı kazasında Müslim (16.446) ve Gayrimüslim (1.154) nüfus sayısı da

birbirlerinin yerine basılmıştır. Ayrıca, Osman Pazarı’na tabi Kazgan nahiyesi Gayrimüslim nüfusu (2.540) sehven

Müslüman nüfus hanesine de yazılmıştır. Oysa 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde Kazgan’da 313 Müslüman, 2.540

Gayrimüslim erkek nüfus olduğu görülmektedir. Keza, Servi’de de Müslüman nüfus sehven 1.000 kişi eksik yazılmıştır.

Son olarak, Varna Sancağı’na tabi Pravadi kazasında nefs-i Pravadi’deki 675 Müslüman nüfus da kaydedilmemiştir. 195 1291 (1874) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ndeki karışıklık ve baskı hatalarının, salnâme tek başına kullanıldığında fark

edilemeyeceği için, yanlış yorum ve değerlendirmelere sebebiyet vermesi tabiidir. Ancak, Kemal H. Karpat, 1285, 1286

ve 1291 Tuna Vilâyeti Salnâmelerini kullandığı halde bu durumu gözden kaçırdığı gibi, 1291 Salnâmesi’ndeki nüfus




baskı hatalarıyla eksik gösterilmesi ve yine Müslüman nüfus oranının %90’dan fazla olduğu

Osman Pazarı kazasında Müslüman nüfusun Gayrimüslim sütununa yazılması, salnâmedeki

hataların, o dönemde Balkanlarda sıkça karşılaşıldığı üzere siyasi amaçlarla nüfus verilerinin

manipüle edilmesinden değil, ihmallerden kaynaklandığını ve sehven yapıldığını ortaya

koymaktadır.

Kaza ve köy sayısı ile nüfus incelendiğinde, Rusçuk Sancağı dışında 1290 Salnâmesi’ndeki

verilerin 1291 Salnâmesi’ne esas teşkil ettiği, ancak baskı hataları sebebiyle mühim farklılıkların

ortaya çıktığı görülmektedir. 1291 Salnâmesi’nde Rusçuk Sancağı’na bağlı bazı kazaların nüfusu

güncellenmiştir. Önceki salnâmede yer almayan nefs-i Rusçuk nüfusu bu kez ilave edilmiştir.

Böylece, Rusçuk kazası nüfusu 12.167 Müslüman, 9.083 Gayrimüslim olmak üzere 21.250 kişi

artmıştır, fakat bu nüfusa köylerdeki artışın dâhil olup olmadığı meçhuldür. Diğer sancaklarda

küçük artış ve azalmalar söz konusudur. Öte yandan, Tuna gazetesinde (Tablo 15) Rusçuk

Sancağı’nda yeni tahrire dayalı olarak aktarılan nüfus, 1291 Salnâmesi’ne yansıtılmamıştır. 1290

Salnâmesi ve Tuna gazetesindeki bilgilerle karşılaştırıldığında Çerkez muhacirlerin önemli bir

bölümünün 1291 Salnâmesi’ne de dâhil edilmedikleri anlaşılmaktadır.

1291 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ndeki nüfus bilgileri olması gerektiği yere konulduğunda

Vidin, Sofya, Tırnova, Tulça ve Varna sancaklarında birkaç önemsiz fark ve atlama dışında

nüfusun 1290 Salnâmesi ile hemen hemen aynı olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Gözden

geçirilmiş ve yeniden düzenlenmiş haliyle 1291 Salnâmesi’nde icmal nüfus şöyle olmalıdır:

Tablo 17. Tashih edilmiş 1291 (1874) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre erkek nüfus196

Sancak Hane Müslim Gayrimüslim Toplam Hane

ort. Nüfus Yüzde Nüfus Yüzde

Rusçuk 98.339 173.889 59,25 119.609 40,75 293.498 5,96

Vidin 54.733 34.996 18,42 155.002 81,58 189.998 6,94

Sofya 52.155 24.213 14,22 146.098 85,78 170.311 6,53

Tırnova 55.817 75.156 37,96 122.836 62,04 197.992 7,09

Tulça 29.004 56.724 56,23 44.147 43,77 100.871 6,96

Varna 25.958 44.878 72,88 16.701 27,12 61.579 4,74

Toplam 316.006 409.856 40,41 604.393 59,59 1.014.249 6,42

Buna göre Tuna Vilâyeti’nde kadınlarla birlikte 819.712 (%40,41) Müslüman ve 1.208.786

(%59,59) Gayrimüslim olmak üzere 2.028.498 dolayında bir nüfus mevcuttur.197 Tablo 12, 15 ve

sayılarını da 504.297 Müslüman ve 491.742 Gayrimüslim şeklinde yanlış toplamıştır. Ayrıca, -bu sırada Prizren

Vilâyeti’ne bağlı olan- Niş Sancağı’nın tabloya dâhil edilmediğini belirtmiştir. [Kemal H. Karpat, age, s. 63, 156, 157;

Aynı yazar, “By Way of Introducing This Issue: Bulgaria’s Methods of Nation Building-The Annihilation of Minorities”,

International Journal of Turkish Studies, Vol. 4, No. 2, Fall/Winter, 1989, p. 12; Bu makale ayrıca şurada yayınlanmıştır:

Karpat, Kemal H. (Ed.), The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, Isis Press, İstanbul

1990, p. 1-22]. Ayrıca bkz. Ömer Turan, agb, s. 764. 196 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 7, Sene 1291, s. 124-127. Salnâmede Sofya Sancağı’ndaki Müslim-Gayrimüslim nüfus

sütununu değiştirdik. Ayrıca, İhtiman nahiyesi, 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde (s. 218-223) Samakov kazası içinde

gösterildiği ve Tuna gazetesindeki cetvel ile 1290 ve 1291 Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde Samakov kazası nüfus toplamı

aynı olduğu için İhtiman sütununa sehven ve ayrıca yazılmış olan Belgradçık’a ait 4.359 hane, 1.856 Müslim-7.523

Gayrimüslim nüfusu çıkardık. Osman Pazarı kazasında birbirleri yerine basılan nüfusu tebdil ettik. Kazgan nahiyesinde

Müslüman sütununa yanlışlıkla yazılmış olan nüfusun yerine 1290 Salnâmesi’nde (s. 262-263) Kazgan’da kaydedilen

313 Müslüman erkek nüfusu tabloya ilave ettik. Ayrıca, Rahova kazası sütununda gösterilen 4.359 hane, 1.856 Müslim–

7.523 Gayrimüslim nüfusu, boş bırakılmış olan ve ait olduğu Belgradçık sütununa naklettik ve 1290 Salnâmesi’nden

Rahova’ya ait 15.433 hane, 7.235 Müslüman ve 16.591 Gayrimüslim nüfusu ekledik. Ancak, yukarıda belirttiğimiz üzere

Berkofça ve Servi’de sehven eksik yazıldığını düşündüğümüz nüfus ile atlanmış olan nefs-i Pravadi Müslüman nüfusunu

ilave etmedik. Keza, devamlılığın görülebilmesi için 1290 Salnâmesi’nde tespit ettiğimiz hataları göz ardı ettik. 197 Krş. Kemal H. Karpat, age, s. 157; Ömer Turan, agb, s. 764.

714 Aşkın KOYUNCU



17’deki veriler dikkate alındığında 1873/1874’de Tahrir-i Cedid öncesinde Tuna Vilâyeti’nde

Müslim-Gayrimüslim oranının %40-%60 ila %43-%57 dolaylarında olduğunu söylemek

mümkündür.

V. Tahrir-i Cedid (1874) ve Emlâk ve Vergi Defteri’ne (1876) Göre Vilâyetin Nüfusu

1874 yılına gelindiğinde Tuna Vilâyeti’nde köylerde sayım süreci devam etmekteydi,

ancak emlâk ve nüfus tahririnde son aşamaya girilmişti. 1874 Mart ayına kadar 41 kasaba, 8 nahiye

ve 1.325 köyün tahriri bitirilmişti.198 1874 Mart’ında da nefs-i Varna kazası ile Kozluca

nahiyesindeki toplam 67 köyde emlâk ve arazi tahriri tamamlandı. Nüfus-ı atîkası 5.348 olan 67

köyde, 914’ü muhacir olmak üzere 12.856 nüfus tespit edildi. Böylece, bu köylerde muhacirler

dışında nüfus-ı atîka üzerine 6.594 kişilik bir artış olduğu ortaya çıktı.199 Ayrıca, redif zabitlerinin

yaptığı yoklamalarda Tırnova’da 3.500, Osman Pazarı ve Bebrova’da 1.196 nefer nüfus-ı mektûme

zuhur etmişti. Bu durum 1 Nisan 1874 tarihli Tuna gazetesinde yaklaşık otuz yıldır umumî sayım

yapılmamasına bağlanıyor ve Tahrir-i Cedid bitiminde vilâyet nüfusunda hayret verici bir artış

ortaya çıkacağı tahmin ediliyordu.200 5 Temmuz 1874’de Tuna gazetesinde Sofya’da, o zamana

dek, tahriri bitirilen köylerde kayıtlı nüfus-ı atîka üzerine 12.665 artış tespit edildiği, ayrıca

Tırnova, Servi, Orhaniye, İzladi, Mankalya, Pazarcık, Hırsova, Babadağı ve Maçin kazalarına bağlı

köylerde de nüfus, emlâk ve arazi tahririnin tamamlandığı ilan edildi.201 1874 Temmuz ve

Ağustos’unda Varna’ya bağlı Pravadi kazasına tabi köylerin sayımı bitirildi.202 23 Ağustos 1874’de

Tuna gazetesinde vilâyette yürütülmekte olan sayımın sonuna gelindiği, Varna ve Tulça

sancaklarında köylerin tahririnin bittiği, Sofya ve Tırnova’da ise devam ettiği duyuruldu.203 20

seyyar tahrir heyeti Varna, Tulça, Sofya ve Tırnova sancaklarındaki köylerin sayımını yedi ayda

tamamladı. Böylece, Tuna Vilâyeti’nde 1865’den beri yürütülmekte olan tahrir faaliyeti nihayet 20

Eylül 1290 (2 Ekim 1874) tarihinde bitirildi ve sonuçlar 18 Ekim 1874’de Tuna gazetesinde ilan

edildi.204 Vidin Sancağı’ndaki köylerin sayımının ne zaman tamamlandığını bilemiyoruz, ancak,

Rusçuk Sancağı’nın ardından 1873 yılının ikinci yarısında bitirilmiş olması muhtemeldir.

Tablo 18. Tuna gazetesinde neşredilen Tahrir-i Cedid sonuçlarına göre Tuna Vilâyeti’nde meskûn

erkek nüfus (1874)205

Nüfus I II Toplam Yüzde

İslam

Milleti

Ahâli-i Kadîme 232.848 159.521 392.369 34,39

Muhacirîn 30.573 33.825 64.398 5,64

Kıbtiyân-ı

Müslim

14.957 10.074 25.031 2,19

Toplam 278.378 203.420 481.798 42,22

198 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Teşrinievvel 1290 (18 Ekim 1874). 199 Tuna, No. 859, 12 Safer 1291/20 Mart 1290 (1 Nisan 1874). 200 Aynı yer. 201 Tuna, No. 884, 21 Cemâziyelevvel 1291, 23 Haziran 1290 (5 Temmuz 1874). Tahrir memurları tarafından 1874

Haziran’ında Pazarcık kazasına bağlı Abidin Bey köyünde 58 hanede 156 Tatar muhaciri ve 1 ahali-i kadîm olmak üzere

157 Müslüman erkek nüfus kaydedilmiştir. [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç), a.e. 273, 4 Haziran 1290 (16 Haziran

1874)]. Burada, tahrir memurlarının mahalli düzeyde Müslümanlar arasında ahali-i kadîm ve Tatar muhacirler şeklinde

ayrım yaptıkları görülmektedir. 202 NBKM, Or.Otd., Fond 25 (Provadiya/Pravadi), a.e. 165-180, 22 Haziran-25 Temmuz 1290 (4 Temmuz-6 Ağustos

1874). Tahrir memurları, Pravadi köylerindeki Müslüman nüfusu İslam, Tatar, muhacir, Tatar muhaciri, Çerkez muhaciri,

Kıpti-i Müslim şeklinde; Gayrimüslim nüfusu ise Bulgar veya Hıristiyan şeklinde kaydetmişlerdir. 203 Tuna, No. 898, 11 Receb 1291/11 Ağustos 1290 (23 Ağustos 1874). 204 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Teşrinievvel 1290 (18 Ekim 1874). 205 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Teşrinievvel 1290 (18 Ekim 1874). Gazetedeki tabloda Yahudiler, sehven

Hıristiyan milleti içinde kaydedilmiştir. Ayrıca, tabloda Katolikler atlandığı halde, açıklama kısmında sayılarının 3.556

olduğu belirtilmiştir.




Hıristiyan

Milleti

Bulgar 275.604 316.969 592.573 51,93

Rum 3.523 4.132 7.655 0,67

Ermeni 2.125 3 2.128 0,19

Katolik 3.556 - 3.556 0,31

Milel-i Sâire 24.791 15.512 40.303 3,53

Kıbti-i

Gayrimüslim

4.570 3.093 7.663 0,67

Toplam 314.169 339.709 653.878 57,31

Yahudi Milleti Yahudi 5.192 183 5.375 0,47

Genel Toplam 597.739 543.312 1.141.051 100

Tablonun ilk sütunundaki rakamlar 1282 tarihinden 1289 nihayetine kadar (13 Mart 1866-

12 Mart 1874) yazılmış olan 41 kasaba, 8 nahiye 1.325 köyün nüfusunu, ikinci sütundaki rakamlar

ise 1290 senesi Mart ayından 20 Eylül’e (13 Mart-2 Ekim 1874) kadar sayımı bitirilen 8 nahiye ve

1.807 köyün nüfusunu göstermektedir.206 Buna göre, kadınlarla birlikte Tuna Vilâyeti’nin nüfusu,

Niş Sancağı hariç, 963.596 Müslüman ve 1.318.506 Gayrimüslim olmak üzere 2.282.102’dir.

Ancak, gazetede vilâyet nüfusu icmal olarak neşredilmiş ve sancak ve kaza bazında hane ve nüfus

detayları aktarılmamıştır. Ayrıca, Müslüman unsurlar arasında etnik köken ve dile dayalı bir ayrım

gözetilmemiş, muhtemelen vergi meselesinden dolayı ahali-i kadîme ve muhacirler şeklinde bir

tasnif yapılmış ve Müslüman Kıptiler de yine ayrı olarak kaydedilmiştir. Buna karşılık,

Gayrimüslim unsurlar arasında din, mezhep ve etnik kökene dayalı bir ayrım yapılmıştır.207 Tahrir-i

Cedid sonucuna göre vilâyet nüfusunun %42,22’si Müslüman, %57,78’i ise Gayrimüslimlerden

oluşmaktadır. Vilâyetteki Bulgar nüfus oranı %51,93; Gayrimüslim unsurlar içinde Bulgar nüfus

oranı ise %89,89’dur. Gayrimüslimler içinde Rumlar %1,16, Ermeniler %0,32, Katolikler %0,54,

milel-i saire %6,11, Yahudi %0,82 ve Gayrimüslim Kıptiler %1,16’lık bir orana sahiptirler. Ancak,

Bulgarlar ve Rumlar arasında titiz bir ayrım yapılmadığı ve bazı yerlerde Rumların Bulgar nüfus

içinde gösterildiği anlaşılmaktadır.208

Tahrir-i Cedid sonuçlarına göre Tuna Vilâyeti’ndeki Müslüman nüfus içinde ahâli-i kadîme

oranı %81,44, muhacirlerin oranı %13,37, Müslüman Kıptilerin oranı ise %5,19’dur. Ahali-i

kadîme olarak gösterilen Müslüman nüfusun genel nüfus içindeki oranı %34,39’dur. Ancak, Tuna

Vilâyeti’nde meskûn muhacir sayısının –Niş Sancağı hariç– yalnızca 64.398 (kadınlarla birlikte

128.796) olarak gösterilmesi ilk bakışta şaşırtıcıdır. Çünkü bu sayı daha 1861-1862’de Osmanlı

makamları tarafından tespit edilmiş olan muhacir sayısının dahi oldukça gerisindedir. Kanaatimize

göre buradaki problem de sayım sonuçlarından ziyade terminoloji ile ilgilidir ve Tahrir-i Cedid

sonuçlarında aktarılan ahâli-i kadîme nüfusu, Kırım ve Kafkas muhacirlerinin bölgede iskânından

önceki Türk ve diğer Müslüman unsurların sayısını değil, onlarla birlikte on yıllık vergi muafiyeti

süresinin dolmasından sonra ahali-i kadîme sayılan Kırım muhacirlerini de ihtiva etmektedir. Şöyle

ki, Midhat Paşa’nın, 1271 senesinde Tulça Sancağı’nda (Mecidiye’de) iskân edilmiş olan Kırım

206 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Teşrinievvel 1290 (18 Ekim 1874). Gazetede aktarılan bu bilgiye karşılık yukarıda

belirtildiği üzere Tuna Vilâyeti’nde tahrir faaliyeti 1865’de başlamıştır. 207 Tuna gazetesinde yalnızca nefs-i Tulça’da yaşayan Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi nüfusun terkibine ilişkin yapılan

şu açıklama dikkat çekicidir: “Müslimîn: Ahali-i Müslime (Türk, AK), Tatar, Nogay, Çerkez, Arap, Acem, Arnavut,

Boşnak, Kürt, Kıpti-i Müslim, Tatar Kıptisi. Hıristiyan: Rum, Bulgar, Bulgar Gagavuz, Bulgar Şop, Arnavut Bulgarı,

Moldovan, Ermeni, Ermeni Katoliği, İtalyan, Fransız, İngiliz, Macar, Polak, Sırp, Karadağlı, Kazak, Zeburucan denilen

Sarı Kazak, Nemçe, Lipovan, Lipovan-ı Bezboyiç, Nim-Ulak, Proveslav, Lipovan Subotnik, Asıl Lipovan. Yahudi:

Amerikan Yahudisi, Prusya Yahudisi, Yahudi Kıptisi”. Ayrıca, Gagavuzlar için yapılan “Rumdan dönme olup ekserisi

Bulgar lisanını bilmediğinden Gagavuz tesmiye olunmuştur.” şeklindeki tanımlama manidardır. 208 Cetvel-i Mizan-ı Vergi ve Nüfus kayıtlarını ve Tuna gazetesindeki bu cetveli tetkik eden Todorov, tahrir memurları ve

mali uzmanların Rum-Bulgar ayrımına pek dikkat etmediklerini, vilâyette dağınık küçük Rum gruplarını Bulgar nüfus

içinde kaydettiklerini belirtmektedir. Mesela, Cetvel-i Mizan-ı Vergi ve Nüfus üzerine sonradan Varna’da (vergi

mükellefi) 3.532 Rum ve 662 Bulgar olduğunun not edildiğini tespit etmiştir. (Nikolaĭ Todorov, age, s. 344, 353, 354).

716 Aşkın KOYUNCU



muhacirlerinin 1281 sonunda muafiyet sürelerinin dolacak olması ve bunlardan 1282 Mart’ından

itibaren öşür ve vergi alınacak olması sebebiyle muhacirlere tarh ve tevzi edilecek verginin

önceden kararlaştırılması için 2 Eylül 1865’de Sadaret’e başvurması209 üzerine, Tulça Sancağı’nda

meskûn muhacirlerin 1 Mart 1282’de (13 Mart 1866), “mazhar oldukları müddet-i muafiyet tekmil

olarak kendileri artık ahali-i kadîme sırasına geçmiş ve bu cihetle emsâli misillû bunların dahi hal

ve iktidarları gözetilerek virgülerinin tarh ve tevzii zamanı gelmiş olduğuna” karar verilmiştir.210

Keza, Vidin’e bağlı Adliye kazasında Rahoviçe-i Kebir köyünde meskûn Kırım muhacirlerinin de

1873’de köylerine muhacir aşarı malından cami yapılmasını talep etmeleri üzerine, liva muhacir

komisyonu, muafiyet müddetlerinin 1287 senesi sonunda (12 Mart 1872) bitmesi hasebiyle “ahali-i

kadîme hükmüne girdikleri” için kendilerine muhacir aşarından para aktarılamayacağına

hükmetmiştir.211 Ayrıca, yukarıda da belirtildiği üzere on yıllık vergi muafiyeti dolan muhacirler

“ahali-i kadîme misillû” vergilendirilmişlerdir.212 Bu örnekler vergi muafiyeti süresi dolan Kırım

muhacirlerinin ahali-i kadîme sınıfına geçtiklerini göstermektedir. Bu konuda başka bir örnek de

şudur: Vidin Sancağı köylerinde Tahrir-i Cedid sonuçlarını yansıtan ve aşağıda ele alınacak olan

bir cetvelde Müslüman unsurlar, İslam milleti (11.048) ve Aşâir (Çerkez) (6.522) şeklinde

kaydedilmişlerdir. Cetvelde Çerkez muhacirlerin vergi muafiyetlerinin dolmadığı not edilmiştir.

Ancak, Tatar ve Nogay muhacirlerden bahis yoktur.213 Burada da Kırım muhacirlerinin, Kuyûd-u

Atîk’de olduğu gibi, İslam milleti içinde kaydedildikleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Tahrir-i

Cedid’de aktarılan muhacir sayısı 1863–1864’de gelen ve muhacir statüsü devam eden Çerkez

muhacirleri gösteriyor olmalıdır.214 1292 Salnâmesinde de eksik de olsa yalnızca Çerkez

muhacirlerden söz edilmesi bu ihtimali güçlendirmektedir.

Tahrir-i Cedid sonuçları 1875 Mart ayında basılan215 1292 (1875) Tuna Vilâyeti

Salnâmesi’nde de neşredilmiştir. Öte yandan, Niş Sancağı, 1874 Haziran’ında yeniden Tuna

Vilâyeti’ne bağlanmış ise de Tahrir-i Cedid’in dışında kaldığı için 1292 Salnâmesi’ndeki nüfus

cetvelinde de gösterilmemiştir.

209 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865). 210 BOA, İ.MVL, No. 564/25360, lef 1, 26 Receb 1283/22 Teşrinisâni 1282 (4 Aralık 1866), irade: 3 Şaban 1283 (11

Aralık 1866). 211 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemaziyelâhir 1290 (5 Ağustos 1873). 1877–1878 Osmanlı–Rus

Harbi’nden sonra Rumeli vs. yerlerden Osmanlı topraklarına hicret eden muhacirlerin muafiyet sürelerinin bitmesinden

sonra ahali-i kadime sayılması/yerli hükmüne girmesi hakkında pek çok örnek mevcuttur. [BOA, Şûrâ-yı Devlet (ŞD),

No. 309/15, 15 Muharrem 1303 (24 Ekim 1885); BOA, Dâhiliye Nezâreti, Mektubî Kalemi (DH.MKT), 5 Receb 1304,

18 Mart 1303 (30 Mart 1887), No. 1408/49; BOA, DH.MKT, No. 1594/1, 12 Cemaziyelâhir 1306, 1 Şubat 1304 (13

Şubat 1889); BOA, DH.MKT, No. 1292/72, lef 1, 26 Ağustos 1324 (8 Eylül 1908), lef 2, 9 Şaban 1326, (6 Eylül 1908)].

Ayrıca bkz. Ayşe Pul, “1877–78 Osmanlı-Rus Savaşı Sonrası Beykoz’da Muhacirler İçin İskân Yeri Çalışmaları”, Tarih

Okulu Dergisi, Yıl 6, S. XV, Eylül 2013, s. 173, 178. 212 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865); BOA, İ.MVL, No.

564/25360, lef 1, 26 Receb 1283/22 Teşrinisâni 1282 (4 Aralık 1866), irade: 3 Şaban 1283 (11 Aralık 1866); NBKM,

Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871); NBKM, Or.Otd., Vidin

pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 40a, no. 301, 16 Rebiülevvel 1288 (5 Haziran 1871); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin),

a.e. 12064, 10 Cemaziyelâhir 1290 (5 Ağustos 1873). 213 NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 93/36, list 2 (tarihsiz). 214 Nikolay Todorov, Tuna gazetesindeki bu cetvelden söz ettiği halde muhtemelen bu durumu fark edemediği için

rakamlara itibar etmemiş ve cetveli yayınlamaya gerek görmemiştir. (Nikolaĭ Todorov, age, s. 344). Keza, Milen Petrov

(agt, s. 68, 351) da tahrir-i cedid sonucunda aktarılan muhacir sayısını “gerçek olamayacak kadar düşük” olarak nitelemiş

ve muhacirlerin gerçek sayısını yansıtmadığını belirtmiştir. 215 Tuna, No. 956, 20 Safer 1292/16 Mart 1291 (28 Mart 1875).




Tablo 19. 1292 (1875) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde neşredilen Tahrir-i Cedid sonuçlarına göre Tuna

Vilâyeti’nde erkek nüfus (1874)216

Sancak İslam

milleti

Çerkez

Muh.

Rum

milleti

Bulgar

milleti

Ermeni

milleti

Ulah,

Katolik

vs.

Yahudi

milleti

Kıbtiyân-

ı Müslim

Kıbtiyân-

ı Gayri-

müslim

Toplam

Rusçuk 164455 16588 - 114792 991 500 1102 9579 1790 309797

Vidin 20492 6522 - 131279 - 14690 1009 2783 2048 178823

Varna 52742 4307 3421 21261 808 - 110 2825 331 85805

Tırnova 88445 - 494 148713 - - - 6545 1697 245894

Tulça 53059 2954 217 10553 3885 15512 780 139 356 87455

Sofya 27001 202 - 179202 - - 2374 2964 1437 213180

Toplam 406194 30573 4132 605800 5684 30702 5375 24835 7659 1120954

Yüzde 36,23 2,73 0,37 54,04 0,51 2,74 0,48 2,22 0,68 100

Tablo 20. Tahrir-i Cedid’e göre Tuna Vilâyeti’nde Bulgar ve diğer unsurların miktarı (1874)217

Sancak Bulgar Gayri Bulgar Toplam


Rusçuk 114.792 37,05 195.005 62,95 309.797

Vidin 131.279 73,41 47.544 26,59 178.823

Varna 21.261 24,78 64.544 75,22 85.805

Tırnova 148.713 60,48 97.181 39,52 245.894

Tulça 10.553 12,07 76.902 87,93 87.455

Sofya 179.202 84,06 33.978 15,94 213.180

Toplam 605.800 54,04 515.154 45,96 1.120.954

1292 Salnâmesi’nde yayınlanan Tahrir-i Cedid sonuçları, Tuna gazetesinde neşredilen

cetvele (Tablo 18) nazaran biraz farklıdır. Buna göre, vilâyet nüfusunun %36,23’ü İslam milleti,

%2,73’ü Çerkez muhaciri ve %2,22’si Kıptiyân-ı Müslim olmak üzere %41,18’ini Müslüman

unsurlar teşkil etmektedir. Tabloya göre Müslüman nüfus içinde İslam milleti %89, Çerkezler

%6,62, Müslüman Kıptiler ise %5,38’lik bir orana sahiptirler. Vilâyetteki Bulgar nüfus oranı,

%54,04, Bulgarların Gayrimüslim unsurlar içindeki oranı ise %91,88’dir. Ulah ve Katolik

unsurların oranı %2,74 olup, Rum, Ermeni, Yahudi ve Gayrimüslim Kıptilerin her birinin oranı

%1’in altındadır. Ancak, bu veriler Tablo 18 ile karşılaştırıldığında bazı eksiklik ve tutarsızlıklar

görülmektedir. Gayrimüslim nüfus toplamında önemsiz bir farklılık mevcuttur (99 kişi). Bulgar ve

Ermenilerin sayısı artarken Rum, Ulah, Katolik vs. unsurların sayısı azalmıştır. Tablo 18’in I.

sütununda gösterilen Rum nüfus, 1292 Salnâmesi’nde Bulgar nüfusa dâhil edilmiştir. Müslüman

unsurların toplam sayısında ise 20.196 kişilik bir azalma söz konusudur. Müslüman Kıptilerin

sayısı 196 kişi eksilmiştir. Tablo 18’in I. sütununda gösterilen muhacirler, 1292 Salnâmesinde

Çerkez muhacirleri olarak aynen kaydedilmiş ise de II. sütundaki 33.825 muhacir salnâmeye eksik

biçimde aktarılmıştır. Bunun 13.825’inin İslam milletine eklendiği, 20.000 muhacirin ise atlandığı

anlaşılmaktadır. Bu sebeple sayımları büyük ölçüde 1874’de tamamlanan Varna ve Tulça

sancaklarındaki Çerkez nüfus olması gerekenden azdır. Tırnova Sancağı’nda hiç Çerkez muhacir

yazılmaması ve Sofya Sancağı’nda sayılarının çok az oluşu da bununla alakalıdır. Dolayısıyla

Tablo 18’deki veriler Müslüman nüfus toplamı açısından daha tutarlıdır. Öte yandan, muhacir

216 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54a. 217 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54a’daki verilerden hareketle hazırlanmıştır.

718 Aşkın KOYUNCU



nüfus içinde Tatar ve Nogaylara işaret edilmemesi onların Tuna gazetesinde yayınlanan Tahrir-i

Cedid cetvelinde (Tablo 18) ahali-i kadîme içinde gösterildikleri şeklindeki tespitimizi teyit

etmektedir. 1292 Salnâmesi’nde etnik ve dinsel aidiyetlerine göre tasnif edilmiş nüfusu, önceki

verilerle karşılaştırma amacıyla Müslim ve Gayrimüslim şeklinde ayrıştırdığımızda Tahrir-i

Cedid’e dayalı olarak salnâmeye aktarılan bazı bilgilerin eksik veya hatalı olduğu görülmektedir.

Tablo 21. 1292 (1875) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde neşredilen Tahrir-i Cedid sonuçlarına göre Tuna

Vilâyeti’nde Müslim ve Gayrimüslim nüfus (1874)218



Rusçuk - 190.622 61,53 119.175 38,47 309.797

Vidin - 29.797 16,66 149.026 83,40 178.823

Varna 24.072 59.874 69,78 25.931 30,22 85.805

Tırnova 74.075 94.990 38,63 150.904 61,37 245.894

Tulça 25.999 56.152 64,20 31.303 35,80 87.455

Sofya 56.619 30.167 14,15 183.013 85,85 213.180

Toplam - 461.602 41,18 659.352 58,82 1.120.954

Tahrir-i Cedid sonuçlarına göre, önceki istatistiklerde de olduğu gibi Rusçuk, Varna ve

Tulça sancaklarında Müslüman nüfus; Tırnova, Vidin ve Sofya sancaklarında ise Gayrimüslim

nüfus çoğunluktadır. Tahrir-i Cedid ile Kuyûd-ı Atîk verileri kıyaslandığında Varna, Tırnova,

Tulça ve Sofya sancaklarında hane sayısının %62,49 artışla 111.249’dan 180.765’e çıktığı

görülmektedir. Rusçuk ve Vidin Sancaklarında hane miktarı yazılmadığı için hane sayıları

üzerinden karşılaştırma yapma imkânı yoktur. Kuyûd-ı Atîk ile Tablo 21’deki Tahrir-i Cedid

sonuçları kıyaslandığında (atlanmış olan 20.000 muhacir hariç) Müslim ve Gayrimüslim nüfus artış

oranları şöyledir: Rusçuk Sancağı: %37,8-%36,29; Vidin Sancağı: %97,59-%46,36; Varna

Sancağı: %56,13-%90,29; Tırnova Sancağı: %22,3-%31,6; Tulça Sancağı: %45,86-%49,14; Sofya

Sancağı: %41,11-%26,23. Ayrıca, toplam Müslüman nüfus %40,18, Gayrimüslim nüfus ise

%36,36 oranında yükselmiştir. Tuna gazetesinde neşredilen ve Tablo 18’de aktarılan sonuçlara

göre ise Müslüman nüfus %46,31, Gayrimüslim nüfus ise %36,34 oranında artmıştır.

Nefs-i Rusçuk ve bazı köyler olmadığı için 1290 Salnâmesi (Tablo 11) bir tarafa

bırakılacak olursa, Tahrir-i Cedid’e göre Rusçuk Sancağı’nda kayıtlı Müslüman nüfus, tahrir

öncesindeki nüfusa göre (Tablo 15, 16, 17) %9,5 dolayında artmıştır. Ancak, Tablo 15’deki Rusçuk

tetimmesi ve Aubaret’in aktardığı rakamlar göz önüne alındığında 30.000 kişi dolayında eksiktir.

Buna karşılık, Tahrir-i Cedid’e göre Rusçuk Sancağı’ndaki Gayrimüslim nüfus, tetimme nüfusla

(Tablo 15) ve 1291 Salnâmesi’nde (Tablo 16, 17) kayıtlı nüfusla tutarlıdır. Vidin Sancağı’nda hem

Müslüman, hem de Gayrimüslim nüfus, Tablo 11, 12, 15 ve 17’de aktarılan nüfusun gerisindedir.

Müslüman erkek nüfus Tablo 11’e göre 7.400 (%24,87); Tablo 15 ve 17’ye göre ise 5.200 kişi

(%17,5) dolayında azalmıştır. Gayrimüslim nüfusta da 6.000-8.300 (%4-5,6) dolayında bir azalma

mevcuttur. Öte yandan, yalnızca Vidin Sancağı’na bağlı köylerde Tahrir-i Cedid sonuçlarını içeren

bir cetvelde 461 köyde 50.079 hanede 11.048 İslam milleti, 6.522 Aşâir (Çerkez), 118.331 Bulgar

milleti, 14.690 Katolik vs., 2.326 Kıbtiyân-ı Müslim ve 1.719 Kıbtiyân-ı Gayrimüslim olmak üzere

154.636 erkek nüfus kayıtlıdır.219 Vidin kırsalındaki nüfusla Tablo 13’de aktarılan Vidin

Sancağı’ndaki şehirli nüfus (16.315 Müslüman-21.619 Gayrimüslim olmak üzere 37.934 nüfus)

218 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54a’daki verilerden hareketle hazırlanmıştır. 219 NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 93/36, list 2 (tarihsiz). Cetvelde ayrıca, Kuyûd-ı Atîk’e göre söz konusu

461 köyde 30.923 hanede 6.841 İslam milleti, 83.948 Bulgar milleti, 7.446 Katolik vs. olmak üzere 98.235 erkek nüfus

kaydedilmiştir. Bu belge de dâhil olmak üzere NBKM’de Vidin Ön Fonu’ndaki [Vidin pred-fond (VD)] belgelere

ulaşmamı sağladığı ve kullanmama izin verdiği için M. Safa Saraçoğlu’na müteşekkirim.




göz önüne alındığında da 1292 Salnâmesi’ndeki Vidin sonuçlarının eksik olduğu anlaşılmaktadır.

Nitekim 1873/1874 verilerini kullanan Aubaret de Vidin Sancağı’nda 69.000 Müslüman ve

321.000 Gayrimüslim olduğunu kaydetmiştir.220 Varna Sancağı’nın hane sayısı Tablo 12’ye göre

1.214 hane artmıştır. Keza, Müslüman erkek nüfus 16.277 (%37,56), Gayrimüslim nüfus ise 9.134

(%54,38) dolayında yükselmiştir. Ayrıca, Tablo 11, 15, 16 ve 17’de aktarılan rakamlara göre de

hane sayıları düştüğü halde Müslüman nüfus 14.321-15.424 (%31,43-%34,70); Gayrimüslim nüfus

ise 9.130-9.230 (%54,34-%55,26) civarında artmıştır. Tırnova Sancağı’nda ise önceki verilere göre

hane sayısı 21.000 dolayında çoğalmıştır. Tablo 11, 12 ve 15’e göre Müslüman nüfus 19.600-

19.750 (%26); Gayrimüslim nüfus ise 34-35.000 (%29-30) dolayında yükselmiştir. Tablo 17’ye

göre de Müslüman nüfus 19.800 (%26,4); Gayrimüslim nüfus ise 28.500 (%23,3) kişi civarında

artmıştır. Tulça Sancağı’nda 1290 ve 1291 Salnâmelerine göre (Tablo 11, 12, 16, 17) hane sayısı

3.000; 1873’de Tuna gazetesinde yayınlanan cetvele (Tablo 15) göre ise –kaydedilmemiş olan 928

haneli Mahmudiye nahiyesi hariç– 2.080 dolayında azalmıştır. Tabiatıyla toplam nüfusta da büyük

bir gerileme söz konusudur. 1290 ve 1291 Salnâmeleri (Tablo 11, 16) ile 1873’de Tuna gazetesinde

yayınlanan nüfus cetvelindeki (Tablo 15) ham verilerle kıyaslandığında Müslüman nüfus sırasıyla

572 ve 1.620 kişi azalmış görünmektedir. Ancak, 1290 ve 1291 Salnâmelerinde Babadağı, Maçin

ve Köstence Müslüman nüfusu 10.607 kişi eksik gösterildiği ve Tuna gazetesinde (Tablo 15) ise bu

kazalardaki Müslüman nüfus sayısındaki hataların yanı sıra Mahmudiye nahiyesi de hiç

yazılmadığı için aslında Müslüman nüfus 12.799, Gayrimüslim nüfus ise 1.513 kişi eksik

yazılmıştır. Dolayısıyla tashih edilmiş 1290 Salnâmesi (Tablo 12) verileri ile karşılaştırıldığında

nüfus artışı bir yana Tulça Sancağı’nda toplam nüfus 11.179’u (%16,6) Müslüman; 12.860’ı

(%27,53) Gayrimüslim olmak üzere 24.039 (%21,56) kişi azalmış görünmektedir. Tahrir-i Cedid’e

göre Sofya Sancağı’nda hane ve nüfus sayısında mühim bir artış vardır. Tablo 11, 15, 16 ve 17’ye

göre Sofya Sancağı’nda hane sayısı 3.378 adet, Müslüman nüfus 5.954 (%24,6), Gayrimüslim

nüfus 36.917 kişi (%25,27), toplam nüfus ise 42.871 (%25,17) kişi yükselmiştir. Tablo 11’e göre

ise hane sayısı 4.466 adet, Müslüman nüfus 5.685 (%23,22), Gayrimüslim nüfus 29.622 (%19,3) ve

toplam nüfus da 35.307 kişi (%19,85) artmıştır. Tablo 15’e ve Aubaret’in aktardığı rakamlara göre

Müslüman nüfusu eksik gösterilmiş olmasına rağmen Rusçuk Sancağı’nın yanı sıra Varna, Tırnova

ve Sofya sancaklarında Müslüman ve Gayrimüslim nüfus sayısında önemli ölçüde artış görülürken,

Vidin ve Tulça sancaklarındaki azalmayı izah etmek güçtür. Kanaatimize göre, Tahrir-i Cedid

sonuçlarında Rusçuk Sancağı’nda Müslüman; Vidin ve Tulça sancaklarında ise hem Müslim, hem

de Gayrimüslim nüfus eksiktir. Ayrıca, salnâmede aktarılan hane sayıları da problemlidir.

Yukarıdaki hususlar göz önüne alındığında vilâyetteki genel nüfusun hesaplanmasında ve

nüfus artışının tespitinde Tablo 18’deki verilerin esas alınması daha uygundur. Diğer taraftan, 1874

Haziran’ında Tuna Vilâyeti’ne yeniden bağlanmış olan Niş Sancağı’nda da Prizren Vilâyeti

Salnâmelerine göre 1873 ve 1874’de nefs-i Niş dâhil yedi kaza ve 1.252 köyde 46.027 (%29,43)

Müslüman ve 110.386 (%70,57) Gayrimüslim olmak üzere toplam 156.413 erkek nüfus

kaydedilmiştir.221 Böylece, 1874 yılı itibarıyla Niş Sancağı ile birlikte Tuna Vilâyetinde 1.055.650

(%40,68) Müslüman, 1.539.278 (%59,32) Gayrimüslim olmak üzere 2.594.928 dolayında bir nüfus

olduğunu söyleyebiliriz.

Tuna gazetesinde ilan edilen Tahrir-i Cedid sonuçları (Tablo 18) ile Kuyûd-ı Atîk’deki

nüfus karşılaştırıldığında İslam milleti/ahâli-i kadîmenin 64.657 kişi (%19,72) artarak 327.712’den

392.369’a çıktığı görülmektedir. Ancak, Müslüman Kıptilerin sayısının 1.588’den 25.031’e

çıkması anormaldir. 1859–1860 defterindeki sayılarının Niş hariç 17.780 olduğuna bakılırsa bu

220 Engin Deniz Tanır, agt, s. 67. Aubaret, bu nüfusa Çerkezlerin dâhil olmadığını beyan etmişse de buna ihtiyatla

yaklaşmak gerekir. 221 Prizren Vilâyeti Salnâmesi, Defa 1, Sene 1290, Prizren Vilâyeti Matbaası, Prizren 1290, s. 114; Prizren Vilâyeti

Salnâmesi, Defa 2, Sene 1291, Prizren Vilâyeti Matbaası, Prizren 1291, s. 109-122.

720 Aşkın KOYUNCU



durum muhtemelen büyük bir kısmının Kuyûd-ı Atîk’de İslam milleti içinde gösterilmiş

olmasından kaynaklanmaktadır. Kuyûd-ı Atîk’deki İslam milleti ve Müslüman Kıptilerin sayısı

88.100 kişi (%26,75) artışla 329.300’den 417.400’e yükselmiştir. (Çerkez) Muhacirlerle birlikte

bölgedeki Müslüman erkek sayısı da 152.498 kişi (%46,31) artmıştır. Gayrimüslim nüfus ise

175.724 kişi (%36,34) artışla 483.529’dan 659.253’e çıkmıştır. Bu dönemde, Bulgar erkek nüfus da

135.555 kişi (%29,66) artarak 457.018’den 592.573’e yükselmiştir. Keza, (Çerkez) muhacirler

dışında Tuna Vilâyeti nüfusu 263.824 kişi (%32,46) artışla 812.829’dan 1.076.653’e erişmiştir.

(Çerkez) muhacirlerle birlikte ise vilâyetin toplam nüfusu 328.222 kişi (%40,4) artarak 1.141.051’e

ulaşmıştır. Dolayısıyla, Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti’nde yapılan sayımlar sonucunda

kadınlarla birlikte Müslüman nüfus 304.996, Gayrimüslim nüfus da 351.448 olmak üzere 656.444

kişi artmıştır. Buna karşılık, Tahrir-i Emlâk Mümeyyizliği’nin 18 Ekim 1874 tarihli Tuna

gazetesinde bahsedilen raporuna göre ise vilâyette kayıtlı erkek nüfus, nüfus-ı atîkaya göre 365.330

(kadınlarla birlikte 730.660) kişi (%47,10) yükselmiştir.222 Bu durumun 9-10 yıllık bir artıştan

ziyade, nüfus kayıtlarının güncel olmaması sebebiyle, daha uzun bir birikimin neticesi olduğunu

belirtmemiz gerekir. Bu sonuçlar, öncelikle Tuna Vilâyeti’nde ciddi bir nüfus artışı yaşandığını

göstermektedir ve Kuyûd-ı Atik’de kayıtlı İslam milleti içinde muhacirlerin de olduğunu bir kez

daha teyit etmektedir. Ancak, en dikkat çekici nokta, Kuyûd-ı Atîk’de yazılmamış olan

muhacirlerin ilave edilmiş olmasına rağmen Tahrir-i Cedid’deki Müslim-Gayrimüslim nüfus

yüzdesi (%42,22-%57,78) ile Kuyûd-ı Atîk’deki nüfus yüzdelerinin (%40,51-%59,49) birbirine

yakın oluşudur. Bu durum, Bulgarlarda ve Gayrimüslim nüfus genelinde doğurganlık oranının ve

nüfus artış hızının Türk ve diğer Müslüman unsurlardan daha yüksek olduğunu; buna rağmen

vilâyette iskân edilen Kırım ve Kafkas muhacirleri sayesinde nüfus yüzdelerinin korunduğu gibi,

Müslüman nüfus oranının bir miktar arttığını göstermektedir. 1859-1860 verilerine bakıldığında bu

husus daha net olarak anlaşılmaktadır.

Nikolay Todorov, 1831 sayımında Tuna bölgesinde tespit ettiği 159.308 Müslüman erkek

nüfustan hareketle 1870’lerde Müslüman nüfusun üç kat artışını büyük çapta Tatar ve Çerkez

göçlerine bağlamaktadır.223 Ancak, Todorov’un verilerine göre aynı dönemde Gayrimüslim nüfus

da 2,5 kat artmıştır. Ayrıca, yukarıda belirtildiği üzere 1831 sayımında pek çok kazanın Müslim ve

Gayrimüslim nüfusu eksiktir. Bu sebeple bölgedeki demografik hareketliliğin tespiti ve Kırım ve

Kafkas muhacirlerinin etkisinin anlaşılabilmesi için 1859–1860 icmal nüfus verileri esas

alınmalıdır. Buna göre, Kırım muhacirlerinin yoğun olarak iskân edildikleri Mecidiye ile Sünne

sancakları yazılmadığı halde, 1859–1860’ta bölgede 284.934 Müslüman–536.748 Gayrimüslim

nüfus kaydedilmiş olduğunu hatırlatmalıyız. 1859–1860’tan 1874’e kadar Niş Sancağı hariç

bölgedeki Müslüman nüfus, %84,23 (220.276 kişi) artışla 261.522’den 481.798’e; Gayrimüslim

nüfus %53,29 (229.188 kişi) artışla 430.065’den 659.253’e ve toplam nüfus ise %65,02 artışla

691.587’den 1.141.051’e yükselmiştir. Bu süreçte Müslüman nüfus oranı %37,81’den %42,22’ye

çıkarken, Gayrimüslim nüfus oranı %62,19’dan %57,88’e gerilemiştir. Dolayısıyla 1859–1860 ile

1874 yılları arasında kadınlarla birlikte bölgedeki nüfus 440.552’si Müslüman ve 458.376’sı

Gayrimüslim olmak üzere 898.928 kişi artmıştır. Bu verilere göre, Niş Sancağı dışında Tuna

bölgesinde iskân edilen Kırım ve Kafkas muhacirleri, Müslüman nüfustaki doğal nüfus artışı da

göz önünde bulundurularak söz konusu 440.552 Müslüman nüfus içinde aranmalıdır.

Tuna Vilâyeti’nde 1874 yılında tamamlanan nüfus tahririnden sonra nüfus vukuatının

takibi dışında bir daha umumî sayım yapılmamıştır. Ancak, 1874 sonlarından itibaren Niş

222 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Teşrinievvel 1290 (18 Ekim 1874). Buradan hareketle nüfus-ı atîkanın –Niş

Sancağı hariç– 775.721 olduğu anlaşılmaktadır. Gazetede nüfus-ı atîkanın detayları ve hangi tarihe ait olduğu

belirtilmemiş ise de bu sayının Tuna Vilâyeti’nin kuruluşu öncesine, 1864 yılına, ait olduğu söylenebilir. 223 Nikolaĭ Todorov, age, s. 311, 321.




Sancağı’nın da tahririne başlanmıştır.224 11 Mart 1876 tarihli Emlâk ve Vergi Defteri Niş

Sancağı’nı da ihtiva etmesi bakımından önemlidir:

Tablo 22. Emlâk ve Vergi Defteri’ne göre Tuna Vilâyeti’nde erkek nüfus (1876)225


Nüfus

Hane

Ort. Nüfus Yüzde Nüfus Yüzde

Rusçuk 109.374 181.764 59,55 123.474 40,45 305.238 5,58

Sofya 68.375 26.608 12,67 183.438 87,33 210.046 6,14

Tulça 32.887 45.423 60,86 29.210 39,14 74.633 4,54

Tırnova 84.257 95.653 38,58 152.258 61,42 247.911 5,88

Vidin 61.758 29.797 16,26 153.495 83,74 183.292 5,94

Varna 33.430 58.361 68,83 26.424 31,17 84.785 5,07

Toplam 390.081 437.606 39,57 668.299 60,41 1.105.905 5,67

Niş 61.037 39.375 18,49 173.547 81,51 212.922 6,98

Genel Toplam 451.118 476.981 36,17 841.846 63,83 1.318.827 5,85

Emlâk ve Vergi Defteri’ndeki hane sayıları, vilâyetteki nüfus artışını ve demografik

hareketliliği bir kez daha teyit etmektedir. Ancak, 1292 Salnâmesi’nde aktarılan Tahrir-i Cedid

sonuçlarına göre (Tablo 21) Sofya, Tulça, Tırnova ve Varna sancaklarında hane sayısının 38.184

adet yükselmiş olması makul değildir. Bu durum 1292 Salnâmesi’ndeki hane sayılarının şüpheli

olduğunu düşündürmektedir. İdari taksimattaki farklılıktan kaynaklanabilecek hata payı ile birlikte

hane sayısı 1859-1860 ile 1876 arasında 182.940 (%68,22) adet, 1862 yılına göre ise 176.564

(%64,31) adet artmıştır. Kuyûd-ı Atîk’de hane sayıları gösterilen Varna, Tırnova, Tulça ve Sofya

sancaklarında ise hane sayısı 1865-1876 arasında 107.700 (%96,81) adet yükselmiştir. Hane sayısı

nefs-i Rusçuk hariç Tablo 11’e göre 82.656; Tablo 12’ye göre 84.147 adet artmıştır. 1291

Salnâmesi’nde tashih edilmiş verilere (Tablo 17) göre ise 74.075 adet yükselmiştir.

Emlâk ve Vergi Defteri’nde aktarılan Müslüman nüfus Rusçuk, Sofya, Tulça ve Varna

sancaklarında Tahrir-i Cedid sonuçlarına göre önemli ölçüde azalmış, Vidin’de değişmemiş,

Tırnova’da ise cüzi bir şekilde artmış görünmektedir. Müslüman nüfus sayısı Tablo 18’e göre

44.192; –20.196 kişi eksik gösterildiğini tespit ettiğimiz nüfus dışında– Tablo 21’e göre de 23.996

kişi azalmıştır. Niş Sancağı dâhil olduğu halde toplam Müslüman nüfus, Tablo 18’de aktarılan

nüfusun gerisindedir. Buna karşılık, Gayrimüslim nüfusun Tulça Sancağı’nda azaldığı, diğer

sancaklarda ise yükseldiği ve toplamda 9.000 kişi dolayında arttığı görülmektedir. Ancak, Tulça’da

hane sayısı arttığı halde hem Müslüman, hem de Gayrimüslim nüfus, Tablo 11, 12, 15, 17 ve 21’de

yer alan nüfusun çok altındadır. Vidin Sancağı’nda da Müslüman ve Gayrimüslim nüfus Tablo 11,

12, 15 ve 17’de aktarılan nüfusun gerisindedir. Ayrıca, vilâyette hane ortalamasının da önceki

verilere göre oldukça düşük olması nüfus bilgilerinin problemli olduğunu düşündürmektedir. Niş

Sancağı’nda ise idari sınırlar değişmediği halde 1290 ve 1291 Prizren Vilâyeti Salnâmelerinde

aktarılan nüfusa göre Müslüman nüfus 6.652 kişi azalırken, Gayrimüslim nüfus 63.161 kişi

artmıştır.226 Bu deftere göre Niş Sancağı ile beraber Tuna Vilâyeti’nde kadınlar dâhil toplam nüfus

953.962’i Müslüman, 1.683.692’si Gayrimüslim olmak üzere 2.637.654 dolayındadır. Ancak,

Tablo 22’deki bilhassa Müslüman nüfus rakamlarına ihtiyatla yaklaşılmalıdır.

224 Tuna, No. 933, 21 Zilkade 1291/18 Kanunuevvel 1290 (30 Aralık 1874). 225 Slavka Draganova, agb, s. 210-213. Slavka Draganova’nın yayınladığı bu defterde Tuna Vilâyeti’ne bağlı

sancaklardaki bütün kaza ve nahiyelerdeki emlâk, arazi, müsakkafat, nüfus ve vergilerle ilgili ayrıntılı bilgiler mevcuttur. 226 Prizren Vilâyeti Salnâmesi, Defa 1, Sene 1290, s. 114; Prizren Vilâyeti Salnâmesi, Defa 2, Sene 1291, s. 109-122.

722 Aşkın KOYUNCU



1293 (1876) ve 1294 (1877)227 Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde nüfus bilgileri olmadığı için

Tablo 18, 19, 21 ve 22’de aktardığımız veriler, 1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi öncesinde bölgenin

Osmanlı kaynaklı son nüfus bilgilerini ihtiva etmektedir.228 Bu tablolardan hareketle ve Tahrir-i

Cedid’e ilişkin yukarıda işaret ettiğimiz hususları da göz önüne alarak 1877 yılında Tuna Vilâyeti

ile Edirne Vilâyeti’ne bağlanan Sofya Sancağı ve Kosova Vilâyeti’ne bağlanan Niş Sancağı’nda en

az 1.100.000 dolayında Müslüman, 1.700.000 dolayında Gayrimüslim nüfus olduğu sonucunu

çıkarabiliriz.

VI. Yabancı Kaynaklarda Tuna Vilâyeti Nüfusu

Tuna Vilâyeti’nde yürütülen tahrir faaliyetinin sonuçlarının ilan edildiği 18 Ekim 1874

tarihli Tuna gazetesinde “Tahrir-i Emlâk ve Nüfus” başlığı altında aktarılan “...otuz sene evvelden

işbu Tahrir-i Cedid usûlünün ibtidâ-yı icrası tarihine kadar Memâlik-i Mahrûsa-i Şâhâne’de

mükemmel tahrir-i nüfus vuku bulmamış olduğundan nüfusun mikdarı tahminde kalıp, binaenaleyh

Tuna Vilâyeti’nin hâvi olduğu nüfusun mikdar-ı sahihi şimdi tebeyyün eden derecede olduğuna

hükm olunamaz ve hususiyle milel-i muhtelife-i mevcûdeden bazısının mikdarı hakkında mübalağa

ve bazı âheri istiklâl olunarak hakikati kimse bilemezdi. Hele bazı bedhahlar menâfi-i

mahsûsalarına muvafık, fakat hakk ve savâba gayr-i mutabık, muhayyilât nevinden neşriyatta

bulunurlardı.”229 şeklindeki açıklama Bulgar milliyetçiliğinin yükselmesi ve Rusya’nın Balkan

politikası sebebiyle bölgenin nüfus yapısı hakkında siyasî ve millî amaçlarla yapılan

manipülasyonlardan duyulan rahatsızlığın dışavurumudur.230 Öte yandan, Ami Boue (1847);

Guillaume Lejean (1861), Mackensie ve Irby (1867), M. F. Mirkowitsch (1867), Jaromir Erben

(1868), Elisee Reclus (1876), Heinrich Kiepert (1876) vs. seyyah ve etnografların hazırladıkları

haritalarda da Türk ve Müslüman unsurların genellikle görmezden gelindiği malumdur.231 Buna

227 Bilal N. Şimşir (Bulgaristan Türkleri, s. 29,30), “1294 (1876) (sic) tarihli Tuna Vilayeti Salnamesinde (s.54’e ek),

vilayetteki Müslüman erkek nüfusun toplamı 436.477 gösterilmişti. Niş Sancağı bunun dışındaydı. Buna karşılık Bulgar

erkek nüfusu da 605.800 olarak görünüyordu.” demekte ise de 1294 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde nüfus cetveli yoktur.

Bilal N. Şimşir’in bu rakamları aslında 1292 Salnâmesi’nden (s. 54a) aldığı, ancak, Müslüman Kıptileri hariç tutarak

İslam milleti ile Çerkez nüfusu –sehven eksik– topladığı anlaşılmaktadır. 228 1294 (1877) ve 1295 (1878) Devlet Salnâmeleri ile 1294 (1877) Edirne Vilâyeti Salnâmesi’nde Tuna Vilâyeti

nüfusuna ait bilgiler 1292 (1875) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde neşredilen Müslüman nüfus açısından eksik olan Tahrir-i

Cedid sonuçlarının (Tablo 19, 21) icmalidir. (Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, s. 430-433;

Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, s. 327-320; Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, s.

69. Ayrıca bkz. Engin Deniz Akarlı, agt, s. 91; Kemal H. Karpat, age, s. 158). 1294 Devlet Salnâmesi’nde Sofya

Valiliğine bağlı Sofya (213.180) ve Niş (147.000) sancakları nüfusu sehven birbirlerinin yerine basılmıştır. (Salnâme-i

Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, s. 434-435). Keza, 1294 Edirne Vilâyeti Salnâmesi’nde de Kosova

Vilâyeti’ne bağlı olan Niş Sancağı nüfusuna da 1292 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ndeki Sofya nüfusu (213.180) yazılmıştır.

(Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, s. 69). 1295 Devlet Salnâmesi’nde Edirne Vilâyeti’ne bağlı Sofya

Sancağı’nın nüfusu 1292 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ndeki nüfustur. Ayrıca, nefs-i Niş, Ürgüp, Kurşunlu ve Leskofça

kazalarından oluşan Niş Sancağı nüfusu da 143.814 olarak gösterilmiştir. (Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa

33, Sene 1295, s. 324, 338). Dolayısıyla 1294 ve 1295 Devlet Salnâmeleri ile 1294 Edirne Vilâyeti Salnâmesi’nde

aktarılan rakamlar güncel değildir. 229 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Teşrinievvel 1290 (18 Ekim 1874). 230 Balkanlarda nüfusun etnik ve dinsel bileşenine ilişkin olarak 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başlarından itibaren

çoğunluğu Avrupalı seyyah, etnograf, bilim adamı ve konsoloslar tarafından tahminlere dayalı olarak pek çok nüfus

istatistiği üretilmiştir. (Georgi T. Danailov, age, s. 376-383. Ayrıca bkz. Nikola V. Mihov, Naselenieto na Turtsiya i

Bılgariya prez XVIII i XIX v: Bibliografsko-Statistiçni İzsledvanija, Tom I-III, Bılgarska Akadamiya na Naukite, Sofiya

1915-1929). Mesela, Fransız diplomat Eugène Poujade, 1859’da Bulgaristan’da, 2.510.000 Hıristiyan Bulgar, 400.000

Müslüman, 50.000 Tatar, 50.000 Kazak, 50.000 Yahudi, 50.000 Pomak olmak üzere 3.110.000 nüfus olduğunu

belirtmiştir. (Engin Deniz Tanır, agt, s. 52). Ancak, Kemal H. Karpat’ın da vurguladığı gibi bu tür kaynakların çoğu

somut verilere dayanmaktan ziyade, siyasi mülahazalarla hazırlanmış olup, güvenilir olmaktan uzaktır. (Kemal H. Karpat,

age, s. 41-43; Ayrıca bkz. Bilal N. Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri, C. II, s. CLXVI, CLXVII). 231 Haritalar için bkz. D. Rizoff, Die Bulgaren: in ihren historischen, ethnographischen und politischen Grenzen: [679 -

1917]; (atlas Mit 40 Landkarten) = The Bulgarians: in their historical, ethnographical and political frontiers = Les




karşılık, dönemin İngiliz, Fransız ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu konsoloslarının raporları

Osmanlı istatistiklerinin ortaya çıkmaya başlamasına bağlı olarak, birkaç istisna dışında, oldukça

dengelidir.

Rusçuk İngiliz konsolosu R. Dalyell’e göre 1869’da Tuna Vilâyeti’nde 1.640.000

Müslüman (%46,86), 1.725.000 Bulgar (%49,28) ve 135.000 diğer unsurlar (Sırp, Ulah, Rum,

Kıpti, Rus, Yahudi ve Ermeni) (%3,86) olmak üzere 3.500.000 dolayında bir nüfus mevcuttu.232

Ancak, Dalyell’in aktardığı rakamlar Osmanlı istatistiklerine göre oldukça yüksektir. 1873-1874

yıllarına ait Osmanlı verilerini kullandığı anlaşılan Fransa’nın Rusçuk konsolosu Aubaret’e göre

ise Niş Sancağı hariç Tuna Vilâyeti’nde 1.130.000 Bulgar (Pomaklar dâhil), 12.000 Rum, 2.500

Ermeni; 65.000 Ulah ve diğer unsurlar, 12.000 Hıristiyan Kıpti, 12.000 Yahudi olmak üzere

1.233.500 Gayrimüslim; 774.000 Türk, 110.000 Tatar, 200.000 Çerkez ve 35.000 Müslüman Kıpti

olmak üzere 1.119.000 Müslüman yaşıyordu.233 Buna göre, Tuna Vilâyeti’nde Bulgar nüfus oranı

%48,03; Türk nüfus oranı %32,90; Müslüman muhacir oranı %13,17 olup, diğer unsurların oranı

ise %5,9 idi. Ayrıca, vilâyetteki Müslim-Gayrimüslim oranı ise %48-%52 seviyesindeydi.

Aubaret’in kaydettiği Gayrimüslim nüfus 1290 ve 1291 Salnâmeleri ile uyumludur. Ancak,

muhtemelen o sırada henüz sayılmayan muhacirleri hesaba kattığı için aktardığı Müslüman nüfus

sayısı salnâmelerdeki verilerden daha yüksektir. Tahrir-i Cedid verilerini kullandıkları ve buna Niş

Sancağı’nın 1873-1874 nüfusunu ilave ettikleri anlaşılan M.A. Ubicini ve Pavet de Courteille’ye

göre ise Tuna Vilâyeti’nde 1874 yılında 1.055.650 (%40,74) Müslüman ve 1.535.466 (%59,26)

Gayrimüslim olmak üzere 2.591.116 nüfus yaşıyordu.234

1875 Bosna-Hersek ve 1875 ve 1876’daki Bulgar isyanları ile başlayan ve Rusya’nın

desteğinde Sırbistan ve Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne saldırmasıyla tırmanan Balkan krizinde

Bosna-Hersek ve Bulgaristan’a özerklik verilmesi taleplerinin gündeme getirilmesi, dikkatleri

bölgenin demografik yapısı üzerine çevirdi. İstanbul’da toplanan Tersane Konferansı’nda (23

Aralık 1876-20 Ocak 1877) da bu konu masaya yatırıldı.

Tablo 23. Jocelyn’e göre bölge nüfusu (1876/1877)235

Sancaklar Müslüman Yüzde Gayrimüslim Yüzde Toplam

Rusçuk 352.620 58,36 251.560 41,64 604.180

Vidin 69.990 18,19 314.744 81,81 384.734

Tırnova 150.484 39,37 231.772 60,63 382.256

Tulça 109.064 56,12 84.270 43,88 194.334

Varna 88.900 71,43 35.562 28,57 124.462

Toplam 771.058 45,65 917.908 54,35 1.688.966

Sofya 48.424 14,22 292.196 85,78 340.620

Niş 92.054 29,43 220.772 70,57 312.826

Genel Toplam 911.536 38,91 1.430.876 61,09 2.342.412

Bulgares: dans leurs frontieres historiques, ethnographiques et politiques = Bulgarite v tehnite istoriçeski etnografiçeski

i politiçeski granitsi, Wilhelm Greve, Berlin 1917. 232 Ömer Turan, age, s. 88; Aynı yazar, agb, s. 765. 233 Engin Deniz Tanır, agt, s. 52, 53; Bilal N. Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri, C. II, s. CLXVII; Aynı yazar, Bulgaristan

Türkleri, s. 30; Ömer Turan, age, s. 89; Aynı yazar, agb, s. 765; Osman Köse, “Bulgaristan Emareti ve Türkler (1878–

1908)”, Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN:

1308-2140, Vol. 1, No. 2, Fall 2006, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.26,

p. 270. 234 M. A. Ubicini - Pavet de Courteille, État present de l’empire ottoman: Statistique, gouvernement, administration,

finances, armee, communautes non musulmanes, etc. d’apres le Salnâmeh (Annuaire imperial) pour l’annee 1293 de

l’egire (1875-76) et les documents officiels les plus recents, Dumaine, Paris 1876, p. 19. 235 Ömer Turan, age, s. 90.

724 Aşkın KOYUNCU



Tersane Konferansı öncesinde Jocelyn tarafından hazırlanarak İngiliz büyükelçisi Sir

Henry Elliot’a sunulan nüfus cetveli, yeni idari taksimata uygun olarak hazırlanmıştır, ancak 1874

verilerini (Tahrir-i Cedid öncesi) yansıtmaktadır. Jocelyn’in aktardığı nüfus oranları tutarlı ise de

nüfus miktarı güncel değildir.

Tablo 24. İngiliz elçiliği tercümanı Stavrides’e göre bölge nüfusu (1876/1877)236

Sancaklar Müslüman Yüzde Rum&Bulgar Yüzde Diğerleri Yüzde Toplam

Rusçuk 371.336 61,02 233.038 38,29 4.186 0,69 608.560

Vidin 59.594 16,68 266.654 74,64 31.000 8,68 357.248

Tırnova 198.780 39,71 301.808 60,29 - - 500.588

Tulça 92.864 59,95 21.804 14,07 40.242 25,98 154.910

Varna 119.748 69,41 37.044 21,47 15.724 9,12 172.516

Toplam 842.322 46,96 860.348 47,96 91.152 5,08 1.793.822

Sofya 63.522 16,00 328.592 82,80 4.748 1,20 396.862

Niş 51.756 27,20 137.836 72,45 656 0,35 190.248

Genel Toplam 957.600 40,22 1.326.776 55,73 96.556 4,05 2.380.932

Stavrides’in raporu da yeni idari taksimat doğrultusunda hazırlanmıştır. Vidin, Tırnova ve

Varna’daki Müslüman nüfus Tahrir-i Cedid sonuçları ile uyumludur, ancak, Rusçuk ve Tulça

nüfusu 40.000 kişi dolayında eksiktir. Gayrimüslim nüfus ise Tahrir-i Cedid sonuçları ile

örtüşmektedir. Sofya’da Müslüman nüfus 3.000 kişi fazla, Gayrimüslim nüfus ise 33.000 kişi

dolayında eksik gösterilmiştir. Niş’de ise Müslim ve Gayrimüslim nüfus, sırasıyla 1873 Prizren

Vilâyeti Salnâmesi’ne göre 40.000-55.000, 1876 Emlâk ve Vergi Defterine göre ise 27.000-

127.000 kişi dolayında eksiktir. Buna karşılık, Stavrides’in aktardığı nüfus oranları Osmanlı

istatistikleri ile paraleldir. Öte yandan, Stavrides’in, Bulgar ve Rum nüfusu birlikte kaydetmesi

dikkat çekicidir.

Yine Rusçuk ve Edirne İngiliz konsoloslarının raporlarında (1876/1877’de) Rusçuk

Vilâyeti’nde (sic) 1.208.000 Hıristiyan, 1.102.500 Müslüman ve 12.000 Yahudi olmak üzere

2.323.000; Sofya Valiliği’nde ise 153.000 Hıristiyan, 226.500 Müslüman ve 7.500 Yahudi olmak

üzere 387.000 nüfus olduğu belirtilmektedir.237 Ancak, burada aktarılan Sofya Valiliği’ne ait nüfus

bilgileri hatalıdır. Keza, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Rusçuk konsolosu Kutschera ve

onun rakamlarını kullanan Ravenstein’e göre 1877’de Tuna Vilâyeti’nde 1.690.000, Sofya

valiliğinde ise 653.000 nüfus mevcuttu. Ayrıca, Kutschera’ya göre Tuna Vilâyeti Salnâmeleri

mutlak rakamları göstermese de resmi makamlar tarafından derlendiği için seyyahlar, ruhban ve

kilise kaynaklarına göre daha güvenilirdi.238 Öte yandan, dönemin muhtelif yabancı kaynaklarını

inceleyen Engin Deniz Akarlı ise 1876/1877’de Tuna Vilâyeti’nde 945.600, Sofya Valiliği’nde

154.200 Müslüman nüfus olduğu sonucunu çıkarmıştır.239

236 Ömer Turan, age, s. 91. Ömer Turan, bu verilerin Osmanlı hükümeti tarafından İngiliz elçiliğine sunulan raporlardan

hareketle hazırlandığını belirtmektedir. 237 Ömer Turan, age, s. 92. İngiliz viskonsülü Dalziel tarafından hazırlanan raporda 1877 yılında Varna Sancağı’nda

200.379 Müslüman, 27.580 Bulgar, 3.001’i Yunan tebaası olmak üzere 28.499 Rum, 3.860 Ermeni, 220 Yahudi olmak

üzere 260.948 nüfus olduğu kaydedilmiştir. (Ömer Turan, age, s. 93). Ancak, Dalziel’in aktardığı nüfus, Osmanlı

istatistiklerine göre bir hayli yüksektir. 238 Engin Deniz Akarlı, agt, s. 69-70. 239 Engin Deniz Akarlı, agt, s. 82.




Tablo 25. Prens Çerkaski’ye göre Tuna Vilâyeti nüfusu240

Sancak Müslüman Yüzde Bulgar Yüzde Diğerleri Yüzde Toplam

Rusçuk 381.224 61,53 233.164 37,63 5.186 0,84 619.574

Vidin 59.654 17,66 246.654 73,04 31.398 9,30 337.706

Tırnova 189.980 38,71 300.820 61,29 - - 490.800

Tulça 112.300 63,34 26.212 14,78 38.788 21,88 177.300

Varna 119.754 69,78 43.180 25,16 8.678 5,06 171.612

Sofya 59.930 14,02 362.714 84,87 4.748 1,11 427.392

Niş 77.500 21,63 270.000 75,36 10.800 3,01 358.300

Genel Toplam 1.000.342 38,73 1.482.744 57,41 99.598 3,86 2.582.684

Rusya tarafından 1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi öncesinde müstakbel Bulgaristan’ı

teşkilatlandırmak üzere 1876 Kasım ayında kurulan Bulgaristan Mülki İdare Teşkilatı’nın

başkanlığına atanan Panslavist Prens Çerkaski’nin241 raporundaki Müslüman nüfus, Niş Sancağı

dışında, 1292 (1875) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nde neşredilen Tahrir-i Cedid sonuçları (Tablo 21)

ile paraleldir. Çerkaski’nin Vidin ve Tulça sancaklarında aktardığı Gayrimüslim nüfus ise Tahrir-i

Cedid’in gerisindedir.

Öte yandan, Rusya’nın Tersane Konferansı’nda Bulgaristan için özerklik istediği bölgelere

ilişkin iddialarını 1870’de kurulan Bulgar Eksarhlığı242 sınırlarına ve Vladimir Teplov, M. F.

Mirkowitsch, Heinrich Kiepert vs. uzmanlar tarafından derlenen rakamlara ve etnografik haritalara

dayandırdığı malumdur. Teplov’un Rusya’nın Balkan politikası doğrultusunda hazırladığı

çalışması, siyasi amaçlarla nüfus verilerinin manipülasyonuna tipik bir örnektir:243

Tablo 26. Teplov’a göre Tuna Vilâyeti nüfusu (1877)244

Sancak Müslüman Gayrimüslim Toplam


Rusçuk 268.824 48,05 290.626 51,95 559.450

Vidin 39.723 10,65 333.317 89,35 373.040

Niş 72.188 16,68 360.559 83,32 432.747

Sofya 57.789 11,87 428.949 88,13 486.738

Tırnova 68.199 17,20 328.390 82,80 396.589

Tulça 103.328 47,07 116.203 52,93 219.531

Varna 64.621 58,48 45.875 41,52 110.496

Toplam 674.672 26,16 1.903.919 73,84 2.578.591

240 Ömer Turan, age, s. 86, 87. 241 Bilal N. Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri, C. II, s. CLXII, CLXIII; Ömer Turan, age, s. 56. 242 Geniş bilgi için bkz. Aşkın Koyuncu, Bulgar Eksarhlığı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale, 1998. 243 Kemal H. Karpat, age, s. 41, 47, 90; Aşkın Koyuncu, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde...”, s. 196, 197. 244 Vladimir Teplov, Materialı dlya statistiki Bolgarii, Trakii i Makedonii: s prilozheniem kartı raspredieleniya

narodonaseleniya po vieroispoviedaniyam, Tip. i khromolitografiya A. Transhelia, S.-Peterburg 1877, s. 3, 35. Burada

Teplov’un eserinden yalnızca Tuna Vilâyeti dâhilinde kalan yerlerin nüfusu aktarılmıştır. Ancak, Teplov, Sofya ve Niş

Sancaklarının bu sırada Tuna Vilâyeti’nden ayrılmış oldukları hususunu gözden kaçırmıştır.

726 Aşkın KOYUNCU



1291 (1874) Tuna Vilâyeti Salnâmesi, mahalli Bulgar kaynakları, Bulgar Eksarhlığı

raporları, Felix Kanitz vs. kaynaklardan yararlanan Teplov, topladığı istatistik verileri gözden

geçirerek her sancak ve kazada farklı katsayılarla nüfusu yeniden hesaplamıştır. Ancak, Teplov’un

tespit ettiği rakamlar Todorov’un da vurguladığı üzere “keyfîdir” ve güvenilir olmaktan uzaktır.245

Nitekim Teplov, uyguladığı yöntemle Tuna Vilâyeti’nde Müslüman nüfusu yaklaşık 1/4 seviyesine

indirmiştir.246 Teplov’a göre, kadınlar dâhil, Tuna Vilâyeti’nde 674.672 Müslüman, 1.903.919

Gayrimüslim yaşıyordu ve Müslüman unsurlar, yalnızca Varna Sancağı’nda çoğunlukta olup,

Rusçuk ve Tulça dâhil diğer sancaklarda ise azınlıktaydı.

Tablo 27. Osmanlı hükümetinin V. Teplov’un çalışması ve Bulgar Eksarhlığı raporlarından hareketle

hazırladığı cetvelde Tuna Vilâyeti’nin ihtiva ettiği bölgelerin nüfusu (1878)247

Sancaklar Bulgar Gayr-i Bulgar Toplam


Rusçuk 201.025 36,20 354.324 63,80 555.349

Vidin 263.600 66,70 131.600 33,30 395.200

Tırnova 188.500 62,73 112.000 37,27 300.500

Tulça 40.570 17,68 188.930 82,32 229.500

Varna 36.000 32,70 74.100 67,30 110.100

Toplam 729.695 45,87 860.954 54,13 1.590.649

Sofya 297.500 61,15 189.000 38,85 486.500

Niş 283.500 65,69 148.100 34,31 431.600

Genel Toplam 1.310.695 52,25 1.198.054 47,75 2.548.749

Osmanlı hükümetinin Berlin Antlaşması arifesinde Rus iddialarına karşı hazırladığı bu

raporda bölgenin toplam nüfusu Niş Sancağı hariç, Tahrir-i Cedid sonucunda ortaya çıkan nüfusun

245 Nikolaĭ Todorov, age, s. 320; Kemal H. Karpat, age, s. 47. 246 Teplov’un tespit ettiği nüfus, kaza bazında incelendiğinde şöyle bir yöntem uyguladığı anlaşılmaktadır: Teplov,

Rusçuk kazasının nüfusunu hesaplarken 1291 (1874) Tuna Vilâyeti Salnâmesi’nden Rusçuk kazasında 24.293 Müslüman

ve 21.057 Gayrimüslim nüfus olduğunu kaydettiği halde, F. Kanitz’in aktardığı hane sayılarını esas alarak Müslüman

hane sayısını (15.842) 4,8; Gayrimüslim hane sayısını (14.028) ise 6 ile çarpmış ve 76.044 Müslüman-84.168

Gayrimüslim nüfus tespit etmiştir. Bu suretle, Rusçuk kazasında Gayrimüslim unsurları çoğunluğa taşımıştır. Tırnova

kazasında da aynı salnâmeden 22.561 Müslüman ve 42.555 Gayrimüslim erkek nüfus olduğunu aktardıktan sonra yine

Kanitz’in verdiği hane sayılarını dikkate almış ve 5.844 Müslüman hanesini 5; 10.483 Gayrimüslim hanesini ise 9,37 ile

çarparak 29.220 Müslüman-98.329 Gayrimüslim nüfus olduğu sonucuna ulaşmıştır. (Vladimir Teplov, age, s. 22, 23;

Nikolaĭ Todorov, age, s. 320; Ömer Turan, age, s. 85; Aynı yazar, agb, s. 766). Teplov’un Şumnu ve Lofça kazaları

nüfusuna ilişkin bulguları daha da ilginçtir. Teplov, 1291 Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre Şumnu’da 34.624 Müslüman-

12.859 Gayrimüslim erkek nüfus olduğunu kaydetmiş ve Kanitz’in eserindeki 6.576 Müslüman hanesini 5; 2.796

Gayrimüslim hanesini ise 8,75 ile çarparak kadın-erkek toplam 32.880 Müslüman-24.450 Gayrimüslim nüfus saptamıştır.

Böylece, Şumnu’da salnâmedeki erkek nüfustan daha az toplam Müslüman nüfus tespit etmiştir. Lofça’da ise 1291

Salnâmesi’nden 21.547 Müslüman ve 15.397 Gayrimüslim nüfus olduğunu aktardıktan sonra yine Kanitz’in aktardığı

3.150 Müslüman hanesini 5; 7.436 Gayrimüslim hanesini 7,42 ile çarparak 15.750 Müslüman, 55.166 Gayrimüslim nüfus

tespit etmiş ve böylece yine salnâmedeki erkek nüfustan daha az toplam Müslüman nüfus tespit ettiği gibi Lofça

kazasında Müslümanları azınlık durumuna düşürmüştür. (Vladimir Teplov, age, s. 6, 7, 22, 23). Ayrıca, Teplov’un

Kanitz’den alarak hesaplamalarında kullandığı hane sayılarının da tutarlı olmadığını belirtmemiz gerekir. 247 Bilal N. Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri, C. II, s. CLXVIII; Nedim İpek, age, s. 12; Ömer Turan, age, s. 94-96; Aynı

yazar, agb, s. 766; BOA, Y.EE, No. 42/155, tarihsiz, (Belgede Bulgar Eksarhlığı ve Teplov’un rakamları birlikte verilmiş

olup, tablodaki sancaklardan Rusçuk ve Varna’ya ilişkin rakamlar mevcuttur). Ayrıca bkz. Aşkın Koyuncu, Balkanlarda

Dönüşüm..., s. 206; Aynı yazar, “Bulgaristan’dan Göç...”, s. 535; Aynı yazar, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi

Öncesinde...”, s. 197.




gerisindedir. Bu cetvele göre Tuna Vilâyeti bölgesinde Bulgar nüfusun Bulgar olmayan nüfusa

oranı %52’ye %48 civarındadır.

Yabancı kaynaklardaki verilerle Osmanlı kaynakları kıyaslandığında Teplov’un aktardığı

rakamların maksatlı, Dalyell ile Rusçuk ve Edirne İngiliz konsoloslarının aktardıkları nüfus

bilgilerinin problemli olduğu; diğerlerinin ise Osmanlı istatistiklerine yakın olduğu görülmektedir.

Ubicini ve Pavet de Courteille’nin aktardıkları rakamlar Niş Sancağı dâhil bizim tespit ettiğimiz

1874 nüfusuyla örtüşmektedir. Sonuç olarak Tahrir-i Cedid dâhil Osmanlı istatistikleri eksiklik ve

hatalarına rağmen bölge nüfusu açısından güvenilirliğini korumaktadır. Bu sebeple yukarıda Tablo

18, 19, 21 ve 22’den hareketle 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi öncesinde, Tuna Vilâyeti ile Edirne

Vilâyeti’ne bağlanan Sofya Sancağı ve Kosova Vilâyeti’ne bağlanan Niş Sancağı’nda en az

1.100.000 civarında Müslüman ve 1.700.000 dolayında Gayrimüslim nüfus olduğu yönündeki

tespitimizi bir kez daha vurgulamamız gerekir.

1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin Bulgaristan’da Türk ve Müslüman nüfus üzerindeki

etkilerinin anlaşılabilmesi için yalnızca Tuna Vilâyeti’nin değil, müstakbel Şarkî Rumeli (Filibe ve

İslimye sancakları) nüfusunun da göz önüne alınması elzemdir. Bu iki sancakta 1876 yılında kadın

nüfusla birlikte en az 376.260 Müslüman (%40,52) ve 552.282 (%59,48) Gayrimüslim olmak üzere

toplam 928.542 kişi mevcuttu.248 Buna göre, 1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi öncesinde Tuna

Vilâyeti’nin ihtiva etmiş olduğu sancaklarla Şarkî Rumeli topraklarında 1.480.000 dolayında

Müslüman-2.250.000 civarında Gayrimüslim nüfus olduğunu söylemek mümkündür. Ömer Turan,

savaş öncesinde Tuna Vilâyeti’nde 1.200.000, Şarkî Rumeli’de ise 400.000 olmak üzere toplam

1.600.000 dolayında Müslüman nüfus olduğu görüşündedir.249 Justin McCarthy ise 1877’de Tuna

Vilâyeti’nde 1.069.580 ve Şarkî Rumeli’de ise 432.303 olmak üzere toplam 1.501.883 Müslüman

nüfus olduğunu belirtmektedir.250

Malum olduğu üzere 1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda bölgede Osmanlı

hâkimiyeti sona ermiştir. Ayastefanos Antlaşması ile Niş Sancağı Sırbistan’a; Tulça Sancağı ise

Romanya’ya verilmiştir. Ayrıca, Ayastefanos Antlaşması’nda Bulgaristan Prensliği sınırlarında yer

aldıkları halde Berlin Antlaşması’nda Sofya Sancağı’na bağlı Cuma-i Bâlâ kazası Osmanlı

Devleti’ne iade edilmiş; Niş Sancağı’na bağlı İvraniye ve Şehirköy kazaları Sırbistan’a; Varna

Sancağı’na bağlı Mankalya kazası ise Romanya’ya terkedilmiştir. Dolayısıyla özerk Bulgaristan

Prensliği, Tuna Vilâyeti’ne bağlı Vidin, Tırnova, Rusçuk ve Varna sancakları ile Edirne Vilâyeti’ne

bağlı Sofya Sancağı üzerinde kurulmuştur.251 Buna göre Bulgaristan Prensliği’ne terk edilen

bölgelerde muharebelerin başlamasından önce 1877’de kadınlarla birlikte en az 850-900.000

Müslüman ve 1.300.000 dolayında Gayrimüslim nüfus olduğunu söylemek mümkündür. Keza,

Berlin Antlaşması’nda Osmanlı Devleti’ne iade edilen Filibe Sancağı’na tabi Sultanyeri, Ahi

Çelebi ile –Şarkî Rumeli’ye bağlanmayı reddederek direnişe geçen ve Şarkî Rumeli’nin 1885’de

Bulgaristan’a ilhakından sonra yeniden Osmanlı Devleti’ne bağlanan– Rupçoz kazaları bir kenara

bırakıldığında, Şarkî Rumeli’de 1876 verilerine göre en az 313.620 (%37,3) Müslüman ve 527.214

(%62,7) Gayrimüslim olmak üzere 840.834 dolayında bir nüfus mevcuttu.252 Dolayısıyla Şarkî

248 Aşkın Koyuncu, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde…”, s. 195. 249 Ömer Turan, age, s. 101, 134, 145; Aynı yazar, agb, s. 768. 250 Justin McCarthy, age, s. 108-110. 251 Ayastefanos ve Berlin Antlaşmalarında Bulgaristan’ın durumu hakkında bkz. Muâhedât Mecmûası, IV. Cilt, Türk

Tarih Kurumu, Ankara 2008, s. 188-192; Muâhedât Mecmûası, V. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008, s. 113-125;

Mahir Aydın, Şarkî Rumeli Vilâyeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, s. 11-19; Aynı yazar, Osmanlı Eyaletinden

Üçüncü Bulgar Çarlığına, Kitabevi, İstanbul 1996, s. 125-128; Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914),

Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997, s. 520-526; Ömer Turan, age, s. 59, 60; Osman Köse, agm, s. 268, 269; Aşkın

Koyuncu, “Balkanlarda Kültürel Değişim…”, s. 65, 66; Aynı yazar, Balkanlarda Dönüşüm…, s. 197, 198; Aynı yazar,

“Bulgaristan’dan Göç…”, s. 528-530; Aynı yazar, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde…”, s. 179-181. 252 Aşkın Koyuncu, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde…”, s. 181, 196.

728 Aşkın KOYUNCU



Rumeli ile birlikte Bulgaristan Prensliği’ni teşkil eden topraklarda 1877 yılında 1.165.000-

1.215.000 Müslüman ve 1.830.000 civarında Gayrimüslim nüfus olduğu sonucu çıkarılabilir.253

93 Harbi esnasında Rus birlikleri, Kazaklar ve Bulgarlar tarafından yapılan yağma,

zulüm ve katliamların yarattığı dehşet, yüz binlerce Türk ve Müslüman’ın (Tatar, Nogay,

Çerkez, Pomak vs.) kitleler halinde göç etmesine yol açtı. Osmanlı kaynaklarına göre 93 Harbi

başından 12 Mart 1880’e kadar Tuna Vilâyeti’nin kapsamış olduğu bölgelerle Şarkî Rumeli’den

Osmanlı topraklarına göç ederek iskân edilmiş olan muhacir sayısı 500.389’dur.254 Bu sayıya

savaşın yerlerinden söktüğü, fakat muharebelerden sonra memleketlerine geri dönen nüfus dâhil

değildir. Ayrıca, katliam, açlık, soğuk ve salgın hastalıklardan dolayı ölenlerin sayısı da

meçhuldür.255 Öte yandan, bölgede iskân edilmiş olan Kırım ve Kafkas muhacirleri bu savaşla

birlikte bir kez daha göç yollarına düşmüşlerdir ve özellikle Çerkezler Bulgaristan topraklarından

tamamen sürülmüşlerdir.256 Bulgaristan Prensliği’nde 1880 yılında yapılan nüfusu sayımında

kadınlar dâhil 1.404.409 Ortodoks (%69,95), 578.060 (%28,8) Müslüman, 5.562 Katolik (%0,27),

14.342 Yahudi (%0,71) ve 5.546 (%0,27) diğer unsurlar olmak üzere 2.007.919 nüfus

kaydedilmiştir.257 Yine aynı yıl Şarkî Rumeli’de de 555.236 (%68,11) Bulgar, 174.749 (%21,44)

Türk, 42.096 (%5,16) Rum, 19.524 (%2,4) Kıpti, 1.306 (%0,16) Ermeni, 4.177 (%0,51) Yahudi ve

18.065 (%2,22) Bulgar muhacir olmak üzere 815.153 nüfus tespit edilmiştir.258 Dolayısıyla, 1880

yılı itibarıyla Bulgaristan Prensliği ve Şarkî Rumeli’de Kıptiler hariç 752.809 Türk/Müslüman

nüfus mevcuttu.259 1880/1884 sayımlarında ise Bulgaristan ve Şarkî Rumeli’de 2.135.046 Ortodoks

(%71,6), 802.597 (%26,9) Müslüman ve 45.306 (%1,5) diğer unsurlar olmak üzere 2.982.949 nüfus

kaydedilmiştir.260 Ayrıca, Romanya’ya terk edilmiş olan Tulça taraflarında da 1883 yılı Haziran ayı

itibariyle 50.000 dolayında Türk nüfus bulunuyordu.261 Savaş sırasında Sırp işgaline giren Niş

Sancağı merkezinde ise 8.300 Müslüman’dan savaş sonunda sadece 300 kişi kalmıştı ve Niş

Sancağı’ndaki Müslümanların neredeyse tamamı göç etmişti.262 Kısacası, savaş öncesi ve sonrası

nüfusu mukayese edildiğinde 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin Rumeli’de büyük bir demografik

katastrofa yol açtığı ve Türk ve Müslüman nüfusun yarıya yakınının ölüm ve göç yoluyla yok

edildiği anlaşılmaktadır.

Sonuç

1864 yılında kurulan Tuna Vilâyeti, Rusçuk, Tırnova, Sofya, Varna, Vidin, Niş ve Tulça

(Tolçı) sancakları ile bunlara bağlı 45 kaza ve 17 nahiyeden oluşuyordu. Tuna Vilâyeti’nde

253 K. Popov 1877’de Bulgaristan’da (Tuna Vilâyeti ile Edirne Vilâyeti’ne bağlı Filibe ve İslimye sancaklarında) 885.000

Müslüman ve 2.000.000 Bulgar nüfus olduğunu belirtmiş ise de (Georgi T. Danailov, age, s. 32, 383) bu tespit gerçekçi

değildir. 254 Aşkın Koyuncu, Balkanlarda Dönüşüm…, s. 208, 209; Aynı yazar, “Bulgaristan’dan Göç…”, s. 537; Aynı yazar,

“1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde…”, s. 200-202. 255 Geniş bilgi için bkz. Nedim İpek, age, s. 14-41; Osman Köse, agm, s. 270-273; Aşkın Koyuncu, “Bulgaristan’dan

Göç…”, s. 537-539. 256 93 Harbi esnasında Bulgaristan’dan sürülen Çerkezlerin önemli bir kısmı Osmanlı Devleti tarafından Suriye

Vilâyeti’nde iskân edilmiştir. (Oktay Kızılkaya - Tolga Akay, agm, s. 145). 257 Spiridion Gopčević, Bulgarien und Ostrumelien. Mit besonderer Berücksichtigung des Zeitraumes von 1878-1886,

nebst militärischer Würdigung des serbo-bulgarischen Krieges, B. Elischer, Leipzig 1886, s. 20; Aşkın Koyuncu, “1877–

1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde…”, s.201; Aynı yazar, “Bulgaristan’dan Göç…”, s.538. 258 Spiridion Gopčević, age, 22; Mahir Aydın, Şarkî Rumeli..., s. 215; Aşkın Koyuncu, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi

Öncesinde…”, s. 202. 259 Georgi T. Danailov, 1880’de Bulgaristan’da 750.000 Türk-1.920.000 Bulgar olduğunu belirtmektedir. (Georgi T.

Danailov, age, s. 32, 383, 384). 260 Ömer Turan, age, s. 106, 107, 113; Aynı yazar, agb, s. 768. 261 Aşkın Koyuncu, Balkanlarda Dönüşüm…, s. 206; Aynı yazar, “Bulgaristan’dan Göç…”, s. 539; Aynı yazar, “1877–

1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde…”, s. 202. 262 Justin McCarthy, age, s. 94; Aşkın Koyuncu, Balkanlarda Dönüşüm…, s. 209; Aynı yazar, “1877–1878 Osmanlı-Rus

Harbi Öncesinde…”, s. 202.




nüfusun büyük çoğunluğunu Bulgarlar ve Türkler teşkil ediyordu. Türklerin dışında Müslüman

unsurlar, Pomak, Arnavut, Kırım ve Kafkas muhacirleri (Tatar, Nogay, Çerkez, Abaza vs.), Kıpti

vs. küçük unsurlardan müteşekkildi. Gayrimüslimler ise Bulgarların yanı sıra Rum, Ulah, Sırp,

Ermeni, Yahudi, Gagavuz ve Hıristiyan Kıptilerle bir kısmı Bulgar olan çeşitli Katolik gruplar ve

diğer unsurlardan oluşuyordu.

1855-1864 yılları arasında Tuna Vilâyeti’nin kurulduğu bölgelerde 250-300.000 civarında

Kırım ve Kafkas muhaciri iskân edilmişti. Ancak, Tuna Vilâyeti istatistikleri muhacirler konusunda

ketumdur. Buna karşılık, verilerin analizinden muhacirlerin Kuyûd-ı Atîk’den itibaren kayıtlara

yansımaya başladığı, sancaklara göre farklı uygulamalar olduğu ve muhacirlerin tedricen nüfus

istatistiklerine girdikleri anlaşılmaktadır. 1290 Salnâmesi’nde muhacirlere ilişkin sınırlı da olsa

bazı bilgiler mevcuttur.

Tuna Vilâyeti’nde 1865-1874 yılları arasında yürütülen nüfus ve emlâk tahrirleri Osmanlı

Devleti’nde modern nüfus sayımlarının öncülerinden biridir. 1865 yılında şehir ve kasabalarda

başlayan sayımlarda kadınlar da kaydedildiği gibi, yaş, cinsiyet, meslek, gelir, vergi miktarı; bina

ve emlâk türleri vs. alanlarda istatistik bilgiler toplanmıştır. Köylerin sayımına ise ancak 1869

ortalarında başlanmış ve emlâk ve nüfus tahriri 1874 Ekim’inde tamamlanmıştır. Ancak, köylerde

kadın nüfus sayıl(a)mamıştır. Sayımlardan elde edilen sonuçlar Tuna gazetesi ve vilâyet

salnâmelerinde neşredilmiştir. Bununla birlikte, tahrirler eş zamanlı olmadığı için Tuna Vilâyeti

Salnâmeleri anlık nüfusu göstermekten uzaktır. Ayrıca, verilerin toplanması ve neşredilmesinde

aksaklıklar yaşandığı, atlamalar olduğu, baskı ve hesaplama hataları yapıldığı görülmektedir. Buna

karşılık, 1291 Salnâmesi dışında Tuna Vilâyeti Salnâmelerindeki nüfus oranları ve demografik

dağılım tutarlıdır. 1291 Salnâmesi’ndeki nüfus cetveli, vilâyetteki Müslim-Gayrimüslim oranı ve

demografik yapının yanlış yorumlanmasına sebebiyet verecek boyutta hatalı olduğu için ham

haliyle güvenilir değildir. Öte yandan, Niş Sancağı 1869 Temmuz-1873 Haziran arasında Prizren

Vilâyeti’ne bağlandığı için 1290 ve 1291 Salnâmeleri ile Tahrir-i Cedid sonuçlarında yer

almamaktadır.

Tuna Vilâyeti’nin kurulduğu bölgede 1859-1860’da muhacirler hariç, kadınlarla birlikte

569.868 (%34,68) Müslüman; 1.073.496 (%65,32) Gayrimüslim olmak üzere 1.643.364 erkek

nüfus vardı. Niş Sancağı dışında ise 523.044 (%37,81) Müslüman ve 860.130 (%62,19)

Gayrimüslim olmak üzere 1.383.174 kişi mevcuttu. Kuyûd-ı Atîk’e göre (tt.1865), Niş Sancağı

hariç, Tuna Vilâyeti’nde kadınlarla birlikte 658.600 (%40,51) Müslüman ve 967.058 (%59,49)

Gayrimüslim olmak üzere 1.625.658 nüfus yaşıyordu. 1874 yılında tamamlanan Tahrir-i Cedid’e

göre ise yine Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti’nde 963.596 (%42,22) Müslüman, 1.318.506

(%57,78) Gayrimüslim olmak üzere 2.282.102 kişi vardı. Buna göre toplam nüfus, 1865–1874

yılları arasında 304.996’sı Müslüman ve 351.448’i Gayrimüslim olmak üzere 656.444 kişi

artmıştır. 1859–1860 ile 1874 yılları arasında ise kadınlarla birlikte bölgedeki nüfus 440.552’si

Müslüman ve 458.376’sı Gayrimüslim olmak üzere 898.928 kişi yükselmiştir. Öte yandan, Tahrir-i

Cedid sonuçlarında yalnızca 64.398 (kadınlarla birlikte 128.796) muhacir gösterilmekle birlikte,

muafiyet süresi dolan muhacirlerin (Tatar ve Nogayların) ahali-i kadîme sırasına kaydedildikleri ve

bu rakamın 1863-1864’de gelen Çerkezleri yansıttığı anlaşılmaktadır. Müslüman nüfusun 1859-

1860’da %37,81’den 1874’de %42,22’ye çıkması Kırım ve Kafkas muhacirlerinin eklenmesinin bir

sonucudur. Bu durum, aynı zamanda Bulgarlarda ve Gayrimüslimlerde doğurganlık oranı ve nüfus

artış hızının Türk vs. Müslüman unsurlardan daha yüksek olduğunu göstermektedir. Ancak,

zorunlu askerlik ve savaşların genç Müslüman nüfus üzerindeki etkisini göz ardı etmemek gerekir.

Kuyûd-u Atik, Tuna Vilâyeti Salnâmeleri, Tuna gazetesinde yayınlanan istatistik cetvelleri

ve Tahrir-i Cedid sonuçları Rusçuk, Varna ve Tulça sancaklarında Müslüman; Tırnova, Sofya ve

Vidin sancaklarında ise Gayrimüslim nüfusun çoğunlukta olduğunu izhar etmektedir. Ayrıca,

730 Aşkın KOYUNCU



Osmanlı istatistikleri, Tuna Vilâyeti’nde nüfusun asgari %40-42’sinin Türk vs. Müslüman

unsurlardan oluştuğunu ortaya koymaktadır. Türk ve Bulgar nüfus yoğunluğu bakımından Yantra

nehri doğal bir sınır görünümündedir. Nehrin doğusunda kalan bölgelerde Tırnova Sancağı’na bağlı

Osman Pazarı dâhil olmak üzere, Deliorman ve Dobruca taraflarında Türk vs. Müslüman nüfus

ezici bir üstünlüğe sahiptir. Türk nüfusun daha çok Orta, Doğu ve Kuzeydoğu Bulgaristan’daki

ovalık ve düzlüklerde yerleştiği görülmektedir. Yerli ahali arasında meydana gelen İslamlaşma

hadiseleri bir yana, bu durum Osmanlı klasik döneminde yoğun olarak Türk nüfus iskânı yapılan

bölgelerle de örtüşmektedir. Yantra nehrinden batıya doğru gidildikçe Müslüman nüfus oranı

azalmaktadır. Bununla birlikte nehrin batısında kalan Lofça’da da Müslüman unsurlar çoğunlukta

olduğu gibi, Tırnova, Ziştovi, Niğbolu, Plevne gibi kazalarda da Müslüman nüfus oranı oldukça

yüksektir. Sofya ve Vidin Sancaklarında, Kocabalkan üzerindeki şehir, kasaba ve köylerde ise

Bulgar nüfus büyük bir çoğunluğa sahiptir.

Diğer taraftan, Tuna Vilâyeti’nde Vidin’den Varna’ya kadar çok sayıda şehir ve kasabada

Türk ve Müslüman nüfus çoğunluktaydı. Ayrıca, şehirli nüfusun %46,78’ini Müslüman,

%53,22’sini Gayrimüslim unsurlar teşkil ediyordu. Sofya ve Vidin sancaklarında Müslüman

nüfusun %43’ü şehirlerde yaşıyordu. Keza, toplam Müslüman nüfusun %20,71’i; Gayrimüslim

nüfusun da %16,08’i şehir ve kasabalarda ikamet ediyordu. Tuna Vilâyeti genelinde şehirli nüfus

oranı %17,96 idi. Köylerin %20’sinde Müslim ve Gayrimüslim unsurlar karma olarak yaşıyorlardı.

Gerek şehirlerde, gerekse köylerde hane başı nüfus ortalaması Gayrimüslimlerde daha yüksekti.

1876 Temmuz’unda Sofya ve Niş sancakları Tuna Vilâyeti’nden ayrılarak Sofya Valiliği

kuruldu. 1877 Şubat’ında ise Sofya Sancağı Edirne Vilâyeti’ne; Niş Sancağı da yeni kurulan

Kosova Vilâyeti’ne dâhil edildi. Dolayısıyla 1877 yılında Tuna Vilâyeti Rusçuk, Vidin, Tırnova,

Varna ve Tulça sancaklarından oluşuyordu.

Osmanlı istatistikleri incelendiğinde hata payı ile birlikte 1877 yılında Tuna Vilâyeti’nin

ihtiva ettiği bölgelerde (Sofya ve Niş Sancağı ile birlikte) en az 1.100.000 dolayında Müslüman ve

1.700.000 civarında Gayrimüslim nüfus olduğu söylenebilir. Teplov ve birkaç istisna dışında

döneme ilişkin yabancı kaynakların Osmanlı istatistiklerini desteklediği görülmektedir. 93

Harbi’nin etkilerinin anlaşılabilmesi için Tuna Vilâyeti bölgesi ile müstakbel Şarkî Rumeli’nin

nüfusu (1876) dikkate alındığında bu iki bölgede 1.480.000 dolayında Müslüman–2.250.000

civarında Gayrimüslim nüfus olduğunu söylemek mümkündür. Berlin Antlaşması’ndan sonraki

Bulgaristan Prensliği ve Şarkî Rumeli sınırları esas alındığında ise 1877 yılında bu bölgelerde

1.165.000-1.215.000 Müslüman ve 1.830.000 civarında Gayrimüslim nüfus olduğu sonucu

çıkarılabilir. 93 Harbi, yalnızca Bulgaristan’da beş asırlık Osmanlı hâkimiyetinin sonunu

getirmekle kalmamış ve sosyal, kültürel, ekonomik ve demografik açıdan da Türk varlığına büyük

bir darbe vurmuştur. Rusya, bu savaşta bilinçli olarak Türk ve Müslüman unsurları tasfiye ve ihraç

politikası takip etmiştir. Bunun sonucunda Rus birlikleri, Kazaklar ve Bulgarların yağma ve

katliamlarından dolayı Türk ve Müslüman nüfus kitleler halinde göç etmek zorunda kalmış; soğuk,

açlık, sefalet ve salgın hastalıklar yüzünden on binlercesi hayatını kaybetmiştir. Savaş öncesi ve

sonrası nüfus rakamları karşılaştırıldığında Türk ve Müslüman nüfusun yarıya yakın bir bölümünün

ölüm ve göç suretiyle tasfiye edildiği anlaşılmaktadır.




KAYNAKÇA

I. Arşivler

1) Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA):

Cevdet-Dâhiliye (C.DH)

Dâhiliye Nezâreti, Mektubî Kalemi (DH.MKT)

İrâde-Dâhiliye (İ.DH)

İrâde-Meclis-i Mahsus (İ.MMS)

İrâde-Meclis-i Vâlâ (İ.MVL)

İrâde-Şûrâ-yı Devlet (İ.ŞD)

Maliye Nezâreti, Cerîde Odası Defterleri (ML.CRD.d)

Meclis-i Vâlâ (MVL),

Sadâret Mektubî, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM)

Şûrâ-yı Devlet (ŞD)

Yıldız, Esas Evrakı (Y.EE)

2) Narodna Biblioteka “Sv. Sv. Kiril i Metodiy” (NBKM), Orientalski Otdel (Or.Otd.) (Sofya

Kiril ve Metodiy Milli Kütüphanesi, Şarkiyat Bölümü):

Fond 1 (Tsarigrad/İstanbul)

Fond 20 (Varna)

Fond 22 (Dobriç/Hacıoğlu Pazarcık)

Fond 25 (Provadiya/Pravadi)

Fond 26 (Vidin)

Fond 30 (Kula/Adliye)

Fond 31 (Lom)

Fond 32 (Oryahovo/Rahova)

Vidin pred-fond (VD)

3) Yayınlanmış Arşiv Belgeleri:

British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential

Print, Part I, From the mid-nineteenth century to the First World War, Series B, The Near

and Middle East, 1856-1914, Vol. I, The Ottoman Empire and the Balkans, 1856-1875, Ed.

David Gillard, University Publications of America, [Frederick, Md.], 1984.

732 Aşkın KOYUNCU



II. Süreli Yayınlar

Düstûr, Defa-i Sânîye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1282.

Prizren Vilâyeti Salnâmesi, Defa 1, Sene 1290, Prizren Vilâyeti Matbaası, Prizren 1290.

Prizren Vilâyeti Salnâmesi, Defa 2, Sene 1291, Prizren Vilâyeti Matbaası, Prizren 1291.

Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, İstanbul 1294.

Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, İstanbul 1295.

Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, Vilâyet Matbaası, Edirne 1294.

Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, Tuna Vilâyeti Matbaası, Rusçuk 1285.

Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, Tuna Vilâyeti Matbaası, Rusçuk 1286.

Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, Matbaa-i Vilâyet-i Tuna, Rusçuk 1290.



Takvim-i Vekâyi

Tuna Gazetesi

III. Araştırma ve İnceleme Eserler

Ahmed Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, Yay. Haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.

(Ahmed) Cevdet Paşa, Tezâkir: 21-39, Yay. Haz. Cavid Baysun, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu,

Ankara 1991.

AKARLI, Engin Deniz, Ottoman Population in Europe in the 19th Century Its Territorial, Racial,

and Religious Composition, Thesis (M.A.), University of Wisconsin, Madison, 1972.

AKBAYAR, Nuri, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Nüfusu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye

Ansiklopedisi, C. 5, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 1238-1248.

Ali Haydar Midhat (nşr.), Midhat Paşa: Hayat-i Siyâsiyesi, Hidemâtı, Menfâ Hayatı, Birinci Kitab:

Tabsıra-i İbret, Hilal Matbaası, İstanbul 1325.

ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.

AYDIN, Mahir, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, Kitabevi, İstanbul 1996.

AYDIN, Mahir, Şarkî Rumeli Vilâyeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.

AYDIN, Mahir, “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmud ve

Reformları Semineri, Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Araştırma

Merkezi, İstanbul 1990, s. 81-106.

AYDIN, Mahir, “Vidin Bulgarları’nın Rusya’ya Göç Ettirilmeleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.

53, Nisan 1988, s. 67-79.

BEHAR, Cem, “Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi”, Osmanlı Devletinde

Bilgi ve İstatistik, Derl. Halil İnalcık- Şevket Pamuk, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik

Enstitüsü, Ankara 2000, s. 61-72.




BEHAR, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler

Dizisi, Cilt 2, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1996.

BERBER, Ferhat, “19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler”, Karadeniz

Araştırmaları, S. 31, Güz 2011, s. 17-49.

ÇELİK, Mehmet, Balkanlar’da Tanzimat: Midhat Paşa’nın Tuna Vilayeti Valiliği, 1864-1868,

Libra Kitap, İstanbul 2010.

ÇİMEN, Adnan, “Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri”,

Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.14, S. 3, 2012, s. 183-216.

DANAİLOF, G. Th., Bulgaristan Nüfus İstatistiklerine Aid Tetkikler, Almancadan Türkçeye

Hulâsa Eden: İbrahim, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1937.

DANAİLOV, Georgi T., İzsledvaniya vırhu Demografiyata na Bılgariya, Bılgarska Akadamiya na

Naukite, Sofiya 1930.

De JONG, Frederick, “The Turks and Tatars in Romania: Materials Relative to their History and

Notes on Their Present-day Condition”, Turcica, Vol. XVIII, 1986, pp. 165-189.

DOBREVA, Margarita, “Circassian Colonization in the Danube Vilayet and Social Integration

(Preliminary Notes)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi

Dergisi (OTAM) , S. 33, Bahar 2013, s. 1-30.

DRAGANOVA, Slavka, Tuna Vilayeti’nin Köy Nüfusu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.

DRAGANOVA, Slavka, “Yeni Bulunan Tuna Vilâyeti’nin Nüfusuna Ait Emlak ve Vergi Defteri”,

Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13

Mayıs 2005, Eskişehir, Bildiriler Kitabı, Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir 2005, s. 207-

216.

EMİNOV, Ali, “Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans”, Nationalities Papers, Vol. 28, No.

1, 2000, pp. 129-164.

ELİBOL, Numan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfus Meselesi ve Demografi Araştırmaları”,

Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, C. 12, S. 2, 2007, s.135-160.

FISHER, Alan W., “Emigration of Muslims from the Russian Empire in the Years after the

Crimean War”, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Vol. 35, No. 3, 1987, pp. 356-171.

GOPČEVİĆ, Spiridion, Bulgarien und Ostrumelien. Mit besonderer Berücksichtigung des

Zeitraumes von 1878-1886, nebst militärischer Würdigung des serbo-bulgarischen

Krieges, B. Elischer, Leipzig 1886.

GÖZLER, Kemal, “XV ve XVI’ncı Asırlarda Lofça Pomak Köylerinin İlk Müslüman Sakinleri:

1479-1579”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4–8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan

Bildiriler, III. Cilt, III. Kısım, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002, s. 1397-1437.

İPEK, Nedim, “Kafkaslar’daki Nüfus Hareketleri”, Türkiyat Mecmuası, C. 20, 1997, s. 273-313.

İPEK, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Türk Tarih Kurumu, Ankara

1994.

KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, II. Baskı, T.C.

Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1997.

KARATAŞ, Ömer, “19. Yüzyılda Balkanlarda Kafkas Muhâcîrlerinin İskânı”, Türk Dünyası

İncelemeleri Dergisi, C. XII, S. 2, Kış 2012, s. 355-388.

734 Aşkın KOYUNCU



KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev. Bahar

Tırnakcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.

KARPAT, Kemal H., “By Way of Introducing This Issue: Bulgaria’s Methods of Nation Building-

The Annihilation of Minorities”, International Journal of Turkish Studies, Vol. 4, No. 2,

Fall/Winter, 1989, pp. 1-22.

KARPAT, Kemal H., “Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893”,

International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, pp. 237-274.

KAYA, Alp Yücel ve TERZİBAŞOĞLU Yücel, “Tahrir’den Kadastro’ya: 1874 İstanbul Emlak

Tahriri ve Vergisi: Kadastro tabir olunur tahrir-i emlak”, Tarih ve Toplum: Yeni

Yaklaşımlar, S. 9 (249), Güz 2009, s. 7-56.

KELEŞ, Erdoğan, “Kırım Savaşı’ndan Sonra Gelen Muhacirlerin Menteşe Sancağı’nda İskânı”,

Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of

Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 4, No. 8, Fall 2009, www.turkishstudies.net,

DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.995, pp. 1166-1188.

KESKİOĞLU, Osman, Bulgaristan’da Türkler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara

1985.

KILIÇ, Selda, “1864 Vilâyet Nizamnamesinin Tuna Vilâyetinde Uygulanması ve Mithat Paşa”,

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları

Dergisi, C. 24, S. 37, 2005, s. 99-111.

KIRIMLI, Hakan, “Emigrations from the Crimea to the Ottoman Empire during the Crimean War”,

Middle Eastern Studies, Vol. 44, No. 5, 2008, pp. 751-773.

KIZILKAYA, Oktay - Tolga AKAY, “Kafkasya Muhacirlerinin Suriye Vilayetine İskânı ve

Karşılaşılan Zorluklar”, Turkish Studies: International Periodical for the Languages,

Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 8, No. 2, Winter 2013,

www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4567, pp.

137-152.

KOYUNCU, Aşkın, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde Şarkî Rumeli Nüfusu”, Avrasya

Etüdleri, S. 44, 2013-2, s. 177-208.

KOYUNCU, Aşkın, “Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi (1912-

1913)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi

Dergisi), S. 33, Bahar 2013, s. 139-196.

KOYUNCU, Aşkın, “Bulgaristan’dan Göç ve Türk Varlıklarının Tasfiyesi (1877-1908)”,

Balkanlar ve Göç (The Balkans and Mass Immigration) , Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail

Mangaltepe, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 525-558.

KOYUNCU, Aşkın, Balkanlarda Dönüşüm, Milli Devletler ve Osmanlı Mirasının Tasfiyesi:

Bulgaristan Örneği (1878-1913), Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara 2005.

KOYUNCU, Aşkın, “Balkanlarda Kültürel Değişim: Bulgaristan Örneği (1878-1913)”, Avrasya

Etüdleri, S. 25, Sonbahar-Kış 2003, s. 47-74.

KÖKSAL, Osman, “XIX. Yüzyıl Ortalarında Şumnu’daki Gayrimüslim Sekenenin Demografik,

Sosyo-Ekonomik Görünümü”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,

C. 6, S. 2, 2005, s. 185-213.




KÖKSAL, Osman, “Tanzimat Sonrası Bulgaristan’a Yönelik Bazı Islahat Faaliyetleri ve Tuna

Vilâyeti’nin Kuruluşu”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 2, Ağustos 2003, Yıl. 1, s.

59-70.

KÖSE, Osman, “Bulgaristan Emareti ve Türkler (1878–1908)”, Turkish Studies: International

Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-

2140, Vol. 1, No. 2, Fall 2006, www.turkishstudies.net, DOI Number:

http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.26, pp. 259-302.

McCARTHY, Justin, Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarına Karşı Yürütülen Ulus Olarak

Temizleme İşlemi, 1821-1922, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitapevi, İstanbul 1998.

MUTLU, Servet, “Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution”, Nüfusbilim Dergisi, C.

25, 2003, s. 3-38.

ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu,

Ankara 2000.

ORUÇ, Hatice, “Sırbistan’dan Vidin’e Müslüman Göçleri (1862-1865)”, Kültürlerarası Kavşakta

Bulgaristan ve Türkiye: Uluslararası Dil, Tarih ve Edebiyat Sempozyumu-II, Bildiri Kitabı,

Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2013, s. 103-114.

Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları), T.C. Başbakanlık Devlet

Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 43, Başbakanlık

Basımevi, Ankara 2000.

ÖZKAN, Ayşe, “Kanlıca Konferansı Sonrasında Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmaları ve

Osmanlı Devleti’nin Sırbistan’dan Çekilişi (1862-1867)”, Akademik Bakış, C. 5, S. 9, Kış

2011, s. 123-138.

PALAİRET, Michael, Balkan Ekonomileri, 1800-1914: Kalkınmasız Evrim, Çev. Ayşe Edirne,

Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2000.

PETROV, Milen V., Tanzimat for the Countryside: Midhat Paşa and the Vilayet of Danube, 1864-

1868, Ph.D. Thesis, Princeton University, 2006 (UMI No. 3223822).

PINSON, Mark, “Russian Policy and the Emigration of the Crimean Tatars to the Ottoman Empire,

1854-1862”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C. 1, 1972, s. 37-56; C. 2-3, 1973-

1974, s. 101-114.

PINSON, Mark, “Ottoman Colonization of the Crimean Tatars in Bulgaria, 1854-1862”, VII. Türk

Tarih Kongresi, Ankara 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Türk Tarih

Kurumu, Ankara 1973, s. 1040-1058.

PINSON, Marc, “Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean War”,

Études Balkaniques, Vol. 8, 1972, No. 3, pp. 71-85.

PUL, Ayşe, “1877–78 Osmanlı-Rus Savaşı Sonrası Beykoz’da Muhacirler İçin İskân Yeri

Çalışmaları”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl 6, S. XV, Eylül 2013, s. 159-182.

RİZOFF, D., Die Bulgaren: in ihren historischen, ethnographischen und politischen Grenzen: [679

- 1917]; (atlas Mit 40 Landkarten) = The Bulgarians: in their historical, ethnographical

and political frontiers = Les Bulgares: dans leurs frontieres historiques, ethnographiques

et politiques = Bulgarite v tehnite istoriçeski etnografiçeski i politiçeski granitsi, Wilhelm

Greve, Berlin 1917.

736 Aşkın KOYUNCU



SAYDAM, Abdullah, “Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti”,

Osmanlı, C. 4, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 677-685.

SAYDAM, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri, (1856-1876), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.

SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi”,

Çağdaş Yerel Yönetimler, C. 5, S. 2, 1996, s. 67-81.

SHAW, Stanford J., “The Ottoman Census System and Population, 1831-1914”, International

Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, pp. 325-338.

ŞAŞMAZ, Musa, “The Ottoman Censuses and the Registration Systems in the Nineteenth and

Early Twentieth Centuries”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama

Merkezi Dergisi (OTAM) , S. 6, 1995, s. 289-305.

ŞENTÜRK, M. Hüdai, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), Türk Tarih Kurumu,

Ankara 1992.

ŞİMŞİR, Bilal N., Rumeli’den Türk Göçleri, Cilt II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.

ŞİMŞİR, Bilal N., Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 1986.

TANIR, Engin Deniz, The Mid-Nineteenth Century Ottoman Bulgaria from the Viewpoints of the

French Travelers, A Thesis Submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle

East Technical University, Ankara 2005.

TEPLOV, Vladimir, Materialı dlya statistiki Bolgarii, Trakii i Makedonii: s prilozheniem kartı

raspredieleniya narodonaseleniya po vieroispoviedaniyam, Tip. i khromolitografiya A.

Transhelia, S.-Peterburg, 1877.

TODOROV, Nikolaĭ, The Balkan City, 1400-1900, University of Washington Press, Seattle &

London 1983.

TODOROV, Nikolaj, “The Balkan Town in the Second Half of the 19th Century”, Études

Balkaniques, Vol. 5, 1969, No. 2, pp. 31-50.

TODOROVA, Maria N., Balkan Family Structure and the European Pattern: Demographic

Development in Ottoman Bulgaria, Central European University Press, Budapest, New

York 2006.

TODOROVA, Maria, “Population Structure, Marriage Patterns, Family and Household (According

to Ottoman Documentary Material from Northeast Bulgaria in the 1860s)”, Études

Balkaniques, Vol. 19, 1983, No. 1, pp. 59-72.

TURAN, Ömer, “1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Bulgaristan’dan Türk Göçü”, Balkanlar ve Göç

(The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail Mangaltepe, Bursa

Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 157-164.

TURAN, Ömer, “1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nın Bulgaristan’daki Türk Varlığına ve Mimarî

Eserlerine Etkisi”, Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Şumnu,

17-19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 2, Ed. Azize A. Yasa - Zeynep Zafer, Atatürk Kültür

Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 763-771.

TURAN, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998.

UBICINI, M. A. - Pavet de Courteille, État present de l’empire ottoman: Statistique,

gouvernement, administration, finances, armee, communautes non musulmanes, etc.




d’apres le Salnâmeh (Annuaire imperial) pour l’annee 1293 de l’egire (1875-76) et les

documents officiels les plus recents, Dumaine, Paris 1876.

YİĞİT, Yücel, “Prizren Sancağı’nın İdarî Yapısı (1864–1912)”, History Studies, Vol. 2, No. 1,

2010, s. 114-146.

YÜKSEL, Hasan, “Osmanlı’da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği’nin

Demografik Yapısı”, Nüfusbilim Dergisi, C. 28-29, 2006-07, s. 73-89.