б 81.2Каз А40

М.К. Акошева

ПРАКТИЧЕСКИЙ КУРС КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА

Блок «Республика Казахстан»

Павлодар

г м

Министерство образования и науки Республики КазахстанПавлодарскии государственный университет

им.С.Т орайгырова

№

а к о ш е в а м .к .

ПРАКТИЧЕСКИЙ КУРС КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА

(блок «Республика Казахстан»)

ПавлодарКереку2011

УДК 811.512.122 (075.8) ББК 81.2 Каз-923 7Г40-----------------5-----

Рекомендовано ученым советом Павлодарского государственногоуниверситета им. С.Торайгырова

Рецензенты:Ж.Т. Сарбалаев - кандидат филологических наук, профессор

Павлодарского государственного университета им.С.Торайгырова,З.Е.Жумабаева - кандидат педагогических наук, доцент

Павлодарского государственного университета им.С.Торайгырова,А.Е.Кудерина - кандидат педагогических наук, доцент

Павлодарского государственного университета им.С.Торайгырова

Акошева М.К.А 40 Практический курс казахского языка: Блок «Республика Казахстан». Учебное пособие, 1 часть. - Павлодар: Кереку, 2011. - 55С. ! г

Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений. Пособие может служить основой для учебных занятий студентов как под руководством преподавателя, так и самостоятельно.

Пособие имеет своей целью углубление знаний по казахскому языку и дальнейшее развитие речи студентов на основе системного представления единиц казахского языка. В учебном пособии использованы определенный словарь, тексты по теме «Казахстан», теоретический материал.

С. То іғыроваты н д ағ ь\ П М У - д і ң

академик С.бвйсембаеЕӘТЫНДЭҒЫ ҒЫЛЫМИ

КІТАПХАНАСЫ

УДК 811.512.122 (075.8)ББК 81.2 Каз-923

Акошева М.К., 2011 111 У им. С.Торайгырова, 2011

За достоверность материала; грамматические и орфографические ошибки ответственность несут авторы и

составители

Данный раздел учебного пособия характеризуется как монолого-диалогический; в раздел включены тексты цикла «Қазақстан Республикасы». Раздел имеет ярко выраженнуюпознавательную направленность, тексты включают в себя различные сведения о стране изучаемого языка.

Отчетливо прослеживается переход от простого к более сложному. Практика показала, что разнообразие подачи материала

один из простейших приемов лучшего усвоения знаний.В пособие включены и материалы по фонетике, орфографии

лексике, словообразованию, морфологии, синтаксису.Материал по грамматике дается в сравнении с правилами

русского языка. В пособии после каждого текста дается словарь что значительно облегчает работу. Наряду с этим, работа с текстами предполагает и использование русско-казахских толковых словарей.

роки строятся с учетом таких видов деятельности, как чтение говорение, аудирование и письмо. Языковой материал урока по возможности дается в комплексе с материалом по лексике играмматике.

Целью работы яаляется и углубление знаний по казахскому языку, развитие речи на основе системного представления единицязыка, поэтому фамматический материал данного учебника дается и располагается линейно.

Учебная работа с учебным пособием предполагает и его творческое использование. Возрастает при этом роль активности, самостоятельности учащихся и студентов в процессе обучения языку.

Автор с благодарностью примут и в дальнейшей работе учтут предложения, пожелания и критические замечания, направленные насовершенствование структуры и содержания предлагаемого учебного пособия.

Просим направлять их по адресу: г.Павлодар, ул. Ломова,64,11авл°Дарский государственный университет им. С. Торайгырова.

Раздел «Қазакстан»(монолого-диалогический блок)

Цикл текстов «Қазақстан», предназначенный для 2-семестра, включает в себя 3 блока, состоящих из 15 обязательных монологических тем, к которым добавлен с учетом принципа преемственности блок текстов разговорного характера.

В первый блок под названием «Менің Отаным - Қазақстан», включающий в себя 5 тем («Қазақстан тарихы», «Қазақстаннын жалпы сипат-тамасы», «Қазақстанның кен байлыгы», «Қазақстан табигаты», «Қазақстан мерекелері»), входят тексты, дающие общее представление о Республике Казахстан.

К первому блоку примыкает второй блок «¥лы отандастарымыз», который ориентирован на знакомство с выдающимися людьми нашей страны в разных сферах - «Искусство», «Музыка», «Литература», «Наука», «Просвещение». В этом плане наше внимание привлекает жизнь и деятельность аль-Фараби, А. Кунанбаева, Ш. Уалиханова, И. Алтынсарина, К. Сагырбаева,Н.Тлендиева.

В третий блок - «Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері» - вошли тексты, посвященные теме государственной атрибутики нашей Республики,. Тексты, вошедшие в блок, следующие: «Қазақстан елтаңбасы», «Қазақстан туы», «Қазақстан әнұраны», «Қазақстан ұлттық валютасы», «Қазақ тілі - мемлекеттік тіл»

В завершающий четвертый блок входят 5 тем, посвященных поступательному движению Казахстана на пути прогресса. Это такие темы, как: «Қазақстан даму жолында», «Қазақстан - Б ¥ ¥ мүшесі», «Астана — Қазақстанның бас қаласы», «Қазақстанның саяси жүйесі», «Қазақстан — 2030».

Каждый основной текст цикла снабжен необходимым словарным минимумом, вопросником, а также небольшим грамматическим заданием, закрепляющим пройденную тему.

. Отаным!1.1 Қазақстан тарихынан ■ / __ — • •

бастаган тас дэуір^е^басталіды ^ "-4 * беТШе адамдаР паВДа боламыңжылдықта қазақ жерінде Дейінгі біріншітайпапар 0 лар * езд ^н ін І И К“ ' м™мәдениетгілігімен, дамыған коленерімен теміп ^ МаТерИаЛДЫК кару-жарақ шыгарумен және жаксы Қоладан жасалган■ В таңбаларі») « * * «екіншісі § үйсіндер болды. Бұл екі Н И І Я В 1 °ДаГЬІНЬЩИ Н К ! »й з і® щ щ ш м р

Біздщ заманымыздың УІ-ІХтуркі мемлекеттері, хандыга пайда бола бастады В И Т ™ қағанаты, Түргеш және Қарлық хандыкгаоы X ™ ' Батыс-ТҮРК1 таипалары Қарлық хандығыньш я т и , „ г ; . . . р а көшпел. түркі

, . ■ ЙШ ЯЩ Щ ЯЙййР ЩӨЗШЩ қайшылығымен күрделі Өнліпі. Қ акстан тарихында қомакты ілгерлеу халыкгын ю/ғт-.н 19 агар7у саласындагы*»Д«нж™ ^ ™ '. С.№ПНге В В Цұштасып

Н П Я Ш Н М л ая ь ,™ ,құқықтықРетінде Қазақстан т а р ^ н д а жаҢа бе^ер

Мэтін бойынша тапсырмалар:| * п Р°читайте и переведите текст.Ш Ш Ш М°Рф0Л0ГИЧеский разбор глаголов танылганшы оолды. косы ла ьтган,алмакшы

В ■ ( ъ Г ь ш с ш И й Я Н з Т * " - ' 6ерілу' “ Р“ ҚШр ’ қалаУ Рай> З‘жа*> сөилемде баяндауышСөздікдәуір - эра, эпоха басшылық ету - руководиткүрделі — сложный ағарту — просвещение жогалту - потерять, потеря ыдырау — распадбіртендеп - постепенноеқұкықтық — правовой мәдениет — культурадаму — развивать, развитие

көшпелі — кочевой аталу - именоваться қолөнер — ремесло қайшылық — противоречие пайда болу — появиться бұйрық - приказ өркендеу - процветать ұштасып жату — сочетатьсяөндіріс — производство

• 1)- ТапсыРма: Мәтінді оқыңыз, аударьщыз. Сын есім сөздердітерт жазьщыз, оларды салалык және катыстык деп ею топка бөліңіз

Ежелгі палеолит кезі:

ж а с м ’ о с ^ я " " ™ " СИ алпш1кы ен6' к курадцары таспшалғашкы тар»*, к „ е„ „ с „сырь,

мухиты« л ш * И # Сондыктан Казакстанда су б тр о п и к и „ р „ а„дар

Осы кездегі Казакстан жерін мекендеген жануарлар-Г5Л1Н ЖЯГЯтипо _ п.* г, ______. *көлдердің жагасында I пілдер, шалгында - жылкылар, та^лы жерлГдё

Ж - д т ц л | | | 1 тКазакстаняя1 ІИ В Ц б¥рын ауа И Ш езгерген. Осы кезде В Б В Ш Н Я В я Я В 6 а ™ ,™ . Барлык_______мұзсозылған.

ЖерІНде алгашкы адамдар Қаратау жотасы менҚарасу тұрагында мекендеген.

Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі І °®лысындағы Беріқазган,

жасалған

існ риии-га жауық құрал) жуьпс кұрал), Қарасу тұраі

тңэақтарыСолтүстііс жягяпяуі-т уігіх * і^рақтары, ьалқаштынлтүстік жагалауы жерлер.нен тастан жасалган кұралдар табылпш.

хаүанат' МӘТІНДІ оқьп!ыз> аУДарыныз. Өсімдіктер ментауларын орыс тіліне аударыңыз. Етістіктің етіс категорнясьш анықтаңыз.. спстіктің епс

Орта палеолит, (б.з.б. 140-40 мың жылдыктар).

к о з ^ Х С : ” т а у Х Х Ш

В Н Ш “ іЙ Я *І Ш З Ш Й в І Р 1® Ш Ш -д а л а л ы ^ о Г ™ ^ ” ^ " ? В В Н ■ ормандь,жусанды

г ш с ш ш ш — =;

= г = м « еАдамдар

1 Я ! -«рай «агкызьіа, аягын Щ Й Ё р Щ Й Р «

а .а і к ^ Г т н° ^ Г К “ *ер п Л т Ч> § Щ | Қазакстандагы Ё & М’Ч>аП,'"аН Щ Ш I » * « Й І - тас,

3).Талсырма: Мэтінді оқыңыз, аударыныз. Есімдіпмщі“ агьшаоы бойыкша түряерін аныкганыз

Соңғы палеолитСоңгы палеолит б.з.б. 40-35 мың жалдан басталып Щ Д

жылмен аяқталады. Сол кездеадамдардыңрулық қауымыментоптыкұжымдаоы калыптася Кагт*п., Ж ^ ь,мьі мен топтықЩ щ ' ■ ■ ▼

Рулық қауымдар барлық жерлерде алдымен отбасынкш камкоршысы. бала есіруші аяа П Н Я Ш Ш Н Я Шбаиланыстьі зиелдер алгашкы «ауымда үстемдік жасады мұнын өзі аналық-матриархаттық дәуір деп аталды. ^ Ң

Соңгы папеолитте ірі хайуанатгардың азайүы Я Падамдардың тұрмыс жагдайларын едәуір өзгертгі.

Щ . 4)' Тапсырма: Мэтінді оқыңыз, аударыныз. Зат есімдеодін септіктерін көрсетіңіз

Мезолит дәуірі (б.з.б. 12-5 мың жылдықтар).Ш Ш Дәу,Р. Щ Ш гылымында өте аз зертгелгендіктен осы

у рд,ң ескерткіштері Қазақстан жерінен аз табылган.

і ^ і а н н ы ң ауа раиы күрт жылынып, мұздар еріді. Шөбі өсшдіп мол далалар сиреп кетгі. Бірқатар жануарлар (мүиізтұмсықтар, мамонттар) құрып кетті.

Неолит дәуірі: (б.з.б. 5-3 мыц жылдықтар).Қазақстан жерінде кен кәсібі мен тоқымашылыктың

астамалары шықты. Сонымен бірге керамикалық ыдыс жасау іске аса оастады. Арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағында малшылар мен аңшылар тұрған. Себебі бұл жерлерде сиыр, қой, жылқы сиякгы үй жануарлардың сүйектері табылған (Қостанай облысы Ботай тарағы Батыс Казақстан Өңірі Көктүбек, Темір тұрақтары). Қазір Қазакстан аумағында 600-ден аса неолиттік ескерткіш мәлім.

5) Тапсырма: Мэтінді оқыңыз, аударыңыз. Етістіктердің шақтарын көрсетіңіз. /

Қола дәуіріндегі ҚазақстанОсы кезде Еуразияда қола өндіру тәсілі меңгеріліп, қола эатгары

жасалына бастады. Қола еңбек құралдары мен қару үшінколданылатын непзгі шикізат болып табылды. Қола дэірінде рулық қатынас жоиылып, тайпалық бірлестіктер құрылды.

Қазақстанда қола дәуіріндегі тайпалардан көптеген тұрақтао кен ескерткіштер қалган. Бұларды Андронов мәдениеті деп атайды!д Г “ ЭДеНИеТ ~~ Еуразиядағы ең ірі қола дәуірінің мәдениеті.

дронов мәдениетінщ бірінші ескерткіші 1914 жылы Сібір жеріндегі Андроов қонысындағы Ашинск селосы маңынан табылған

Андровнов мәдениеті шығыстағы Минусинск шұнқырынан

о ™ М н ^ г і Т ™ ҮЛ,<еН БаТЫС СІбІр жазь™ “ Қаэақсганньщоңтүсппндеп Памир тауларына дейінгі кек байта* аумакты камтыганҚазақстандагы ескертюштері Солтүстік Батыс және Орталық

Қазақстанда орналасқан, ең ірісі - Орталық Қазақстан. Бұл аймакта қола дәуірщщ 150-ге жуык қабірі, 30-дай елді мекен түрағы бар.

1.2 Негізгі баспана - киіз үйОқьщш, аударыңыз, сурет арқылы киіз үйдің бөліктерін

көрсетіңіз.Киіз үй - Орталық және Орта Азияны қоныстаған мал

өсрущілердің „„ ізг і баспаиасы. Ол м а д е „ „ -4 „ ь™ *“*

Г Г гаРай түрге бөлінеді: жаздыктұрғьін киіз үи, мереке-жиынға немесе қадірлі қонакгы күтуге

ретінде т і Г е ™ ү Г 1 Щ Ш Ш * 1 койм

с»й«гік л ^ гіі “ з<к:Е В В В в і і іКерегенің ,р Ц і Н В Н Щ 2

• Л 4 И1 ' Чі. Ж ^ Н ■ ең қысқасын саған;ең ұзынын — ерісі,-----'* ‘и; ип ОШШЩЬІҚ, ен КМГМГми

керегеде 14 ерісі 9 балашмк- о ^ ақ деп атайды. Бірб іт т , 1 белігін Н Ц атайды. 2нГ^,Ш И 5*41барады Уык - Й И басы мен шаныракгы в | 1 | | Й Ц Де" ІВ

«У»бех Ш щ ^ ы Г ш е к П - 5 е^ а с Т д а

1 тұйықтап• м . ------- “‘^радм.

жылу сакт1уДід а зм ^ р ін б3атқарадТ Оларда" **“ ТШШЫ ӨТКІзбеУ’киізден пішіп, ок> -өрнектермен безендіреді П,Сіршген ақ

тавдап’ - * ■ — берінҺ. — , ----------- «І н роі

атымен жігіттен К В ! В ■ ^атысады. ■сүюі керек Жігіт күып тырысады, ал жігіт қуып жетіп, қыздыВ И Й ' мажег^ д ей Г ж ^ Г В і і И Е В Вкамшымен сазайын тартқызып тұры п^уы тиіс. Ц ^

атгың ^құлагында о й ^ у д а ” к ^ ^ ^ і * 1 1 Якарсыласывды аттан құлатувд қерек. Щ үшін

Н » И > ~ ^ И К Я

тұлыпкатиіс. Сосын түлкінің, қасқырдың терісінен жасалган үиретеді. Тек содан кейін нағыз аңшылык басталады.

2. Қазақстан - егемен елҚазақстанның жер көлемі - 2717300 шаршы шакырым. Оның 40

паиызы | өзен көл, теңіз. Ал 50 пайызын шөл және шөлейт аймактаралып жатыр. (167 млн.га жерін құм (44%), (14%) шелейт жерлер алыпжатыр). Қалған 10 паиызы - таулы жерлер. Қазақстан жерінің 26%-ы жазық даладан тұрады. Ал ормандары - 21 млн.га.

Осы ұлан-байтақ республика жерінін ауа райы, жер бедері геологиялық кұрылысы, өсімдік құрамы, топырагы, жануарлары алуан’түрлі оолып келеді. і

ҚазаксАтаның батысы Астрахан далалары мен Каспий теңізіненлейіГзооо ШЫҒЫСҚД қаРай А ™ 8 тауларына, Қытай шеқарасьтна деиш 3000 шакьірым. Солтүспгі Батыс Сібір ойпатымен басталады1 9 0 0 ^ Ь тауларынан Орта Азия республикаларына дейін 1900 шақырымга созылып жатьф.

ОнынРи 'м ы н * тГ “ Ң 6арЛЫК шекаРасы 15 "МН шакырымнан аспш.кұрлық6? шаіумрымы ічаспии менАрал теңіздері аркылы етелі. (Каспидщ Казахстан*, к ар ай ш жағалауыньщ ұзындығы | 2340 км.). Қараитъш

Сөздікжер көлемі — площадь шөл — пустыня шаршы — квадрат шөлейт - полупустынябедер — рельеф ұлан-байтақ — просторная өсімдік — растение топырақ — почвы алуан — множествоауа райы — климат, погода шекара - границаойпат - низменность, впадина созылу — тянуться кұрлық — суша

Тапсырма: Оқыңыз, аударыңыз. Сөз құрамы бойынша ммня сөздерді талдаңыз: шекарасына, тауларынан, геологияпьщ

ауданыныц улкецдін Щ ж я“

о р т а ш а Т е ^ е ^ а с Г Т Щ " ™ « І * Й *температурасы - +19 - +?й г ь- ПЭДус, шілденің орташа

■ И 1 1 Ш И 1 В В Н -г ы ш м ы г Г Т ш а ^ ш ^ б а Г ” * '01'01' 1998 *>■ *»лш нь,н желтоксаннан бастап)^ Ң Д АСТаНаСЫ І В Й Ц 1 1 Қазақстанда 14 облысы бар (05 0597) И Нкалаларынын Щ с * | ■ , Щ !Шаудандары, 195 қалашық, 2150 ауылдық округтар бар ’

- ЗоГ4оГммнаГЫНаН калалары төмендегідей бөлінеді:Павлодар, Тараз, в с к е м ™ )^ ^ 1 9 Қалалар (ҚаРағанДы. Шымкент,

К о с ш ^ Ш Щ 4 Н В І И <°Р“ . 1 Ш(Жезқазган, Щ Я М | Т і у Т Г Г В № 50 мыңга дейін чргыңдары бар калалар саны эте кеп дь,коР™ )

МемлеісеттіV тчіі _ ______ : ■

I оаі Мемлекетп« ақшасы теңге болып есептеледі 1 тенге - 1И ™1993 жылдын 15 қарашасында енгізілген ¥ л ™ Г«зан Республика Күні(1991ж), 16 жощжсан - Азаткщ

о р и а л а ^ о і Х і р Т Г г Т , " ■ ■ ° Т “ І В— * АУЛЛН.Кытяи л і/*ііг А " ' -----міггпъ жү4шде у-орында (Iд АҚШ’ Аргентина, Бразилия, Канада, ҮнлістТнАвсіралиядан кейін). Қазакстаннын аданы | Ң Ммемлекетпң ауданынан да үлкен. ^вропадағы

және12

. ^ ^ .а п п ь щ Қытаймен 1460 км, Қыргызстанмғн окп „Түркменстанмен 380 км, Өзбекстанмен 320 км Ресеймен 6467 ™ шекарасы бар. Барлық шекарасының ұзындыгы - 12187 км.

Мәтінді оқыңыз. Қандай малімеггерді жогапмля я»пг„ мэтіннеи білетін болдыцыздар9 жогарыда берген

= г Е I И Ш Я 9 ІҚазақстанның , Н Б | р

Қазақстанның жері ке«. Жер аумагы 2,7 млп ш а р ™ Н ШБ*“ Б,р,ккен Үл™ Р таныган шекара. Қ а за к с т а и и ы Т С

мемлекеттерінің• • . . • --- --------^ і ^цуилпкажерінің үлкендігі соншалық - оньщ оңтүстігі мен солтүстігі, батысымен шыгысындағы табиғат бір-біріне ұксамайды. Оңтүстігіндежемістер гүлдеп, жер бетін астық жапқанда, солтүстігінде элі қар жатады. . , ■

„ Қазаксі^н жері пайдалы кендерге өте бай. Республиканың жер қоинауында Д. Менделеев кестесіндегі элементтердің бэрі бар. Олар:темір рудасы, турлі және асыл металдар (мыс, қорғасын, қалайы, алты күміс және басқалары), көмір, мұнай, фосфоритгер.

1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіз республикаболып жарияланды. 1991 жылы 1 желтоқсанда Қазақстанньщелбасшысы -Президентін сайлау болды. Тұңғыш Президент болып Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев сайланды.1992 жылы ҚазақстанЕлтанбаГма° т Жоғар™ Кеңесіні« сессиясында Республиканың10 нГя ? » ЖӘНС ¥РаНЫН бекІТГІ’ Й 1995 жьшы тамыздың30-нда Қазақстан Республикасының Ата заңы қабылданды. Осы күнгежету үшш қазақ халқы талай қиындықтарды бастан кешірді.

Қазір қазақ халқы үшін жаңа дәуір басталды. Қазақстан көптеген дүниежүзшік, халықаралық ұйымдарга мүше болды. Соның шінде ең беделдісі Біріккен Үлттар Үйымына мүше болды.

угінп Қазақстан ауыр индустриясы мен ауыл шаруашылыгы дамыган, жоғары мәдениетгі де білімді елге айналды ҚазаксТа“: 3 В экономикаға біртендеп кешіп келеді. Т е к е ш е Г н д Г1 М і Н экономикалық баЯланыстарды ныгайту жольшщ

шешуші қадамдао жасаля бяртапі.т

Тапсырма: Сұрақтарды пайдаланып,кұрастырыңыз:

• •өз МӘТІНІҢІЗДІ

Сурақтар1 Қазақстанньің жер көлемі қандай?2 Қазақстан Азияның қай бөлігінде орналасқан?3 Қазақстанда қанша адам тұрады?4 Қазақстанның бас қаласы қай қала?5 Соңғы он жылдың ішінде Қазақстанда қандай саяси және

экономикалық езгерістер болды?

13 Қазақстанныц кен байлығыЯ Г а

Мәтінді оқыныз, қосымша мәліметгермен толыктырыңыз. Қазақстан жері паидалы қазбаларға бай. Ертеде алтын мыск і Т Ү Г і м г л и а л п - __________ г г . і ь > - 5тұз және әр түрлі

XX тасырдын 30-шы жылдарьшан б ай ,» Ш Казахстан 1 мыңдатаи паидалы кен орындарын аніты. Осыдардын негізіиде ондалш шахта „е„ зауь,, салынды. Кдратандь,, Балхаш, ПавлодарЖезхааган, Н т.б. ірі еверкасіп ортадштары встһ К а з а х ^ , казр^ шетелге мыс, қорғасын, никель, мұнай, болат, фосфор тыңаитқыштарын жэне түрлі тұздар сатады.

Орталық Қазақстанда көмір, мыс, цинк, марганец, темір және басқа сирек кездесетш металдар бар. Орталық Қазақстанда еліміздің көмір ошағы - Караганды (оның қоры 50 млрд. тонна деп есептеледі) орналасқан. Қарағандыдан 300 шақырымдай жерде дүние жүзіне ■ ■ ■ Щ бассейні бар. Соцгы § | § И г е о л Щ о п Т Г ^ ЛЫСЫНДа колов'Сарыбай темір рудасыныц ірі 2 норнын ашты.

Шығыс ___жагынан болашағы зор. Алтай

Батыс Қазақстаннан мүнай, жанар май, түрлі ас тұздарышыгады. Ақтөбе облысында никель кен орны бар.

Оқыныз, аударыцыз, Мәтін жоспарын жасаңыз.1.4 Мемлекеттің табиги-ресурстық потенциалы Қазақстанда сан-алуан қазбалық кен байлыктары бар

Менделеев кестес.нщ 105 элементінің 99 элемент! Қазақстанда

ө ^ Г д і . ОНЫҢ МӨЛШерІ анықталган’ қазір 60 элемент

Қазірп уақытта 1225 түрлі минералдарды қамтитын 493 кен казба орындары аныкгалган. Қазақстан зертгелген коры жагынан:З Г Г ’ вольФРамнан I бірінші орында, күміс, қоргасын және хромитган у екінші орында, мыс пен флюоритган - үшінші орындамолибденнен - төртшші орында, алтыннан алтыншы орын алады. Ал™ Д мемлекеггерінщ ішінде Қазақстан хром мен коргасыннан6,ршш, орын; Щ ай, хүміс, мыс, „арганц, цивк, „„кель Шфс^фордан I екінші орын; газ, көмір, алтын және калайыдан ұшінші

І У І З к Я і коргасын және мырыш өндіру жагынан республика б.рінші орын, мұнай, көмір, мыс, никель және фосфатондіруден екінші орын, алтын өндіруден үшінші орын алады

Қазақстанның батысында мұнай мен газдың өте үлкен қорларыбар болгандықтан, еліміз дүниедегі мүнай мен газды көпөндірушілердің катарына жатады. Торгай аймағының оңтүстігіненашылган жаңа мұнай қорлары республиканың мұнай өндіру саласының болашағын одан әрі арттырады.

Геологиялық-экономикалық есептеулердің арқасындаэкономикалық маңызы зор салалар болып көмір, мұнай, мыс, темір, корғасын, мырыш, хром, алтын, марганец табылады.

1.5 Қазақстан экономикасыҚазақстан өзінің табиғи казбаларымен дүние жүзіндегі бай

елдердің бірі болып есептеледі. Тәуелсіздік алуына байланысты Қазақстан экономикасында демократиялық қоғам жағдайында, нарық еркіндіпн жасау межеленіп отыр. Сондықтан 1992 жылдан бастап елімізде жекешелендіру жүргізілді. Қазақстан экономикасы үшін шегел инвестициясына жол ашық болған соң, Қазақстанға бірнеше белгілі шетел компаниялары келді.

Нарық жағдайындағы Қазақстанның жеке меншік секторы еліміздщ болашақ экономикалық тұрақтылық базасын қалыптастыруда орасан зор биіктіктерге көтерілу үстінде.

Тапсырма: берілген екі мәтінді оқыцыз, аударыцыз.«Экономика» тақырыбы бойынша қандай жаңа мәлімет алдыцыз?

Экономикалық дамуды дұрыс жүргізу үшін Қазақстанда барлық мүмкіншіліктер бар. Республиканың жер қойнаулары аса пайдалы қазбаларга өте баи, ауыл шаруашылыгына жарамды жері мол, білікті мамандары көп және өнеркәсібі дамыған. Қазіргі уақытга өнімШ М Г Я П Я Т ч и ^ п і / о т т __ ____•__ і___ • ______ ^

жуықмың адам жұмыс істейді, бұл өнім шығарушылардың үштен біріболады. Елімізде ең дамыган өндіріс салаларына темір және түсті темір балқыту жатады.

Дүние жүзінде өзінің сапасымен ҚазақстанныңИ Ш. I Ш Ш Я V ааг «в

МЫСЫ,қорғасыны, мырышы және кадмийі багаланады. Онымен коса

т а м а д ы ҮЛКСН ОТЬШ' М¥НаЙЛЫ энергетикалық аймақ болып

Қазақстанда электр өнімдері де жеткілікті өндіріледі.Мұнай қоры жағынан Қазақстан мұнай өндіруші

меше^етгерден көп алда тда. Қазіргі уакытпі Қазакстаида 172 м Гай,7 й Т ™ " ' газ.ш,ЫГатын зеРтгелген жерлер бар. Оларда шамамен

млд т°нна мүнаи, 1,9 трлн. текше метр газ бар.

Мұнай і мұнай

Г Ж Е Г ’1 ішЦ 'Щ «4 0 Щ1.6 Көлік жэне коммуникацияҚазақстанның Евразия қделығының ортасында орналасуы көп

мемлекггер үшш кел,к Щ Н Н Н | § § § | Щ Ц

Н І Я ® В Я В П Щ коммуникациялык Щ §ЖОЛ’ әуе’ теЧ13 жолдаРы. труба құбырлары, автомобиль жолдары

және телекоммуникациялық жүйелер — .......М ___ жолдарыту . 1----- г а^ырылады.Қазақстан темір жолдарының жалпы ұзыидығы - 14 5 мын км

Тауарларының кебі темір жолмеи тасылады. ХвтомобиЛЬжолдарыныц үзындыгы - 83,3 мьщ. км. Оиьщ 17,7 м ы П м республикалық маңызы бар жолдар.

Қазақстаи кеме жолдары Каспий теңізі арқылы өтеді. НегізгіМ”13ДП°РГГ! РЫ " АісгаУ * әне Баутиио, солар арқылы Қазақстаи Иран мен Азербайжанга тікелей шығады.

1.7 Қазақстан табиғатыҚазақстан жері әсем түрлі өсімдіктерге бай. Мысалы

Қазақстанның орман агашы 26 миллион гектарды алып жатыр Ол

£2 ІШ ІІ ормандардыч бәрінН Ш Онын «Алатау

IГ «««шпда гапа КСЗДесеДІ.■ Ш Ш *УЫК “ В ■ көлдер ащысулы көлдерден екі есе көп.

Л . Шк

Топай^п6'3? 1 й ПавЛОДар облысын Баянауыл өлкесі Жасыбай,I ораигыр, Сабындыкөл көлдерімен бәріне белгілі. Көкше жәнё

м Г м ө ^ іо Р о Г РЫНДа р Ш Терек’ кайың өседі’ И В қашанда мөп мөлдір. Осы жерлердщ көрқем табигатын қоргайтын арнайы

~ е т г о,р ме“мю:і явыяш- 111 «-силқоргауга біз бәріміз өз үлесімізді қосуымыз керек.

Сөздіктабигат — природа тущы - пресный жагалау — побережье ащы — соленый алып жатыр - занимает

бәрін қосса - соединить все пайдалану -использовать орман - лес тең келу — равняться үлес - вклад

Сдоақтар:1. Қазақстанның табиғаты қандай?2 Қазақстанның орман ағаштары мен көлдері туралы не білесіз?3 Көкше мен Баянауыл ормандарында негізінен кандай ағаштар

өседі? і -

Тапсырмалар:1. Оқыңыз, аударыңыз. г2. Морфологиялық талдау жасаңыз: көлдердің, ормандарында

үлесімізді.Үлгі: Табигатын - зат есім, табиғат, жансыз, жалпы, 3-жақ,

Табыс септік, жекеше түрі, сөйлемде - толықтауыш.мүшелері

(мағынасы бойынша) анықтаңыз.түрлерін

Қазақстанда 8,5 мың үлкен және кіші өзен бар. Жеті өзеннің\ Г 1 П Т I I II 1 __—_• * *құяды

Орал

мұхитқа мұзды

Қазакстанда 48000 үлкенді және кішілі көлдер бар. Олардыңшіінде ең үлкендері - Арал, Балхаш, Зайсан, Алакөл, Теңіз, Селетеніз.Каспидің солтүстігі мен шығысы жартысының көбі Қазакстанға қараиды.

5. Төменде берілген мэтінді оқыңыз, аударыңыз.Ж а л ғ а с т ы р ы ң ы з : Щ ш 'л?-;

- Аю, қасқыр, қоян....- Қарга, сауысқан, шымшық...- Емен, жөке, үйеңкі...- Шортаң, алабұга, табан...

Табиғат байлығы

„™»һ!?к'баЙТаҚ Іш ш ,ж 6агалы «рі. Д™ді ет, дәрі-дәрмектікбергтін жабаиы аңдар мен кұстардын сан алуан турі тіршілік

етеді. Республикамызда миллиондаған теңгенің аң терлері мыңдаған тонна аң, күс ет, дайындалады. Жыл сайын 45-50 мьщ суьш дьТ Г з^ 140 мың зорманның, 15-17 мың қасқырдьщ, 5-6 мың қаРс а ™ 4 5мын КЫЗЫЛ тчпкЫіи я_о . . . . . . _______ . . ң қарсақтың, 4-5терілері дайындалады.

«жұмсақурлері арнаулы фермада өсіріледі. Мұнда к у м і с

қылшыкгы қара түлкі (серебристая чернобурка), саз қәмшаты(нутрия), коңыр құндыз (норка), кегілдір түлкі (п Іец ) с и я ^ асабағалы авдар осіретін бірнеше ферма бар.

Қазақстан жерінде сүт қоректілердің 155 түрі кездеседі 480 тү р л ^стар . балыкгын 150 В Ш Ш Ц Я | § § | § И 1250 түрі кезлеселі К ------■1 _ ^ доысрдщжусан

Табиғат байлыгын қорғап, қамқорлыққа алу - алға қойганміндетіміз болу керек. коиган

булҚазақстанның ең биік шыңы республикамыздың

Қазақстанда 158 түрлі сүткоректі, 485 түрлі құс, кездеседі. Қазақстанда 6 мемлекетгік қорық бар екенін.Қазақстанның өзіне тәи. өсімдіктері сан-алуан, әрі бай. Мысалы

бір гана дәрі жасайтын өсімдіктің өзі 150-ге жуық.Көптеген жануарлар мен өсімдіктер окіметтің қамқорлығында

Олардың ішінде Алматы қаласының рәмізіне айналган тау барысы... '

1.8 Қазакстан мерекелері

Сондыктан бі3^ УеЛС'3 мемлекетінДе өмір сүріп жатырмыз.ндықтан біздің меирамдарымыздың Кеңес уақытындагы

баР‘ КвПТегеН кеңес мерекелері,Кешсінше к**’ сияқты меРекелер енді тойланбайды.М ы ^ Г к Й , 1 іЫНГЬ1 ¥МЫТЫЛГаН мейРа««арды тойлаймыз.Н а ™ Н І КӨКТеМ МСЙраМЫ’ шыгыстын Жана жылысапт« - ^ ДаГЫ еҢ ӘЙІІЛІ мереке- Қьюқа мерзімде Наурызсалтанатты, қуанышты әрі жалпы қазақстандық мейрамга айналдыеп • ^ а^ станныН Ата заңы азаматгарга қ ұдайга қ ұлшылық етуге еркш екеніне кепшд.к береді. Сондыкган ондай адімдардың *ни меирамдарды тойлауга мүмкіндігі б а р ^ С о т а б е п * казақтар мұсылман мейрамдарын - Ораф айтгыСҚфбрі

атындағы ПМУ-дін(академик С.Бейсембаөе

атындагы ғылыми

К І Т А П Х А Н А П Һ І

тағы баска мейрамдарды тойлайды. Ал Қазақстандағы христиандарРождество, Пасха, Вознесение сияқты күндерді ресми түрде атап өтеді.

Тапсырма: Оқыңыз, аударыңыз. Сан есімдерді теріпжазыңыз, мағынасын анықтаңыз.

Қазақстан тәуелсіздік алганнан бері елімізде нақты мерекелербелгіленді.Желтоқсан күндері мәңгі есте қалу үшін, желтоксанның16-сы Тәуелсіздік күні деп іс жүзінде заңға енгізілді. Ал қазанның 25- сі Республика кұні болып есептеледі.

Бұрынгы ұмытылған мереке - Наурыз мейрамы - наурыздың 22- сінДе тоиланады. Бұл мереке халыққа құт-береке, достық, байлық әкеледі. Сол сияқты Бірінші мамыр - Қазақстан халқының бірлігі күш. Бұл мереке Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында тойланып жур. Қазақстанда бұл күнді барлық ұлттардың өкілдері тойлайды.

„ Тзмыздың 30-ы болса, ол Қазақстан Ата заңының күні болып тоиланады. Кеңес Одағынан келе жатқан мереке - 8-Наурыз -Халыкаралық эйелдер күні. Әр жылы, әр көктемде бұл мереке қуанышпен, шаттықпен тойлануда.

Наурыз«Наурыз» - жаңа күн деген сөз. Яғни бұл күн - біздің ата-

оабаларымыз мыңдаған жылдардан бері мерекелеп келе жатқан жылоасы.

¥лыстың ұлы күні түнгі сағат бірде соға бастағанда, адамдарқуанып, есік ашып, дастарқан жайып, бірін-бірі құшактап кұттықтаиды. ’

¥лыстың ұлы күні жаңа күн болғандықтан, көп жаңалық қуаныш осы күннен басталуы тиіс.

Наурыз тойында әр адам өз шамасына қарай өнер көрсетеді: әнП П ЬР\/1Л 'ТОЛ'Г'Л ГТТ * ____ __£-• . • •көтереді. жұрттың

Наурыз тойьшың өзіне тән үлкен ырым асы - Наурызкөже.Наурызкөже жеті түрлі дәмді астың құрамынан жасалады. Оның

мәні Жаңа жылда тойым, молшылық тілеу.Халық аңызы бойынша бұл күні Қыдыр баба барлық босағаны

аттап, төрге шығып, бақыт, мерей, қуаныш әкеледі.

Сөздіката-баба - предки есік ашып — открыв дверь

басталуы тиіс — должен начаться босага — порогхалық аңызы — народная легенда қуаныш экеледі — приносит радость

Тапсырма: Мәтіннен алынған үзінділерді оқыңыз, аударыңыз сүрақтарга жауап берщіз. ’

А) Наурыз - шығыс күн тәртібі бойынша жаңа жылдың басы Үлыстың ұлы күні, жаңа жылдың бірінші күні. Және де бұл күн мен түннщ теңескен күні. Наурыз мейрамы бір ай тойланады. Қазақтар бүл күндері бір-бірін жаңа жылмен құтгықгап, қонақ шақырады Әр- түрлі оиын-сауықтар, бәйге, көкпар және жарыстар ұиымдастырылады. Наурызды негүрлым жақсы қарсы алсаң соғұрлым жаңа жыл жақсы болады деген салт бар. Әр үйде неше түрлі тамақ дайындалып, наурыз көже пісіріледі. Тамақтың алдында аруақтарга арнап молда міндетгі түрде қүран оқиды. Ең соңында үидеп ең үлкен кісі жаңа жылды жақсылыққа жорып бата береді.

дейді.Б)...Бүл күні ел бір-бірімен көрісіп: «Жасың құтты болсын!» -

.. .Жаңа жыл күш адамдар күн райына болжау жасайды. Қар тез кете ме, жаз жылдам бола ма деп.

.. .Көжеге тек қысқы соғымның басын салып асып жеу - қарлы кыспен, қыс тамағымен қоштасу.

-..Наурызкөжені су мен түздан басқа жеті түрлі азық қосып пісіреді. Олар: ет, қамыр, сүт, айран, кұрт, тары, бидай

... Тшиақ ішкен соң үлкендер «Ұлыс оң болсын! Ақ мол болсын! Дастарқан баи болсын!» деп бата береді.

1. Жаңа жыл күні қандай болжау жасайды?2. Адамдар қыс тамағымен қалай қоштасады?3. Наурызкөжені неден жасайды?4. Үл кен дер қандай бата береді?5. Бұл күні ел бір-бірін қалай құттыктайды?

II блок « ¥лы отандастарымыз»1 Әл-Фараби ( 870 - 950 ж.ж.)Өмірбаянынан қысқаша мәліметӘбу Насыр ибн Мұхаммед Оңтүстік Казахстан облысы

Қызылқұм ауданының Фараб (Огырар) қаласында дүниеге келген

Данышпан ойшылды көзінің тірісінде-ақ «екінші ұстаз» (Аристотельден кейін) деп атаған. Ғалым-энциклопедист және философ эл-Фараби ұрпақтарына орта ғасыр басындағы білімнін барлық салаларын қамтитын орасан зор мұра қалдырды. Оның еңбектерінің саны 200-ге жетеді.

Бізге әлемнің көптеген тілдерінде жазылған және аударылган 50-ден астам шығармалары жетті. Әлемде бірінші болып жан туралы ілімнің үйлесімді жүйесін баяндап берді. Сонымен катар өз еңбектерінде физика мен математиканың, медицина, психология, педагогика мен музыканың теориялық мәселелерін қарастырды.

Негізгі шығармалары - «Данышпандық геммалары», «Рақымшыл қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат», «Ғылымды жіктеу туралы трактат», «Астрология», «Музыка туралы үлкен кітап». | :

Абу-Насыр ибн Мухаммед родился в городе Фараб (Отрар) на территории Қызылкумского района Южно-Казахстанской области. Как гениального мыслителя Аристотеля, его еще при жизни называли «вторым учителем» (то есть после Аристотеля). Как ученый, обладавший энцеклопедическими знаниями, аль-Фараби оставил потомкам огромное наследие, затрагивающее основы почти всех отраслей науки раннего средневековья.

Количество его работ достигает двухсот. До нас дошло более 50 произведений, написанных и переведенных на многие языки мира. Он первым в мире изложил стройную систему учений о душе. Наряду с этим он в своих трудах рассматривал теоретические проблемы физики и математики, медицины и психологии, педагогики и музыки. Основные его труды - «Геммы премудрости», «Трактат о взглядах жителей добродетельного города», «Трактат о классификации наук», «Большая книга музыки».

Тапсырма: Оқыңыз, аударыңыз.Орта ғасырда Қазақстанның Отырар маңында аты дүние жүзіне

әйгілі ұлы ғалым, энциклопедияшы Әбу Насыр эл-Фараби дүниеге келді. Оның балалык шағы Арыс, Сырдария бойында өтті. Отырар медресесінде оқый, ондағы аса бай кітапханадагы қолжазбаларды оқьіп меңгерді. Әбу Насыр білімін жетілдіру, гылымды тереңдету үшін аса ірі мәдени орталық саналатын Багдад қаласына келді. Мұнда ол Аристотель, Евклид, Птоломей еңбектерін оқып үйренді.

Әл-Фараби 25-30 жасында бүкіл дүниежүзілік гылым-білімді терең де жан-жақты меңгеріп, өзі де құнды-құнды еңбектер жаза

■ Н И И М Ш В ! ™ внердін барлык саласы бойьшша еңоектер жазған Олардың шінде «Ғылымдар тізбегі» «Органон»

И тА 9 И Ш Ш ёӘл-Фараби I математика мәселерімен де көп айналысқан галым

Магематиканы архитектура, жер олшеу, астрономия, музыкага шебер пайдаланудың үлгісін көрсеткен.

Эл-Фараби аса үлкен музыкант, тамаша орындаушы жэне акын болган. Ол домбыра, кобыз секілді аспап Н Н Имузыкалық шығармалар жазган. Ұлы г*лама көп жьшдар ^ т жерлерде жүрсе де, өзінің туған Отанын бір сэт те ұмытпаған.

Сөздікмеңгеру — усвоитьмәселе — проблема жетілдіру - совершенствовать айналысу - заниматься тереңдету - углублять жан-жақты — всесторонне Құнды — ценный түсініктеме — пояснение қолжазба — рукопись сала - отрасль, сфера гұлама — ученый, мудрец таныту — познакомить

Сдоақтарға казақ тіліндеғ жау1. Аль-Фараби -....2. Когда и где он родился?3. Где прошло его детство?4. Где он учился?5. Для чего он приехал в Багдад?6. Чьи работы он изучил?7. Сколько трудов он написал?8. Какие его труды вам знакомы?

Тапсырмалар:1 .Синтаксистік талдау жасаңыз:

■ т ш І Я Ш Ш Ш Ш

ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник лингвист, логика, музыка зерттеушісі.

3. Қарамен белгіленген сөздердің қай сқз табына жататыныняии-з

ипшшлдарының ең атақтысы »гұлама

аныктаңыз.Әбу Наср әл-Фараби — түркі

мәшһүрі. Ол “Әлемнің 2-ұстазы ___ ^“Жібек жолы” бойындагы калалардың, оның ішінде Огырардың эконом икас^ен мәдениетінің дамыған кезіне дәл келеді. Әбу Наср әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптегенгұламалармен ойшыл-ақындармен, кайраткерлермен танысыпсүхбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуык тіл білген’

метафизиНкаКӨПт і Т й ’ " ВДВН" Н °ЙШЫЛ ФилосоФия’ ™™ка, этика, метафизика, тіл біл.иі, жаратылыстану, география, математикатарта трактат 2 5

2 Абай Қүнанбайұлы (1845-1904)Абай өмірбаянынан қысқаша мэліметгер

ЕалүшыбаЙ ~ -Ц-Д-^РТУШЫ, жэңа жазба казак здебиетшщ „егізін ьалушы - Семей облм™»™™ - м ^ щ т т т----- ^---- дрд VIшаңырағында 1845 жылы дүниеге келді.

% £ А Т Т Г л т л л . . — ______УИ ^өлеңдері оі<і"аНа Міндетіне, жас УППЯктм

^ Т ы н Г РІНе арна”гаи' Абай та6игатт“ . карапайым халыкА&йпии ».и Д' ерекше КӨрК™ сП*ттей білген. ПрозалыкАбаидың ең әиплі шығармаларының бірі - оның «Қара сөздеоі»• ■ ,ме” адтаР> Абай аудармашы ретінде әлемге әйғіпі Ол казак

ж Т е т Г Т Г ' «. Салтыков-ІіДе^лвдніңжазушылардын шығармаларын аударды Абанлын

Қараңғы түнде тау қалғыпҚараңгы түнде тау қалғып, Горные вершиныҰиқыга кетер балбырап. Спят во тьме ночной,

Даланы жым-жырт дел-сал қып Тихие долиныТүн басады салбырап. Полны свежей мглой.

Шаң шығармас жол-дағы, Не пылит дорогаСілкіне алмас жапырақ. Не дрожат листы’Тыншығарсың сен-дағы, Подожди немного -Сабыр кылсаң азырақ Отдохнешь и ты

Тапсырма: мәтінді оқыңыз, аударыңыз.Қазақ халқының үлы ақыны Абай 1845 жылы қазіргі Семей

А(М “ « **■«. катыгезе\ * о І ЙЯ жұмсақ, плі е оаи алам

болган. ажесі Зере мен анасы Ұлжан Абайға ертегі, аңыз-әңгімелерді аитып, Абаиды тәрбиелеп отырды. ч*«*вперді

Әкесі Құнанбай Абайды 9 жасында Семейдегі діни мектепкеаСЫНДд , АбаЙДЫ әкесі *¥■ °ҚУДан шыгарып алады

ба" °РЫС ™ 'Н ^ * « а орысАбай Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты көп оқып солардын

шыгармаларын қазақ тіліне аударады. Абай аударган Пушкиннің «Татьянаның әні» деген өлеңіне ән де шығарады.

Абайдың «Болыс болдым мінекей», «Сегіз аяқ», «ИнтернатгаЖ Ү П » 7ТРГРН а п А и п о п і Ш________ • ’ « * ^ р п а і і с Іжүр»А л 10/л А ----г ' ч'шш а Шіадш.

, ^ ™ ° " - шығармаларьіның кітапжылы Петербургте шықты.

өлеңдері

Сөздікұлы — великий қатал — строгий басылу — издаваться қатыгез — суровый тәрбиелеу - воспитывать қайырымды — добрый мінезі жұмсақ - добрая үлгі — примертырысу - стремитьсяқатты сынга алу — сильно критиковать

Сурактар:1. Абай қайда және қашан туған?2. Әкесі мен шешесі қандай мінезді адамдар болган*>3. Ол қайда оқыды?4. Абайды кім тәрбиеледі?

а у д а р д о ? ^ 3* Жазушылардың шыгармаларын көп оқып, қазак тіліне

6. Абайдын шыгармалары қашан кітап болып басылып шыкты?

3 Шоқан Ш ыңгысұлы Уэлиханов (1835-1865)Ш. Ш. Уәлиханов өмірі туралы мәліметтерШоқан (толық аты Мұхаммед-Қанапия) Көкшетау облысы

Құсмұрын бекінісінде, Абылай ханның шөбересі, Ресей патшаәскерінің полковнигі, қазақ сұлтаны Шыңғыстың отбасында дүниеге келді. -

1853 жылы Омск қаласындагы кадет корпусын бітірді.Оның араласқан адамдары Г.ПЛотанин, Н.Ф. Анненский

Ф.М. Достоевский, П.П. Семенов-Тяньшанский сиякты көрнекгІтұлғалар болды. і . ^

Батыс-Сібір генерал-губернаторлыгында қызмет етгі. ҒылымА Т Т А А і і ү / т л ү V т . - -___ Т ^ *

араласады.жұмыстарына

у « ^ и л , х\о^ал,сісін, шығыс іүркістанды аралай жүріп осы жерлерде мекендеген түрік халықтарының тарихы мен мэдениетіне байланысты кұнды мәліметтерді жазып алды.

Тарихшы, публицист, лингвист, географ, музыка танушыархеолог, этнограф, саяхатшы Шоқан Уэлиханов туган халқы үшінкоп еңбек етгі, оның салт-дәсіүрін, әдет-ғүрпын, дінін, тілін және тұрмыстық ерекшеліктерін зерттеді.

Оның аса маңызды еңбектері - «Қырғыздар туралы жазбалар»,«Қырғыз шежіресі», «Жоңғария очерктері», «Қыргыздардагы шамандық іздер». к

Тапсырма: мәтінді оқыңыз, аударьщыз.Шоқан туралы.Шокан Уәлиханов - қазақтан шыққан ең біріншішип\і\ап сд ишінші ғалым.

саяхатшы және зерттеуші. Шоқан 1835 жылы Көкшетау облысының сырымоет деген жерінде туған.

«Шоқан» деп әке-шешесінің еркелетіп қойган аты. Акылдыпарасатты Шоқан әжес.нщ бауырында өсті. Ол ерте хат таныды Кітап оқуды өте жақсы көрді.

Шоқан 12 жасында Омбыдағы кадет корпусына окуга түсті Әуелде орысша бір ауыз соз білмей келген Шоқан, екі-үш жылдьщішінде озат оқушылардың қатарына кірді. Мұғалімдер Шоканды 14-15 жасында болашақ ғалым, зерттеуші деп атады.

Шокан Уэлиханов Семей, Аяғөз, Қапал, Алакөл, Тарбагатай,НЗУЫЛ’ Көкшетау жерлерінде болып, казақ халқының

ЭДебиеті Үлплерш, тарихы мен этнографиясына байланысты материалдар жинады.

Ыстықкөл аймағында болып, қырғыз, ұйгыр, дүнген кытай халыктарының тарихын, өмірін зерттеді.

Оның «Іле өлкесінің географиялық очеркі», «Жоңғарияочерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар» және т.б. зер^еулері б Т

жылы Шоқан жиырма екі жасында Орыс геогоаіия коғамына мүше болып сайланды. Үлкен ғалым атанды Ол орысхалқының алдынгы қатарлы, озық ойлы ғалымдары П.П СеменовТянь-Шанскиимен, ф .М. Достоевскиймен дос болды

Достоевский Шоқанды туган бауырындай көрдіШоқан туған халқының жақсы тұрмысқа жетуін армандады

Шоқанның еңбектерін орыс галымдары жоғары бағалады. Г ПотанинОНЫ «Ііікиғтлгтиіы 1П/Т1ПТ ттт * ___құирықты жұлдызы»г я, я Көкшетауда Шоқанға ескерткіштер орнатылғанҚазақстан Республикасы Ғылым академиясының Тарих археоГо™және этнография институтына Шоқан Уәлихановтың есімі берілді

Сөздікеркелетіп қойған аты - уменьшительно-ласкательное имяпарасатгы - мудрый

мұрахат тану — обучиться грамоте озат — лучшийозық ойлы - прогрессивный құирықты жұлдыз — комета армандау — мечтать

Сурақтар1.Шоқан Уәлиханов кім?2. Шоқанды кім тәрбиеледі?3. Ол қандай шыгармалар жазды?4. Шоқан Уәлихановты хапық қалай бағалады?

Тапсырма. Оқып шыгыңыз, мазмұнын айтып беріңіз. Ш. Уәлихановтың сөзі:Адамның басшысы - ақыл,Жетекшісі - талап,Шолушысы - ой,Сынаушысы — халық,Қорғаушысы — сабыр,Қорганышы — мінез Ең қымбаттысы — ар,

Таусылмайтыны - арман, Барлығының ардақтысы - өмір

Сөздікбасшы — предводительақыл — умжетекші — поводырь, руководительталап — стремлениешолушы — обозревательой — мысльсынаушы — критикқорғаушы —защитник ^қорғаныш — опора, защита мінез —характерар — совесть •таусылмайтьш -нескончаемый арман — мечтаардақты — чтимый, почитаемый барлығынан — из всех сабыр — терпение, выдержка

4 Ы бырай Алтынсарин ( 1841 - 1889 )Ж аман жолдасЕкі дос келе жатты. Достардың бірі әлсіз, ауру еді. Екіншісі дені

°аУ ж,пт болатын. Кенет алдарьшан аю шықты. Дені сау жігіт бірден ағаштың басьгаа шыгып кетті. Ауру жігіттің агашқа шыгуға күші жок еді. Ол жерге құлады да, өлген кісі болып жатты. Аю жатқан кісініңқасына келш, иіскелеп тңэды да, кетіп қалды. Біраздан кейін ағаштың оасынан түсіп, жолдасы қасына келді.

- Достым, аю кұлагыңа не сыбьфлады? - деп сұрады.Ауру жолдасы:- Аю кұлағыма мынадай ақыл айтгы: екінші рет тар жерде

жолдасын тастап қашатын адаммен жолдас болма деді.(Ы. Алтынсарин).

Сөздік келе жатты - шли ақыл айтты — посоветовал иіскелеп турды да - понюхал дені сау — здоровый ақыл айтты — посоветовал

қашатын — бросающий друзей тар жерде - в трудной ситуацииөлген кісі болып жатты - притворился мертвым әлсіз, ауру - несильный, больной жолдасын тастап — бросив друга

Ыбырай туралыАлтынсарин 1841ыоыраи Алтынсарин 1841 жылы Торгай облысында туган

Г * гаИТЬ'С Лды' ь |6“ Ра»Ды атасы Бадгожа тәрбнеледі

^ е Г ^ ^ Г ШИ К"аК 6аЛаЛарЫМ ар"а" аш“™Мектепте ол басында татар тілінде оқиды. Кейін ол оқуды орыс

іш нде аякгады. Ыбыран жеп жыддык мекгепті бітірген сон туган калкы ушш кызмет етеді. Ен аддымен тілмаш, кейін мектапта Й И бодын істенді. Ол казак балалары ушін мекгаптар аш ьн Г ж ^а

й В Щ & Ш В - — Р Вжұмыстарпедагог 1879 жылы мектеп оқушыларына арнап

„ ^ . „ ? ™МаТИЯСЬ1>> м_ен «Қазақгарға орыс тілін оқыту құралы»----- іілш оқыту қүпалы»деген ею ютап жазып, бастырды. Ыбырай бар еңбегін жастарды тәобиелеуге жұмсады І і *----------------- жастардыертегілер жазды.

Ы. Алтынсарин И.А. Крыловтың, Л.Н. Толстойдың К.Д. Ушинскиидің әңпмелерін қазақ тіліне аударды.

Ыбырайдың

«Өрмекші]з н г і м р п р п ч а арналган

ЬІбырай Алтынсариннің қай шыгармасын алсақ табГ »лло '"ге' шакырады. Онын

Км балалар, окылык» деген шыгармасын баладардын кебі жатка

Алтынаритг - • —---- , -г . улазушы иолш ,Кдаакстанла ДяТЫНсаРнвді әркашан ^ р ы багалаған.Қазақстанда бірқатар жалпы және арнаулы орта оқу оиышиюына

6ерілген- ЬІ Алтынсарнн туралы ГҚайырбско.Аптчы аТГЫ поэма’ ДР^атург М.Ақынжанов «Ыбырайорнатьпшм^Рест/б1 жазды’ Костанай қаласында ескерткішорнатылды. Республикадағы педагогика гылыми-зертгеу институты оның есімімен аталады. У ^

Ы. Алтынсарин өз халқын жоғары бағалаған. Ы. Алтынсаринхалқын адалдыққа, еңбекке жэне өзге халықтармен достыкта болуга шақырған. *

Сөздікнемере — внук салдыру — строить бастыру — печататьдарынды — одаренный атқару — исполнять адалдық — честностьіскерлік — мастерство /бірқатар -целый ряд өрмекші - паук құмырсқа - муравейеңбегін жұмсады - направил свою работуғылыми-зерттеу — научно-исследовательский

Қазақ музыкасының алыптары 5 Құрманғазы (1806 -1879 )Құрмангазыньщ туып-өскен жері - Бөкей хандығы, қазіргі Орал

облысының Жаңақала ауданьша қарасты Жиделі деген жер. Топырақ бұиырған орны - Астрахань (Ресей) облысыньщ бұрынгы «Шайтани оатага», қазірп «Құрмангазы төбе» деп аталатын жер.

Шыққан тегі - Кіші жүз, он екі ата Байұлынан өрбіген Сұлтансиықтың Қызылқұрт бұгағы. Құрманғазының жетінші атасы

ДАеген К,СІ от тілда> °Рақ ауызды, сөз дарыған адам болыпты.к • НаҒаШЫ. ^ Р ™ ~ БеРіш РУЫ- Қалмақ шапқыншылыгы езінде асқан ерлігімен көзге түскен Агатай батырдың есімі исіерішке ұран болған. Одан берідегі Өтеміс би, Махамбет ақын,

атаи батьф бір ғана Беріш руының емес, қазақтың ардакгы ұлдары. Күрманғазы сахараның даңғыл көкірек дәулескер күйшісі

Сокыр Есжанды көріп, Дәулеткерей сияқты жайсаң күйшімен сырлас

ө н е г Г е т РКеШ’ ИЖ¥Ма’ Баламайсаң сиякты күйшілердің өнерінен

Оның күйлерінен бір дәуір мен сол заманның өмірі мен тұрмысн баиқалады Өзшщ ең атақты «Сарыарқа» күйінде композитор өзінщ ұшы-қиыры жоқ қазақ даласын улкен талаппен кезген шабандозга деген сүйіспеншілігін білдірсе, көшпендінің табиғат

тыныштыгымен өмір сүретініноеинелеиді.

акын және эр, журналист Н. Савичев ол туралы былай дейді «Сагырбаев - сирек кездесетш сазгер, егер ол еуропалық білім алганр і п я и п ^ гг я л л I о I т ^ л л ш ш ш шш ^ ^ I ». *

жұлдызға

Курмангазы родился в местечке Жидели Жангалинского района Западно-Казахстанской области. Род Курмангазы I род Байуль, изМладшего жуза. Жизнь великого музыканта была насыщена (полна)множеством событий. Считая себя младшим братом Исатая иМахамбета, возглавивших народное восстание в Букеевской ордепрютив произвола хана Жангира, Курмангазы посвящает этомусобытию один из самых ярчайших своих бунтарских кюев«Кішкентаи» («Младший»),

кюяхкюйши создал галерею женских образов, етрази, в „их лучшие казахской женщины - у„, д„бр<пу, кроткостъ, б л а г о р о л З

полету стремительному_ ' I---- 1 спи. ОТПачИПл о Г ; ; ~ УМИр0та0реНИе’ С кот°Рь™ живет кочевник на

журналист

звездой первой величины».

. —

МурагерКарт домбрасын екпіндете шертіп отьф. Қолына

кұрастырыңыз

Х елд™ Ш . Я адРияньп* ®лгі тарткан күйін тартып ала

отьтлмНЬ? СЭбИ СауС Сгары Д°мбрырада шапшандыкпен ойнады да отьфды. Қария риза болгандықтан, қыз баланы кұшақтап, көзінен

жаса 1И Ё Я В 1 б°ЛСаҢ’ ^ Р амды ¥старлык туыпсьщ, копп т а ш ™ пр Өрквнщ өссін, менің мұрамды алып кал, саган тапсырдым, - деді Құрманғазы

• Менің атым Дина, - деді қыз.I МереЙЛІ бол’ Дннажан! Мен күйші Қүрмангазымын. - лелі кат-

Бұл Дина Нұрпейісованың күй атасы ҚұрманғазымеВКвмі • * • . - V < Цл | в = | г -Ы в - Іа * - - Л г ^ - І л ■

Сөздікмұрагер — наследник екпіндете — стремительно шапшаңдықпен — проворноқария, қарт — старец шертіп отыр — тихо играеттапсырамын — поручаю тоқтату — приостановить құшақтау - обнять тартып ала жөнелу — подхватить риза болғандықтан — обрадованный

б Х " г . і.°.кыныз' аударыныз' — * - ■ ~

СЫЙЛЫГЫНЫНҚұрманғаз1 г л и м і і ш

жерлесі мен мұрагері, Халық каһарманы.

АхметЖ Ж ^ НаН Д° мбырада шебеР °йнап, көзге түскен шәкірт бала Ахмет Жұбановтың шақыруымен Құрмангазы атындағы халыкаспаптар оркестршің құрамына келеді Ол 14 жась, ™ Л ЫҚетті 1943 жыпм - жасында-ақ дирижерлік

' р“ мен М № ™ домбыра орнына и р у= р = Г шдиқасқақоардың салыкд, Б е р л и н дейі„

Құрманғазыбас дирижер болады.

жолымен» балет н г„_ •к е м эуені нәзікл ^Н.Тшендиев шыгармаларына тән қасиет серп.нділік -

= £ « = = - в г = 5 ғпоэмалары «Огырар сазынын» м ш і ™ ' ! ! . ? " ‘ІүШ,ер' мен

III блок «Мемлекеттік рәміздер» Кіріспе сөзӘрбір елдін саяси, тарихи, экономнкалык сипатын білдіретін

мемлекеггі к рә„,здер, (нышашвры, символдары) боладь, Щ П белпл, 6, идеяны бадіретй, белгі, бейне. Раміз « „Щр ойтушзады. Оргак түсник бойынша: орак - енбекті, Т ап, - бак^тыЗӘКШ (якооь) - ҮМ тт пыпа _ . ____ ! иақытты,бедплер Б о ^ Ч стері де халыктарда « Ё Ж £ 1 1 В В Н |

Қазақстанда қызыл түс — от кун# кйтг тур агп— I > ҮМ5 КӨК ТүС — ЗСГІЗН ЭЛбМІ * ЯІГ тл/пқуаныш, бақыт; сары түс - кайғы прні... ^ іемі, ак түс -_____ . . . ^ * қаиғы, реніш, жасыл түс жаетьік прн көктем рәмізі болып есептелген.

Рәміздік белгілер ғасьфлар бойы дами келе мемлекетгік рәміздерге (елтаңба, ту, гимн) айналды.

Елтаңба - мемлекетгің, қаланың мөрлерінде, алтын к ү м і с акшаларда беинеленген ажырату белгісі. ’

Гимн (әнұран) - өлеңге жазылған салтанатгы ән. тГ ;яГ ™ П6« бІрліктің’ ь,нтьшақтьің құдіретті белгісі.

егаменіЗ Х 7ытаРИХЫ’ М™ НаСЫ ' "Р№ 1 -ваййЭЯаІШ ЙЙв. В мемлекеттік мәртебелібекітілді. әнұраны 1992 жылы

Б*л кыіык! Окыныі, казак тіліие аударыныз (кыскаша)В астрологии лучи Солнца, разложенные в спектр и дающие 7

р Э “ Г ™ ” ' І “ ™ * * планетам:В |Б н И Ве"-еР“’ ЖеЛ™* “ Шет М'РЧТ»». зеленый -

Щ Ш <™ й 1 « «Люди с древности проявляли особый интерес к красному цвету

В Ц В В І | 1 В О зн ачает к ^ а с н ь Т ^ ,ЗООЦІС все ігпягмплр . \г

“ В ««влюбленный». В Китае об искрением М м Н В И «красное сердце», тогда как сердце дурногоковарного человека черно. ’

.........Ш Ш а В оснм " “ " геральдическим цаетом. Назнамени он символизирует бунт, революцию, борьбу У многихлемен Африки, Америки и Австралии воины, готовясь к схватке

1 ЛИи0 В В Й 9 «Ч-Іигениы и спартанцы’н“ ™ с ^ ! Ч"80" » °®*ДУ- В древнем Китае „оастанцыназывали себя «красные воины», «красные копья», «красные брови»

Красное обозначает также власть, величие. В Византии только императрица имела право носить красные сапожки. Император подписывался пурпурными чернилами, восседал на пурпурном троне

Белый цвет символизирует чистоту, добродетель, радость. Однако белый цвет может получать и противоположное

значение. По своей природе он как бы поглощает все остальные цветаи соотносится с пустотой, ледяным молчанием и в конечном итоге__со смертью. У некоторых племен Африки и Автралии принято раскрашивать тело белой краской после кончины кого-нибудь изблизких. В Китае и в некоторых других странах Азии и Африки белый цвет является цветом траура.

Черный цвет символизирует несчастье, горе, траур, гибель В Древней Мексике при ритуальном жертвоприношении

человека лицо и руки у жрецов были окрашены в черный цвет. Черные глаза и поныне считаются опасными, завистливыми.

У арабов выражение «чернота глаз» означает возлюбленную «чернота сердца» — любовь. |

Таким образом, черное может иметь и благоприятное значение, но воспринимается так, например, в засушливых районах Африки

где мало воды и черные тучи сулят плодородие и изобилие.~ ЦВСТ ЗОЛОта’ кот°Р°е с Древности воспринималось как застывшим солнечный цвет.

1 л У “ ногих народов женщины отдавали предпочтение желтойзнатных о ^ еДК° Ж6ЛТЫЙ ЦВ6Т СЛУЖИЛ отличительным признаком знатных особ и высших сословий. Например, монгольские ламы носятжелтую одежду с красным поясом.

У некоторых народов Азии желтый цвет является~ - -----лоллсііл цветомтраура, скорби, печали. В Европе желтый или желто-черный флагобозначал карантин, а желтый крест - чуму. У славянских н я„I™чуму. У славянских народовжелтый цвет считается цветом измены, а на Тибете ревность называют буквально «желтый глаз».

,!гИНИИ ЦВеТ У многих народов символизирует небо и вечность«Голубая кровь» говорит о благородном происхождении; англичаненазывают истинного протестанта «синим». англичане

ДревнемТ.ГЧ . г —у г--------- - ~ и т и с И V н е к о т о р ы х

народов Южной Африки. Французы называют ужас «синим страхом» (вспомним сказку о «синей бороде»), Р

Зеленый — цвет травы и листьев. У многих народов он символизирует юность, надежду, веселье, хотя порой — и незрелостьнедостаточное совершенство. Зеленый цвет действует успокаивающе’

но может производить и угнетающее впечатление (не случайно т о с к у называют «зеленой»),

У иранцев зеленый цвет ассоциируется как с бурным ростом и свежестью, так и с несчастьем, печалью, скорбью, о злополучном человеке говорят «зеленая нога», а о кладбище — «зеленый дом».

В средневековой Европе шуты носили зеленую с желтымодежду, а банкроты в Германии должны были надевать зеленые шапки.

1 Қазақстан елтаңбасы«Тацбасыз ел болмайды, найзасыз ер болмайды», - дейіді қазак

халқы. Кеибір мемлекеттер өзінің Елтаңбасын өсімдіктер немесежануарлар сурет.мен бейнелейді. Мәселен, Австралия Елтаңбасынантүиеқұсты көреміз. Танзанияда мемлекетгік Елтаңба - жираф Канадада - үйеңкі жапырағы.

жүзініңхайуанапъщ бір турін алған. Мысалы, Берлин мен Ярославль калаларының Елтаңбасы - аю болса, Новгород пен Ростовтікі - бұгы

Қазақстан Республикасының мемлекетгік Елтаңбасындакөплдір түс аясында шаңырақ бейнеленген, шаңыракты айнала күн сәулесіндеи тарап уықгар шаншылган, оны аңыз әңгімелердегіпьгоактап ісятетл і Ш й * г?___ Ш л Ш1

Ш ! ■ ■ _________________________________

бұрышты жұлдыз, ал төменгі жагында «Қазақстан» деген жазу _ Қазакстан Республикасы мемлекеггік Елтаңбасының

оеинесі екі түсті - алтын түсті жэне көгілдір түсті.

Сөздікелтаңба - гербжануарлар, хайуанаттар — животные, звери найзасыз - без копьяуйеңкі жапырағы — кленовый лист өсімдік — растениекөгілдір түс - голубой цвет аясында — на фонешаңырақ — купол юрты сэуле И лучпырақтар — мифические кони шаншылган — прикрепленыреңдік бейне - цветовое оформление, фон

Қазақстан елтанбасы ( терендетіп оқыту үшін арналган)

реңдік

Қазақстан Республикасының елтаңбасы екі түстен тұрады: сарыКӨПЛД,Р’ Көк Ч * казақ үшін - киелі түс. Бүл түс өмір сүру

жаңару, жасару, мұратқа жету деген ұгымдарды білдіреді.Көгілдір түс .аясында шаңырақ бейнеленген. Шаңырақ - шптык

б3рЛЫҚ қазақ халкының ортақ шаңырағы. Олай^олса, таңбадагы қара шаңырақ - Қазақстандағы барлық үлт өкілдерінің де

ортак шаңырагы. Шадырак әлемдік геральдикада тү н гы Г пайдаланып отырған бейне.грпя „ Елтаңб.адагы келесі бейне - ай мүйізді қанатгы қос пырақ. БұлЗ З К » а? ЫСТаННЫҢ « Ү Р ^ іг ін , қыранның қырағылығы^Олай йппГ 4 ШаПШаҚЦЫҒЫН’ ТҮЛКІНІ« айлакерлігін білдіреді.аңғартады “ ° МеМЛекетінің де касиетгері осындай деген ойды

әлемдік

жұлдыздардыжұлдыздар бейнесі - Қазақстанның бағы ашылып, жұлдызы жарқьгоай берсін деген ойының елесі. ^ жарқыраи

Елтаңбаның төменгі жағында «Қазақстан» деген жазу бао Б у л жазу «қазақ елі» дегенді білдіреді У Р' ^

Сөздікжасару — молодеть жаңару — обновление ежелден — издавна мұратқа жету — достичь цел аясында — на фоне тұңғыш — впервые бесік — колыбель елік — ланьқырағылық — зоркость шапшаңдық — быстрота құрлық — материк сақтау — сохранить бейне — образерекшелік — особенность аңғарту — проследить ортақ шаңырақ — общий дом ұғым — понятие

нему .опросы ™ '

мен Туы И е р е к ш ^ ім ф т и ет!н ^ка^гп ^бе™ 1" ЕЛ,а"6асЬ1 Әнуран әуеннен пжа ідамаКды. Онын свздері болады

пейілі айньімас У™ык мінеаі: бейбітасыл арманы жырланады. § н ш ,’п °ЙыеРК1нЯ ™ ансаган

аиналды.асыл арманы жырланады. Энмюн ха™ *™ ./ Н

щ т я в 1 Я И * я ид и н в н • * *

Н Ш І З Щ 1 И мемлекетәнүранның

Сөздікаңсау — мечтать қауымдас — собщество асыл арман — заветная мечта бейбіт пейіл - миролюбие мінез — характерқасиетті — священныйдербес — самостоятельныйайнымас - прочная, неизменная сакггалынып қалды - сохранилась ыдырағаннан кейін - после распадакабылдану - быть принятым

3 Қа за кета н Республикасының Туысипаттамасы

|й й іш ш Ш'■ ШГ„а= ^ х шы-Туда 1 5 ““-- -* м « ^ 5

Эр елдін туы аргурлі болады. Тудын негізгі элемент, - „нь1ң

Көк І Я И і і В б¥РТ ТЬІ бір В КӨГІЛДІР маталан жасалган.* 4 казақтың ұлттық бояуы. Көк түс - көк аспан түсі аүа мен кұрлықтың белпсі және адалдық пен тазалықгың нышаны

В я Н Ш Н И 1 * Неркіндіктің символы. Қырағылық пен кеңдікгщ және

меңзейді

ниеттіжұмсап

Тудыи сол жагында ұлггык «кошкар муйіз» орнегі бар тік жолакт у л ™ а ™ Л Ж Т а й р а г ^ ь ,™ '’ бШ рёдіХ Г е й Г ^ " ^ 4 ’ 6™ ' — і * • 5 -

Сөздікқұрметтеу — почитатьтұтастық — целостность қалқып ұшу — паритьерен күш - большая сила (усилие) кедергі — препятствиетік бұрышты — прямоугольныйжалау — флаг тазалық — чистота мақтан түгу — гордитьсяқайраттылық - настойчивость өзгермейтін — неизменный

геспуоликасының ұлтгы қ валютасыЬіздің теңгеміз

белгіл^Ш н 6^ “ ^ “ ^ а с ы Т ™ ™ бІДДІРетІН 6аС™

1993 жылдың қараша айынан бастап өз тенгемһ я й и ^

тұлғаларыныңтабигат көріністері мен елтаңбамызбен безендірілген. ою‘өРнек

Тапсьірма: Оқыцыз, аударыңыз, сұрақтар құрастырыңыз. Үлпық валютаныц жалпы сипатгамасыБанкноттар көлемі 62 х 124 миллиметрлік кағвзга басылган

және оларда казак ою-өр„егініҢ су тамгылы белгісі бар Ш Ш бетінің сол жағында «Қазак ұлттык банкі» деген жазу ™ Ш Я« Й К Й Й I» » ™ » Ы "Де И Я 6 а « ^л гіс ! б*рОртасындаОдан төмен «Казаке™ 6анкі>, М ВЦНЙ^НШ шшШ Ш Ш І В а ■ й ■ ■Жогарты с»л және те„ » гі „„нөмірі кара бояумен танбалаиган. Іщкі бетіяде: «Банкнотгарды колданВ К Ш И кудаланылады», Щ Н Н Щ И И 6*рышы„ын өрнек бетіңде жшиналдык дифрлык б ел гіс іТ ер с^ геГ| | 1| | ( р «ифрлык *»„е е„б е„ Ьа«йВ

Сөздікжалпы сипаттама — общее описание бағалыгы - достоинство, стоимость ою-өрнек — орнаментсыртқы беті - лицевая сторона салыну — изображаться ** көлденең — поперечно қудалану - преследоваться көрсетілу - указыватьсябелгі, таңба - знакқұндық баға — стоимость су тамғалы — водяной шығарылған жылы - год выпуска кара бояу - черная краска бұрыш — угол

Задание: прочитайте данный текст и перескажите егосодержание своими словами. перескажите его

(С. Торайғыров.)

5 Қазақ тілі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі

Ана тілің - арың бүлСүйемін туған тілді — анам тілін,Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.Шыр етіп жерге түскен минутымнан Құлағыма сіңірген таныс үнім.Сол тілменен үйрендім нәрсе аттарын,Сол тілменен әдетті мен жаттадым.Ең бірінші сол тілменен сыртқа шықты Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным. /

Өлеңдегі сөз тіркестері арың бұл — это твоя совестьбесікте жатқанымда-ак — еще с колыбели туған тіл — родной язык сол тілменен — этим языкомқұлағыма сіңірген - впитан в сознаниесыртқа шықты — высказалсяәдетті мен жаттадым — усваивал навыкинэрсе аттары — названия вещейшыр етіп жерге түскен — с самого рождениясүйгенім, жек көргенім - то, что любил и ненавидел таныс үнім — знакомый голос

Энгше1еГбер№: ШЫГЫНШ'Қазақ тілі - қазақ халқыньщ ана тілі. Ол өзінің сан гасырлық

дамуы барысында рулық тіл дәуірін де, халықтық тіл дәуірін дебасынан кешірд,. Осы замандар бойында қазақ халқының күнделікті

ір алысу қажетін өтеп отырумен қатар, рухани байлыгы - ауыз әдебиетін атадан балаға мүра етіп келеді.

Қазақтіл і - өркендеген мәдениеггің тілі, ғылыми тіл~ ДІК’ РССМИ ,с қагаздаРының тілі, стиль жагынан байыган’ грамматикалық құрылысы барынша дамыған оралымды тіл

Қазақ тілі республикамыздагы негізгі тіл, бұл тіл мемлекетгік тіл қызметін атқарады.

Бүл қызық, оқыңыз! Қазақ тіліне аударыцыз.

осваи в^ ЦЯнМо Г К° ГДа Н6 СИДеЛ° СЬ Н3 МССТе- СтРемление человекаосваивать новые пространства приводило не только к появлению

отдельных храбрецов, путешествовавших через моря и океаны, но и к миграциям целых народов.

Появление первых многомачтовых парусников и стремление к поискам заморских богатств породило эпоху Великих географических открытий. Эти открытия выдвинули Англию на одно из первых мест среди других государств, проложив дорогу английскому языку к отдалённым уголкам нашей планеты.

Испания и Португалия также активно захватывали отдалённыетерритории и осуществляли, тем самым, экспансию испанского и португальского языков.

В примерной таблице даны наиболее распространённые языки мира и приблизительное количество говорящих на них людей:

зь,ки Количество говорящихкитайский 1,075,000,000английский 514,000,000испанский 425,000,000ХИНДН 275,000,000русский 257,000,000арабский 256,000,000бенгальский 215,000,000португальский 194,000,000малайско-индонезийский 176,000,000 французский 129,000,000

Окыцыз! Мазмунын казак тілінде айтып беріціз.О чём рассказал индеец из племени Сиу?

т Ц 1! ^ ГОДу В США умер человек по имени Красная Грозовая іуча. Он был последним, кто знал язык катоуба индейского племениСиу. Перед смертью он успел записать речевые образцы и обрядовыепесни своего языка для Смитсоновского института, чем оказал огромную услугу науке.

Но чаще всего язык умирает тихо и незаметно вместе со своими помедними носителями. По мнению учёных через сто лет исчезнут от ІЦЦ0 до 6000 ныне существующих языков.

Для того, чтобы язык сохранялся требуется около 100 тысяч его носителей. В настоящее время насчитывается чуть более 400 языков которые считаются исчезающими. На них говорит очень небольшой

исчезнут с°липСТ НОМ П°ЖИЛЫХ ЛЮДеЙ И’ ВИДИМО> эти «ьж и навсегда« Г И СО смеРтьк> этих "последних из могикан" Вотнекоторые примеру ' ш

СтранаАфрика

Юж. Америка

Сев. Америка

Россия

Австралия

1 Даму жолында

-Язык На нем говорят:бикиа 1 человекгоундо 30 человекэлмоло 8 человектехульче около 30 человек

итонама около 100 человеккагуила 35 человекчинук 12 человекканса 19 человеккерек 2 человекаудэге 100 человекалауа около 20 человек

н даму жолында

-------, мүмкіншілікоаилығы мол.

мтоя Қазақстан Республикасы қазір жылына 27-30 миллион тонна

өГГе„к= ; ™ . 5“ — ™— •* — гмұнайдан

Мұнайдың 130

шыгаратынеК! ^ , К 5ЮДЖетке Т О керек. Бірақ Қазақстан шет елдерге жэне тГ™ Л £МеС’ ТШІР> Қалайы> жез> корғасын, өм ірбюджетті толтырадьГУаРЛаРЫНаН К1Р1Спен Де мемлекеттік

Астық байлығы өз алдына. Жыл сайын Казакстанлэ ЧП т? миллион астық жиналады. Бір тоннадаи кісі б а с ы ^ с е З н д е 8 миллион тоннасы езімізге жекді. Ал кал™„Астықтың әлемдік бағасы - 150 дол миллиард доллар табыс табуга болады.

Бұдан

- 6а байлықтары бар.

Сөздікмүмкіншілік — возможностьөндірілген (өнім) - произведенная (продукция)мұнай - нефть толтыру — пополнить келешекте — в будущем өркениетті - процветаюшийкіріс - доход қойнау — недра

2 Қазақстан - Б ¥ ¥ мүшесіАмерика Құрама

бұрынгы КСРО (СССР) сиякгы бірнеше ’ мемлекег жер бетінде келешекте соғыс өртін болдырмау үшін Біріккен Үлтгар Ұйымын құрды. Бүпн оған 175 ел мүше ретінде кіріп отьф. 1992 жылдың 2-наурызында Бас Ассамблеясының 46-сессиясында 176-мүше болып егеменді Қазақстан қабылданды.

Қазақстан - іргелі мемлекет. Жер аумағы жағынан ең іріҚытай, АКШ

кейінКанада, Бразилия, Австралия, Үндістан, Аргентиналардан тоғызыншы орында тұр. Оныншы орында - Судан мемлекеті.

Сездіксиякты — как, подобный жер бетінде - на землеболдырмау - не было, не дать быть жер аумагы — территория согыс өрті — пожар войныкабылдану - быть принятым іргелі — крупноеегеменді - суверенный

Сурактар:1 • БҮҰ қай жылы құрылды?2. Ол не үшін қүрылды?3. Қазақстан БҮҰ-га қашан қабылданды?4. Қазақстан БҮҮ-га нешінші мүше болып кабылданды?

9 І азақстан жеР көлемі бойынша әлемде нешінші орын

. ТаПСЬ,рма: °Қьіиыз, аударьщыз. Қарамен белгіленген сөзлеплінморфологиялық талдауын жасаңыз. енген сөздерді«

3 Астана - Қазақстан Республнкасынын бас қаласы« а Г І Г Г СарЫарга““ " «*Ү сгігі*де, Есіл езанШк „„жағында орналасқан.Астана1932 жылдан 1961 жылға дейін Акмолинск 961 жылдан 1992 жылға дейін Целиноград,ООО жылдан 1998 жьілға дейін Ақмола, оо? жьшдан бастап Астана деп аталады

қаласы ^ с л а н н ы й бас

Т р а н с ^ 2 ^ ° ^ ^ а м - № ^ » ’? ‘ЭІ,,‘СТІШ' Батьк-СібіР> * “ «=орналасқан. Қала „„лкь.„ы „ с ^ т 7 ы^ 7Т ' "

орындары, екі драма т ™ , , арнаиы’ °Рта «қу

өнеркәсіптері д а і ™ ™ * ™ а</V Л 'Т 'Л V * М • ЧГ 1 __

Саққүлақ

а д : -құрылыс жүргізілуде.Ескертпе:1. Астананың өзіне тән ұзақ даму тапихы Каг» сіа (1830 ж.). 1 8 2 4 ж ы л м ^ о :Л ^ 31 Р ХЫ бар' Ежелп аты "

корганды, бекіністі атаған. Хұндар

3 Й и м а™ 1 в3еНІНІН Саласы' 2450 км.з. климаты - күрт континентті. ігьиъл .......... .

Сөздікжариялау - объявитьсаяси - политическийқиылыс — пересечение мәдени - культурныймұражай - музей

ауылшаруашылық - сельскохозяйственныйдаму — развиваться бекініс — крепость бас кала - столица күрт - резко солтүстік - север астам — более

тексту

4 Қазақстан - 2030Составьте вопросник и словарь к приведенному

ориентируясь на перевод:1 т п 1997 жьшы Елбасьгаьщ республика халқына арнаган «Қазақстан 2030» Жолдауы жарияланды. Бұл багдарламаның негізгі мақсаты менміндеті Қазақстан халқының тұрмысын оркендету, гүлдендіру және тыныштыгын қоргау. Онда еліміз дамудың қайсы кезеңінде түрғаны көрсеплген, Қазақстанньщ міндетгі ісі белгіленіп, ұзак мерзімді накты мақсаттары аиқындалып, оларға жан-жақгы талдаулар жасалган. Ұзақ сапарға атганган кемеге компас қандай қажет болса, бұл багдарлама біздің халқымыз үппн де сондай маңызды. Багдарламада белгіленген міндеттердщ бәріне бірдей қол жете қоймас, әйтсе де, біздерге -казакстандыктарға 1 оны жүзеге асыруға сенімді бет алыс керек өиткені бэрі өз қолымызда, халық қолында.

В 1997 году было опубликовано Послание Президента страны народу Казахстана «Қазақстаи 2030». Процветание, безопасность иулучшение благосостояния народа Казахстана - вот основные цели изадачи этой программы. В ней подробно дан анализ того, на каком этапе развития мы находимся, раскрыта миссия Казахстана, уточненыЛОЛГОСППЧНкТР п п т і л п і і т а ^ ііт гч__

народу, как нужен компас кораблю, отправившемуся в дальнее плавание. Возможно, не всех пунктов программы достигнем, но нам

казахстанцам - нужно верное направление в этой реальности потому что все в наших руках, в руках народа

іуазақстан геспуоликасының саяси жүйесі „ Сая^и тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан президентгік

жүиемен баскарыдатьін демократиялык республикага айналды.Өкімет жүйесі биліктің екі тармагынан тұрады: заң шыгаратын

өкімет - Парламент, атқарушы өкімет - Президент және Үкімет.Парламент екі палатадан тұрады: Мәжіліс - төменгі, Сенат -

жоғаргы. Үкіметп Премьер-министр басқарады.

Республика Президент! болып тумасынан Республика азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркінмеңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын республика азаматы сайлана алады.

Сөздікқол жеткізген - добившийся жүйе — системабасқарылатын — возглавляемый атқарушы - исполнительныйтөменгі - нижнийжоғарғы — верхний ітармақ — ответвлениезаң шығаратын - законодательнаятумасы — уроженец #сайлана алады - может быть избран айналды — превратилась үкімет — правительство еркін меңгерген - свободно владеющий

Кереку - Баян жерінен ҚР ¥ҒА-ныц 12 академигі мен 13 корреспондент- мүшесі шыққан.

ҚР ¥ҒА 12 академигі:1 Сзтбаев Қаныш Имантайүлы, геология-минералогиялык

л о гго р ^ ҚазКСР ҒА, КСРО ҒА акадеГ™2 Әбділдин Жабайхан Мхбаоаголы ж. а

гылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі’ • ЛОС° фия

докторы, п Ж ВоР^ Т с р ЕЖ „ Ып;ТеХНИКаЛ“ К

докторы,профессор, шльшдаРыны«5 Дүйсенбеков Занролла Дүйсенбекүлы, ауыл шаруашылык

гылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі■

< ™дымдардың

О ¥/• ** . *Арықтай Қайыпүл ісологйя- мине а

гылымдарының докторы, профессор, ҚазКСР ҒА академии-9 Маргүлац Л пимій V_____ • ’

докторы, профессор, ҚязКСР Н | | "-"ьшдарыпып

« « £ ~ ык

докторы, ^ ^ ИКСрУг Т а ^ п Г “ ЫК

докторы,

Қр ¥ҒА 13 корреспондент-мүшесі

& л г ф и з и к а -

~ м—-Р -х

« т о р ы , Е“ И ӨбҺ” "’ИЫ' ™ “ »« галымдарьшын

докторыі З Ш А Г Ы т а гашьімдарының

6 Дүйсембин Қабдрақман Дүйсембинович, биология ғылымдарының докторы, профессор;

профессор- ЕСІМ ҒариФолла философия гылымдарының докторы,

* Қайь,пов Мэлік Арықтайүлы, техникалықғылымдарының докторы;

9 Оңаев Ибраһим Әбілғазыүлы, техникалык гылымдарының докторы, профессор;

10 Садықов Тоқмүхамед Сәлменүлы, тарих ғылымдарының докторы, профессор; н п

ғылммМ Сәтбаева Шәмшиябану Қанышқызы, филология ғылымдарының докторы, профессор;

профе1ссорУӘЛИеВ ГаҺИП’ ТеХНИКаЛЫҚ ҒЬІЛымдарыиың докторы,

13 Шақанов Еламан Шақанүлы, биология ғылымдарыиың докторы, профессор. н п

Павлодар облысындағы Павлодар мемлекетгік уннверснтетще, оЫ ыстык кітаіш ш ага, орталық кешелердін

Торайгыров есімі ССүлтанмахмүт Торайғыров

(1893 -1920)Ш Торайғыров 1893 жылы 28 қазанда Омбы уезінің

ә Г ' аУЫЛ Ша6ар ауылында ' № іРгіС и т ^ м а ^ .™ Т У Р К“ еЙ’ М0МЫН' анювіл « “сүлтанмахмүттың 2 жасында шешесі өліп, болашақ ақын жетімдік пен жоқшылықтың тақсіретін бірдей көріп өседі. Әйелі өлгеннентугаи ’ жеЫ С^ Танмахм¥Г пен Байқонырды- алып, өзініңАкыниын бяпя ДЗр ° блысьшьщ Баянауыл ауданына көшеді.хаг тГ ы гаГ с ™ ™ ШаШ “ Ғ " етеді Әк“ і»і» көмегімен 6 жасында

ТаН“ ган Сұлтанмахмұг біраз уақыт ауылда молдалапдан саба*алады. Мұқан-молда баланьщ ынта-жігерін, а і б и е Г З а р л ь , ™түсініп, көмекгеседі, баланыи акыидык талабын қрітайды

м е д р е с ^ * ™ ^ ™ * ^ Әбдірахман молданынжазалы „„ „ І Г І жыллаи 0|™ ы- Осы кезде акын сыкак елеңдержазады, молла өлрн ________ ^оқуды тастап кетеді. деген мүгалімнен ок

СұлтанмахмұНұргали

дагдыланады. РЫ МСН ГЗЗеТ’ окуға

1912 жылы Троицк қаласындагы татар медресесіне туселі ҢДа окьшайды: каражаты болмай, коп киыншылык к7реді

к ™ £ 3 1 3 ЖаЭЛа Т^ Ш МаНЬВДа™ б(Р ^ б а Г а о ^ г акетад- Осы кездеп өлевдерінде оз талабын ел қажеті, халық мүддесі

«^^даЬмад;атнеІ ,РеДі(<<0КЬІП ЖастаРға»> «Талиптерге»,

к ы з м е Г і^ й Т 1 і ° ИЦКІДе <<АЙКаП>> Чрналының редакциясында^ у Т к ір Т с е ^ ’ МаҚШ,аЛарЫН жаРиялайды, «Қамар сүлу» романын

1914 жылы Баянауылға барады. Өз ауылыңца біраз бала окытып каражат жинап, үлкен калалардыц біріне окут кетуді о й л а^ ы ’

Семей_ге баР ^ . Бір хатында ол-ақ аи тұруга

күзінео к ы т у г я к-ртртп Сл,™ жалданып бала

кептегеия я В ■ Е Я1916-1917 жылдыц қысында Томскіде окып шыққан1917 жылы Семеиге келеді, бұл кезде Акпан төңкерісі іске асып

тактан құлаған *«««----- ^__ р кс лсып,

Абаи» журналына өлеңдері мен мақалаларын бастырады «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметіне тілекгес болады

п оэм ал ао і БаЯНаУЬШРа <<Кедей>>’ <<Адас«ан °ш р»,поэмаларын, олеңдерш жазады. 1919 жылы Колчак устемпін■ В Ш Н солтүстігінде ^Сеңес өкЬ«тікаита орнай бастайды, уездік ревкомныц

болысыида ревкомнын терагасы больш с а й л а н а д Т в ^ к олжұмыстарының21 мамырда қайтыс болады.

Кяа ” аВЛОДар «блысы Павлодар қаласында орталық көшегебепілгрЫЛ ауданында шаРУашылыққа Қаныш Сэтбаев есімі

рілген, ось. жерде галымнын мемориалдық муражайы да бар.Қаныш Сәтбаев

(1899-1964)жылы г Т » 7Р облысыныч Баянауыл жерінде дүниеге келген 1918 1921) Н Н мұгалімдер семинариясын бітіргеннен кейін (1918-921) м'™ " " *ҮРШ. ч н ш ш алгебра „кулыгьш

жазған. іу жасында мұғалімдер халық соты болды.

1926 жылы Томскіде технологиялық институтты бітіріп 1941 жылға Дешн Мәскеу мен Қарсақбайда инженерлік қызметгер атқарды Қарсақбаи мен Жезқазғандагы мыс кенін, Екібастұз көмірін ашты, Қазақстан кен қорларының картасын жасады. Сол жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалындағы Геология ғылымдары институтыньщ директорлығына тағайындалады. 1946 жылы республикада Ғылым академиясы ашылғанда, оның тұңгыш президент, болып сайланды. Қ. Сәтбаевтың гьшымга қосқан үле^і зорО П П 4 ( Э . С Т Я М ** . . . _____. . — - 1 * *

Т/-Л ------------ а л * й Ш Қ Ы академик-Қазақстан металлогения мектебінің негізін салушы. Оның қурметіне

Пен ЮпитеРД‘Ң аралығында айналып жүрген планета «Сэтбаев планетасы» , минералдың жаңа түрі «Сәтбаев» деп аталды.

-----------—■ ^

орденімен марапатталды. Отан

ппЯ-ш о о ИеЖҮЗШ1 ЮНЕСКО Қ-Сәтбаевтың мерейтойына°Раи 1999 жылды «Сэтбаев жылы» деп жариялады.

Еңбек жолын ұстаздықтан бастаган Қ.Сэтбаев ұрпақ тәрбиесі

ЖОҒаРЫ бШ,КТ1 МаМандаР даяРлаУ мэселелерінен де қол

Әбікей Сәтбаев (1881-1939)

Ол казЬНПя^ 368 ? ЛГІЛ' "еДаГ° Г I ағаРтУшы, көрнекті қайраткер.Омбы каласынпягиі и\/гоп;і.ПАМ______ • ■ Ш _мұғалімдер

мұғалім

бГанТеі^"^6'363" ббРІП’ ° СЫ УЧИЛИЩеД6 6 ЖЫЛ ДИР ^ Р Коолган,кеишнен Семей қаласындағы облыстық ЗемствоПЯГК’Япхлагчиттт іт . -------с ____ у

мұндағык-я як- ъл*ШШЯ • а ■ • Н Р « ш оқу оөліміндегіқазақ мектептер, бөлімш басқарып, әрі осы қаладагы мұгалімдепсшинармсьшда сабақ береді. Семейде а ш ь ш г Г ^

қаласьшдага рабфактың мұғалімі, одан кейін қазіргі Бішкекқаласьшдағы (Қырғызстан) педагогикалық института оқьпушы

Сәтбаев жа«а кұрыла бастаган қазақ мектебінің оқу-тәрбие жұмыстарын б.р жүйеге түсіруге бар білім, тәжірибесін сарқа жумсап

сияқть^мэселТ6 М¥ҒаЛШ еңбепнің мәні> оқушыларды еңбекке баулу сияқты мэселелер көтереді.

ХХ гасырдың демократтық бағытгагы қкзақ зиялыларының беделді өкші Әбисеи Сәтбаев сталиндік режимнің кұрбаны болды

ТУГаН ӨЛКеС' ПавлодаР жеРінде С.Торайғыров атындагы Павлодар мемлекеттік университетінің «Тағлым» кешенінде әйгіліжерлесіміз, педагог - агартушы Әбікей Сәтбаевка ескергкішкоиылған.

Павлодар қаласындағы Облыстық өнер және әдебиетмуражайына Буқар жырау есімі берілген.

Бүкар жырау Қалқаманұлы(1668-1781)

1 Я гаСЫРД"Ъ' *** адебиет1“ «Оның әкесі I Қалқаман батыр. Жырау Баянауылда туып Далба

™ д Г " - ^ ХҮШ ГаСЬ,Рд а « 2‘ -р т ы сь в д ак ұ р ғ а н А п м т т я м п и и тт г / 'а 'о л г « А £Г— - __________ _ ________________ .________________ ^_• • * ----------- үлічси. оұқар халкыныно Л 1 Та1 ^ фЫ”а терең Де ОЙЛЫ КӨЗ ЖІбеРген’ парасатты ой түйген’ ХУШгі Абылаидьщ ақьіл ~ кеңесшісі, ақылгой поэзияның ірі өкілі Л ФДЫҢ ақьіндаРдащ ІШ‘ВДе әлеуметтік мәселелерді кебінесебасымырақ жыр еткен ақын - Бұқар.

. 0НЫҢ <<АсқаР . таУда« олгені», «Ей, Абылай..», «Кәрілік» «Бірінші тшек тілеңіз» т.б. өлеңдерінің бэрі бізге ауызша жеткен’

ретТвдеСӨ3 Р™ Т ЖЫРШЬШаР СМеС’ бүКІЛ ХЗЛЫҚ ақыл’ на^ л сөзретінде тұгынған. Бұкар поэзиясы - афористік поэзия Жьшау толғаулары ел арасына кеҢ тарами, макал-мэтел болып ке^ен. ? У

Павлодар қаласындағь, Облыстық өлкетану мұражайь.на1 .Н .Потанин есімі берілген.

Григорий Николаевич Потанин г и гг (1835-1925)

Пявппп„ 2 ° ТаНИ” _ көрнекті географ, этнограф, қогам кайраткері -Павлодар облысы Пресновка станицасьгада туган

Пс,1н Г 4 ‘' 1852 *?ЛЦДаРЫ Кадет корпусывдакездескен.

1859

оқыған.жүріп, ұлы галым, агартушы Шоқан Уәлихановпен

матем ! 1 9 ЖЬТ ПеТербУРг Университетінің жаратылыстаиу - математикалық факультетіне тускен.ЯШ ЖЫЛЫ сТУДентгер көтерілісіне қатьгсқаны үшін Петербург абактысына жабылгаи, университетген шыгарылгаи.

1862 жылы Томск каласына кайткан. Саяси кезкарастары үшін бфнсше жыл айдауда бол™ . Сокғы вмір жьшдары Орыс Географиялық қоғамымен тығыз байланысты болған.

Орталық Азия аймағын кешенді зерттеу мақсатымен осы өлкеге оірнеше ірі гылыми экспедиция жасаған.- 1 ---

Ғалымның мұрасын география, этнография, түркікүоайлһ|РЬШЫҢ Ф°ЛЬКЛОры Женінле көптегён"^г ы л ьі м Л е ңбектерқұрайды.

Ма Пав^»дар каласындағы Орталық мешітгердіч бірі - Мәшһүр Жүсіп Көпеев атында.

Мәшһүр Жүсіп Көпеев(1858-1931)

Мәшһүр Жүсіп Копеев - әйгілі ақын, жазушы, философ кериекті әдебиет зертгеушісі - Баянауыл оңірінде дүниеге келген.

Х а м е о & л и н ^ ^ ; ? ^ таниды,1870 жылдарыорнында оқиды. Бұқар

1887-1890Бұхар

Жастаиынан ауыз әдебиеті нүсқаларымен танысып халыктын

= = Г ы с ™ П' “ • — Ж

халықарасында « М ә ^ ү ^ д е г е н а т қ а ' ЖарИЯЛЗП’жылдары ( ^ талық елдерін аралаП) Самарқан,

тть,^ - * қалаларында болып, араб, парсы тілдерін үйпеніп Шыгьістың классикалық әдебиетімен жете танысады

жұздесу°Ла ^ ^ ? “ я„6еЛГІЛІ Ш“ т С В.В.Рддлолпенкызу айналысуына с Г е ^ Т ’

баспасьшда !? " “ к“ аШ“ДаГЫ Х^сайыноагароаспасында «Хал ахуал», «Сарыарқа кімдікі?» «Тіплікге

6ІР тамаша“ “ » « ™ жинаіоарын б^ы ры п рад . Щығармаларында ол мектеп-медресе ашу жео жэнр

2 5 5 * б0~ ' эйм ч р “ —сиякть?озыГ1пгГпбИеТІНІҢ <<КӨР¥ГЛЫ>>’ <<ЕР Көкше», «Сайын батыр»

үлплерін жинап, Бүқар жырау, Шортанбай Шөже тбақын-жыраулардың әдеби мүрасын кағазга 1 ғ *«Баяннямя» т к қағазға түсіреді, «Ғибратнама»,аяннама», т.б. қисса-дастандар жазады.

Бүлардың көпшілігі Республики г . , пш , қолжазбалар қорында сақгалуда. академиясының

Павлодар қаласындағы Қазақ драма театрына Жүсіпбек Аймауытов есімі берілген.

Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931)

Жазушы, драматург, сыншы, публицист, галым Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар Уезіндегі Қызылту болысының бірінші ауылында туған.

Жүсіпбек 15 жасына дейін ауыл молдасынан оқып, хат таныды.Кейін өзі бала оқытты. «Қартқожа» романында суреттелген бала молда өзі екенін жазушы мойьшдап жазған.

Жүсіпбек 13-14 жасынан қисса, дастан жаттап, ойын-тойда бірер ауыз өлең шыгарып ақындық өнерге қадам басады.

Жан-жақты талант иесі Жүсіпбек казақ әдебиетінің бастауында тұрып, замандастары Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Магжан, Сәбиттермен бірге көптеген жаңа жанрлардың негізін қалады.

Жүсіпбектің әдеби мұрасы өте бай. «Қартқожа», «Ақбілек» романдары, «Күнікейдің жазыгы» повесі мен көптеген әнгімелері «Рабиға», «Мансапқорлар», «Қапия мен Шәрбану», «Шернияз» атты’ пьесалары, өлеңдер мен «Нұр күні» поэмасы , балаларға арналған ертеп кітапшалар, сын мақалалары мен көптеген аударма еңбектері, оқулыктары бар. Шығармаларының тақырыбы: бас бостандыгы, әйел тевдіп, ел қорганы болған ерлерді дэріптеу. Ол халыкты оқу, білім, өнеР жолына үпттеді. Ол халық ағарту комиссариатында, педагогикалық оқу орындарында қызмет істей жүріп, жас ұрпақты тәроиелеуге бағытталған ғылымның әр саласында жан-жақты білім алуьш көздеген еңбектер мен оку құралдарьш жазды.ю м і п 1914 ЖЬІЛДаРы Керекудегі оры-қазақ мектебін бітіріп,

іо жылдары Семейдегі мұғалімдер семинариясында оқыды.1919 жылы Алашорда партиясына кіріп, «Абай» журналын

шығаруға үлесін қосты. 1919-1920 жылдары Павлодар, Семей калаларында партия, кеңес қызметін атқарды.

I 1921 жьшы Семейдегі губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісікеиін «Қазақ тілі» газетінің редакторы болып істейді.

1924-1925 жылдары - Қарқаралыда мұғалім, 1926 жылы ашкентге шыгатын «Ақ жол» газетінде әдеби қызметкер.

бо 1926’ 1929 жылдаРы Шымкент педтехникумының директоры

I 1929 Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар деген Жүсіпбек Аймауытов түткынга алынып, ату жазасына кесілді.

1931 жылы 42 жасында, нагыз шығармашылыгының толыскан шагында қыршынынан қиылды.

Ермуқан Бекмаханов(1915-1966)

ауданында туған. Ауылдық мектепті бітіргеннен кейін Семейдегі жоғары оқу орындарынадаярлайтын курсқа түсіп, оны аяқтаған соң 1937 жылы Воронеж пединститутының тарих факультетін бітіреді де, арнайы жолдамамен Қазақстанға қызметке жіберіледі. Алғашқы қызметін Қазақ КСР Оқу министрлігі жанындағы Педагогикалық ғылымдардың ғылыми-зерттеу институтында бастап, көп ұзамай ол осы институттың (1937 - 1939) директоры қызметін атқарады.

Е. Бекмаханов 1941-1946 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық комитепнщ лекторы, одан кейін Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Уалиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты директорының орынбасары, ал 1947 жылдан 1966 жылға дейін Қазақ мемлекеттік университетінде Қазақ КСР тарихы кафедрасының меңгерушісі болып істеді. Ол 100 астам гылыми еңбектің авторы. 1963 жылы Қазақ КСР Ғылымакадемиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды.. . . . . Щ в | КСР таРихы мектепте алгаш оқытыла басталғаннан-ақ ( У58-1959 оқу жылы) оның бағдарламаларын құрастыруга, оқулықтарын жазуга белсене қатысты. 1958-1959 оқу жылынан

астап, ягни Қазақстан тарихы материалдары мектептің оқу жоспарына ендіріліп, олар КСРО тарихы құрамында оқытыла басталғаннан-ақ, Е.Бекмаханов осы курстың оқулықтарын жазуменгана шектелмеи, оны оқытудың ғылыми-әдістемелік жолдарын оаяндаитын да көптеген ғылыми мақалалар жазган.

Шапық ШөкинШөкин Шапық Шөкинұлы 1912 жылы Павлодар облысы

Ьаянауыл ауданының №2 ауылында туған.1937 жылы Омбы қаласындағы ауылшаруашылық

институтыньщ гидротехникалық факультетін бітірген.1937 ~ 1943 жылдары - энергетика саласында инженер, 1943 - жылдары - КСРО ҒА-ның Қазақстандагы филиалының

энергетика секторы меңгерушісі, 1944 жылдан бастап осы филиалдыңдиректоры, 1955- 1962 жылдары - ҚазКСР ҒА-ның академигі, 1964 - 1967 жылдары — ҚазКСР ҒА-ның президенті.

Ш.Шөкин - Қазақстан ғылымына еңбегі сіңірген қайраткер (1961), Мемлекеттік сыйл ығының лауреаты (1972).

Ш.Шөкин Қазақстан энергетикасының ғылыми-техникалыкдамуының кешенді жүйесін жасаған, отын-энергетикалык кешендерінің калыптасу жолдарын көрсеткен, халық шаруашылығысалаларын электр энергетикасымен қамтамасыз етуге байланысты кажетті үсыныстар мен шаралар енгізген.

Халық шаруашылығы, жалпы энергетиканың өзекті мәселелеріне байланысты жазылған көптеген ғылыми еңбектердің авторы. Ғалым 20 доктор мен 200-ден астам ғылым кандидаттарындайындаған. Қазан Революциясы, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған.

1996 жылы Қазақстан Республикасының «Халық қаһарманы» атағына ие болтан.

Шапық Шөкин - техникалық гылымдарының докторы профессор, ҚазКСР ҒА академии.

і

1 Ученые Павлодарской области. - Павлодар: ПТУ им.С.Торайгырова, 2002.

2 Аганина Қ., Мұсабеков С., Дәулетқұлова А., Абибуллаева Ж., Мүсабекова Р. Экономикалық білім негіздері: Оқулық. - Алматы,

қазақшатерминдердің орысшатүсіндірме сөздігі. - Алматы: Қазақстан, 1993.

4 Күзекова 3., Қарақұсова Г. Қазақ тілі,- Алматы: Қаржы- қаражат, 1997.

5 Бектуров Ш., Бектурова А. Қазақ тілі для начинающих- Учебник. - Алматы: Рауан, 1994 . *

6 Мусинов А„ Мұхамбетқалиева М., Құдайбергенов Е. Қазақ Т1Л1.- Алматы: Қайнар, 1995. -^0

7 Қазақтың тәлімдік ой - пікір антологиясы: Екінші том. Құрастырған: Қ. Жарықбаев, С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998.

8 Махмудов X., Мұсабаев Г. Қазақша - орысша сөздік; Казахско- русский словарь. - Алматы: Өнер, 2001 .

9 Беисенбаева К.А. Сопоставительная грамматика русского и казахского языков. - Алматы: Ана тілі, 1994.

10 Соколкин Е.Д. Павлодар: Историко-информационныйпутеводитель. - Алма-Ата: Казахстан, 1982.

11. Акошева М.К. Профессионально ориентированный государственный язык (для специальностей машиностроения) Учебник. - Павлодар, 2005. - 160 с. ’

12. Рахимжанов К.Х. Теоретический и практическийI ---------- м і^««\ігп^міи КУРС— ™ языка дая энергетических специальностей. - Павлодар,2007.-241 с.

13. Күдерина А.Е.Қазақ тілі. Өздік жұмыстарга арналған мәтіндер: барлық мамандықтар бойынша студенттерге арналган оқу кұралы. - Павлодар, 2011. - 183 б.

Предисловие..............................................1- блок............... .............2 — блок...................................................3 - блок.................. ................................4 — блок....................................................Дополнительный материал......................Литература...............................

Акошева М.К

ПРАКТИЧЕСКИЙ КУРС КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА

У чебное пособие

Технический редактор Айтжанова Д.Н. Ответственный секретарь Темешова А.Т.

Подписано в печать 17.10.2011г.Г арнитура Тітез

Формат 29,7 х 42 1А. Бумага офсетная. Усл.печ. л. 2,28 Тираж 500 экз.

Заказ № 1718

Издательство «КЕРЕКУ» Павлодарского государственного университета

им. С.Торайгырова 140008, г.Павлодар, ул. Ломова, 64