เศรษฐศาสตรแนวพทธ(Buddhist Economics)

พระพรหมคณาภรณ(ป. อ. ปยตโต – P.A. Payutto)

เพอสรางสรรคกศล⌫ ⌫อนรรฆ เสรเชษฐพงษ

กาวสพทธศกราช ๒๕๔๘

เศรษฐศาสตรแนวพทธ(Buddhist Economics) พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต – P.A. Payutto)

ISBN 974-87948-7-3

พมพครงท ๙ - มนาคม ๒๕๔๘ ๖,๕๐๐ เลม(เปลยนแบบตวอกษร และปรบปรงเพมเตมเลกนอย)- อนรรฆ เสรเชษฐพงษ พมพเผยแพรเพอสรางสรรคกศลในมงคลวารเรมวยทอายครบ ๒๐ ป ๕,๐๐๐ เลม

- มลนธพทธาภวทน ๕๐๐ เลม- มลนธบรรจงสนท-สหปฏบตฯ ๕๐๐ เลม- จากปจจยมทตา แกพระพรหมคณาภรณในพธรบหรญบฏ (สมทบ) ๕๐๐ เลม

แบบปก: อนรรฆ เสรเชษฐพงษภชร ชยาสร

พมพท

บานเลขท ๘๓ ซอยโชคชยรวมมตรถนนวภาวดรงสต แขวงดนแดง เขตดนแดง กรงเทพมหานคร

วนท ๑๗ ธนวาคม ๒๕๔๗

เรอง ขออนญาตพมพหนงสอนมสการ ทานเจาคณพระพรหมคณาภรณ ( ป.อ. ปยตโต) ทเคารพอยางสง

จากททานเจาคณอาจารย ไดเคยสอนไววา “เราไมควรประมาทในกศลกรรม” ทงคณแมและดฉนกไดพยายามทาในสงทคดวาเปนประโยชนแกผอนตามกาลงของตวเอง และในโอกาสสาคญคณแมกจะขออนญาตพมพหนงสอธรรมะของทานเจาคณอาจารยไวสาหรบแจกอยเสมอ ตามพทธพจนทวา “การใหธรรมะ ชนะการใหทงปวง” ตอนน ดฉนมอายครบ ๒๐ ปแลว นจงเปนโอกาสดทดฉนจะเจรญรอยตามคณแม

ดฉนกาลงศกษาอยชนปท ๒ คณะเศรษฐศาสตร (หลกสตรภาษาองกฤษ) จฬาลงกรณมหาวทยาลย ไดศกษาแนวคดของนกเศรษฐศาสตรในสานกตางๆ และขณะน เศรษฐศาสตรแนวพทธ กาลงเปนทสนใจในหมนกเศรษฐศาสตร เพราะเปนแนวคดทมความแตกตางจากเศรษฐศาสตรสายหลก ดฉนจงใครกราบขออนญาตจดพมพหนงสอ เรอง “เศรษฐศาสตรแนวพทธ” ทงภาษาไทยและภาษาองกฤษ เพอใหนกเศรษฐศาสตร รวมถงคณาจารย นสต นกศกษา ทงชาวไทยและชาวตางประเทศ ไดความร ความเขาใจในหลกเศรษฐศาสตรแนวพทธทถกตอง และสามารถนาสงทเรยนรจากหนงสอเลมนไปประยกตใชใหเกดประโยชน ทงแกตนเอง และผอน

ดงนน ดฉนจงกราบขอโอกาสจากทานเจาคณอาจารย เพอจะไดดาเนนการจดพมพหนงสอดงกลาวตอไป

ดวยความเคารพอยางสง

(นางสาวอนรรฆ เสรเชษฐพงษ)

นเทศพจน

คณอนรรฆ เสรเชษฐพงษ หรอตามชอเลนทบาน คอ “นองปน” ซงเปนชอทขอเรยกตอไปในทน ในฐานะทรจกกนมานานตงแตเธอไปวดเมอครงยงเปนเดกเลกๆ นองปนไดเหนคณแมของเธอ คอคณจฬารตน พมพหนงสอธรรมะแจกไปๆ ในโอกาสสาคญตางๆ กจดจาไว และคดวาจะทาตาม

บดน นองปนมอายครบ ๒๐ ป เธอปรารภกาลเวลาสาคญนแลว เหนเปนโอกาสเหมาะทจะทาในสงทคดไว คอจะพมพหนงสอธรรมะแจก และเนองจากเธอศกษาอยในคณะเศรษฐศาสตร (หลกสตรภาษาองกฤษ)จฬาลงกรณมหาวทยาลย ในยคสมยทเกดมความสนใจเกยวกบเศรษฐศาสตรแนวพทธ จงตกลงใจวาจะพมพหนงสอ “เศรษฐศาสตรแนวพทธ” ทงพากยไทยและองกฤษ เพอแจกมอบเผยแพร เรมแตภายในวงวชาการเศรษฐศาสตร

เมอกาลเวลาหมนเวยนมามอายครบรอบปหนงๆ เฉพาะอยางยงเมอครบรอบใหญทวยมความเปลยนแปลงครงสาคญ คนทวไปนยมจดงานทเรยกกนวา “ฉลองวนเกด”

การทนองปนพมพหนงสอธรรมะแจกในวาระทมอายครบ ๒๐ ปนถาเรยกวาฉลองวนเกด กพดใหเตมไดวาเปนการฉลองวนเกดดวยธรรมวธคอฉลองดวยวธการทชอบธรรมดงามมประโยชนเปนสรมงคลอยางแทจรง ไมกอความเสยหายโทษภยหรอความลมหลงมวเมาประมาท ทงแกตนเองและผอน เปนความคดในทางสรางสรรคของตน ททาใหเกดผลในทางสรางสรรคแกสงคม เปนความดงามทนามาซงความเจรญงอกงาม

พดใหสนวา ใชวนเกดของตนเปนโอกาสในทางสรางสรรค ใหเกดความเจรญงอกงามทางธรรมทางปญญาแกสงคม หรอใหสนกวานนอกวาทาวนเกดของตน ใหเปนวนกอเกดแหงกศล

ตามสานวนทางธรรมพดวา ปรารภการณใดทเกยวของแลว กทาบญ คอ ไมวาอะไรจะเกดจะม กทาดเขาไว

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

ค

ค

เศรษฐศาสตรแนวพทธ น เดมเปนปาฐกถาธรรม ซงไดแสดงในมงคลวารอายครบ ๗๒ ป ของ ศาสตราจารย ดร.ปวย องภากรณ ทมหาวทยาลยธรรมศาสตร เมอวนท ๙ มนาคม ๒๕๓๑ มลนธโกมลคมทองไดขออนญาตตพมพเปนเลมหนงสอครงแรกในชวงกลางปเดยวกนนน

ตอมา พระภกษชาวองกฤษรปหนงมความพอใจไดแปลเปนภาษาองกฤษในชอเรองวา Buddhist Economics โดยขอใชนามบาลเปนชอผแปลวา J.B. Dhammavijaya(เจ.บ. ธมมวชย) แลวมอบถวายแกผเรยบเรยง และมลนธพทธธรรมไดขออนญาตพมพเผยแพรครงแรกในชวงกลางป ๒๕๓๕ เกดเปนฉบบพากยไทย กบฉบบพากยองกฤษแยกตางหากกน จนกระทงคณะกรรมการเอกลกษณแหงชาตไดขอพมพทงสองพากยรวมเปนเลมเดยวกนเมอกลางป ๒๕๓๗

ใกลกนนน Mr. Bruce Evans ชาวออสเตรเลย และ Mr. Jourdan Arensonชาวอเมรกน มฉนทะอยากจะใหเรอง Buddhist Economics ครอบคลมเนอหาธรรมดานเศรษฐกจทมในงานเลมอนของผเรยบเรยงดวย จงไดขออนญาตขยายหนงสอ Buddhist Economics นน โดยไดรวมกนเลอกแปลเนอหาบางตอนจากผลงานของผเรยบเรยง ๕ เรอง ในหนงสอ ๔ เลม นามาจดรอยเรยงใหกลมกลนตอเนองเปนเรองเดยวกน

เรองบางสวนทรวมจากหนงสอ ๔ เลมนน มาจาก Buddhist Economicsฉบบเกา หนงสอพทธธรรม คาบรรยายเรอง “ทางออกจากระบบเศรษฐกจทครอบงาสงคมไทย” (ยงตองคนหา พ.ศ. ทพด) และขอเขยนเมอครงไปเปนวทยากรท Harvard University ซงไดบรรยายในการประชมทางวชาการท University of California at Berkeley เมอป 1981 เรอง "Foundations of Buddhist Social Ethics" ทผจดพมพในอเมรกาขอนาไปพมพเปน Introduction ของหนงสอ Ethics, Wealth and Salvation (พมพเผยแพรโดย University of South Carolina Press ในป 1990)

ผลงานใหมน ผรวบรวมทงสองจดทาเปน 2nd edition ของหนงสอชอเดมคอ Buddhist Economics แตเตมชอรองลงไปวา A Middle Way for the market place และมลนธพทธธรรมไดขออนญาตพมพเผยแพรในชวงกลางป ๒๕๓๗

ถงตอนนจงม Buddhist Economics ๒ ฉบบ ซงมเนอหาตรงและเทากบพากยไทยเดมเฉพาะฉบบ 1st edition สวนฉบบ 2nd edition มเนอหาเพมเตม

ตอมา สานกพมพ Fischer Media ในเยอรมนไดสงหนงสอภาษาเยอรมนเลมหนงมาถวาย พมพในป 1999 ชอวา Buddhistische Ökonomie แปลโดย Dr. Mirko Frýba

เศรษฐศาสตรแนวพทธง

ง

ปรากฏวาแปลจาก Buddhist Economics นนเอง (ฉบบ 2nd edition) ทางสานกพมพไมไดขออนญาตกอน คงคดวาเจาของไมหวงลขสทธ ทาเสรจแลวคอยบอกกได (ทจรงไมหวงคอไมรบคาตอบแทน แตกตองขอรกษาความถกตองแมนยา) และตอมาสงเอกสารมาใหดวาหนงสอนนไดเปน Top Seller (เรยกตามคาเยอรมน) แตทางเรายงจะตองตรวจดอก

ความเปลยนแปลงสาคญ คอ เมอ พ.ศ. ๒๕๔๓ ผเรยบเรยงเองไดปรบปรงและเพมเตม เศรษฐศาสตรแนวพทธ ฉบบเดมพากยไทย พมพครงท ๗ โดยจดปรบรปแบบในเนอเลมเดม และเขยนสวนเพมตอทายเปน “บทพเศษ: หลกการทวไปบางประการของเศรษฐศาสตรแนวพทธ (เศรษฐศาสตรมชฌมา)” ทาใหหนงสอพากยไทยทพมพใหมนมเนอหามากกวาฉบบแปลภาษาองกฤษเดม แตกไมเกยวเนองกบBuddhist Economics ฉบบ 2nd edition อยางใดเลย

ตอมาในป ๒๕๔๖ บรษท สอเกษตร จากด ไดขอพมพ เศรษฐศาสตรแนวพทธรวมในหนงสอชอ สลายความขดแยง นตศาสตร-รฐศาสตร-เศรษฐศาสตรแนวพทธ โดยคงเนอหาตามฉบบพมพครงท ๗ นบวาเปนการพมพครงท ๘ สวนในการพมพครงใหมน (ท ๙/๒๕๔๘) ไดถอโอกาสปรบปรงเพมเตมเลกนอย โดยเฉพาะในทาย "บทพเศษ"

รวมความวา เวลานหนงสอ เศรษฐศาสตรแนวพทธ และ Buddhist Economics ของผเรยบเรยง มหลายฉบบ ซงมเนอหามากนอยไมเทากน

ขอทาความเขาใจวา เศรษฐศาสตรแนวพทธ เลมททานผอานถออยน คอฉบบทปรบปรง-เพมเตมในการพมพครงท ๗ (๒๕๔๓) และครงน (ท ๙/๒๕๔๘) สวน BuddhistEconomics เปนฉบบเดม 1st edition ทแปลโดย J.B. Dhammavijaya (๒๕๓๕)

ในระยะกาลอนสาคญทมอายครบ ๒๐ ป ซงนองปนไดฉลองมงคลวารดวยธรรมวธ โดยบาเพญธรรมทานใหเปนธรรมมงคลดงนแลว ขออาราธนาคณพระรตนตรยอวยชยใหนองปนเจรญเพมพนดวยจตรพธพร งอกงามในธรรมและความสข พรอมกบคณพอคณแมและมวลญาตมตร สดชน เบกบาน ผองใส สมบรณดวยพลงกาย พลงใจ พลงปญญา สามารถบาเพญกจแผขยายประโยชนสข ไดอยางพพฒนไพศาล และยงยนนาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)๑๔ กมภาพนธ ๒๕๔๘

สารบญ

ขอคดเบองตนเกยวกบเศรษฐศาสตรแนวพทธ ๑

ขอจากดของเศรษฐศาสตรแหงยคอตสาหกรรม ๗๑. การแยกตวโดดเดยวเปนความเชยวชาญเฉพาะดาน ๗๒. ไมเปนอสระจากจรยธรรม แตไมใสใจจรยธรรม ๑๐๓. อยากเปนวทยาศาสตร ทงทไมอาจและไมนาจะเปน ๑๖๔. ขาดความชดเจนเกยวกบความเขาใจในธรรมชาตของมนษย ๒๕

ก. ความตองการ ๒๖ข. การบรโภค ๓๓ค. งาน และการทางาน ๓๔ง. การแขงขน-การรวมมอ ๓๗จ. สนโดษ-คานยมบรโภค ๓๙ฉ. การผลต ๔๓

ลกษณะสาคญของเศรษฐศาสตรแนวพทธ ๔๖๑. เศรษฐศาสตรมชฌมา: การไดคณภาพชวต ๔๖๒. เศรษฐศาสตรมชฌมา: ไมเบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอน ๕๓

สรป ๕๗

เศรษฐศาสตรแนวพทธฉ

ฉ

บทพเศษ ๖๑หลกการทวไปบางประการ ของ เศรษฐศาสตรแนวพทธ ๖๑

๑. การบรโภคดวยปญญา ๖๑๒. ไมเบยดเบยนตน-ไมเบยดเบยนผอน ๖๖๓. เศรษฐกจเปนปจจย ๖๙๔. สอดคลองกบธรรมชาตของมนษย ๗๔๕. บรณาการในระบบสมพนธของธรรมชาต ๘๕

เศรษฐศาสตรแนวพทธ

(ฉบบพมพครงท ๙ - ๒๕๔๘)

เศรษฐศาสตรแนวพทธ∗~ ~

ขอคดเบองตนเกยวกบ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ

วนน ทางคณะผจดงานไดตงชอเรองปาฐกถาใหอาตมภาพวา เศรษฐศาสตรแนวพทธ

เรมตน ผฟงบางทานกอาจจะสงสยวา เศรษฐศาสตรแนวพทธนนมจรงหรอ เปนไปไดจรงหรอ

ปจจบนน วชาเศรษฐศาสตรทเรารจกกนอย เปนวชาเศรษฐ-ศาสตรแบบตะวนตก

เมอพดถงวชาเศรษฐศาสตรและเรองราวเนอหาวชาเศรษฐ-ศาสตร เรากใชภาษาเศรษฐศาสตรแบบตะวนตก เมอคดถงเรองเศรษฐศาสตร เรากคดในกรอบความคดของเศรษฐศาสตรแบบตะวนตกดวย ∗ ปาฐกถาธรรม ในมงคลวารอายครบ ๗๒ ป ของศาสตราจารย ดร.ปวย องภากรณณ หอประชมเลก มหาวทยาลยธรรมศาสตร ทาพระจนทร กทม. วนพธท ๙ มนาคม ๒๕๓๑

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๒

๒

ดงนน ถาจะมาพดถงเศรษฐศาสตรแนวพทธ กยากทจะทาตวเองใหพนออกไปจากกรอบความคดของเศรษฐศาสตรและภาษาเศรษฐศาสตรแบบตะวนตกนน

เพราะฉะนน การพดถงเศรษฐศาสตรแนวพทธกอาจจะเปนการพดถงพระพทธศาสนาดวยภาษาเศรษฐศาสตรตะวนตก ภายในกรอบความคดของเศรษฐศาสตรตะวนตกนนเอง

อยางไรกตาม กถอวาใหเราลองมาชวยกนพจารณาเรองนบางทอาจจะไดรบขอคดบางอยาง ถงแมจะไมไดเปนเศรษฐศาสตรแนวพทธจรง กอาจจะมแนวคดทางพทธบางอยางทเอามาใชประโยชนในทางเศรษฐศาสตรไดบาง

เมอประมาณ ๑๕ ปมาแลว นกเศรษฐศาสตรฝรงคนหนงชอวา นาย อ.เอฟ.ชมาเกอร (E.F. Schumacher) ไดพมพหนงสอออกมาเลมหนง ชอวา Small Is Beautiful มผแปลเปนภาษาไทยดเหมอนจะใชชอวา จวแตแจว

ในหนงสอเลมน บทหนงคอบทท ๔ ไดตงชอวา “BuddhistEconomics” แปลวา เศรษฐศาสตรชาวพทธ

หนงสอเลมน และโดยเฉพาะบทความบทน ไดทาใหคนจานวนมากทงในตะวนออกและตะวนตกเกดความสนใจในเรองพทธศาสนาดานทเกยวของกบเศรษฐกจขนมา จงนบวาทานชมาเกอรนเปนผมอปการคณอยางหนง ในการททาใหเกดความสนใจพทธ-ศาสนาในแงเศรษฐศาสตรขน

แตถาพจารณาใหลกลงไปอก การททานชมาเกอรไดเขยน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๓

๓

หนงสอเลมนขนโดยมบทความเรองเศรษฐศาสตรชาวพทธนน และการทฝรงในสถานศกษาตางๆ หนมาสนใจเรองพทธเศรษฐศาสตรหรอเศรษฐศาสตรแนวพทธน กมภมหลงทวา มาถงปจจบนนวทยา-การและระบบการตางๆ ของตะวนตก ไดมาถงจดหนงทเขาเกดความรสกกนวามความตดตนหรอความอบจนเกดขน

แตสาหรบบางคนอาจจะไมยอมรบภาวะน กอาจจะเรยกวามาถงจดหวเลยวหวตอจดหนง ทอาจจะตองมการเปลยนแปลงแนวความคดและวธปฏบตในวทยาการสาขาตางๆ

สรปกคอ มความรสกกนวา วชาการตางๆ ทไดพฒนากนมาจนถงปจจบนน ไมสามารถแกปญหาของโลกและชวตใหสาเรจไดจะตองมการขยายแนวความคดกนใหม หรอหาชองทางกนใหม

เมอเกดความรสกอยางนกนขน กจงมการแสวงหาแนวความคดทนอกจากวงวชาการของตนออกไป อนเปนสาเหตหนงททาใหมการสนใจในพทธศาสนา รวมทงปรชญาอะไรตออะไรเกาๆ โดยเฉพาะทเปนของตะวนออกขนดวย

อนนกเปนปรากฏการณทเหนกนชดเจนในประเทศตะวนตกปจจบน ทวาไดหนมาสนใจตะวนออก

ทน การทชมาเกอรจบหลกการของพทธธรรมโดยพดถงBuddhist economics หรอพทธเศรษฐศาสตรนน เขากจบเอาทเรองมรรคนนเอง มรรคนนเรารจกกนวาเปนขอหนงในอรยสจ ๔ ประการคอ ทกข สมทย นโรธ มรรค

มรรคนนเปนขอปฏบตทงหมดในพทธศาสนา

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๔

๔

ชมาเกอรกลาววา มรรคคอวถชวตของชาวพทธนน มองคประกอบอยขอหนง คอสมมาอาชวะ ซงแปลวา การเลยงชพชอบ ในเมอสมมาอาชวะนเปนองคประกอบขอหนงในมรรคหรอวถชวตของชาวพทธ กแสดงวาจะตองมสงทเรยกวา Buddhist economics คอเศรษฐศาสตรชาวพทธ อนนคอจดเรมตนของทานชมาเกอร

แตทานชมาเกอรจะมทศนะอยางไร เศรษฐศาสตรชาวพทธเปนอยางไร ตอนนอาตมภาพจะยงไมพดกอน จะขอเลาเรองคลายๆนทานเรองหนงจากคมภรพทธศาสนาใหฟง

ทจรงไมใชนทาน แตเปนเรองราวทเกดขนในสมยพทธกาลเรองราวนจะบอกอะไรหลายอยางทเกยวกบเศรษฐศาสตรในพทธ-ศาสนา และผฟงกอาจจะตความของตนเองวาพทธเศรษฐศาสตรเปนอยางไร เรองมอยวา

สมยหนงในพทธกาล เมอพระพทธเจายงทรงพระชนมอยขณะทพระองคเสดจประทบ ณ พระเชตวน ในพระนครสาวตถ วนหนงตอนเชา พระองคไดทรงพจารณาวา มคนเขญใจคนหนงอยในเมองอาฬวหางไกลออกไป เปนผมความพรอม มอนทรยแกกลาพอทจะฟงธรรม พระองคสมควรจะเสดจไปโปรด

ดงนน วนนนตอนสาย พระองคกเสดจเดนทางไปยงเมองอาฬว ซงอยหางไกลออกไป ๓๐ โยชน ตเสยวาประมาณ ๔๘๐กโลเมตร

เมอเสดจถงเมองอาฬว ชาวเมองอาฬวมความนบถอพระองคอยแลว กตอนรบ และในทสดกจดสถานทเตรยมทจะฟงธรรมกน แต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๕

๕

จดมงของพระพทธเจานน เสดจไปเพอจะโปรดคนคนเดยวทเปนคนเขญใจนน พระองคจงทรงรงรอไวกอน รอใหนายคนเขญใจคนนมา

ฝายนายคนเขญใจนไดทราบขาววาพระพทธเจาเสดจมา เขามความสนใจอยแลวอยากจะฟงธรรม แตพอดวาววตวหนงของเขาหายไป เขาจงคดวา เอ! เราจะฟงธรรมกอน หรอหาววกอนดนะคดแลวกตดสนใจวาหาววกอน หาววเสรจแลวคอยไปฟงธรรม

ตกลงเขากออกเดนทางเขาไปในปา ไปหาววของเขา ในทสดกไดพบววนน และตอนกลบมาเขาฝงของมนได แตกวาเขาจะทาอยางนสาเรจกเหนอยมาก

ครนแลวเขาจงคดวา เอ! เวลากลวงไปมากแลว ถาเราจะกลบไปบานกอนกจะยงเสยเวลา เราจะไปฟงธรรมเลยทเดยว

ตกลงนายคนเขญใจคนน กเดนทางไปยงทเขาจดเพอการแสดงธรรมของพระพทธเจา เขาไปฟงธรรม แตมความเหนอยและหวเปนอนมาก

พระพทธเจา เมอทอดพระเนตรเหนนายคนเขญใจนมา พระองคทรงทราบดวาเขาเหนอยและหว พระองคจงไดตรสบอกใหคนจดแจงทาน จดอาหารมาใหนายคนเขญใจนกนเสยกอน

เมอคนเขญใจคนนกนอาหารเรยบรอยอมสบายใจดแลว พระองคกแสดงธรรมใหฟง นายคนเขญใจนฟงธรรมแลวไดบรรลโสดาปตตผล กเปนอนวาบรรลความมงหมายในการเดนทางของพระพทธเจา

พระองคแสดงธรรมครงนเสรจ กลาชาวเมองอาฬวเสดจกลบ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๖

๖

ยงพระเชตวน แตในระหวางทางนน พระภกษสงฆทเดนทางไปดวยกวพากษวจารณพระพทธเจาวา เอะ! วนนเรองอะไรนะ พระพทธเจาถงกบทรงใหคนจดอาหารใหคนเขญใจรบประทาน

พระพทธเจาไดทรงรบทราบ กไดทรงหนมาตรสชแจงแกพระภกษเหลานน

ตอนหนงพระองคตรสวา คนทถกความหวครอบงา มความทกขจากความหว แมจะแสดงธรรมใหเขาฟง เขากจะไมสามารถเขาใจได

แลวพระองคกตรสตอไปวา ชฆจฉา ปรมา โรคา เปนตนแปลวา ความหวเปนโรครายแรงทสด สงขารทงหลายเปนทกขทหนกหนวงทสด เมอทราบตามเปนจรงอยางนแลว จงจะบรรลนพพานทเปนบรมสข

นคอเรองทอาตมภาพเลาใหฟง ลกษณะทวไปของเศรษฐ-ศาสตรชาวพทธนนคดวาปรากฏอยในเรองทเลามานแลว แตผฟงกอาจจะตความไปไดตางๆ กน

ถาหากมเวลา เราอาจจะไดหนกลบมาวเคราะหเรองนอกครงหนง แตตอนนจะขอผานไปกอน ขอใหเปนเรองของผฟงทจะตความกนเอาเอง

ขอจากดของ

เศรษฐศาสตรแหงยคอตสาหกรรม

๑. การแยกตวโดดเดยวเปนความเชยวชาญเฉพาะดานทนหนกลบมาพดถงเศรษฐศาสตรในปจจบน เศรษฐศาสตร

ในปจจบนน ไดแยกเอากจกรรมทางเศรษฐกจออกมาพจารณาตางหาก โดดเดยวจากกจกรรมดานอนๆ ของชวตมนษย และจากวทยา-การดานอนๆ

เรยกวาเปนไปตามแนวของ specialization คอ ความชานาญพเศษในทางวชาการ หรอความเชยวชาญเฉพาะดาน ซงเปนลกษณะของความเจรญในยคอตสาหกรรม

เพราะฉะนน ในการพจารณากจกรรมของมนษย เศรษฐ-ศาสตรจงไดพยายามตดนยหรอแงความหมายอนๆ ทไมใชเรองทางเศรษฐกจออกไปเสย เมอจะพจารณาเรองกจกรรมการดาเนนชวตอะไรกตามของมนษย กจะพจารณาในแงเดยว คอแงทเกยวกบวชาการของตนเองเทานน

การทเศรษฐศาสตรแยกตวออกมาโดดเดยวอยางนนแหละ นบวาเปนสาเหตสาคญทไดทาใหเกดปญหาขนมา ซงจะตองมาพจารณาวา ทศนะของพทธศาสนาเปนอยางไร?

ถามองในแงของพทธศาสนา เศรษฐศาสตรไมแยกโดดเดยวจาก

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๘

๘

ความรและความจดเจนดานอนๆ ของมนษย กจกรรมทางเศรษฐกจไมแยกโดดเดยวจากกจกรรมดานอนๆ ในการแกปญหาของมนษย

เพราะฉะนน เศรษฐศาสตรไมเปนศาสตรทเสรจสนในตวโดยลาพง แตองอาศยกนกบวทยาการดานอนๆ ในระบบความสมพนธของชวตและสงคม ถามกจกรรมอนใดอนหนงขนมา เรากสามารถมองไดหลายแง ยกตวอยางเชน การโฆษณา

การโฆษณาเปนกจกรรมอยางหนงทปรากฏในสงคม และเปนกจกรรมทเปนเรองของเศรษฐกจไดแนนอน ในแงของเศรษฐกจนนการโฆษณาเปนการชกจงใจใหคนมาซอของ ซงจะทาใหขายของไดดขนแตในเวลาเดยวกน กเปนการเพมตนทนทาใหของนนแพงขนไปดวย

ทน ถาพจารณาในแงสงคม การโฆษณากเปนเรองทเกยวกบคานยมของสงคมดวย โดยทวาคนทจะโฆษณานนเขามกจะอาศยคานยมของสงคมนนเอง มาเปนเครองชวยในการทจะจดวธการโฆษณาใหดงดดใจคนโดยสมพนธกบจตวทยา คอใชจตวทยาสงคมเปนเครองมอเอาคานยมไปใชในทางเศรษฐกจ

ในทางจรยธรรม การโฆษณากมความหมายเหมอนกน เชนอาจจะตองคดวา วธการโฆษณาของบรษท หรอกจการ หรอธรกจนน เปนการชกจงใหคนมวเมาในวตถมากขนหรอไม อาจจะมผลไมดทางจตใจอะไรบาง หรออาจจะใชภาพทไมเหมาะไมควร ทาใหเกดผลเสยทางศลธรรมอยางไร

ทางฝายการเมองกมเรองตองพจารณาวา จะมนโยบายอยางไรเกยวกบการโฆษณาน เชนวาจะควรควบคมหรอไมอยางไร เพอผลดในทางเศรษฐกจกตาม หรอในทางศลธรรมกตาม

แมแตในทางการศกษากตองเกยวของ เพราะอาจจะตอง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๙

๙

พยายามหาทางสอนคนใหรเทาทน ใหพจารณาการโฆษณาอยางมวจารณญาณวา ควรจะเชอคาโฆษณาแคไหน ซงเมอใหการศกษาดแลว กมผลยอนกลบมาทางเศรษฐกจอก ทาใหคนนนมการตดสนใจทดขนในการทจะซอขาวของ เปนตน

อนนกเปนเรองทวา กจกรรมตางๆ ในสงคมมนษยนนมแงพจารณาหลายแง ซงสมพนธโยงกนไปหมด จะพจารณาแงหนงแงเดยวไมได

Specialization หรอความชานาญพเศษในวทยาการเฉพาะแงใดแงหนงนน ความจรงกเปนสงทมประโยชนมาก ตราบเทาทเรายงไมลมความมงหมายเดม กลาวคอ การทเรามกจกรรมหรอวทยา-การพเศษตางๆ ขนมานน กเพอเปนสวนรวมกนในการทจะแกปญหาของมนษย

ถาเรากาหนดขอบเขตของตวเองใหด กาหนดจดทเปนหนาทของตวเองใหด ทาหนาทใหถกตอง และกาหนดจดทจะประสานกบวทยาการสาขาอนๆ ใหดแลว กจะเปนการรวมกนทางานในการแกปญหาของมนษยใหไดผลดยงขน

จดผดพลาดกอยทวา จะเกดความลมตว นกวาวทยาการของตวเองนนแกปญหาของมนษยไดหมด ถาถงอยางนนแลว กจะเกดความผดพลาดขน และจะแกปญหาไมสาเรจดวย

เมอยอมรบกนอยางนแลว ขอสาคญกอยทจะตองจบจดใหไดวา เศรษฐศาสตรนจะโยงตอกบศาสตร หรอวทยาการอนๆ หรอกจกรรมอนๆ ของมนษยทจดไหน

เชนวา เศรษฐศาสตรจะเชอมโยงกบการศกษาทจดไหน จะเชอมโยงกบจรยธรรมทจดไหน ในการรวมกนแกปญหาของมนษย

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๑๐

๑๐

ถาจบอยางนได กมทางทจะทาใหการทตนเปนศาสตรวทยาทชานาญพเศษโดยเฉพาะนน เกดประโยชนขนอยางแทจรง

การทชมาเกอรพดวา ในเมอสมมาอาชวะเปนองคประกอบอยางหนงของมรรคมองค ๘ กทาใหเหนวาจะตองม Buddhisteconomics คาของชมาเกอรนยงมความหมายแฝงตอไปอกดวย คอ

ขอท ๑ แสดงวา สมมาอาชวะนนมความสาคญมาก หรอวาเศรษฐกจนนเปนสงทสาคญมาก ในทางพทธศาสนาจงไดจดเปนองคมรรคขนมาขอหนง แสดงวาพระพทธศาสนายอมรบความสาคญของเศรษฐกจ ยกใหเปนองคมรรคขอหนงเลยทเดยว

แต ขอท ๒ มองในทางกลบตรงกนขาม กมความหมายวาสมมาอาชวะ หรอเรองราวทางเศรษฐกจนน เปนเพยงองคประกอบอยางหนงในบรรดาองคประกอบหลายอยางของวถชวตทถกตองทจะแกปญหาของชวตได ซงในทางพทธศาสนานนกไดบอกไววา มองคประกอบถง ๘ ประการดวยกน

๒. ไมเปนอสระจากจรยธรรม แตไมใสใจจรยธรรมในบรรดาองคประกอบทเกยวกบการแกปญหาของมนษยซง

มหลายอยางนน ในทนจะยกขนมาพดสกอยางหนง คอเรอง จรยธรรมเพราะเปนเรองทเกยวกบพระในฐานะทเปนบคคลผทาหนาททาง จรยธรรมมากสกหนอย

เรามาพจารณาโดยยกเอาจรยธรรมเปนตวอยางวา จรยธรรมซงเปนองคประกอบอยางหนงของการดาเนนชวตของมนษยนน มผลสมพนธกบเศรษฐกจอยางไร

โดยทวไป เรากมองเหนกนชดเจนอยแลววาเรองจรยธรรม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๑๑

๑๑

นน มความหมายสาคญตอเรองเศรษฐกจเปนอยางมากแตในทน จะขอใหเรามายอมเสยเวลากนสกนดหนอย ดตว

อยางบางอยางทแสดงใหเหนวา จรยธรรมนนมความสมพนธและสาคญตอเรองเศรษฐกจและเศรษฐศาสตรอยางไร

สภาพทางจรยธรรมยอมมผลตอเศรษฐกจทงโดยตรงและโดยออม ยกตวอยาง เชนวา

ถาทองถนไมปลอดภย สงคมไมปลอดภย มโจรผรายมาก มการลกขโมย ปลนฆา ทารายรางกายกนมาก ตลอดกระทงวาการคมนาคมขนสงไมปลอดภย กเหนไดชดวา พอคาหรอบรษทหางรานตางๆ จะไมกลาไปตงราน ไมกลาไปลงทน คนกอาจจะไมกลาเดนทางไปเทยว ชาวตางชาตกไมกลาทจะมาทศนาจร อะไรอยางน ผลเสยทางเศรษฐกจกเกดขน อนนเปนเรองหนงทมองเหนไดงาย

ในการโดยสารรถยนตอยางในกรงเทพฯ ถาคนโดยสารซอสตย คนเกบตวซอสตย คนรถซอสตย นอกจากวารฐจะไดเงนเขาเปนผลประโยชนของรฐอยางเตมเมดเตมหนวยแลว กอาจจะทนเงนประหยดทรพย ไมตองมาเสยเงนจางคนคม นายตรวจ ตลอดจนกระทงวาบางทไมตองมคนเกบตวกได เพราะใชวธของความซอสตยอาจจะใหจายตวใสในกลองเอง อะไรทานองน

ในเรองของบานเมองโดยทวไป ถาพลเมองเปนคนมระเบยบวนย ชวยกนรกษาความสะอาด รฐกอาจจะไมตองเสยเงนมาก เพอจางคนกวาดขยะจานวนมากมาย และการใชอปกรณกสนเปลองนอย ทาใหประหยดเงนทจะใชจาย

ในทางตรงขามหรอในทางลบ พอคาเหนแกได ตองการลงทนนอย แตใหขายของไดด ใชสวนประกอบทไมไดมาตรฐานปรง

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๑๒

๑๒

อาหาร เชนใชสยอมผาใสในขนมเดก หรอใชนาสมทไมใชนาสมสายชจรง แตเปนนากรด หรอใชนายาประสานทอง ใสในลกชนเดงอะไรทานองน กอาจจะทาใหเกดอนตราย มผลเสยตอสขภาพของคน

เมอคนเสยสขภาพแลว กตองเสยคาใชจายสนเปลองในการรกษาพยาบาลคนนนอก แลวเรากจะตองใชจายเงนมากมายในการตรวจจบและดาเนนคด นอกจากนน คนทเสยสขภาพแลว กเสยประสทธภาพในทางแรงงาน ทาใหการผลตลดลงหรอเสอมเสยไปอก

พอคาทเหนแกไดอยางเดยวนน ทาการในขอบเขตกวางขวางออกไป โดยปลอมปนสนคาทสงไปขายตางประเทศ กอาจจะทาใหสญเสยความไววางใจ ในทสดผลเสยหายทางเศรษฐกจกสะทอนกลบมา คออาจจะสญเสยตลาดการคาขายในตางประเทศเสยรายไดทจะเขาประเทศ

พอคาทเหนแกไดนน เมอทาธรกจในระบบการแขงขนเสร กอาจจะทาใหการคาเสรกลายเปนไมเสรไป ดวยความเหนแกไดของตวเอง โดยใชวธแขงขนนอกแบบ ทาใหการแขงขนเสรนาไปสความหมดเสรภาพ เพราะอาจจะใชอทธพล ทาใหเกดการผกขาดในทางตลาดขน อาจจะเปนการทาใหหมดเสรในแบบ หรอหมดเสรนอกแบบกได

หมดเสรนอกแบบ กเชนวา ใชเงนจางมอปนรบจาง ฆาผแขงขนในทางเศรษฐกจเสย อยางนเปนตน นกหมดเสรเหมอนกน แตหมดเสรนอกแบบ บางทในตาราเศรษฐศาสตรกไมไดเขยนไวดวยซา

ในทางตางประเทศ บรษทตางประเทศสงยาทหามขายในประเทศของตนเขามาขายในประเทศดอยพฒนา กเกดเปนอนตรายตอชวตและสขภาพของประชาชน เสอมเสยคณภาพและประสทธ-ภาพของแรงงานในทางเศรษฐกจ และเสยคารกษาพยาบาลเพมขน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๑๓

๑๓

สนเปลองงบประมาณของประเทศในอกดานหนง พอคาโฆษณาเราความตองการใหคนอยาก

ซอสนคา กสนเปลองคาโฆษณา เอามาบวกเขาในตนทน ทาใหสนคาแพงขน คนกพากนซอสนคาทงทไมจาเปน และแพงโดยไมจาเปนดวย มความฟมเฟอย ใชทงใชขวาง โดยไมคมคา บางทใชเดยวหนงกเปลยน เดยวหนงกเปลยน

อนนกเปนความสนเปลองในทางเศรษฐกจ ซงมาสมพนธกบคานยมของคนทชอบอวดโก ชอบอวดฐานะ ทาใหพอคาไดโอกาสเอาไปใชประโยชน เอากลบมาหาเงนจากลกคาอก

คนทมคานยมชอบอวดโก อวดฐานะ กอาจจะซอสนคาทแพงโดยไมจาเปน โดยไมพจารณาถงคณภาพ เอาความโกเกนมาเปนเกณฑ ทงๆ ทแพงกซอเอามา

ยงกวานน คนจานวนมากในสงคมของเรา ซงชอบอวดโกแขงฐานะกน พอมสนคาใหมเขามา แตเงนยงไมพอ กรอไมได ตองรบกยมเงนเขามาซอ เปนหนเขา ทาใหเกดผลเสยรายแรงในทางเศรษฐกจ เสรจแลวตวเองกมฐานะแย เศรษฐกจของชาตกแย ดลการคาของประเทศกเสยเปรยบเขาไป

ฉะนน คานยมของคนจงเปนปจจยสาคญททาใหเกดการเสยดลการคาระหวางประเทศ

คานยมไมใชเรองของเศรษฐกจโดยตรง แตมผลตอเศรษฐกจมาก

คนในวงการธรกจคนหนงเคยพดใหฟงวา ถาเหนพนองชาวซกสคนหนงนงรถมอเตอรไซค ใหสนนษฐานไดเลยวามเงนลาน ถาเหนพอคาชาวซกสนงรถเกง ใหสนนษฐานวามเงนเปนสบเปนรอยลาน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๑๔

๑๔

แตถาเหนคนไทยนงรถมอเตอรไซค ทานลองไปบานนอกด๕๐% อาจจะกยมเงนเขามาซอ นกเปนเรองของคานยมเหมอนกน

ทน ถงแมนงรถยนตกเหมอนกน บางทมเงนไมเทาไรหรอกกไปกยมเขามา หรอใชระบบผอนสง เรากเลยมรถเกงนงกนเกรอไปหมด แลวกทาใหเกดปญหาจราจรตดขดมาก จราจรตดขดมากกมผลเสยทางเศรษฐกจอก ผลทสดมนวนกนไปหมด เรองทางสงคมกบเศรษฐกจนหนกนไมพน

เรองคานยมอวดเดนอวดโกถอหนาถอตาน ในสงคมไทยเรามเรองพดไดมาก

คนไทยบางคนทงๆ ทมเงนมฐานะดพอสมควร แตจะตตวเขาไปดการแสดงเพยงคาตว ๒๐ บาท หรอ ๑๐๐ บาท เสยไมไดตองการจะแสดงวาฉนมอทธพล กไปหาทางเขาดฟร ไปเอาบตรเบงวางโต อวดโกเขาดฟร ไมยอมเสยเงน ๒๐ บาท หรอ ๑๐๐ บาท

แตคนๆ เดยวกนนแหละ อกคราวหนง ตองการแสดงความมฐานะมหนามตา จดงานใหญโตเลยงคนจานวนมากมาย เสยเงนเปนหมนเปนแสนเสยได

ลกษณะจตใจหรอคณคาทางจตใจแบบน มผลตอเศรษฐกจเปนอยางมาก ซงบางทนกเศรษฐศาสตรตะวนตกเขามาเมองไทยเจอเขาแลว ตองขออภย พดวา หงายหลงไปเลย คอแกปญหาเศรษฐกจไมตก เพราะวามาเจอลกษณะนสยจตใจและพฤตกรรมแปลกใหมทไมเคยเจอเขาแบบนแลวคดไมทน ไมรจะแกอยางไร

เพราะฉะนน ในเรองเศรษฐกจน เราจะตองพจารณาถงองคประกอบตางๆ (ทางสงคมซงโยงกบจตใจ) ทเขามาเกยวของเหลานดวย

โดยเฉพาะไมควรลมทจะยาวา เรองศรทธาความเชอตางๆ ม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๑๕

๑๕

ผลในทางเศรษฐกจเปนอนมากเราตองมความเชอถอตอธนาคาร มความเชอถอตลาดหน

ถาเกดความไมเชอถอ หมดศรทธาเมอไร บางทตลาดหนแทบจะลมเลย ธนาคารบางทกลมไปไดเหมอนกน

เพราะฉะนน การมศรทธากด การเชอแมแตคาโฆษณากดจงมผลตอพฤตกรรมและกจกรรมทางเศรษฐกจทงสน

แลวซอนเขาไปอก ความมศรทธากด ความหมดศรทธากด ในหลายกรณ เปนอาการทปลกเรากนขน เชน ดวยการโฆษณา เปนตน

ในวงงานของเรา ถานายงานวางตวด มความสามารถหรอมนาใจ ลกนองรกใครศรทธา ลกนองมความสามคค ขยน ตงใจทางาน กทาใหผลผลตสงขน

ถานายจางนนมความดมาก ลกนองรกใครเหนใจ บางทกจการของบรษทจะลม ลกนองกพากนเสยสละชวยกนทมเททางานเตมกาลงเพอกฐานะของบรษท ไมหลกหนไป แมกระทงยอมสละคาแรงงานทตนไดกม แทนทจะเรยกรองเอาอยางเดยว แตทงนภาว-การณยงขนตอเงอนไขทางวฒนธรรมทตางกนในสงคมนนๆ อกดวย

ฉะนน คณคาทางจตใจเหลานจงเปนตวแปรในทางเศรษฐกจไดทงสน ซงเรากเหนกนชดๆ วา ความขยน ความซอสตย ความรกงานความตรงตอเวลา มผลตอสงทเราเรยกวา productivity คอการเพมผลผลต รวมทง efficiency คอความมประสทธภาพเปนอยางมาก

ในทางตรงขาม ความเบอหนาย การคดโกง ทจรต ความรสกแปลกแยก ทอถอย ความขดแยง แมแตความกลมใจกงวลในเรองสวนตว กมผลลบตอ productivity ทาลายการเพมผลผลตนนได เรองนไมจาเปนจะตองพรรณนา

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๑๖

๑๖

ในวงกวางออกไป เกยวกบลทธชาตนยม ความรสกชาตนยมถาปลกฝงใหมขนในคนได กอาจจะทาใหคนในชาตนน ไมยอมซอของนอกใช ทงๆ ทวาของนนด ลอใจใหอยากจะซอ อยากจะบรโภคเขาจะสลดความตองการสวนตวได เพอเหนแกความยงใหญแหงชาตของตน จะใชแตของทผลตในชาต และตงใจชวยกนผลต เพอใหชาตของตนมความเจรญรงเรอง มความเปนเอก มความยงใหญ

จนกระทง บางทถงกบวารฐบาลตองชกชวนใหคนในชาตหนไปซอของตางประเทศกม เชนอยางเรองทเกดขนในประเทศญปน

ชาตนยมน กเปนเรองของอาการทางสงคมทแสดงออกแหงคณคาทางจตใจ ซงมผลตอเศรษฐกจอยางมาก

๓. อยากเปนวทยาศาสตร ทงทไมอาจและไมนาจะเปนอาตมภาพไดพดยกตวอยางมานกมากมายแลว ความมงหมาย

กเพยงเพอใหเหนวา เรองจรยธรรม และคานยม หรอคณคาทางจตใจนน มผลเกยวของสมพนธและสาคญตอเศรษฐกจอยางแนนอน

อยางไรกตาม เทาทวามาทงหมดนน กเปนความสมพนธและความสาคญของธรรมในแงความดความชว ทเรยกวาจรยธรรมแตธรรมทสมพนธกบเศรษฐกจ ไมใชจากดอยแคจรยธรรมเทานนนอกจากจรยธรรมแลว ธรรมอกแงหนงทสมพนธกบเศรษฐกจ กคอธรรมในแงสจธรรม หรอสภาวธรรม

ความจรง ธรรมในแงสภาวธรรมหรอสจธรรมน มความสาคญตอเศรษฐกจมากยงขนไปอก เพราะวามนเปนแกน เปนตวเปนเนอของเศรษฐศาสตรเอง

ธรรมในทน กคอความจรง ในแงของกระบวนการแหงเหต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๑๗

๑๗

ปจจยตามธรรมชาตถาเศรษฐศาสตรร เขาใจ และปฏบตการไมทวถง ไมตลอดสาย

กระบวนการของเหตปจจยแลว วชาการเศรษฐศาสตรนนกจะไมสามารถแกปญหาและสรางผลดใหสาเรจตามวตถประสงค

เรยกวา เปนเศรษฐกจทไมถกธรรมในแงทสอง คอ แงของสจธรรม

ธรรมในแงของสจธรรมนกคอ ธรรมดาของธรรมชาต หรอสภาวะทมอยในวชาการและกจกรรมทกอยาง

มนไมไดเปนสาขาอะไรอยางใดอยางหนงทแยกออกไปตางหากจากวชาการอนๆ เลย แตเปนแกนแทของวทยาศาสตร หรอเปนสาระทวทยาศาสตรตองการจะเขาถง

การทปจจบนนเรามแนวโนมทางความคดทชอบแยกอะไรตออะไรออกไปตางหากจากกน แมกระทงในเรองธรรม คอสภาวะความเปนจรง จงเปนอนตรายททาใหเราอาจจะคลาดเคลอนจากความเปนจรงทควรจะเปน ดงนน จะตองมความเขาใจในความเปนจรงทกลาวแลวนไวดวย

เศรษฐศาสตรนนไดกลาวกนมาวา เปนสงคมศาสตรทเปนวทยาศาสตรมากทสด และเศรษฐศาสตรกมความภมใจในเรองนดวยวา ตนเปนวทยาการทเปนวทยาศาสตรมากทสด เอาแตสงทวดได คานวณได จนกระทงมผกลาววา เศรษฐศาสตรนเปนศาสตรแหงตวเลข มแตสมการลวนๆ

ในการพยายามทจะเปนวทยาศาสตรน เศรษฐศาสตรกเลยพยายามตดเรองคณคาทเปนนามธรรมออกไปใหหมด เพราะคานวณไมได จะทาใหตนเองเปน value-free คอเปนศาสตรทเปน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๑๘

๑๘

อสระ หรอปลอดจากคณคาแตกมฝายตรงขาม ซงเปนนกวจารณเศรษฐศาสตร หรอแม

แตนกเศรษฐศาสตรเองบางคนบอกวา ความจรงแลว เศรษฐศาสตรนเปนสงคมศาสตรทขนตอ value มากทสด เรยกวาเปน value-dependent มากทสดในบรรดาสงคมศาสตรทงหลาย

จะเปนวทยาศาสตรไดอยางไร ในเมอจดเรมของเศรษฐศาสตรนนอยทความตองการของคน ความตองการของคนน เปนคณคาอยในจตใจ

แลวในเวลาเดยวกน จดหมายของเศรษฐศาสตร กเพอสนองความตองการ ใหเกดความพอใจ

ความพอใจน กเปนคณคาอยในจตใจของคนเศรษฐศาสตรจงทงขนตน และลงทาย ดวยเรองคณคาในจตใจนอกจากนน การตดสนใจอะไรตางๆ ในทางเศรษฐกจ กตอง

อาศยคณคาตางๆ เปนอนมาก ฉะนน การทเศรษฐศาสตรจะเปนvalue-free หรอเปนอสระจากคณคานน จงเปนไปไมได

รวมความวา เศรษฐศาสตรไมสามารถจะเปนวทยาศาสตรทสมบรณได เพราะจะตองขนตอคณคาบางอยาง

เมอมองในแงน จะขอตงขอสงเกต ๒ อยาง คอในแงทหนง เศรษฐศาสตรไมสามารถเปนวทยาศาสตรได

โดยสมบรณ หรอไมสามารถเปนวทยาศาสตรไดแทจรง เพราะไมอาจเปนอสระจากคณคาตางๆ

นอกจากนน ในหลกการและทฤษฎทางเศรษฐศาสตรจะเตมไปดวยอสซมชน (assumptions) คอขอทถอวายตเปนอยางนน เปนความจรงโดยทยงไมไดพสจน เมอยงเตมไปดวยอสซมชนตางๆ แลว

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๑๙

๑๙

จะเปนวทยาศาสตรไดอยางไร อนนกเปนขอแยงทสาคญในแงทสอง การเปนวทยาศาสตรนนกไมใชเรองทด เพราะวา

วทยาศาสตรไมสามารถแกปญหาของมนษยไดทกอยางวทยาศาสตรนนมขดจากดมากในการแกปญหาของมนษย

วทยาศาสตรแสดงความจรงไดแงหนงดานหนง โดยเฉพาะทเกยวกบวตถเปนสาคญ ถาเศรษฐศาสตรเปนวทยาศาสตร กจะพวงตวเขาไปอยในแนวเดยวกบวทยาศาสตร คอสามารถแกปญหาของมนษยไดเพยงในวงจากดดวย

ทาททดของเศรษฐศาสตร กคอ การมองและยอมรบตามเปนจรง

การทเศรษฐศาสตรจะเปนวทยาศาสตรหรอพยายามเปนวทยาศาสตรนน ถาถอเปนเพยงภาระดานหนงทางวชาการ กเปนความดอยางหนงของเศรษฐศาสตร ซงกเปนคณคาทนาจะรกษาไว

แตในเวลาเดยวกน เพอการแกปญหาของมนษยใหไดผลดยงขน หรอใหไดผลจรง เศรษฐศาสตรโดยเฉพาะในยคปจจบนน ทถงยคหวเลยวหวตอของสงคมมนษย กนาจะเปดตวกวางออกไปในการทจะยอมรบรวมมอกบวทยาการและกจกรรมสาขาอนๆ ของมนษย โดยยอมรบทจะพจารณาเรองคณคาตางๆ ในสายตาทมองอยางทวตลอดยงขน

ทงนเพราะเหตผลคอ เมอเราบอกวาเศรษฐศาสตรไมเกยวกบเรองคณคา เรากจะพยายามเลยงหลบและไมศกษาเรองคณคานน ซงจะทาใหเรามองมนไมชดเจน และจดการมนไมไดด

แตเมอเราไมเลยงหลบ โดยยอมรบความจรงแลว เรากมองและเหนมนเตมตา ไดศกษาใหรเขาใจมนใหชดเจน คณคานนกจะมาเปน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๒๐

๒๐

องคประกอบของวทยาการตามฐานะทถกตองของมน ทาใหมองเหนตลอดกระบวนการของความเปนจรง และจดการมนไดอยางด

นอกจากนน ถาเราไมศกษาเรองคณคานนใหตลอดสายการทจะเปนวทยาศาสตรกเกดขนไมได เพราะเราจะไมสามารถมความเขาใจเกยวกบกระบวนความจรงทมคณคานนเปนองคประกอบอยดวยโดยตลอด หรอโดยสมบรณ

เศรษฐศาสตรนนตององอาศยคณคาทเปนนามธรรม แตปจจบนนเศรษฐศาสตรยอมรบคณคานนแตเพยงบางสวน บางแงไมศกษาระบบคณคาใหตลอดสาย ดงนน เมอมองคประกอบดานคณคาเขามาเกยวของเกนกวาแงหรอเกนกวาระดบทตนยอมรบพจารณา กทาใหเกดความผดพลาดในการคาดหมายหรอคาดคะเนผลเปนตน

ขอยกตวอยางเชน เรามหลกทางเศรษฐศาสตรขอหนงวาคนจะยอมเสยสงหนงสงใด กตอเมอไดสงอนมาทดแทน จงจะไดความพอใจเทากน อนนเปนหลกการทางเศรษฐศาสตรขอหนง

เรองนทางฝายของพวกนามธรรม กอาจจะแยงวาไมจรงเสมอไป บางทคนเราไดคณคาความพอใจทางจตใจโดยทเสยสงหนงสงใดไปโดยไมไดสงอนมาทดแทนกม

อยางเชน พอแมรกลก พอรกลกมาก กยอมเสยสงหนงสงใดใหเมอลกไดสงหนงสงใดนนไป พอแมไมจาเปนตองไดอะไรตอบแทน แตพอแมกมความพงพอใจ และอาจจะพงพอใจมากกวาการไดอะไรตอบแทนดวยซา ในกรณน ทเปนอยางนนกเพราะวาพอแมมความรก

ทน ถามนษยสามารถมความรกคนอนไดกวางขวางขน ไมรกเฉพาะลกของตวเอง แตขยายออกไป รกพรกนอง รกเพอนรวม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๒๑

๒๑

ชาต รกเพอนมนษยแลว เขากอาจจะเสยสละสงใดสงหนงไปโดยไมไดอะไรตอบแทนมา แตกลบมความพงพอใจมากขน

ไมใชวาไมไดรบความพงพอใจหรอพงพอใจเทากน แตพงพอใจมากขนดวยซาไป อนนกเปนเรองของคณคาทเขามาแสดงผลในทางเศรษฐศาสตรเหมอนกน

หลกทางเศรษฐศาสตรอกขอหนงบอกวา ราคาตาลง-คนยงซอมาก ราคายงแพง-คนยงซอนอยลง และตามธรรมดาทวไปกเปนอยางนน

ถาของราคาตาลง ทาใหคนมอานาจซอมาก กซอไดมาก คนกมาซอกนมากขน แตถาของนนแพงขน อานาจซอของคนกนอยลงคนกมาซอนอยลง

แตไมใชเปนอยางนนเสมอไป ถาเรารวาคนในสงคมมคานยมชอบอวดโกอวดฐานะกนมาก เรากเอาคานยมมาใชเราใหคนเกดความรสกวาของแพงนมนโกมาก คนไหนซอของแพงได คนนนเดนมฐานะสง

ปรากฏวา ยงทาใหราคาสง ของยงแพง คน(ในบางสงคม)กลบยงไปซอมาก เพราะอยากจะโก อยากแสดงวาตวมฐานะสง ฉะนนหลกเศรษฐศาสตรบางอยางจงขนตอเรองคณคาเปนอยางมาก

วาทจรง ตวอยางตางๆ กมทวๆ ไป ทแสดงใหเหนวา คานยมหรอคณคาตางๆ ในสงคมนเปนตวกาหนดราคา ซงเศรษฐศาสตรกเอามาใช ดงจะเหนไดในตวอยางงายๆ

สมมตวามคนสองคนเรอแตก ไปตดอยบนเกาะหนง คนหนงมขาวตาก ๑ กระสอบ อกคนหนงมสายสรอยทองคา ๑๐๐ สาย

ตามปกต ในสงคมทวไป คนทมสายสรอยทองคา ๑ สาย อาจจะซอขาวตงหรอขาวตากไดหมดทงกระสอบ หรอวาขาวตากทงกระสอบ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๒๒

๒๒

นนอาจจะไมพอกบราคาคาสายสรอยทองคาสายเดยวดวยซาแตตอนนเขาไปตดอยบนเกาะ มองไมเหนทางวาจะรอด ไม

เหนวาจะมเรออะไรมาชวยเหลอ ตอนนมลคาจะตางไป ผดจากเดมแลว ตอนนคนทมขาวตากหนงกระสอบอาจจะใชขาวตากเพยง ๑ชน แลกเอาสายสรอยทองคาทง ๑๐๐ สายกได บางทไมยอมรบดวยซาไป คณคาจงเปนไปตามความตองการ

แตทตองการชในทนกคอวา เศรษฐศาสตรจะตองแยกแยะเกยวกบความหมายของความตองการ ตลอดจนคณภาพของความตองการดวย

เศรษฐศาสตรบอกวา เราเกยวของแตความตองการอยางเดยวไมเกยวของกบคณภาพของความตองการ นเปนหลกการของเศรษฐ-ศาสตร แตคณภาพของความตองการนนกมผลตอเศรษฐศาสตร

นอกจากนน คนสองคนนอาจจะไมแลกเปลยนกนกได คนทมสายสรอยทองคาอาจจะถอโอกาสตอนทคนมขาวตากไมอย มาลกเอาขาวตากไปเสยกได โดยไมจาเปนตองแลกกบคนอน หรอดไมดแกอาจจะฆานายคนมขาวตากเสยเลย เพอจะเอาขาวตากไปเสยทงหมดกระสอบ

ในทางตรงกนขาม สองคนนนอาจจะเกดมความรกกนขนมากเลยรวมมอกน เลยไมตองซอตองขาย ไมตองแลกเปลยน กกนขาวตากดวยกนจนหมดกระสอบ อนนกอาจจะเปนไปไดทงสน

เพราะฉะนน นอกจากการแลกเปลยน กจกรรมอาจจะมาในรปของการทาราย การรวมมอกน ชวยเหลอกน หรออะไรกได

เพอแสดงใหเหนวา เศรษฐศาสตรเปนวทยาศาสตร เศรษฐ-ศาสตรเปน objective คอมองอะไรๆ ตามสภาววสย ไมเอาคณคา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๒๓

๒๓

ความรสกทางจตใจเขาไปปะปน นกเศรษฐศาสตร บางทกจะยกตวอยางตางๆ มาใหด

เชนบอกวา เหลาหรอสรา ๑ ขวด กบกวยเตยว ๑ หมอ อาจจะมคณคาหรอมลคาทางเศรษฐศาสตรเทากน การเสยเงนไปเขาไนตคลบครงหนง อาจมคาทางเศรษฐกจสงกวาการเขาฟงปาฐกถาครงหนงในเวลาเทากน อนนเปนความจรงทางเศรษฐศาสตร

เศรษฐศาสตรไมพจารณาคณคาใดๆ ทงสน เขาจะไมพจารณาวา สนคานน หรอการกระทานน การผลต การบรโภค หรอการซอขายนน จะกอใหเกดคณประโยชนหรอโทษอะไรขนหรอไม

เขาไนตคลบแลวจะสนเปลองเงนทาใหหมกมนมวเมาเปนอบายมข หรอจะดจะชวในแงหนงแงใดกตาม เศรษฐศาสตรไมเกยวหรอวาเขาฟงปาฐกถาแลวจะไดความรเจรญปญญา เปนประโยชนแกจตใจ กไมใชเรองของเศรษฐศาสตร เราอาจจะพจารณาคณหรอโทษในแงอนๆ แตเศรษฐศาสตรจะไมพจารณาดวย

ในกรณตวอยางทยกมาน ถาพจารณาใหดจะเหนวา ความเปนวทยาศาสตรและความเปน objective ของเศรษฐศาสตรนนออกจะผวเผนและคบแคบมาก คอมองความจรงชวงเดยวสนๆ แบบตดตอนขาดลอยเทาทตวตองการ ไมมองกระบวนการแหงเหตปจจยทเปนจรงใหทวถงตลอดสาย ซงเปนลกษณะของเศรษฐศาสตรในยคอตสาหกรรม ทาใหเศรษฐศาสตรไมอาจจะเปนวทยาศาสตรไดจรงและไมเปน objective เพยงพอ

เศรษฐศาสตรยคตอไปอาจจะขยายการมองใหทวถงตลอดกระบวนการของเหตปจจย โดยสอดคลองกบความจรงมากยงขนดงทมแนวโนมขนบางแลวในปจจบน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๒๔

๒๔

ดงในตวอยางทยกขนมาพดเรองเหลา ๑ ขวด กบกวยเตยว๑ หมอ เรามองไดวา มลคาในทางตลาดซอขายนนเทากนจรง แตมลคาแมในทางเศรษฐกจนนเอง ความจรงกไมเทากน

ถาพจารณาลกซงลงไป จะมองเหนวา สรา ๑ ขวดนนมมลคาทางเศรษฐกจอกมากมาย

๑. มลคาทางเศรษฐกจทมาจากการเสยคณภาพชวต สราขวดนอาจจะทาลายสขภาพของคน และทาใหตองเสยเงนรกษาสขภาพของคนนน อยางไมรวาจะสนเปลองเงนไปอกเทาไร นเปนความสญเสยในดานคณภาพชวต แตมผลทางเศรษฐกจดวย

๒. ในการผลตสรานน โรงงานสราอาจจะทาใหเกดควนทมกลนเหมน ควนทเปนอนตรายตอสขภาพ ทาใหเกดสาเหลา เปนตนซงเปนการทาลายสภาพแวดลอมทางธรรมชาต แลวมลคาความเสยหายทางธรรมชาตนกกลบมามผลตอเศรษฐกจอก อาจจะทาใหรฐตองสนเปลองงบประมาณระยะยาวในการแกไขปญหาสภาพแวดลอม

๓. คนทกนสราแลวนน อาจจะขบรถไปแลวเกดรถชนกน กทาใหเกดผลเสยหายทางเศรษฐกจอก

๔. ผลเสยหายในทางสงคม เชน ทาใหเกดอาชญากรรม ซงคดเปนมลคาทางเศรษฐกจอกจานวนมาก

๕. เหลา ๑ ขวดน อาจจะทาใหคนนนเมามาย มสตไมคอยด ทาใหสญเสยประสทธภาพในการทางาน กกระทบตอproductivity คอการเพมผลผลตอก

ทงหมดนเปนเรองของเศรษฐกจทงสน เปนอนวา เราจะตองคดเรองเศรษฐกจหรอมลคาทางเศรษฐกจกวางออกไป ไมใชเฉพาะราคาทตในตลาดเทานน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๒๕

๒๕

ปจจบนนกมความโนมเอยงในการทจะเอามลคาดานอนนเขามารวมดวย เรยกวาเปน external costs แตปจจบนนยงมองเฉพาะเรองมลคาดานสภาพแวดลอม คอมลภาวะ ดงทนกเศรษฐศาสตรบางกลมใหนาเอามลคาในการทาลายสภาพแวดลอมน รวมเขาในมลคาทางเศรษฐกจแมแตในการทจะตราคาสนคาดวย

แตวาทจรงแลว ยงไมพอหรอก กอยางสรา ๑ ขวดทวาเมอกเราอาจจะคดแตคาสภาพแวดลอม แตคาทางสงคม ศลธรรม และสขภาพ (เชน อาชญากรรม ประสทธภาพในการผลต) อกเทาไร ซงมลคาเหลานลวนยอนกลบมามผลทางเศรษฐกจอกทงสน

๔. ขาดความชดเจนเกยวกบความเขาใจในธรรมชาตของมนษยเทาทพดมาในตอนนใหเหนวา เศรษฐศาสตรมความสมพนธ

กบเรองอนๆ ทมผลยอนกลบมาหาเศรษฐกจอก ซงโดยมากเปนเรองเกยวกบคณคาตางๆ กเลยเขามาสปญหาสาคญอกปญหาหนง คอปญหาเกยวกบความเขาใจในเรองธรรมชาตของมนษย

ความเขาใจเกยวกบธรรมชาตของมนษยเปนเรองสาคญมากในศาสตรวทยาทกแขนงเลยทเดยว

เราจะตองมความเขาใจเกยวกบธรรมชาตของมนษยนเปนฐานกอน ถาเขาใจธรรมชาตของมนษยผดพลาดแลว วทยาการนนๆจะไมสามารถเขาถงความจรงโดยสมบรณ และจะไมสามารถแกปญหาของมนษยไดจรงดวย

ในเรองธรรมชาตของมนษยน เศรษฐศาสตรเขาใจอยางไรและพทธศาสนาหรอพทธเศรษฐศาสตรเขาใจอยางไร

ไดบอกแลววา เศรษฐศาสตรนนมองถงธรรมชาตของความ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๒๖

๒๖

ตองการของมนษย แตมองความตองการของมนษยนนเพยงดานเดยว โดยไมคานงถงคณภาพของความตองการ

ถาเปนอยางนกตองถามวา คณภาพของความตองการของมนษยนนเปนธรรมชาตหรอไม ถามนเปนธรรมชาตกแสดงวาเศรษฐศาสตรไมยอมพจารณาความจรงทมอยในธรรมชาตทงหมด ถาเปนอยางนแลวเราจะมเศรษฐศาสตรทสมบรณไดอยางไร และจะแกปญหาของมนษยโดยสมบรณไดอยางไร

เศรษฐศาสตรอาจจะแกตวออกไปไดวา เรากเปนสเปช- เชยลไลเซชน มความชานาญพเศษเฉพาะดานหนง จะตองไปรวมมอกบวทยาการอนๆ ในดานทตวเรานนเกยวของตอไป ถายอมรบอยางนกพอไปได แตอาจจะชาไป หรอเขาแงเขามมไมถนด

ก. ความตองการทน มาพดกนถงเรองธรรมชาตของมนษย ในแงความ

ตองการกอนในแงความตองการของมนษยนน อยางนอยเศรษฐศาสตร

สมยใหมนกมความเขาใจตรงกบพทธศาสนาทวา ความตองการของมนษยไมจากด มนษยม unlimited wants เราบอกวา ความตองการของมนษยนนไมมทสนสด

ในพทธศาสนานน มพทธภาษตเกยวกบเรองนมากมาย เชนวา นตถ ตณหาสมา นท แมนาเสมอดวยตณหาไมม

เพราะวาแมนานน บางโอกาส บางเวลา มนยงมเวลาเตมไดแตความตองการของมนษยไมมวนเตม

บางแหงบอกวา ถงแมเงนตราจะตกลงมาเปนหาฝน ความ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๒๗

๒๗

อมในกามทงหลายของมนษยกไมม หรอบางแหงทานบอกวา ถงจะเนรมตภเขาใหเปนทองทงลก กไมสามารถจะทาใหคนแมแตคนหนงคนเดยวพงพอใจไดโดยสมบรณ ไมเตมอมของเขา

ฉะนน ในทางพทธศาสนา จงมเรองพดมากมายเกยวกบความตองการทไมจากดของมนษย

ในทน อาตมภาพจะเลานทานใหฟงเรองหนง เรามายอมเสยเวลากบนทานสกนดหนง ความจรงนทานนมใชเอามาเลาเฉยๆ มนมนยความหมายแฝงอย กเอามาเลาดซวา มนมความหมายแฝงวาอยางไร ทานเลาไวในชาดกเรองหนงวา

ในอดตกาลเรยกวาปฐมกปปทเดยว มพระเจาแผนดนองคหนงพระนามวาพระเจามนธาต (พอดชอมาใกลกบนกเศรษฐศาสตรคนสาคญขององกฤษคนหนงทชอวามลธส - Malthus) พระเจามนธาตนเปนพระเจาแผนดนทยงใหญมาก ไดเปนพระเจาจกรพรรด

พระเจาจกรพรรดมนธาตปรากฏเปนเรองราวในนทานวา มอายยนนานเหลอเกน มรตนะ ๗ ประการ ตามแบบแผนของพระเจาจกรพรรดทงหลาย แลวกมฤทธ ๔ ประการ ซงทานรกนจงไมไดบอกไววาฤทธอะไรบาง รวมความวา เปนบคคลทเรยกวาอจฉรยมนษยไมมใครเหมอน มอะไรพรงพรอมสมบรณทกอยาง

พระเจามนธาตนมอายยนยาวมาก ไดเปนเจาชายอย๘๔,๐๐๐ ป แลวกไดเปนพระอปราชอย ๘๔,๐๐๐ ป ครองราชสมบตเปนพระเจาจกรพรรดมาอก ๘๔,๐๐๐ ป

พอลวงมา ๘๔,๐๐๐ ปแลว วนหนงพระเจามนธาตกแสดงอาการเบอหนายใหปรากฏวา ทรพยสมบตทมมากมายนพระองคไมเพยงพอเสยแลว

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๒๘

๒๘

เมอพระองคแสดงอาการใหปรากฏแลว ขาราชบรพารทงหลายกทลถามวา พระองคเปนอยางไร มอาการอยางนไมสบายพระทยอะไร พระองคกตรสวา แหม! ความสขสมบรณหรอสมบตทนมนนอยไป มทไหนทมนดกวานมย

ขาราชบรพารกกราบทลวา กสวรรคซ พระเจาขาพระเจามนธาตนเปนจกรพรรด และมอทธฤทธยงใหญมากท

วา ๔ ประการนน และมจกรรตนะ เมอเขาบอกวาสวรรคดกวา กทรงใชจกรรตนะนน (จกรรตนะกคอวงลอของพระเจาจกรพรรด) พาใหพระองคขนไปถงสวรรคชนจาตมหาราช

มหาราชทง ๔ พระองคกออกมาตอนรบ ทลถามวา พระองคมความตองการอยางไร เมอรความประสงคแลว กเชญเสดจใหเขาครองราชสมบตในสวรรคชนจาตมหาราชทงหมด

พระเจามนธาตครองราชสมบตอยในสวรรคชนจาต-มหาราชเปนเวลายาวนานมาก จนกระทงตอมาวนหนงกแสดงอาการเบอหนายใหปรากฏอก แสดงวาไมพอเสยแลว สมบตในชนนไมมความสขเพยงพอ ขาราชบรพารกทลถาม พระองคกบอกใหทราบและตรสถามวา มทไหนดกวานอกไหม

ขาราชบรพารกทลตอบวา มซพะยะคะ กสวรรคชนดาวดงสไงละ

พระเจามนธาตกเลยอาศยจกรรตนะหรอวงลอของพระเจาจกรพรรดนน ขนไปอกถงสวรรคชนดาวดงส

สวรรคชนดาวดงสนนพระอนทรครอบครอง พระอนทรกออกมาตอนรบเชญเสดจ แลวกแบงสวรรคชนดาวดงสใหครอบครองครงหนง

พระเจามนธาตครอบครองสวรรคชนดาวดงสรวมกบพระ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๒๙

๒๙

อนทรคนละครง ตอมาเปนเวลายาวนาน จนกระทงพระอนทรองคนนหมดอายสนไป พระอนทรองคใหมกเกดมาแทนและครองราชยไปจนสนอายอก พระอนทรครอบครองราชสมบตสนอายไปอยางน๓๖ องค พระเจามนธาตกยงครองราชยอยในสวรรค

มาถงตอนนพระเจามนธาตชกไมพอใจ เอ! สวรรคครงเดยวนมนนอยไป เรานาจะครองสวรรคทงหมด กเลยคดจะฆาพระอนทรเสยเลย แตมนษยนนฆาพระอนทรไมได เพราะมนษยฆาเทวดาไมสาเรจ

เมอความอยากนไมไดรบการตอบสนอง ความอยากหรอตณหาของพระเจามนธาตนน ทานบอกวามรากเนา ตณหารากเนาเสยแลว ไมไดสมประสงค ไมไดความพงพอใจ พระเจามนธาตกเลยแก พอแกแลวกเลยตาย ตกจากสวรรค หลนตบลงมาในสวน ทานบอกวาอยางนน คอหมายถงสวนหลวง

เปนอนวา พระเจามนธาตกตกจากสวรรคหลนลงมาในสวนคนสวนมาพบเขา กเลยไปกราบทลพระญาตวงศทงหลาย (ไมรวาเหลนโหลนรนไหน) มากนพรอมหนา แลวกทาพระแทนทประทบบรรทมให พระเจามนธาตกเลยสวรรคตในสวนนนเอง

แตกอนจะสวรรคต พระญาตวงศกถามวา พระองคมพระราชดารอะไรจะฝากฝงสงเสยไหม

พระเจามนธาตกประกาศความยงใหญวา เรานนะเปนจกรพรรดยงใหญ ไดครองราชสมบตในมนษยนานเทานน ไดขนไปครองสวรรคชนจาตมเทานน และไดไปครองสวรรคชนดาวดงสอกครงหนงเปนเวลาเทานน แตยงไดไมเตมตามตองการกจะตายเสยแลว กเลยจบ

เรองพระเจามนธาตกจบเทาน เอาละ นเปนการเลานทานใหฟงวา ในเรองความตองการของมนษยนน พทธศาสนาเหนตรงกบ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๓๐

๓๐

เศรษฐศาสตรอยางหนงวา มนษยมความตองการไมจากดหรอไมสนสดแตไมเทาน พทธศาสนาไมจบเทาน พทธศาสนาพดถงธรรมชาต

ของมนษย อยางนอยทเกยวกบเศรษฐศาสตรจะพงเขาใจ ๒ ประการประการทหนง คอ ความตองการน ตามหลกพทธศาสนา ใน

แงทหนงยอมรบวา มนษยมความตองการไมจากด แตนนเปนเพยงความตองการประเภทท ๑

พทธศาสนาแยกความตองการเปน ๒ ประเภท ความตองการอกประเภทหนงคอนขางจะจากด

ความตองการ ๒ ประเภทน ถาใชภาษาสมยใหมยงหาศพทโดยตรงไมได ความตองการประเภททหนง ขอเรยกวาความตองการสงเสพปรนเปรอตน คอ ตณหา เปนความตองการทไมจากด

สวนความตองการประเภทท ๒ ขอเรยกวา ความตองการคณภาพชวต คอ ฉนทะ เปนความตองการทมขอบเขตจากด

ประการทสอง ซงสมพนธกบหลกความตองการ คอ พทธศาสนาถอวา มนษยเปนสตวทฝกฝนพฒนาได และการทมนษยเปนสตวทฝกฝนพฒนาไดน กสมพนธกบความตองการคณภาพชวต กลาวคอ

การทมนษยตองการคณภาพชวตนน เปนการแสดงถงภาวะทมนษยตองการพฒนาตนเอง หรอพฒนาศกยภาพของตนเองขนไป

เพราะฉะนน สาระอยางหนงของการพฒนามนษยกคอ การทเราจะตองพยายามหนเห หรอปรบเปลยนความตองการจากความตองการสงเสพปรนเปรอตน มาเปนความตองการคณภาพชวต

นเปนลกษณะอยางหนงของการฝกฝนพฒนาตนของมนษย ซงกมาสมพนธกบเรองความตองการ

เปนอนวา พทธศาสนาถอวา ความตองการ ม ๒ ประเภท คอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๓๑

๓๑

๑. ความตองการสงเสพปรนเปรอตน ทไมมขดจากด และ๒. ความตองการคณภาพชวต ทมขอบเขตจากดความตองการ ๒ อยางของมนษยนน มกจะมปญหาขดแยง

กนเองบอยๆยกตวอยางเชนวา เราจะกนอาหาร เรายอมมความตองการ

๒ ประเภทนซอนกนอยแตในมนษยทวไปนน ความตองการคณภาพชวตอาจจะม

โดยไมตระหนก มนษยมกตระหนกรตวแตความตองการประเภทท ๑ความจรงนน ความตองการทเปนสาระ คอตองการคณภาพ

ชวต มนษยตองการกนอาหารเพออะไร เพอจะหลอเลยงรางกายใหแขงแรง ใหมสขภาพด อนนแนนอน

แตอกดานหนงทปรากฏแกมนษยคออะไร มนษยตองการเสพรสอาหาร ตองการความอรอย ตองการอาหารทดๆ ในแงของความเอรดอรอย หรอโก และความตองการนอาจจะขดแยงกบความตองการคณภาพชวต คอมนอาจจะกลบมาทาลายคณภาพชวตดวย

ความตองการเสพรสนจะทาใหเราแสวงหาอาหารทมรสชาดดทสด แลวอาจจะมการปรงแตงรสอาหาร ซงสงทปรงแตงกลน สและรสของอาหารนน อาจจะเปนโทษตอรางกาย เปนอนตรายตอสขภาพ เสยคณภาพชวต

อกประการหนง คนทกนเอาแตความอรอย กอาจจะกนโดยไมมประมาณ กนเกนไป กนจนกระทงทองอดไมยอย หรออาจจะอยางนอยทาใหอวนเกนไป กเปนอนตรายตอสขภาพอก กบทงทาใหแพงโดยใชเหต

อาหารทใหคณภาพชวต อานวยคณคาทชวตตองการนน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๓๒

๓๒

อาจจะหาไดในราคาเพยง ๒๐ บาท แตคนทกนเพอเสพรสอรอยเสรมความโก จะตองวงไลตามตณหาอยางไมมทสนสด

ราคาอาหารเพอจะสนองความตองการประเภทท ๑ ทวาสนองความตองการสงเสพปรนเปรอตน อาจจะรอยบาท พนบาทคาอาหารมอเดยวเปนหมนบาทยงเคยไดยนเลย

เพราะฉะนน ความตองการประเภทท ๒ กบประเภทท ๑บางทกขดกน และขดกนบอยๆ ดวย

ถามนษยสนองความตองการประเภทสงเสพปรนเปรอตนนมาก กจะทาลายคณภาพชวตไปเรอย

ไมเฉพาะในการบรโภคอาหารเทานน ในกจกรรมของมนษยทกอยาง แมแตการใชเทคโนโลยกเหมอนกน จะตองแยกใหไดวาอนไหนเปนความตองการคณภาพชวต อนไหนเปนความตองการสงเสพปรนเปรอตน และเอาสองดานนมาพจารณา

หลกเรองความตองการ ๒ อยางน นาตอไปสเรองคณคาเพราะความตองการทาใหเกดคณคา

ในเมอความตองการม ๒ อยาง คณคากเกดขนเปน ๒ อยางเชนเดยวกน จะแยกเปน

๑. คณคาแท คอคณคาทสนองความตองการคณภาพชวต๒. คณคาเทยม คอคณคาเพอสนองความอยากเสพสงปรน

เปรอตนถาเราจะมจะใชอะไรสกอยางหนง สงนนอาจจะมคณคาท

แทแกเราสวนหนง แตมกจะมคณคาเทยม ทเกดจากตณหาและมานะ เพอใหไดอรอย เพอใหไดโกเก เพอแสดงความมฐานะ ตลอดจนคานยมทางสงคมอะไรตออะไรพรงพรเขามา จนกลบคณคาแทนน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๓๓

๓๓

ข. การบรโภคจะพดตอไปถงเรองการบรโภค ซงกเชนเดยวกน ตองแยกวา

เปนการบรโภคเพอสนองความตองการแบบไหน- บรโภคเพอสนองความตองการคณคาแท หรอ- บรโภคเพอเสพคณคาเทยม

การบรโภคนเปนจดยอดของเศรษฐศาสตรกวาได คอ กจกรรมทางเศรษฐกจของมนษยนน จดยอดอยทการบรโภค

เราเขาใจความหมายของการบรโภควาอยางไร เศรษฐ-ศาสตรแบบยคอตสาหกรรม กบเศรษฐศาสตรแบบพทธ จะใหความหมายของการบรโภคไมเหมอนกน

การบรโภคเปนการบาบดหรอสนองความตองการ อนนแนนอน เราอาจจะพดในแง เศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรม วา

การบรโภค คอ การใชสนคาและบรการบาบดความตองการเพอใหเกดความพอใจ

นคอคาจากดความของเศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรม บาบดความตองการเพอใหไดรบความพงพอใจ แลวกจบ

ทนขอใหมาดอกแบบหนง คอ เศรษฐศาสตรแบบพทธ บอกวา

การบรโภค คอ การใชสนคาและบรการบาบดความตองการเพอใหไดรบความพอใจโดยเกดคณภาพชวตขน

หมายความวา การบรโภคจะตองมจดหมาย คอจะตองระบใหชดลงไปวาไดผลหรอบรรลจดหมายอะไร จงเกดความพงพอใจ ไมใชแคเกดความพอใจขนมาลอยๆ บนจดหมายทแอบแฝง

เศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรมบอกวา ตองการแลวก

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๓๔

๓๔

บรโภค แลวเกดความพงพอใจ กจบ ไมตองคานงวาตองการแบบไหน และวาหลงจากนนมนจะเปนอยางไร ฉะนน จะบรโภคอะไรกไดใหเราพอใจกแลวกน มนจะเสยคณภาพชวตหรอไมเสย ไมคานง

แตพทธศาสนาบอกวา จะบาบดความตองการเพอใหไดรบความพงพอใจกถกตอง แตไดรบความพงพอใจโดยมองเหนผลตามมาทจะเกดคณภาพชวต ฉะนน การบรโภคจงตองมความมงหมายวาเพอใหไดคณภาพชวต นกเปนแงหนงทตางกน

ค. งาน และการทางานเมอตางกนในธรรมชาตของเรองเหลาน คอ เรองความ

ตองการ เรองคณภาพของความตองการ เรองคณคา เรองการบรโภคแลว มนกตางกนแมกระทงในเรองธรรมชาตของงาน

ความหมายของงานในแงของเศรษฐศาสตร กบพทธเศรษฐ-ศาสตรตางกนอยางไร โดยสมพนธกบความตองการสองอยางนน

แบบท ๑ ถาทางานดวยความตองการคณภาพชวต (รวมทงตองการพฒนาตนหรอพฒนาศกยภาพของมนษย) ผลไดจากการทางานตรงกบความตองการทนท เพราะฉะนน การทางานจงเปนความพงพอใจ

แบบท ๒ ถาทางานดวยความตองการสงเสพปรนเปรอตนผลไดจากการทางานไมใชผลทตองการ แตเปนเงอนไขเพอใหไดผลอยางอนทตองการ เพราะฉะนน การทางานจงเปนความจาใจ

ความหมายของงานเปนคนละอยาง เมอกการทางานเปนความพอใจ แตเดยวนการทางานเปนความจาใจ

ทฤษฎเศรษฐศาสตรตะวนตกนน มาจากฐานความคดทถอวา work คอการทางาน เปนเรองจาใจ เราทางานคอ work ดวย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๓๕

๓๕

ความลาบากเหนดเหนอย เพอใหไดเงนมาซอหาสงเสพบรโภค เราจงตองมเวลาเหลอทจะม leisure หาความสขสาราญยามพกผอนจากงาน แลวกไดรบความพงพอใจ ฉะนน งานกบความพงพอใจจงเปนคนละเรองกน อยตางหาก เปนฝายตรงขามกน

อยางไรกตาม แมวาเศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรมจะมอง work เปน labor ทลาบากหนกเหนอย ซงนาไปสทศนคตแบบจาใจจาทาจาทน ทจะตองม leisure มาสลบใหผอนคลาย แตวฒน-ธรรมตะวนตกอกดานหนง กไดปลกฝงนสยรกงานและความใฝรใหแกฝรงอยางแนนลก

ดงนน ฝรงจานวนมากจงมความสขจากการศกษาคนควาและทางานอยางเอาจรงเอาจงอทศตว และฝรงพวกหลงนแหละ ทเปนแกนแหงพลงขบเคลอนของอารยธรรมอยางแทจรง*

แตถาสงคมใดไมมวฒนธรรมทใฝรและรกงานเปนฐานทมนคง แลวไปรบเอาความคดแบบทางานเพอเปนเงอนไขใหไดผลตอบ * ขอใหดตวอยางทมผเขยนไววา ไอนสไตนม work เปนชวตชวาและความสขพรอมอยในตว

"Einstein is not . . . merely an artist in his moments of leisure and play, as a great statesman may play golf or a great soldier grow orchids. He retains the same attitude in the whole of his work. He traces science to its roots in emotion, which is exactly where art is also rooted." - Havelock Ellis (1859-1939), British psychologist. The Dance of Life, ch. 3 (1923).ในทางตรงขาม ดชวตในระบบอตสาหกรรม จากทศนะของนกคดตะวนตกบางทาน"Industrial man—a sentient reciprocating engine having a fluctuating output, coupled to an iron wheel revolving with uniform velocity. And then we wonder why this should be the golden age of revolution and mental derangement." - Aldous Huxley (1894–1963). Bruno Rontini’s notes, in Time Must Have a Stop, ch. 30 (1944)."Work to survive, survive by consuming, survive to consume: the hellish cycle is complete." - Raoul Vaneigem (b. 1934), Belgian Situationist philosopher. The Revolution of Everyday Life, ch. 7, sct. 2 (1967; tr. 1983).[ทงหมดน จาก The Columbia Dictionary of Quotations, 1993]

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๓๖

๓๖

แทนมายดถอปฏบต กจะตองเกดปญหามผลเสยแกการทางาน แกเศรษฐกจ แกชวตและสงคมทงหมด

ขอยกตวอยางการทางานทมลกษณะตางกนสองแบบนนนาย ก. ทางานวจยเรองหนง สมมตวาเรองการกาจดแมลง

ดวยวธไมใชสารเคม นาย ก. ทางานวจยเรองนเพอความรและการใชประโยชนจากตวความรนโดยตรง เขาตองการความรในเรองนจรงๆ นาย ก. จะทางานนดวยความพอใจ เพราะวาความรและการทไดใชประโยชนจากงานวจยนคอตวผลทตองการจากการทางาน

ฉะนน ความกาวหนาของงานวจย และการไดความรเพมขนจงเปนความพงพอใจทกขณะ เมอเขาทางานไป เขากไดรบความพงพอใจ เมอความรเกดขน มความเขาใจชดเจนยงขน ความพงพอใจกยงเกดเพมขนเรอยไป

นาย ข. ทางานวจยอยางเดยวกน คอเรองกาจดแมลงดวยวธไมใชสารเคม แตวจยเพอเงน เพอจะไดเลอนขน ทน ผลไดจากงานคอความรและประโยชนจากการวจยนน ไมใชผลทเขาตองการโดยตรง แตจะเปนเงอนไขใหเขาไดเงน เปนเงอนไขใหเขาไดผลตอบแทนอยางอนทเขาตองการอกทหนง ฉะนน ตอนทเขาทางานน เขาจะทางานดวยความจาใจ ไมเกดความสขจากการทางาน

เทาทวามาในตอนน เปนเรองธรรมชาตของงาน ซงจะเหนวา งานในแงของพทธศาสนาททาเพอสนองความตองการคณภาพชวต จะทาใหเกดความพงพอใจไดตลอดเวลา คนสามารถทางานดวยความสข เราจงเรยกการทางานประเภทนวา ทาดวยฉนทะ

แตถาทางานดวยความตองการอกประเภทหนง คอโดยตองการคาตอบแทนหรอสงเสพปรนเปรอตน กเรยกวา ทางานดวยตณหา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๓๗

๓๗

ถาทางานดวยตณหา กตองการไดเสพบรโภคหรอผลตอบแทนตามเงอนไข แตเมอยงทางานอย ยงไมไดเสพผลนน กยงไมไดรบความพงพอใจ จงทางานโดยไมมความสขตลอดเวลา

ในเรองธรรมชาตของความตองการ ธรรมชาตของคณคา ตลอดมาจนถงเรองของงานน พทธศาสนายอมรบความจรงทกขนตอน

ความจรงทวา คนทงหลายโดยทวไปจะตองมตณหาเปนธรรมดาน กยอมรบ แตในเวลาเดยวกนกมองเหนวา มนษยมความตองการคณภาพชวตอยดวย ซงเปนความตองการทแทของชวตเองและในการตองการคณภาพชวตน เขากตองการทจะฝกฝนพฒนาตนใหดยงขนไปดวย

เพราะฉะนน ในการเปนอยของมนษย แมวามนษยจะมตณหา แตทาอยางไรเราจะหนเหความตองการนใหเบนไปสความตองการคณภาพชวตใหมากทสดเทาทจะเปนไปได แลวใหการสนองความตองการคณภาพชวตนน เปนไปเพอการพฒนาตนตอไป

ความหมายทเปลยนไปน จะมผลโยงไปถงเรองอนๆ ตอไปอก แมแตคาจากดความเกยวกบ wealth หรอโภคทรพย คาจากดความเกยวกบสนคาและบรการ คาจากดความเกยวกบเรองการแขงขนและการรวมมอ เปนตน

เมอฐานความคดตางกนแลว มนกตางกนไปหมดง. การแขงขน-การรวมมอขอยกมาพดอกเรองหนงคอ การแขงขน และการรวมมอในแงของเศรษฐศาสตร เขาบอกวา เปนธรรมชาตของมนษย

ทจะมการแขงขนกนแตในทางพทธศาสนาบอกวา มนษยนนมธรรมชาตทงแขง

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๓๘

๓๘

ขนและรวมมอ ยงกวานนยงอาจจะแยกเปนวา มความรวมมอแทและความรวมมอเทยม

ความรวมมอเทยมเปนอยางไร?การแขงขนกนเปนเรองธรรมดา เมอเราแขงขนกนเพอสนอง

ความตองการสงเสพปรนเปรอตน เราจะแขงขนกนเตมท เพราะตางคนตางกอยากไดเขามาหาตวใหมากทสด เพราะมนไมรจกพอ มนไมรอม มนไมเตม ฉะนน ถาเอาเขามาทตวเองไดมากทสด คนอนไมไดเลยกเปนการด จงตองแขงขนเพอใหตนไดมากทสด เปนเรองธรรมดา มนษยมธรรมชาตแหงการแขงขนกนเพราะเปนไปตามธรรมชาตของความตองการในแงทหนง

อยางไรกตาม เราอาจจะเอาธรรมชาตของการแขงขนนนมาใชเปนแรงจงใจใหคนรวมมอกน เรยกวาทาใหคนฝายหนงรวมมอกนเตมทเพอจะแขงขนกบอกฝายหนง โดยอาศยการแขงขนนนเองมาทาใหเกดการรวมมอกนขน เชนวา เราอาจจะยวย ชกจงใหประชาชนมชาตนยม รวมหวกนแอนตสนคาจากตางประเทศกได แตฐานของมนกคอการแขงขนทงสน

การนาเอาการแขงขนมายวยทาใหเกดการรวมมอกนในระดบหนงอยางน เรยกวาความรวมมอเทยม

อกอยางหนงคอความรวมมอแท ความรวมมอแทกคอ การรวมมอกนในความพยายามทจะสนองความตองการคณภาพชวต

เมอตองการคณภาพชวตนน มนษยสามารถรวมมอกนไดเพอชวยกนแกปญหาของมนษยเอง ฉะนน ธรรมชาตของมนษยนจงมทางทจะฝกใหรวมมอกนได และการฝกฝนพฒนามนษยอยางหนงกคอ การทจะหนเหใหมนษยเปลยนจากการแขงขนกนมารวมมอกน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๓๙

๓๙

ในการทจะแกปญหาของมนษยเปนอนวา เพอคณคาแท มนษยกสามารถรวมมอกนได แต

เพอคณคาเทยม มนษยจะแขงขนกน (รวมทงรวมมอเทยม) อยางสดชวตจตใจ เพอชวงชงตาแหนงหรอลาผลประโยชน

นกเปนเรองราวตางๆ ทขอยกมาเพอเปนตวอยางแสดงถงความเขาใจเกยวกบธรรมชาตของมนษย โดยเฉพาะกคอธรรมชาตของความตองการ

จ. สนโดษ-คานยมบรโภคจะขอแทรกเรองหนงเขามา ซงไมตรงกบประเดนทกาลงพด

โดยตรง แตสมพนธกน กลาวคอ เราเคยมปญหาเกยวกบเรองสนโดษ กจงอยากจะยกมาพดในทนดวย

ความสนโดษน กเกยวกบเรองคณภาพชวต เกยวกบเรองความตองการของมนษย ทแยกเปนความตองการประเภทท ๑ และความตองการประเภทท ๒

ตามธรรมดาทเราเหนกนงายๆ กคอ ถาคนใดสนโดษ ความตองการของเขากนอยกวาคนไมสนโดษ อนนเปนธรรมดาแทๆ

แตในกรณทถกตอง ความสนโดษ กคอไมมความตองการเทยม ไมเหนแกความตองการประเภทเสพสงปรนเปรอตน แตมความตองการคณภาพชวต

การทเราเขาใจความหมายของสนโดษผดพลาด กเพราะไมไดแยกเรองความตองการ คนทมความสนโดษนน ยงตองมความตองการคณภาพชวตดวย จงจะเปนความหมายทถกตอง

จดทพลาดกคอ เมอไมรจกแยกประเภทความตองการ กเลย

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๔๐

๔๐

พดคลมปฏเสธความตองการไปเลย คนสนโดษกเลยกลายเปนคนทไมตองการอะไร อนนเปนความผดพลาดขนทหนง

ทจรงแลว ความตองการคณคาแท-คณคาเทยม ยงนาไปสอกสงหนงทเรยกวาความขาดแคลนแท-ความขาดแคลนเทยม แตอนนเดยวจะมากไป ขอผานไปกอน

หนกลบมาเรองความสนโดษ เรามความเชอกนวา คนไทยสนโดษ แตมงานวจยแสดงผลออกมาวา คนไทยมคานยมบรโภคมาก เคยสงเกตหรอไมวา สองอยางนมนไปกนไมได มนขดแยงกนในตว เราเคยจบมาเขาคเทยบกนหรอเปลา

มความเชอวาคนไทยนสนโดษ แตพรอมกนนนกมผลงานวจยออกมาวาคนไทยมคานยมบรโภคมาก ถาคนไทยสนโดษ คนไทยจะไมสามารถมคานยมบรโภค ถาคนไทยมคานยมบรโภค คนไทยจะไมสามารถสนโดษ ฉะนน จะตองผดอยางใดอยางหนง

แตทเราพดไดอยางหนงกคอ มคาตเตยนวา คนไทยสนโดษทาใหไมกระตอรอรน ไมขวนขวาย ไมดนรน ทาใหประเทศชาตไมพฒนา อนนขอเรยกวาเปนคากลาวหา

ทนกมคาพดอกดานหนงวา คนไทยมคานยมบรโภค คนไทยไมชอบผลต กขดขวางการพฒนาเชนเดยวกน

ตกลงวา มองแงหนงคนไทยสนโดษ กขดขวางการพฒนาอกแงหนง คนไทยมคานยมบรโภค กขดขวางการพฒนา

แตทแนๆ กคอ การเราความตองการใหชอบบรโภคมาก (ทใด) ไมจาเปนตองทาใหเกดการผลตมาก (ทนน)

ฉะนน การทมความเชอกนในชวงหนงวา จะตองเราความตองการใหคนอยากบรโภคใหมาก จงจะทาใหคนพฒนาประเทศ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๔๑

๔๑

ชาตไดสาเรจ แลวปลกเราตณหากนใหญ จงกลายเปนใหผลทกลบตรงขามคอ คนไทยมคานยมบรโภคมาก โดยไมชอบผลต เลยกลบทาใหเกดผลเสยตอการพฒนาประเทศชาตหนกลงไปอก เพราะมอะไรกจะกนจะใชจะซอจะหาทาเดยว แตไมรจกทา

ประเทศอนเจรญอยางไรๆ เขามอะไรใชอยางไร เรากอยากจะมจะใชบาง แลวกภมใจทมทใชอยางเขา แตไมภมใจทจะทาใหไดอยางเขา นแหละคอคานยมทขดขวางการพฒนาเปนอยางมาก มนเปนเครองสอแสดงวา การเราความตองการโดยไมเขาใจธรรมชาตของมนษยใหถกตองนน จะไมนาไปสผลทตองการอยางแทจรง

การทเราเราคานยมบรโภค ตองการใหคนบรโภคมาก ไมจาเปนตองทาใหเกดการผลตขน แตจะทาใหเกดความฟงเฟอ การกหนยมสน ทจรต เพอการบรโภคไดมาก เปนการพฒนาทผดพลาดอยางยง

เปนไปไดไหมวา คนไทย (สมยหนง) อาจจะสนโดษจรง และคนไทย (อกสมยหนง) กมคานยมบรโภคมากจรง โดยทคนไทยเปลยนนสย เคลอนจากความสนโดษมาสการมคานยมบรโภค

ถาเปนอยางน กหมายความวา การนาเอาระบบเศรษฐกจแบบตะวนตกเขามาใชในประเทศไทย หรอการนาเศรษฐศาสตรแบบตะวนตกเขามาใชในประเทศไทยนน ไดนามาใชอยางผดพลาดทาใหเกดผลเสย

ทแทนน ถาคนไทยมความสนโดษจรง มนกเปนโอกาสวาเราสามารถใชสนโดษนนเปนฐาน แลวสงเสรมใหเกดการผลตขน คอเดนหนาจากความสนโดษนนมาตอเขากบการผลต

เหมอนอยางประเทศตะวนตกเมอเรมยคอตสาหกรรมใหมๆ กเรมความเจรญทางอตสาหกรรมดวย work ethic ทเรยกกนวา

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๔๒

๔๒

Protestant ethicระบบจรยธรรมโปรเตสแตนตนสอนฝรงใหรกงาน มความ

เปนอยแบบสนโดษ ใหประหยด ใหเปนอยอยางมธยสถ ใชจายเขยมทสด ไมหาความเพลดเพลนสขสาราญ หรอฟงเฟอฟมเฟอย เมอมรายได กเกบออมไว เพอเอาเงนทเกบออมไวมาลงทนตอไป เพอจะไดผลตใหมากขน

ฉะนน คนในยคทเรยกวาปฏวตอตสาหกรรมในตะวนตกนนจะมความเปนอยอยางสนโดษ แตมความตองการในการผลตมาก กจงหนเหแรงงานของตวเอง แทนทจะใชในการบรโภค กเอามาใชในการผลต เพอสรางสรรคพฒนาใหเกดความเจรญทางอตสาหกรรม

โดยนยน กหมายความวา เรามทนดอยแลวสวนหนง คอคนของเรามความสนโดษ ไมชอบฟงเฟอ ไมเหอในการบรโภค รจกประหยด ใชนอย เรากปลกเราความตองการอกดานหนงเตมหรอผนวกเขามา คอสรางนสยรกงาน และความอยากทา ใหสาเรจขนมา กจะทาใหเกดการผลตขนได ทาใหบรรลผลคอความเจรญทางอตสาหกรรม

แตถาเราเขาใจธรรมชาตของคนผด แลวใชระบบเศรษฐกจนอยางผดพลาด กมาเราความตองการบรโภค ใหคนเกดคานยมบรโภคขน ความสนโดษทมอยเดมกหายไป และการผลตกไมเกดขน กเลยทาใหเกดความฟงเฟอฟมเฟอยอยางเดยว พฒนาเศรษฐกจไมสาเรจ

ฉะนน สนโดษนนถาเขาใจใหถกตองกคอวา มนตดความตองการประเภทท ๑ คอ ความตองการคณคาเทยม ตดความตองการสงเสพปรนเปรอตน แตกลบมความตองการคณภาพชวต ซงจะตองหนนเสรมขนไป

ในทางพทธศาสนานน สนโดษจะตองมาคกบความเพยรเสมอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๔๓

๔๓

ไป สนโดษเพออะไร เพอจะไดประหยดแรงงานและเวลาทจะสญเสยไปในการทจะปรนเปรอตน แลวเอาแรงงานและเวลานนไปใชในการทางานปฏบตหนาท สนโดษมความมงหมายอยางน

นกเปนเรองเกยวกบธรรมชาตของมนษย

ฉ. การผลตทจรงมเรองจะตองพดอกมากเกยวกบการผลต การผลตนก

เปนเรองใหญ การพจารณาเรองน ไมใชเปนเพยงการเขาใจธรรมชาตของมนษย แตเปนการพจารณาธรรมชาตทงหมดในวงกวาง

ในทางเศรษฐศาสตร การผลต เปนคาพดทลวงตาและลวงสมอง ในการผลต เราคดวาเราทาอะไรใหเกดขนใหม แตแททจรงนนมนเปนการแปรสภาพ คอแปรสภาพอยางหนงไปเปนอกอยางหนงจากวตถอยางหนงไปเปนวตถอกอยางหนง จากแรงงานอยางหนงไปเปนอกอยางหนง

การแปรสภาพน เปนการทาใหเกดสภาพใหมโดยทาลายสภาพเกา เพราะฉะนน ในการผลตนน ตามปกตจะมการทาลายดวยเสมอไป

ถาเศรษฐศาสตรจะเปนวทยาศาสตรทแทจรงแลว จะคดถงแตการผลตอยางเดยวไมได การผลตแทบทกครงจะมการทาลายดวย การทาลายในบางกรณนนเรายอมรบได แตการทาลายบางอยางกเปนสงทยอมรบไมได

ฉะนน จงมขอพจารณาเกยวกบการผลตในทางเศรษฐกจนเชนวา การผลตบางอยางเปนการผลตทมคาเทากบการทาลาย ซงจะมปญหาวาควรจะผลตดหรอไม

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๔๔

๔๔

ในบางกรณเราอาจจะตองมการงดเวนการผลต และการงดเวนการผลตนนกเปนกจกรรมทเสรมคณภาพชวตไดดวย

ฉะนน ในเศรษฐศาสตรแบบใหมน จะพจารณาคนดวยการผลตหรอไมผลตเทานน ไมถกตอง การไมผลตอาจจะเปนการกระทาหรอเปนกจกรรมทดทางเศรษฐกจกได

เราจะตองพจารณาเรองการผลตโดยแยกออกอยางนอยเปน ๒ ประเภท คอ การผลตทมคาเทากบการทาลาย (เชน การผลตทเปนการทาลายทรพยากร และทาใหสภาพแวดลอมเสย) กบการผลตเพอการทาลาย (เชน การผลตอาวธยทโธปกรณ)

มทงการผลตทมผลในทางบวก และการผลตทมผลในทางลบ มผลในทางเสรมคณภาพชวต และในทางทาลายคณภาพชวต

อกประการหนง ในเศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรมน การผลตมความหมายแคบ มองเฉพาะในแงทจะเอามาซอขายกนไดเปนเศรษฐกจแบบการตลาด เพราะฉะนน อาตมภาพอยทวด ทาโตะทาเกาอขนมาชดหนง เอามานงทางาน เศรษฐศาสตรบอกไมไดผลต

คนหนงขนเวทแสดงจาอวดตลกจเสน ทาใหคนหายเครยดบนเทงใจ จดการแสดงโดยเกบเงน เราบอกวามการผลตเกดขน การจดแสดงจาอวดเปนการผลต

แตอกคนหนงอยในสานกงานหรอสถานศกษา เปนคนทมอารมณแจมใส คอยพด คอยทาใหเพอนรวมงานราเรงแจมใสอยเสมอ จนกระทงไมตองมความเครยด ไมตองไปดจาอวด แตเราไมพจารณาพฤตกรรมของคนผนวาเปนการผลต

แลวทน คนททาใหคนอนเครยด มกรยาวาจาททาใหคนอนเครยดอยเสมอ จนเขาตองหาทางแกเครยดดวยเครองบนเทงคอไปด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๔๕

๔๕

จาอวด เรากไมคดมลคาทางเศรษฐกจกนเลยอกตวอยางหนง เขาจดแสดงการฆาวว เชนในเมองสเปน

เขาใหคนลงไปฆาววกระทงใหคนด โดยเกบเงน การจดการแสดงนเราเรยกวาเปนการผลตในทางเศรษฐกจ

แตเดกคนหนงพาผใหญพาคนแกขามถนน เราไมเรยกพฤตกรรมของเดกนวาเปนการผลต

กรณเหลานขอใหคดด นเปนตวอยางเทานน ซงแสดงใหเหนวาการพจารณาในทางเศรษฐกจนนยงแคบมาก ความหมายของการผลตกยงแคบ ในทางพทธเศรษฐศาสตรจะตองขยายวงความคดนออกไป

ในเรองนถาเราจะมองหา the invisible hand (มอลองหน)ของ Adam Smith กคงตองรองทกขวา the invisible hand ของอาดมสมธน ทางานไมทวถง

เรอง economic growth คอความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจกด เรอง wealth คอความมงคงกด จะตองเอามาพจารณากนใหมเชนวา ความเจรญความกาวหนาทางเศรษฐกจน เพออะไรกนแน ถามนเปนไปเพอ the increase of the quality of life คอเพอความเจรญเพมพนของคณภาพชวต กจงนาจะรบได

ลกษณะสาคญของ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ

๑. เศรษฐศาสตรมชฌมา: การไดคณภาพชวตเมอมความเขาใจในเรองธรรมชาตของมนษยแลว กจะขอช

ถงลกษณะสาคญของเศรษฐศาสตรแนวพทธ กลาวคอ เศรษฐศาสตรแนวพทธนมลกษณะเปนสายกลาง อาจจะเรยกวา เศรษฐศาสตรสายกลาง หรอเศรษฐศาสตรมชฌมา เพราะวาระบบชวตของพทธศาสนาทเรยกวามรรคนน กมชออยแลววามชฌมาปฏปทา

องคของมรรคนนแตละขอเปนสมมา เชน สมมาอาชวะ การทเปนสมมานนกคอ โดยถกตอง โดยถกตองกคอทาใหเกดความพอด ความเปนมชฌมาหรอสายกลางนน กคอความพอดนนเอง

ชมาเกอรบอกวา เมอมสมมาอาชวะ กตองม Buddhisteconomics ตองมเศรษฐศาสตรแบบพทธ

ขอพดตอไปวา เมอมสมมาอาชวะ กตองมมจฉาอาชวะดวยเชนเดยวกน เมอมสมมาอาชวะ คอ พฤตกรรมทางเศรษฐกจทถกตอง กตองมมจฉาอาชวะคอพฤตกรรมทางเศรษฐกจทผดพลาดดวยทนเศรษฐกจถกตองทเปนสมมากคอ เศรษฐกจแบบทางสายกลางหรอเศรษฐกจแบบมชฌมาปฏปทา

ในทางพทธศาสนา มขอปฏบตทเตมไปดวยเรองมชฌมาความเปนสายกลาง ความพอด มตตญตา ความรจกประมาณ ร

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๔๗

๔๗

จกพอด เตมไปหมด ตลอดจนสมตา เทยบกบทเราใชคาวา สมดลหรอดลยภาพ คาเหลานเปนคาสาคญในทางพทธศาสนา

ทวาเปนสายกลาง เปนมชฌมา มความพอด พอประมาณไดดลยภาพ อนนเปนอยางไร ความพอดหรอทางสายกลางอยทไหน

ความพอด คอ จดทคณภาพชวตกบความพงพอใจมาบรรจบกน หมายความวา เปนการไดรบความพงพอใจดวยการตอบสนองความตองการคณภาพชวต

เมอถงจดน กจงโยงกลบไปหาการบรโภค ทพดมาเมอกนวาการบรโภคเปนจดยอดของเศรษฐกจ

ขอทบทวนความหมายของการบรโภคอกครงหนงถาเปนการบรโภคในทางเศรษฐศาสตร กหมายถงการใชสนคา

และบรการบาบดความตองการ ซงทาใหไดรบความพงพอใจสงสดแตในแบบพทธ การบรโภคคอการใชสนคาและบรการบาบด

ความตองการ ซงทาใหไดรบความพงพอใจโดยมคณภาพชวตเกดขนพอบรโภคปบกมองไปถงคณภาพชวต นนคอการบรโภคทสาเรจผล

ถาแคบรโภคแลว อรอย โก ไดรบความพงพอใจ กจบ แคนไมถอวาเปนเศรษฐศาสตรชาวพทธ แตเปนเศรษฐศาสตรทตน แยกสวน ไมเขาไปในระบบสมพนธแหงการสรางสรรคของมนษย ไมเชอมโยงกบวทยาการอยางอน เพราะบรโภคแบบคลมเครอและเลอนลอย ไมเขาใจและไมคานงถงเหตผลของการบรโภค ไมรความมงหมายทแทของการบรโภคนน

เมอบรโภคไป ไดรบความพงพอใจหลงเพลนไป กตดตอนเอาวาจบเทานน

แตทจรงพงพอใจนน อาจจะเกดโทษแกชวตกได อยางทพด

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๔๘

๔๘

เมอกวาทาใหเสยคณภาพชวตหากพอใจโดยพวงกบการไดคณภาพชวต กจะเปนฐาน

สนบสนนการพฒนาศกยภาพของมนษยตอไป ทาใหชวตมความดงามยงขน

ฉะนน เศรษฐศาสตรจงไปสมพนธกบการมชวตของมนษยทงหมด ทจะเปนอยอยางด เปนชวตทดงาม ทาสงคมใหมสนตสข

โดยนยน ถาเศรษฐศาสตรจะมความหมายอยางแทจรงเศรษฐศาสตรจะตองมสวนในการพฒนาศกยภาพของมนษย ในการทาใหมนษยมความสามารถทจะดารงชวตทดงาม มความสขรวมกนไดดยงขนดวย มฉะนนเศรษฐศาสตรจะมไวเพออะไร

จดยอดของเศรษฐศาสตรทวาเมอกอยทการบรโภค เศรษฐ-ศาสตรของชาวพทธจงปรากฏตวในหลกทเรยกวา โภชเน มตตตาคอความรจกประมาณในการบรโภค

หลกนมกลาวอยเสมอ แมแตในโอวาทปาตโมกขทเราเรยกวาหวใจพทธศาสนากระบไววา มตตตา จ ภตตสม (ความรจกประมาณในอาหาร)

รจกประมาณ คอรจกพอด ความพอประมาณคอความพอดคาวามตตญตาคอความรจกพอด เปนหลกสาคญกระจายอยทวไป ในสปปรสธรรม ๗ ประการกม โดยเฉพาะในหลกการบรโภคจะมมตตญตานเขามาทนท

ตวกาหนดเศรษฐศาสตรแนวพทธ กคอมตตญตา ความรจกประมาณ รจกพอดในการบรโภค หมายถงความพอดทใหคณภาพของชวตมาบรรจบกบความพงพอใจ

ในคาสอนแสดงขอปฏบตของพทธศาสนกชน โดยเฉพาะ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๔๙

๔๙

พระสงฆ เมอจะบรโภคอะไรกตองพจารณาเหตผลหรอความมงหมายของการบรโภค ตามสตรทวา ปฏสงขา โยนโส ปณฑปาต...พจารณาทกอยางไมวาจะบรโภคอะไร แตเดยวนเราวากนเปนมนตไปเลย ไมรเรอง สวดจบเปนใชได

อนทจรงนนทานสอนวา เวลาจะบรโภคอะไรกใหพจารณาคอพจารณาวา เราพจารณาโดยแยบคายแลวจงบรโภคอาหาร

เนว ทวาย น มทาย น มณฑนาย มใชเพอสนกสนาน มใชเพอลมหลง มวเมา มใชเพอโก หรหรา ฟมเฟอย

ยาวเทว อมสส กายสส แตบรโภคเพอใหรางกายมนคงดารงอยได เพอใหชวตดาเนนไป เพอกาจดทกขเวทนาเกา เพอปองกนมใหมทกขเวทนาใหม เพอเกอหนนชวตอนประเสรฐ เพอเกอกลตอชวตทดงาม เพอความอยผาสก

เวลาบรโภคจะตองเขาใจความหมายอยางน และบรโภคใหไดผลตามความมงหมาย แลวความพอดกอยทน ฉะนน จงบอกวาความพอด หรอสายกลาง อยทคณภาพชวตมาบรรจบกบความพงพอใจ เพราะวาผทเปนชาวพทธพจารณาเขาใจความหมายของการบรโภควาเพอความมสขภาพด เพอเกอกลตอการมชวตทด เพออยเปนสข ดงนน คณภาพชวตจงเปนสงทตองการในการบรโภค และบรโภคแลวจงไดรบความพงพอใจทไดคณภาพชวตนน

นคอความหมายของ มตตญตา คอความพอดทวาเปนทางสายกลาง

เปนอนวา กจกรรมในทางเศรษฐกจน เปน means คอมรรคา ไมใชเปน end หรอจดหมายในตวเอง

ผลทตองการในทางเศรษฐศาสตรไมใชเปนจดหมายในตว

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๕๐

๕๐

ของมนเอง แตเปนมรรคา คอ เปนฐานสนบสนนกระบวนการพฒนาตนของมนษย เพอชวตทดยงขน เพอใหเขาบรโภคอาหารแลวไมใชอมเฉยๆ ไมใชอมแลว พออรอยๆ กจบเสรจกน ไมใชแคนน แตใหเขาอมเพอใหเขามกาลงกาย มกาลงความคด จะไดทาสงทดงามเปนประโยชน เชนจะไดฟงไดพจารณาในเรองทเจรญปญญาตอไป

ดงในเรองทยกมาเปนตวอยางทวา พระพทธเจาใหคนจดหาอาหารใหคนเขญใจรบประทาน เมอเขารบประทานเสรจแลว กไมใชจบแคนน แตเพอใหเขาไดฟงธรรมตอไป มนจงเปน means

ในเมอหลกการมอยอยางนแลว กจะมวธปฏบตปลกยอยทแยกซอยออกไปอก เชน ในกรณทคนมกนอยแลว เรากลบไมสอนใหเขากนใหเตมท ไมสอนใหกนตามทอยาก

ยงกวานน บางครงยงมการยกยองพระบางองคทฉนมอเดยวถาเปนเศรษฐศาสตรยคอตสาหกรรม กตองสรรเสรญคนท

กนใหมากทสด บรโภคสมอสบมอคงยงดใหญแตในกรณทพอแกความตองการคณภาพชวต เรากลบ

สรรเสรญพระบางองคทฉนมอเดยว แตไมใชการฉนมอเดยวนนเปนจดหมายนะ ถาฉนมอเดยวแลวไมไดทาอะไรใหเกดผลจากการฉนมอเดยว กไมไดเรอง กลายเปนเบยดเบยนตวเองไป

ฉะนน จะตองพจารณาโดยมเงอนไข คอบรโภคสงทและเทาทจะชวยเกอหนนใหการพฒนาตนไดผลด

ในเรองน แมแตชาวบานกเหมอนกน ไมเฉพาะแตพระ บางทมาถออโบสถงดอาหารในเวลาเลยเทยงไปแลว ไมรบประทานในเวลาบาย เวลาคา การงดกนอาหารทควรจะกนตามปกต กลบมความหมายเปนกจกรรมทางเศรษฐกจทมคณคาเพอประโยชนใน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๕๑

๕๑

การพฒนาคณภาพชวตฉะนน การบรโภคจงเปนกจกรรมทางเศรษฐกจเพอการพฒนา

คณภาพชวต ซงเปนไปไดทงในแงบวกคอกน และแงลบคอไมกนหมายความวา “ไมกน” กเปนกจกรรมทางเศรษฐกจในทางท

จะเพมคณภาพชวตไดเหมอนกน แลวคนกสามารถมความพงพอใจจากการงดกนไดดวย คอ สามารถไดรบความพงพอใจจากการไมบรโภค แตไดรบคณภาพชวต

ตามปกต เราตองมความพงพอใจจากการบรโภค แตในหลายกรณ เรามความพงพอใจจากการไมบรโภคหรอไมไดบรโภค

อยางไรกตาม การไดรบความพงพอใจจากการงดการบรโภคอาจจะเกดจากกเลส เชน มมานะถอตว จะแสดงใหเหนวาเรานเกงเรานแน จงงด ไมรบประทานอาหาร แลวรสกภมพองในใจวา เรานรบประทานอาหารมอเดยวได เราเกง แลวกพงพอใจ แตเปนความพงพอใจจากกเลส คอมานะ เปนเพยงการกาวจากตณหาขนไปสมานะ

สวนความพงพอใจทถกตอง คอความพงพอใจทวา การกนนอยลงหรอการอดอาหารครงน เปนการฝกหดขดเกลาตนเอง หรอเปนสวนทชวยใหเกดการพฒนาคณภาพชวต การทเรางดการบรโภคครงน มนชวยใหคณภาพชวตของเราดขน ถาเกดความพงพอใจอยางนขน กเปนความพงพอใจทถกตอง

ในกจกรรมของมนษยปถชนทจะทาใหเกดความพงพอใจในการบรโภคนน คนจานวนมากทเดยว เมอบรโภคเพอบาบดความตองการ เชนกนอาหารโดยมงรสอรอย แตกลบทาใหเกดอนตรายตอชวตรางกาย เบยดเบยนทงตนเองและผอน กนสราทาใหพอใจ แตทาใหเสยสขภาพ กอการววาท เกดอบตเหต

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๕๒

๕๒

ของบางอยางอรอย บรโภคมากเกนไป เกดเปนโทษตอสขภาพ หรอกนโดยไมมงคณภาพ กนโดยไมมงคณคาอาหาร กนมากเปลองมาก บางทกนมากเปลองมาก แตกลบขาดธาตอาหาร

บางคนกนของดเอรดอรอยมากมาย แตตอมาปรากฏวาเปนโรคขาดอาหาร ไมนาจะเปนไปได แตมนกเปนไปแลว และไมเทานนแถมทาใหคนอนอดกนไปเสยดวย ตวเองกขาดธาตอาหาร คนอนกพลอยอดกน เพราะตวเองกนมากเกนไป

ฉะนน ความพอใจไมเปนตวตดสนอรรถประโยชน ถาความพอใจนนไมมาพรอมกบการไดคณภาพชวต ความพงพอใจบางครงกลบเปนตวการทาลายอรรถประโยชน เชน ทาใหคนหลงมวเมาทาลายสขภาพ เสยคณภาพชวต เปนตน

ทางเศรษฐศาสตรนน เขามหลกอนหนงวา สนคามอรรถประโยชนโดยสามารถทาใหเกดความพอใจแกผบรโภค เศรษฐศาสตรเขาวางหลกไวอยางน

แตมองในทางกลบกน เรากสรปไดวา ถาอยางนนกบรโภคใหมาก กนเขาไปเพอใหไดรบความพงพอใจ แตแลวกเกดผลอยางเมอกน ผลบวกกม ผลลบกม ทาลายคณภาพชวตกม อยางนหรอเปนอรรถประโยชน

ทนถามองในแงพทธเศรษฐศาสตรกตองบอกวา สนคาและบรการมอรรถประโยชน โดยสามารถทาใหเกดความพอใจ ในการทไดเสรมคณภาพชวตแกผบรโภค ตองเตมตอทายอยางน

ฉะนน คาจากดความเรองสนคา เรองบรการ เรองโภคทรพยอะไรตออะไร ตองเปลยนใหม ไมใชเปลยนทงหมด แตอาจจะตองmodify ตองมการดดแปลงกนมากบางนอยบาง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๕๓

๕๓

๒. เศรษฐศาสตรมชฌมา: ไมเบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอนความหมายอกอยางหนงของความพอด หรอมชฌมา คอ ไม

เบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอนอนนกเปนหลกสาคญของพทธศาสนา ใชตดสนพฤตกรรม

มนษย ไมเฉพาะในการบรโภคเทานน แตในทกกรณทเดยว เปนมชฌมา กคอ ไมเบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอน

คาวา ไมเบยดเบยนผอน ในพทธศาสนานน ไมใชเฉพาะคนเรามหลกวา อหสา สพพปาณาน แปลวา ไมเบยดเบยนชวตทงปวงซงสมยนเขาเรยกวา ecosystems แปลกนวาระบบนเวศ

ระบบนเวศนเปนศพทคอนขางใหม หมายถงระบบชวตทงหมดทสมพนธกนพรอมทงสภาพแวดลอมของมนในถนหนงๆ หรอทจดเปนชดหนงๆ หรอหนวยรวมหนงๆ

เมอมองในแงของพระพทธศาสนาอยางน หลกการทางเศรษฐศาสตรกเลยมาสมพนธกบเรองระบบการดารงอยของมนษยทวามองคประกอบ ๓ อยางสมพนธองอาศยกนอย

องคประกอบ ๓ อยางนคอ มนษย ธรรมชาต และสงคมธรรมชาตในทน จากดวงแคบเขามาในความหมายของคาวา

ecosystems ซงในภาษาไทยบญญตศพทไววา ระบบนเวศ หรอเรยกงายๆ วา ธรรมชาตแวดลอม

เศรษฐศาสตรแนวพทธนน ตองสอดคลองกบกระบวนการแหงเหตปจจยอยางครบวงจร การทจะสอดคลองกบกระบวนการแหงเหตปจจยอยางครบวงจร กตองเปนไปโดยสมพนธดวยดกบองคประกอบทกอยางในระบบการดารงอยของมนษย

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๕๔

๕๔

องคประกอบทงสามในการดารงอยของมนษยนน จะตองประสานเกอกลกน หมายความวา องคประกอบเหลาน ประสานกนดวย และเกอกลตอกนดวย ในการดารงอยรวมกนและกเดนไปดวยกน

ฉะนน พฤตกรรมทางเศรษฐกจของมนษยจะตองเปนไปในทางทไมเบยดเบยนตน คอ ไมทาใหเสยคณภาพชวตของตนเอง แตใหเปนไปในทางทพฒนาคณภาพชวต เสรมคณภาพชวตนน และไมเบยดเบยนผอน คอ ไมกอความเดอดรอนแกสงคม และไมทาใหเสยคณภาพของ ecosystems หรอระบบธรรมชาตแวดลอม

ปจจบนน ไดมความตนตวกนมากในประเทศทพฒนาแลวโดยพากนหวงใยตอพฤตกรรมทางเศรษฐกจของคน เชน การใชสารเคม และการเผาผลาญเชอเพลง ซงสงผลในการทาลายสขภาพตนเองทาลายสขภาพผอน และทาลายสภาพแวดลอม เขาหลกวา เบยดเบยนตนเบยดเบยนผอน ซงเปนปญหาใหญของอารยธรรมมนษย

เมอพดถงองคประกอบ ๓ อยาง คอ มนษย ธรรมชาต สงคมน กมเรองแทรกเขามา คอเรองเทคโนโลย

ปญหาอยางหนงคอ เราเขาใจเทคโนโลยวาอยางไร ในความหมายของพทธศาสนา หรอเฉพาะพทธเศรษฐศาสตรวา เทคโนโลยคออะไร เนองจากเวลาหมดแลวจงขอรวบรดวา

ในความหมายของพระพทธศาสนา เทคโนโลย คอ เครองมอขยายวสยแหงอนทรยของมนษย

เรามมอ มเทา มห มตา มจมก มลน มกาย มใจ พดรวมๆวาเรามอนทรย แตอนทรยของเรามขดความสามารถจากด

เราตองการตอกตะปตวหนง เราตองการเดนทางไปยงสถานทแหงหนง เราจะเดนไปกชา เราจะเอามอตอกตะปกเจบแย เรากเลย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๕๕

๕๕

ตองผลตฆอนขนมา ฆอนกมาชวยขยายวสยแหงอนทรย ทาใหมอของเราสามารถทางานไดผลดยงขน ตอกตะปไดสาเรจ เราขยายวสยของเทา จะเดนทางกมรถยนต ตอมากมเครองบน

ตาของเราเหนไดจากด ของเลกนกกมองไมเหน เรากสรางกลองจลทรรศนขนมา ทาใหสามารถมองเหนจลนทรยตวเลกๆ ไดตาของเรามองไปไดไกลไมพอทจะเหนดวงดาวซงอยไกลมาก ดเลกเกนไป บางดวงกไมเหน เรากสรางกลองโทรทรรศนขนมา มองไปเหนสงเหลานนได

ปจจบนนเรากสามารถขยายวสยแหงอนทรยสมองของเราออกไป โดยสรางเครองคอมพวเตอรขนมา รวมความวา เทคโนโลยเปนเครองขยายวสยแหงอนทรยของมนษย

ในยคปจจบนน เราขยายวสยแหงอนทรยดวยวธการทางวตถ ทาใหเกดความเจรญในระบบอตสาหกรรมขนมา

แตในสมยโบราณยคหนง คนเอยงสดไปทางจต กไดพยายามขยายวสยแหงอนทรยโดยทางจต การขยายวสยแหงอนทรยโดยทางจตนน กทาใหเกดเปนฤทธ เปนอภญญาขนมา ดงทมเรองบอกไววา คนนนคนนมฤทธ มปาฏหารย เหาะเหรเดนอากาศได เปนตน กเปนการขยายวสยแหงอนทรยเหมอนกน

นคอเปน physical technology คอ เทคโนโลยทางกายอยางหนง กบ psychical technology คอ เทคโนโลยทางจตอยางหนง

เปนอนวา เทคโนโลยเปนเครองมอขยายวสยแหงอนทรยของมนษย และเทคโนโลยนนกไดเขามาสมพนธกบระบบการดารงอยของมนษยทมองคประกอบ ๓ ประการนน กลาวคอ -

มนษยไดใชเทคโนโลยเปนเครองมอของตนในการเขาไป

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๕๖

๕๖

สมพนธเกยวของกบองคประกอบสวนอนในการดารงอยของมนษย คอธรรมชาตและสงคม และเทคโนโลยนกเกดเปนสภาพแวดลอมอยางใหมขนมา เปนสภาพแวดลอมทมนษยสรางขน

สภาพแวดลอมสวนทมนษยสรางขนน บางทกไปรกรานหรอขดแยงกบสงคมและสภาพแวดลอมตามธรรมชาตเดม และทาใหเกดปญหาขนมา ปญหาทางเทคโนโลยทเกดขน วาโดยรวบยอด คอ

๑. การพฒนาเทคโนโลยนน อาจจะเปนการพฒนาในลกษณะทขดแยงกบระบบการดารงอยของมนษย ทาใหเสยคณภาพและทาใหเสยดลในระบบของมนษย ธรรมชาต สงคม แลวกขดขวางความสมพนธทด ทเกอกลกน ระหวางองคประกอบทงสามอยางนน

๒. มการใชเทคโนโลยนน ในลกษณะทเปนการเบยดเบยนตนและเบยดเบยนผอน

ฉะนน เมอสมพนธกบเทคโนโลย มนษยจะตองแกปญหานโดยพฒนาเทคโนโลย ในลกษณะทจะทาใหเกดการประสานและเกอกลกน ภายในระบบความสมพนธขององคประกอบสามอยางแหงการดารงอยของมนษยนน และใชเทคโนโลยเพอประโยชนเกอกลทงแกตนเองและแกผอน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๕๗

๕๗

สรป

ไดพดเลยเวลาไปแลว แตยงมขอสาคญๆ ทคางอยอกสงหนงทขอยาไว กคอ ควรจะชดเจนวา ผลไดทตองการใน

ทางเศรษฐศาสตรน ไมใชจดหมายในตวของมนเอง แตเปน meansคอมรรคา สวน end คอจดหมายของมน กคอ การพฒนาคณภาพชวต และการพฒนามนษย

ฉะนน เศรษฐศาสตรในทศนะของพระพทธศาสนาจงถอวากจกรรมทางเศรษฐกจและผลของมน เปนฐานหรอเปนอปกรณทจะชวยสนบสนนการมชวตทดงาม และการพฒนาตน พฒนาสงคมของมนษย

ขอกาวเลยไปสการสรป เรองทอาตมาเลาใหฟงตอนตนวาพระพทธเจาเสดจไปโปรดคนเขญใจนน มแงพจารณาหลายเรองในทางเศรษฐกจ เชนวา –

พระพทธเจาเสดจไปโปรดคนเขญใจ ลงทนเดนทาง ๔๘๐กโลเมตร เปนการคมคาไหมในทางเศรษฐกจ ทจะไปโปรดคนเขญใจคนหนง ขอนนกเศรษฐกจ กอาจจะพจารณาวาคมหรอไมคม ดงนเปนตน แตในทนเราจะไมวเคราะห เพยงขอพดฝากไวนดเดยว

ประเดนสาคญกคอ เปนอนเหนไดแลววา พระพทธศาสนาถอวา เศรษฐกจมความสาคญมาก ไมเฉพาะในแงทวาสมมาอาชวะเปนองคหนงในมรรคมองค ๘ เทานน แตจากเรองนเราจะเหนวา ถาทองหว คนจะฟงธรรมไมรเรอง ฉะนน พระพทธเจาจงใหเขากนขาว

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๕๘

๕๘

เสยกอน แสดงวาเศรษฐกจมความสาคญมากแตในทางกลบกน ถาโจรไดอาหารอยางด บรโภคอมแลว

รางกายแขงแรง กเอารางกายนนไปใชทาการราย ปลนฆา ทาลายไดมาก และรนแรง

เพราะฉะนน การไดบรโภคหรอความพรงพรอมในทางเศรษฐกจจงไมใชจดหมายในตว แตมนควรเปนฐานสาหรบการพฒนามนษยเปนฐานทจะใหมนษยไดคณภาพชวต ไดสงทมคณคาสงยงขนไปเชน นายคนเขญใจนไดกนอาหารแลว เขากไดฟงธรรมตอไปดวย

ดวยเหตผลทกลาวมาน การสรางความพรงพรอมทางเศรษฐกจจงเปนภารกจสาคญทจะตองทา แตเราจะตองใหความเจรญกาวหนาพรงพรอมทางเศรษฐกจนนสมพนธกบจดหมาย โดยใหเปนไปเพอจดหมาย คอใหเกดคณภาพชวต ซงทาใหมนษยพรอมทจะสรางสรรคหรอปฏบตเพอชวตทดงาม

จงเรยกวา เศรษฐศาสตรและเศรษฐกจเพอคณภาพชวตในพระพทธศาสนามหลกอรรถ หรออตถะ ๓ แปลอยางงายๆ

วา ประโยชนเบองตน ประโยชนทามกลาง และประโยชนสงสด หรอจดหมายเบองตน จดหมายทามกลาง และจดหมายสงสด

จดหมายเบองตนคอ ทฏฐธมมกตถะ แปลวา ประโยชนทนตาเหน ซงมความมนคงเพยงพอทางเศรษฐกจรวมอยเปนขอสาคญ

แตประโยชนทางเศรษฐกจ หรอจดหมายทางเศรษฐกจนจะตองประสานและเกอกลตอจดหมายอกสองอยางทสงขนไป คอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๕๙

๕๙

สมปรายกตถะ อนเปนประโยชนในทางจตใจ ในทางคณธรรม ในทางคณภาพชวต และปรมตถ คอจดหมายสงสด ไดแกความเปนอสระของมวลมนษยทภายในชวตจตใจของแตละคน

ในการปฏบตเพอใหบรรลผลอยางน เศรษฐศาสตรจะตองมองตนเองในฐานะเปนองคประกอบรวม ในบรรดาวทยาการและองคประกอบตางๆ ทองอาศยและชวยเสรมกนและกน ในการแกปญหาของมนษย

เพราะฉะนน ในเรองน สงสาคญทเศรษฐศาสตรจะตองทา กคอ การหาจดสมพนธของตนกบวชาการแขนงอนๆ วาจะรวมมอกบเขาทจดไหนในวชาการนนๆ จะสงตอรบชวงงานกนอยางไร

ตวอยางเชน ในดานการศกษา เศรษฐศาสตรจะสมพนธหรอรวมมอกบการศกษาเพอแกปญหาของมนษยทจดไหน เชนวา การศกษาอาจจะสอนใหมนษยรจกคณคาแท คณคาเทยม รจกคดรจกพจารณาวา อะไรเปนคณภาพชวต อะไรไมเปนคณภาพชวต แลวกมาชวยกน รวมมอกบเศรษฐศาสตร ในการทจะพฒนามนษยขนไป

ประการสดทาย กจกรรมทางเศรษฐกจนน เปนกจกรรมทครองเวลาสวนใหญในชวตของมนษย เวลาสวนใหญในชวตของมนษยนนใชไปในกจกรรมทางเศรษฐกจ

ถาจะใหเศรษฐศาสตรมคณคาอยางแทจรงในการแกไขปญหาของมนษย กจะตองใหกจกรรมทางเศรษฐกจทกอยาง ไมวาจะเปนการผลตกด การทางานกด การบรโภคกด การแจกจายกด

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๖๐

๖๐

เปนกจกรรมในการสรางสรรคคณภาพชวต และพฒนาศกยภาพเพอชวตทดงาม

เราสามารถทาใหกจกรรมในทางเศรษฐกจทกอยาง เปนกจกรรมในการพฒนาคณภาพชวตไดตลอดเวลา และนเปนทางหนงทจะทาใหเศรษฐศาสตรมคณคาทแทจรงในการทจะแกปญหาของมนษย คอ ใหกจกรรมทางเศรษฐกจทกอยาง เปนกจกรรมในการเสรมสรางคณภาพชวต ไปดวยพรอมกน

เมอวาใหถกแท กจกรรมทางเศรษฐกจทปฏบตอยางถกตองยอมเปนกจกรรมทเปนไปเพอการพฒนาคณภาพชวตและพฒนาศกยภาพอยแลวในตว อนนถอวาเปนสาระสาคญของเรองเศรษฐ-ศาสตรแนวพทธ ทพดมาเฉพาะหวขอใหญใจความบางเรอง

อาตมภาพไดแสดงปาฐกถาธรรมมา กพอสมควรแกเวลาขอใหงานทรวมกนจดครงน ซงแสดงถงนาใจทมคณธรรม คอ ความกตญกตเวทและความสามคค เปนตน จงเปนเครองชกาลงใจใหทกทานมความพรงพรอมในการทจะบาเพญกจหนาท เพอประโยชนสข ทงสวนตวและสวนรวม สบตอไปชวกาลนาน

บทพเศษ< >

หลกการทวไปบางประการของ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ(เศรษฐศาสตรมชฌมา)

๑. การบรโภคดวยปญญาการบรโภคเปนจดเรมตน (โดยเหตผล) ของกระบวนการ

เศรษฐกจทงหมด เพราะการผลตกด การแลกเปลยนและการแจกจายหรอวภาคกรรมกด เกดขนเพราะมการบรโภค

พรอมนน การบรโภคกเปนจดหมายปลายทาง (โดยสภาพความจรง) ของกระบวนการเศรษฐกจทงหมด เพราะการผลตกดการแลกเปลยนและการจาหนายจายแจกหรอวภาคกรรมนนกด บรรลผลทการบรโภค

ผบรโภค ในฐานะผรบผลดและผลรายของกระบวนการเศรษฐกจ ควรมอสรภาพ โดยเปนตวของตวเองในการเลอกตดสนใจ เพอใหตนเองไดรบประโยชนทแทจรงจากการบรโภค ดงนนจงตองใหเปนการบรโภคดวยปญญา ซงจะเปนการบรโภคอยางมประสทธภาพ

การบรโภคดวยปญญา จะทาใหผบรโภคเปนผกาหนดปจจยตวอนในกระบวนการเศรษฐกจ และทาใหทงการบรโภคนนเอง และ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๖๒

๖๒

กระบวนการเศรษฐกจทงหมด บงเกดความพอด และเปนประโยชนอยางแทจรง

ยกตวอยางงายๆ ของการบรโภคดวยปญญา เชน ในการกนอาหาร ผบรโภค ตระหนกรความจรงทตน

๑. เปนบคคลทเปนสวนในสงคม ผมความตองการทถกกระตนเราโดยอทธพลทางสงคม เชน คานยม เปนตน อาจบรโภคเพอแสดงสถานะทางสงคม ความโกเก ตลอดจนสนกสนานบนเทง

๒. เปนชวตทเปนสวนในธรรมชาต ผมความตองการทถกกาหนดโดยเหตปจจยในธรรมชาต ทจะตองบรโภคเพอใหชวตเปนอยได ใหรางกายแขงแรง มสขภาพด ปราศจากโรคเบยดเบยน เปนอยผาสกมรางกายทพรอมจะนาไปใชในการดาเนนชวตทดงามและสรางสรรค

ถาผบรโภครวา ความตองการทแทจรงในการกนอาหาร คอความตองการของชวตในขอ ๒ เขาจะตองบรโภคเพอความมงหมายทจะใหรางกายแขงแรง มสขภาพสมบรณและสามารถดาเนนชวตทด ทพดสนๆ วา คณภาพชวต

ดงนน ผบรโภคนจะบรโภคอาหารเพอสนองความตองการของชวตใหไดคณภาพชวตเปนหลก หรอเปนสวนจาเปนทจะตองใหสมฤทธกอน สวนการทจะสนองความตองการเชงสงคมหรอไมแคใดถอเปนสวนเสรม ซงจะพจารณาตามสมควร

การบรโภคอยางน เรยกวาเปนการบรโภคดวยปญญา ซงจะทาใหผบรโภคไดประโยชนจากสนคาและบรการอยางถกตองตามความเปนจรง

ถาพดดวยภาษาเศรษฐศาสตรตามแบบ การบรโภคกมใชเปนเพยงการใชสนคาและบรการบาบดความตองการ เพอใหเกด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๖๓

๖๓

ความพอใจอยางเลอนลอย แต การบรโภค คอการใชสนคาและบรการบาบดความตองการ เพอใหไดรบความพงพอใจโดยรวาจะไดคณภาพชวต คอ จะเกดผลดแกชวตตรงตามความมงหมายทแทจรงของการบรโภคอาหารเปนตนนน

การบรโภคดวยปญญาน จงเปนหวใจหรอเปนศนยกลางของเศรษฐกจทชอบธรรม หรอทเปนสมมา เพราะจะทาใหเกดความพอดของปรมาณและประเภทของสงเสพบรโภค ทจะสนองความตองการเพอบรรลจดหมายทถกตองเปนจรงของการบรโภคสนคาและบรการแตละอยาง

พรอมนน การบรโภคดวยปญญาจะเปนเกณฑมาตรฐานทคมการผลต และจดปรบกจกรรมทางเศรษฐกจอยางอนๆ ใหพอดปองกนแกไขคานยมทผดในสงคม เชน ความนยมฟงเฟอฟมเฟอยและลดการเบยดเบยนทงในสงคม และการเบยดเบยนธรรมชาต ททาใหมการใชทรพยากรธรรมชาตอยางสนเปลองสญเปลา และกอมลภาวะเกนกาลงทจะขจด

ในทางตรงขาม การบรโภคอยางขาดปญญา คอบรโภคโดยไมไดพจารณา-ไมตระหนกรถงความมงหมายทแทจรงของการเสพบรโภคสนคาและบรการนนๆ เชน บรโภคเพยงเพอสนองความตองการทางคานยมในสงคม ใหโกหรหรา อวดฐานะ เปนตน นอกจากจะไมสมฤทธจดหมายทแทจรงของการบรโภคแลว ยงกอใหเกดความสนเปลอง สญเปลา นาไปสการเบยดเบยนเพอนมนษย และการทาลายสงแวดลอม

หนาซา การบรโภคอยางขาดปญญานน ทงทสนเปลองมากมาย แตกลบทาลายคณภาพชวตทเปนจดหมายอนแทจรงของการ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๖๔

๖๔

บรโภคไปเสยอก เชน บรโภคอาหารโกหรหรา สนเปลองเงนหมนบาทไปแลว กลบทาลายสขภาพ เกดโรคภย บนทอนรางกายและชวตของตนเอง ในขณะทผบรโภคดวยปญญาจายเงนเพยง ๕๐บาท กลบบรโภคแลวไดประโยชนทสมฤทธจดหมายของการบรโภค

ยงในยคปจจบนทเศรษฐกจแบบธรกจเพอกาไรสงสด แผขยายเปนโลกาภวตน กจกรรมเศรษฐกจดานการผลต ไดกาวรดหนาไปไกล

ตามปกตนน ผผลตทาหนาทเสมอนรบใชผบรโภค หรอเปนผสนองความตองการของผบรโภค และผบรโภคเปนผกาหนดการผลต

แตเวลาน การณกลบกลายเปนวา ผผลตมอทธพลเหนอผบรโภค จนกระทงผผลตสามารถกาหนดการบรโภค ทาใหการบรโภคเปนการสนองความตองการเชงธรกจของผผลต ดวยการปลกเราความตองการและปนกระแสคานยมใหมๆ ใหแกผบรโภค ซงไมเปนผลดอยางแทจรงแกผบรโภค และแกโลก ทงโลกมนษยและโลกธรรมชาต

นกผลตทด ผมความคดรเรม จะประดษฐสรรคผลตภณฑใหมๆ ทชวยใหผบรโภคมทางเลอกทดขนและเพมขนในการสนองความตองการของตน เฉพาะอยางยงสงใหมทขยายมตทางปญญาและเกอหนนการพฒนาชวตพฒนาสงคม

ถาทาอยางน กเขาหลก "เศรษฐกจเปนปจจย" คอ เศรษฐกจเปนตวเออและเกอหนนในระบบปจจยาการ (ความเปนเหตปจจยในระบบองครวมททกอยางทกดานสมพนธองอาศยสงผลตอกน) ทครอบคลมทงชวตจตใจ สงคม ตลอดถงธรรมชาตทงหมด ทจะใหอารยธรรมของมนษยชาตดาเนนไปดวยด

แตทเปนปญหากนอย กคอ การผลตทมองผบรโภคเปนเหยอ ทจะสนองความตองการทางธรกจทมงผลประโยชน ดวยการ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๖๕

๖๕

ปลกปนความตองการเชงเสพ เพอการบารงบาเรอปรนเปรอใหลมหลงมวเมา จมอยในวงวนของการบรโภค เพอเพมผลประโยชนของผผลต พรอมไปกบการทาลายคณภาพชวตของตนเองและบนรอนองครวมแหงระบบการดารงอยดวยด

ทเปนอยางน กเพราะผบรโภคขาดการพฒนาตนเอง หรอพฒนาตวไมทนกบอารยธรรม อยางนอยกไมเปนผบรโภคทฉลาดและขาดความสามารถในการแขงขนเชงปญญากบผผลต

เฉพาะอยางยง ในประเทศทกาลงพฒนา ถาไมสามารถพฒนาคนใหผบรโภคดวยปญญามจานวนเพมขนในอตราสวนทสมควร ประชาชนกจะถกระบบธรกจในประเทศพฒนาแลวทเปนผผลต ทาการมอมเมาลอใหตกอยในกบดกแหงคานยมทเปนทาสแหงตณหาของตนเอง ไมมพลงถอนตวขนมาจากภาวะดอยหรอกาลงพฒนา

ในภาวะเชนน ถาสงคมจะมชวงเวลาทเรยกวาเศรษฐกจด กจะเปนเศรษฐกจทดแคตวเลขทลวงตา ซงคลมบงความเสอมไว ใหความออนแอผโทรมคงอยไดนาน และแกไขไดยากยงขน

จงจาเปนจะตองมการพฒนาผบรโภค เพอใหทนกบผผลตและกระแสธรกจ โดยใหผผลต เปนเพยงผนาเสนอสนคาและบรการตรงตามบทบาททควรจะเปน และผบรโภครจกใชปญญาตดสนใจดวยวจารณญาณ ทจะใหการบรโภคสมฤทธประโยชนทแทจรง และผบรโภคยงดารงความเปนอสระ อยในฐานะเปนผกาหนดกระบวนกจกรรมเศรษฐกจใหสนองจดหมายทแทจรงของมนษย

ดงนน การบรโภคดวยปญญาน จงเรยกวาการบรโภคทพอดซงเปนแกนของเศรษฐกจแบบพอด หรอเศรษฐกจมชฌมา ซงสมควรจะเปนเศรษฐกจของมนษยทมการศกษา ผไดพฒนาตนแลว มอารยธรรม

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๖๖

๖๖

พดอกสานวนหนงวา การบรโภคดวยปญญา เปนจดเรมและเปนแกนของเศรษฐศาสตรแนวพทธ เพราะเปนสาระของเศรษฐกจและเปนตวกาหนด-ควบคมกระบวนกจกรรมเศรษฐกจทงหมด ตงแตการผลตจนถงการโฆษณา ใหคงความเปนเศรษฐกจทดทสรางสรรค

พดอยางรวบรดวา การบรโภคดวยปญญา เปนตวแทของสมมาอาชวะ ทจะเปนองคประกอบแหงอรยมรรคาคอชวตทเปนอยด

ยาวา เศรษฐกจมชฌมา โดยเฉพาะในแงบรโภคดวยปญญานตองสมพนธไปดวยกนกบการพฒนามนษย คอการศกษา และโยงเปนปจจยแกกนกบหลกการขออนๆ ของเศรษฐศาสตรแนวพทธน

๒. ไมเบยดเบยนตน-ไมเบยดเบยนผอนคาวา “ตน” หรอตนเอง หมายถงมนษยแตละคน๑) ทงใน ดานทเปนชวต ทเปนสวนในธรรมชาต๒) ทงใน ดานทเปนบคคล ทเปนสวนในสงคมคาวา “ผอน” หมายถง๑) หมมนษย ทยกเอาตนเองเปนสวนพเศษแยกออกไปตาง

หาก คอนอกจากตวเอง ไดแกสงคมทตนเขาไปอยรวมดวย๒) ระบบนเวศ รวมถงสงแวดลอม หรอโลกทงหมดความหมายในหวขอน ชดเจนในตวพอสมควรแลว จงไมตอง

บรรยายมาก ควรพดแตเพยงวา มนษยในฐานะเปนสวนรวมอยในระบบสงคมและสงแวดลอมทงหมด จะอยดมสขได นอกจากไมเบยดเบยนตนแลว กตองเปนสวนรวมทดทเกอกล ไมกอความเสยหายเสอมโทรมแกระบบทตนอาศยอยดวยนน เพราะความดารงอยดวยด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๖๗

๖๗

หรอทกขภยความเดอดรอนทเกดแกระบบนน ยอมมผลถงตนเองกอนนไมนาน (ชวงกอน ค.ศ. ๑๙๗๐ หรอ พ.ศ. ๒๕๑๓)

เศรษฐศาสตรเรยกไดวาไมเอาใจใสเรองสงแวดลอมเลย เพราะถอวาอยนอกขอบเขตความเกยวของของตน

แตหลงจากนนไมนาน เศรษฐศาสตรกถกความจาเปนบงคบใหเดนไปในทางตรงขาม คอหนมาใหความสาคญอยางมากแกความอยดของสงแวดลอม และการพฒนาทยงยน เพราะกจกรรมเศรษฐกจในยคทผานมา ไดเปนปจจยตวเอกทกอใหเกดปญหาสงแวดลอมทงหมด ทโลก (ทงโลกมนษยและโลกธรรมชาต) ไดประสบ

แตเศรษฐศาสตรไมควรจะรอใหถกความจาเปนบงคบ จงคอยสนใจปญหาตางๆ เพราะในความเปนจรง ปญหาตางๆ โยงถงกนหมด และเศรษฐกจมบทบาทสาคญในเรองทเศรษฐศาสตรยงอาจจะไมสนใจดวย เชน บทบาทของเศรษฐกจตอความอยดของชวต ทไมใชแคมกนมใช หรอ well-being ทไมใชแค wealth หรอแคmaterial well-being ในความหมายทอาจจะมองแคบๆ

ดงเชนปญหาสงแวดลอมนน กเปนตวอยางทใหสตขนมาวาเศรษฐศาสตรจะตองโยงและเชอมตอตวเองไปเกอหนนระบบการดารงอยดวยดของมนษยทงหมด ทงดานชวต สงคม และสงแวดลอม

กอนจะผานหวขอนไป มจดทควรยกขนมาพดไวเปนทสงเกตเลกนอยวา คาวา “ไมเบยดเบยนตน” นน มใชหมายความเพยงแควา ไมปลอยตวใหอดอยากขาดแคลน แตมปจจย ๔ และเครองใชสอยอานวยความสะดวกตางๆ ใหเพยงพออยผาสกเทานน แตหมายรวมถงการละเวนพฤตกรรมทางเศรษฐกจทเปนโทษตอชวตของตนเอง แมโดยไมเจตนา และรไมเทาถงการณ เชน การไมรจกบรโภค

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๖๘

๖๘

ดวยปญญา บรโภคไมรจกประมาณ หรอไมรพอดดวยดงทยกตวอยางบอยๆ บางคนอาจจะใชจายเงนมากมาย

บรโภคอาหารทหรหราฟมเฟอยสนองความตองการของตวตนในทางเอรดอรอย หรอคานยมโกแสดงฐานะในสงคม แตกนอาหารนนแลวไมสนองความตองการของชวต กลบเปนโทษ บนทอนสขภาพ ทารายรางกายของตนเอง ในระยะสนบาง ระยะยาวบาง อยางนกเรยกวาเบยดเบยนตน

การไมเบยดเบยนตนในแงน หมายถง การบรโภคดวยปญญาทสนองความตองการของชวต ใหมสขภาพดเปนตน ดงเคยกลาวแลว

การเบยดเบยนตนอกอยางหนงสาคญมาก เพราะสมพนธกบธรรมชาตของมนษย และการทจะมชวตทด ซงเปนจดหมายทแทของกจกรรมเศรษฐกจ กลาวคอ มนษยนเปนสตวพเศษทฝกศกษาได และจะมชวตทดงาม เปนสตวประเสรฐได ดวยการฝกศกษานน

มนษยจะมชวตทดงามยงขนๆ ดวยการฝกศกษาใหมพฤตกรรม กาย วาจา ทประณตงดงาม ชานชานาญ ทาการไดผลดยงขนจตใจมคณธรรม มสมรรถภาพเขมแขงมนคง มความสขสดชนมากขน มปญญารเขาใจความจรงของสงตางๆ สามารถสรางสรรคศลป-วฒนธรรมและผลงานรงสรรคทางปญญา ตลอดจนนาชวตจตใจเขาถงสนตสขและอสรภาพทแทจรงได

การบรโภคปจจย ๔ เปนตน เปนปจจยเกอหนนใหมนษยสามารถพฒนาศกยภาพทกลาวน

แตถามนษยปลอยตวใหขาดแคลนสงบรโภคนกด บรโภคดวยโมหะ เกดความลมหลงมวเมา จมอยกบการเสพบรโภคหา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๖๙

๖๙

ความสขทางอามส ตดโอกาสของตนเองจากการฝกศกษาพฒนาศกยภาพนน กชอวาเปนการเบยดเบยนตน

ในยคปจจบนน สงคมมนษยบางสวนมวตถเสพบรโภคนบวาพรงพรอม แตแทนทจะใชสงเหลานเปนโอกาสในการทจะพฒนาศกยภาพของตนใหชวตเขาถงสงดงามสขประเสรฐสงขนไป มนษยจานวนมากกลบหลงระเรงมวเมา จมอยกบการเสพบรโภคอยางฟงเฟอฟมเฟอย ตกอยในความประมาท ทงศกยภาพแหงชวตของตนใหสญสนไปเปลาอยางนาเสยดาย

จงจะตองใหมนษยดาเนนชวตอยบนฐานของเศรษฐกจ ทนอกจากไมเบยดเบยนผอนแลว กไมเบยดเบยนตนเองในความหมายทกลาวมานดวย

๓. เศรษฐกจเปนปจจยการสรางความเจรญสมยใหมไดเนนความขยายตวเตบโต

ทางเศรษฐกจ คอ มงความมงคงพรงพรอมทางวตถหรอสงเสพบรโภค ตลอดมา

จนกระทงถงชวงระยะ พ.ศ. ๒๕๓๐ จงไดยอมรบกนอยางกวางขวางชดเจนและเปนทางการทวโลก โดยประกาศขององคการสหประชาชาต วาการพฒนาทไดทากนมานนเปน การพฒนาทไมยงยน

เปนทยอมรบกนดวยวา การพฒนาทไมยงยนนนมสาเหตหลกคอการพฒนาเศรษฐกจทผดพลาด โดยไมคานงถงผลกระทบตอสงแวดลอม และเปนการพฒนาอยางไมสมดล มไดบรณาการเขากบการพฒนาคน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๗๐

๗๐

อยางไรกตาม ทงทยอมรบความผดพลาดแลว แตการแกไขทจรงจงตามทยอมรบนนกยงไมม การพฒนาทเนนความมงคงพรงพรอมทางเศรษฐกจ อยางขาดบรณาการ โดยไมสมดล กยงดาเนนตอมา การพฒนาทยงยน และการพฒนาทสมดลมบรณาการ ยงเปนเพยงคาพดสาหรบไวอางองหรออวดอางกนตอไป

สาเหตททาใหยงแกปญหาไมไดนน อาจพดไดวา เพราะหลกการทจะแกไขยงไมชดเจน และไมมความมนใจในทางออก แตกยงไมใชตวเหตทแท

สาเหตใหญทแทจรงกคอ การแกไขปญหานน ขดตอสภาพจตใจ หรอฝนความปรารถนาของคน

การพฒนาเศรษฐกจในยคทผานมา ไดสรางความเคยชนทางจตใจหรอจตนสยขนมา ใหคนมองความมงคงพรงพรอมทางวตถ หรอความเจรญทางเศรษฐกจนน วาเปนจดหมายของชวตและของสงคม และฝากความหวงในความสขไวกบการมสงเสพบรโภคบารงบาเรอใหมากทสด

พดงายๆ วา แนวคดความเชอกระแสหลกของคนยคน คอการมองเศรษฐกจ หรอความพรงพรอมทางวตถเปนจดหมาย

เราตองยอมรบวา เรองเศรษฐกจหรอวตถเสพบรโภคนนมความสาคญและจาเปนทจะทาใหมนษยมชวตอยได แตไมใชเทานนเศรษฐกจหรอการมวตถยงมความสาคญเหนอขนไปกวานนอก

ถาเศรษฐกจขดของ เรมแตขาดแคลนปจจย ๔ มนษยจะไมสามารถพฒนาและทาการสรางสรรคทางจตใจและทางปญญาทสงขนไป ซงเปนสาระทแทจรงของวฒนธรรมและอารยธรรม และเปนคณคาทแทจรงของความเปนมนษย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๗๑

๗๑

ตรงนหมายความวา เศรษฐกจหรอความมวตถเสพบรโภคพรงพรอมนนมใชเปนจดหมายของมนษย แตเปนปจจย ทงในแงทจะใหมนษยมชวตอยได และทจะใหสามารถสรางสรรคและเขาถงสงดงามประเสรฐทสงขนไปเทาทมนษยมศกยภาพซงจะพฒนาขนไปได

ทงนเหมอนในเรองทพระพทธเจาทรงใหจดอาหารใหคนเลยงโคผหวรบประทานใหกายอมกอน เพอใหเขามกาลงพรอมทจะฟงธรรม และกาวสความเจรญงอกงามทางจตปญญาสงขนไป

ถามนษยมองเศรษฐกจเปนจดหมาย เขากจะฝากความหวงและความสขไวกบวตถเสพบรโภค พรอมทงสาละวนวนวายกบการแสวงหาวตถ ทาชวตและสงคมใหจมอยกบความลมหลงหมกมนในสงเสพบรโภคเหลานน และทวการเบยดเบยนในโลก กลายเปนวาเงนสะพดเพอใหความชวสะพรง

อยางทพดแลวในหวขอกอนวา นาเสยดายทคนเหลานน เอาชวตไปตดจมอยเพยงแคนน ไมไดพฒนาศกยภาพทเขามอยใหกาวขนสคณคาดงามประเสรฐทสงขนไป ปลอยศกยภาพทตนมอยใหสญไปเสยเปลา กลายเปนความเจรญทไรคณภาพ

ภาวะอยางน กเหมอนกรณพระเจามนธาต ทวา บคคลโลภคนเดยวมอายยนยาวออกไป วตถเสพบรโภคมากเทาไรกไมสามารถสนองความตองการใหเพยงพอ

(สวนในกรณของมลธส เมอจานวนประชากรเพมมากขนไปวตถเสพบรโภคกเพมไมทนทจะสนองความตองการใหเพยงพอ)

ถาเศรษฐศาสตรจะมบทบาทชวยสรางสรรคอารยธรรมมนษย กจะตองมองเศรษฐกจหรอความเจรญทางวตถเปนปจจย ทจะเกอหนนใหมนษยพรอมหรอมโอกาสดยงขนๆ ในการทจะพฒนา

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๗๒

๗๒

ศกยภาพของตน ใหสามารถทาการสรางสรรคและบรรลถงความเจรญงอกงามทางจตใจและทางปญญาทสงขนไป อนสมกบคณคาแหงความเปนมนษยของตน และทาใหวฒนธรรม-อารยธรรมงอกงามประณตยงขน

เศรษฐศาสตรอาจจะพดตดบทตามแบบของวชาการในยคแยกสวนชานาญพเศษวา การทาอยางนนเกนหรออยนอกขอบเขตของเศรษฐศาสตร เศรษฐศาสตรเกยวของเพยงแคพยายามทาใหมนษยมวตถเสพบรโภคสนองความตองการทางเศรษฐกจเทานน

แตการตดบทแยกตวเชนนน เปนไปไมได เพราะกจกรรมทางเศรษฐกจทกอยางจะเปนอยางไร ยอมไมพนอทธพลของชวทศนและโลกทศนในตวคน และการแยกตวเชนนน กพนสมยไปแลว ดงทเศรษฐศาสตรไดยอมรบเอาเรองสงแวดลอมเขามาอยในขอบเขตของตนดวย

เมอยอมรบความสาคญของระบบนเวศทางฝายธรรมชาตภายนอกแลว เศรษฐศาสตรกหนไมพนทจะตองสนใจเรองของชวตตอไป และจะตองสมพนธกบแดนสวนอนของสงคมศาสตรและมนษยศาสตรดวย

การบรโภคเปนจดหมายปลายทางของกระบวนกจกรรมทางเศรษฐกจแลว กมาเปนจดเรมของปญหาในความสมพนธกบธรรมชาตอกฉนใด การบรโภคทเปนจดจบของการสนองความตองการใหเกดความพอใจแกบคคลแลว กมาเปนจดเรมของการทชวตจะพฒนาสความงอกงามและการสรางสรรคตางๆ ฉนนน

เมอประมาณ ๖๐ ปกอนโนน มนกเศรษฐศาสตรไทยทานหนงเขยนไวในหนงสอของทานตอนหนง มใจความวา เมอพจารณาในแง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๗๓

๗๓

เศรษฐศาสตร พระพทธรปองคหนง กบปยหนงเขง ก(มคา)ไมตางกนขอความนไมไดยกมาพดเพอวากลาวกน แตใหรวานนคอ

ทศนะในยคทแนวคดแยกสวนชานาญพเศษทางวชาการกาลงเฟองเตมท และเปนตวอยางคากลาวเพอแสดงใหเหนวาเศรษฐศาสตรเปนวทยาศาสตร จงเปนศาสตรทปลอดคณคา คอ value-free

ไมตองพดถงแงทวาในคาพดนนเอง มเรองของคณคาแฝงอยดวยหรอไม แตเวลานตองพดเลยไปกวานนแลววา ยคของวทยา-ศาสตรตามแนวคดแยกสวนและวทยาศาสตรทมองธรรมชาตเฉพาะดานวตถ กาลงจะหมดสนหรอพนสมย วชาการกาวหนามาถงยคทมนษยสานกในการทจะโยงความสมพนธมองถงบรณาการ

ในการทเศรษฐศาสตรจะทาหนาทไดผลตามวตถประสงคของเศรษฐศาสตรเองกด โดยความสอดคลองของโอกาสแหงยคสมยกด สงสาคญทจะทาเวลาน คงมใชการพยายามแสดงตนวาปลอดคณคา/value-free แต ภารกจสาคญทนาจะทากคอ การแยกและโยงใหเหนวา สาระสวนทปลอดคณคา จะไปโยงประสานกบสวนทเปนเรองของคณคาไดอยางไร

ทวานมใชหมายความวา เศรษฐศาสตรจะตองไปศกษาทกเรองทวไปหมดจนพรา เศรษฐศาสตรกยงคงดารงความเปนศาสตรเฉพาะสาขาหรอชานาญพเศษเฉพาะทางอยนนเอง

แตหมายถงการทเศรษฐศาสตรนนจะตองจบจดประสานสมพนธสงตอเปนตนใหถกตอง เชอมโยงกบแดนดานอนแหงปญญาของมนษย โดยมจดหมายเพอรวมกนหนนนาใหมนษยมชวตทดงามอยในสงคมทสนตสข และในโลกทรนรมยนาอยอาศย

ถามนษยมวตถพรงพรอมดวยภาวะฟขนของเศรษฐกจแลว

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๗๔

๗๔

ลมหลงมวเมาจมอยแคนน ปลอยศกยภาพใหสญไปเปลา มชวตและสงคมทตาทรามลงไป เปนความเจรญทไรคณภาพ ซงคนไดวตถเพอสญเสยความเปนมนษย เศรษฐศาสตรกจะไมพนถกเรยกอกวาเปน dismal science ในความหมายซงลกกวาทฝรงเคยเรยกแตเดม

แตถาเศรษฐศาสตรใหมนษยจดการกบเศรษฐกจอยางเปนปจจยตามนยทกลาวมา เศรษฐศาสตรก

- จะไมตดจมอยกบการพยายามทาให เศรษฐกจพรงพรอมสาหรบสนองการบารงบาเรอตนของบางคนบางกลม แต

- จะมงทาให เศรษฐกจพอเพยง ทจะใหทกคนพรอมสาหรบการกาวไปสรางสรรคชวตสงคมและโลกทดงามผาสก

เศรษฐกจทวาน ไมใชเสรนยมทจมอยกบความลมหลงมวเมาเอาแตตวจะเสพ และไมใชสงคมนยมเสมอภาคทฝนใจจายอมอยกบภาวะเขมงวดกดดนอยางเทาเทยมกน แตเปนความพอเพยงทจะสนองความตองการของคนหลากหลาย ทกาลงพฒนาตนทามกลางความพรงพรอมแหงองคประกอบทกสวนของอารยธรรม

ถาเศรษฐศาสตรมองเศรษฐกจเปนปจจยอยางน เศรษฐศาสตรกจะมบทบาทสาคญอยางยงในการสรางสรรคอารยธรรมของมนษย สมตามจดหมายทควรจะเปน และทงจะสมกบชอทเรยกในภาษาไทยวา เศรษฐศาสตร ซงแปลวา “ศาสตรอนประเสรฐ”

๔. สอดคลองกบธรรมชาตของมนษยสภาพจตหรอแรงจงใจอยางหนงทเกยวของอยางมากกบ

เรองเศรษฐกจ กคอความอยากได ทเรยกวา ความโลภ (greed)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๗๕

๗๕

นกเศรษฐศาสตรบางทานถอวา ความโลภเปนธรรมชาตของมนษย ดงนน จงไมเปนความเสยหายอยางใดทจะใหคนทากจกรรมเศรษฐกจดวยความโลภ

ยงกวานน บางทานกเหนวา ควรสนบสนนความโลภ เพราะจะเปนเครองกระตนเราใหคนขยนขนแขง มการแขงขนอยางแรงเขมทาใหกจกรรมเศรษฐกจดาเนนไปอยางมพลง เชน เพมผลผลตไดมาก เปนตน

ทวาความโลภเปนธรรมชาตของมนษยนน กถกตอง แตบกพรอง คอขาดการจาแนกแยกแยะ และเปนการมองดานเดยว เปนความเขาใจในธรรมชาตของมนษยทไมเพยงพอ เปนไดเพยงการทกทกในทางการพดและการคดเหน โดยมไดมการศกษาอยางแทจรง ซงเปนจดออนสาคญอยางหนงททาใหเศรษฐศาสตรยากทจะแกปญหาของมนษยได

ขอสงเกตบางอยางเกยวกบความบกพรองของคากลาววา “ความโลภเปนธรรมชาตของมนษย” นน คอ

ก) ความโลภเปนธรรมชาตของมนษยกจรง แตเปนเพยงธรรมชาตอยางหนงของมนษยนน มนษยยงมคณสมบตอยางอนอกมาก รวมทงคณสมบตทตรงขามกบความโลภนน เชน ความมเมตตากรณา ความเออเฟอเผอแผ ตลอดจนเสยสละ ซงกเปนธรรมชาตของมนษยดวยเชนกน

ข) บางคนมองความโลภทวาเปนธรรมชาตของมนษยนน เหมอนอยางทเหนวาความโลภเปนธรรมชาตของสตวทงหลายอนทวๆ ไป เชน ชาง มา วว ควาย สนข หน หม แมว เปนตน แตความ

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๗๖

๗๖

จรงหาเหมอนกนไมความอยากไดของสตวอน (ดรจฉาน) เหลานน เปนไปตาม

สญชาตญาณ เมอไดสนองความตองการในการกน อย สบพนธ ขนพนฐานแลว กจบ

แตความโลภของมนษย มการปรงแตงดวยศกยภาพในการคดทาใหขยายขอบเขต ทงดานปรมาณ และขดระดบ เชนทาใหเกดความรนแรงอยางไมจากด ดงทความโลภของคนคนเดยว อาจเปนเหตใหฆาคนอนเปนจานวนลาน อาจทาใหเกดการทาลายลาง กอความพนาศแกเพอนมนษย แกสงคม และแกธรรมชาต หรอโลกนอยางคานวณนบมได

ยงกวานน ในการทจะสนองความโลภ มนษยอาจใชความพลกแพลงยกเยองดวยวธการตางๆ ในทางทจรตไดซบซอนพสดารอยางทไมมในสตวอนทงหลาย ความโลภถาจดการไมถกตอง จงกอปญหาใหญยง

ค) นกเศรษฐศาสตรบางทานถงกบเขาใจวาความโลภเปนสงทด โดยเขาใจวาทาใหขยนขนแขงอยางทกลาวแลว เปนตน บางทพาลไปนกวาวงการเศรษฐศาสตรเหนอยางนน

แตนกเศรษฐศาสตรใหญๆ ทสาคญ แมแตในกระแสหลกเองกรวาความโลภเปนความชว

ดงเชน เคนส (John Maynard Keynes) มองวาความโลภเปนความชวอยางหนง เพยงแตมนษยยงตองอาศยใชประโยชนจากมนไปกอนอกสกระยะหนง (“อยางนอย อก ๑๐๐ ป”) โดยเขาเขาใจวา ความโลภ อยากไดเงนทองน จะตองมตอไปกอน จนกวา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๗๗

๗๗

เศรษฐกจจะเตบโต สนองความตองการของมนษยไดเพยงพอ และทาใหมศกยภาพทจะกาจดความยากไรใหหมดไป

["For at least another hundred years we must pretendto ourselves and to every one that fair is foul and foul is fair;for foul is useful and fair is not. Avarice and usury andprecaution must be our gods for a little longer still." - Essays inPersuasion, ch. 5, “The Future” (1931)]

(หลายคนคงบอกวา สาหรบเศรษฐกจแบบทเปนอย ถาจะรออยางเคนสวาน ใหเวลาอก ๕๐๐ ป หรอใหเศรษฐกจโตอก ๕๐๐เทา กไมมทางขจดความยากไรไดสาเรจ)

แตทสาคญทสดคอ ๒ ขอตอไป ไดแกง) นกเศรษฐศาสตรเหลานน ไมเขาใจธรรมชาตของความ

โลภ ไมรจกความหมายของมนจรง มองเหนคลมเครอและพรามวเรมแตไมรวาความตองการ ทเรยกวาความอยาก มความแตกตางกน แยกในระดบพนฐานกม ๒ ประเภท ซงจะเหนไดจากตวอยาง

เดกชาย ก. กวาดเชดถบาน เพราะอยากใหบานสะอาดแตเดกชาย ข. กวาดเชดถบาน เพราะอยากไดขนมเปนรางวลคนในวงวชาการคนหนง เขยนหนงสอหรอทางานวจยขนมาเรองหนง เพราะอยากใหคนรเขาใจเรองนน จะไดชวยกนแกปญหาหรอทาการสรางสรรคแกสงคมอยางใดอยางหนงแตคนในวงวชาการอกคนหนง เขยนหนงสอหรอทางานวจยขนมาเรองหนง เพราะอยากไดคะแนนมาเลอนขน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๗๘

๗๘

หรอไดคาตอบแทนจานวนหนงในตวอยาง ๒ แบบ ๒ ขอน๑. ความอยากแบบแรก เปนความตองการทาใหสงใดสง

หนงเกดมขน ซงเปนความตองการผลโดยตรงของการกระทาความตองการนเมอเกดขนแลว กเปนเหตใหเกดการกระทา

โดยตรง ไดแกความอยากทา (ในทนหมายเอาการทาเพอผลทด หรอทาใหด ทเรยกวาการสรางสรรค = ใฝสรางสรรค) ดวยความตองการผลของการกระทานน

๒. ความอยากแบบทสอง เปนความตองการไดสงสาเรจแลวอยางหนงมาครอบครอง หรอเพอเสพบรโภค แตตนยงไมมสทธในสงนน และมเงอนไขวาจะตองทาอะไร (อกอยางหนงตางหาก) จงจะไดรบสงทตนตองการ

ความตองการนเมอเกดขนแลว ไมเปนเหตใหเกดการกระทา(สรางสรรค) โดยตรง แตทาใหหาทางดนรนขวนขวายอยางใดอยางหนงเพอใหไดมา โดยเฉพาะถกกาหนดดวยเงอนไข ใหตองทา (งานน)จงจะได (สงนน) เรยกวา ความอยากได ซงจะทาเพราะถกกาหนดโดยเงอนไข เพราะไมตองการผลของการกระทานนโดยตรง (เชน ไมตองการความสะอาด) แตตองการผลตามเงอนไข (เชน อยากไดขนมรางวล)

ความอยากทเรยกวา ความโลภ หรอโลภะ นน ไดแกความอยากในขอท ๒ คอ ความอยากได

สวนความอยากในขอท ๑ มชอเรยกตางหากวา ฉนทะ แปลวา ความอยากทา หมายถงอยากทาใหเกดผลดอยางใดอยางหนง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๗๙

๗๙

บางทจงเรยกวาอยากสรางสรรค (รวมทงอยากทาใหรดวย)*

เนองจากความโลภเปนเพยงความอยากได คนทโลภนน เขามไดอยากทา และมไดตองการผลของการกระทานน เขาจะทาตอเมอม เงอนไข วา “ตองทาจงจะได” ถาไดโดยไมตองทา ยอมจะตรงกบความตองการมากทสด

ดงนน เมอตองทา เขาจงทาดวยความจาใจหรอไมเตมใจคอทาดวยความทกข และไมเตมใจทา ทาใหตองจดตงระบบการบงคบควบคม ซงอาจจะซบซอนและฟอนเฟะ

นอกจากนน ถาหลกเลยงไดเขาจะไมทา แตจะหาทางไดโดยไมตองทา จงเปนเหตใหเกดการทจรต และการเบยดเบยนตางๆ ในสงคมไดทกรปแบบ

ในเมอความโลภ คอความอยากได (และความอยากทาทเรยกวา ฉนทะ) มบทบาทสาคญมากในชวตของมนษย โดยเฉพาะเปนตวนาและขบดนกจกรรมเศรษฐกจ จงมความสาคญตอเศรษฐกจอยางมาก ถาเศรษฐศาสตรจะใหเศรษฐกจกอผลดแกชวตและสงคมมนษย กจะตองทาความรจกและจดการกบมนใหถกตอง ซงในขนนจะสมพนธกบขอตอไปดวย

จ) แนวคดตะวนตกมองธรรมชาตของมนษยแบบนง หรอตายตว (static) เศรษฐศาสตรปจจบนซงเจรญมาตามแนวคดตะวนตกนน จงมองความโลภ และความตองการตางๆ เปนแบบเดยวหรอเหมอนวาจะตองเปนอยางนนตลอดไป และมงแตจะสนองความตองการในแบบหนงแบบเดยวนนดงไป * ในทนยงไมไดพดถงความตองการ คอความจาเปนทพงตองมตองได ทฝรงเรยกวา need

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๘๐

๘๐

แตทจรง ธรรมชาตของมนษยนนเปลยนแปลงได และตรงนเปนประเดนสาคญทสด

ธรรมชาตของมนษย คอ เปนสตวพเศษทฝกศกษาพฒนาไดและการฝกศกษานเปนหนาทของทกชวต พรอมกบเปนภารกจของสงคม

การฝกศกษา เปนหวใจของการจดการเกยวกบชวตและสงคมมนษยทงหมด ในการทจะใหมชวตทด และใหสงคมมสนตสข เปนคณสมบตพเศษททาใหมนษยสามารถเปนสตวประเสรฐ และมวฒนธรรมมอารยธรรมเจรญงอกงามได

โดยเฉพาะจดทสาคญยง ซงเกยวของกบเศรษฐศาสตรมากคอ เรองความตองการ รวมทงความอยาก ๒ แบบขางตน ซงปรบเปลยนพฒนาได

ความตองการน เมอพฒนาปรบเปลยนไป นอกจากทาใหเปลยนแปลงพฤตกรรม ซงรวมทงพฤตกรรมทางเศรษฐกจแลว กเปนปจจยนาการเปลยนแปลงอยางอนอกมากมาย รวมทงการพฒนาความสขดวย

การพฒนาคณสมบตเชนวานแหละ คอการพฒนาคณภาพคน ซงสมพนธสอดคลองไปดวยกนกบการพฒนาเศรษฐกจ ชนดทเปนปจจยแกกนและกนกบการพฒนามนษยในความหมายทถกตอง

ขอยกตวอยางเลกนอย เชนในเรองการทางาน เมอเราพฒนาความตองการโดยมฉนทะในการทางาน หรอเปลยนจากความอยากแบบโลภะ มาเปนความอยากแบบฉนทะ ความหมายของงานและทาทตองานกเปลยนไป

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๘๑

๘๑

อยากได (โลภะ) อยากทา (ฉนทะ)• การทางานเปนเงอนไข เพอใหไดสงทตองการ

• การทางานเปนการทาใหเกดผลทตองการ

• ทางานดวยจาใจทกข รอเวลาไปหาความสข

• ทางานเปนความสขเสรจไปในตว

• ทางานดวยทกข เพอใหไดเงนไปซอความสข (วธออม)

• ทางานเปนความสข ไดเงนมายงเพมความสข (วธตรง)

• งานเปนการตอบแทนกนในระบบผลประโยชน

• งานเปนการสรางสรรคและแกปญหาเพอชวตและสงคม

เรองนขอพดไวเปนหลกการทวไปกอน ยงไมลงไปในรายละเอยด

แตเพยงเทาทพดมาน กบงชถงการปฏบตในการบรหารจดการในทางเศรษฐกจวา ผบรหารเศรษฐกจ และผปกครองบานเมองเรมตนกตองมอง และยอมรบความจรงวา:

ในเวลาหนงเวลาใดกตาม มนษยในสงคมน อยในระดบการพฒนาทแตกตาง ไมเทากน มพฤตกรรม มสภาพจตใจ มปญญาความรความเขาใจ มความตองการ และระดบความสามารถในการมความสขไมเทากน ซงผบรหารหรอผปกครอง

๑. จะตองจดสรรเศรษฐกจ เอออานวยบรการและสงเกอหนนตางๆ ใหเหมาะกบระดบการพฒนาทตางกนของคนเหลานนโดยสนองความตองการของคนทตางกนเหลานน เทาทไมกอความเบยดเบยนเสยหาย ไมเสยความชอบธรรม

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๘๒

๘๒

๒. กบทงพรอมกนนน กเกอหนนใหทกคนกาวขนสการพฒนาในระดบทสงขนไป ไมใชถอยหลงหรอยาอยกบท

แนนอนวา ตามหลกการน ผบรหารผปกครองยอมรเขาใจดวยวา ในเวลาหนงๆ นน คนทพฒนาในระดบสงขนไปมจานวนนอยกวา แตคนทพฒนาในระดบตามจานวนมากกวา

ยกตวอยาง เชนในเรองความโลภ ผบรหารยอมรเขาใจวา ในสงคมนมคนอยสวนหนง ซงมจานวนนอย ทเปนผมความใฝรใฝสรางสรรค มความอยากทาแบบฉนทะแรงเขม และมความสขอยกบการคนควาหาความรแสวงปญญา และการทางานสรางสรรค

คนกลมนแมจะมจานวนนอย แตเปนผสรางความเจรญงอกงามแกชวตและสงคม เปนผพฒนาอารยธรรมทแทจรง

แตคนสวนมาก ซงยงพฒนาคณภาพนอย ยงขาดฉนทะ มความใฝรใฝสรางสรรคนอย มงหาความสขจากสงเสพบรโภค มโลภะคอความอยากไดเปนแรงขบนา ซงทาใหโนมเอยงไปในการทจะหลกเลยงการทา คออยากไดโดยไมตองทา

เมอมความรความเขาใจอยางน ผบรหารทฉลาด กจะจดสรรตงวางระบบและดาเนนการจดการสงคม ใหสอดคลองกบความจรงแหงความแตกตางกนน ใหไดผลด

๑.คนจานวนมากหรอสวนมาก อยดวยความโลภ กจะอยากได แตไมอยากทา และหาทางใหไดโดยไมตองทา ดวยวธตางๆ เชน

ก. บนบานออนวอน รอผลดลบนดาลข. หวงผลจากลาภลอยคอยโชค เชนการพนนค. เปนนกขอ รอรบความชวยเหลอหยบยนใหจากผอน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๘๓

๘๓

ง. ทาการทจรต หาทางใหไดมาดวยการหลอกลวงฉอฉลตลอดจนลกขโมย

จ. ใชอานาจครอบงา ขมเหง เบยดเบยน บบคนเอาจากผอนฉ. ดาเนนชวตแบบฟงเฟอฟมเฟอย ลมหลงมวเมาในการเสพบรโภค

สาหรบคนจานวนมากทเปนอยางน ผบรหารจะดาเนนการ โดยก. จดตงระบบเงอนไข เพอใหทกคนจะไดตอเมอทา หรอ

ตองทางานจงจะไดเงนข. วางมาตรการเสรมประกอบ เชน

- จดวางระบบตรวจสอบบงคบควบคมลงโทษ ตอผละเมดกตกาในระบบเงอนไขนน

- ปองกนแกไขการทจรตอยางจรงจง และมใหมการบงคบขมเหงคกคามกน

- กาจดแหลงอบายมข แหลงการหลอกลวงและลอเราใหคนหวงผลไดโดยไมตองทา

- ดาเนนกลวธตางๆ ทจะกระตนเราปลกคนใหไมเฉอยชาไมตกอยในความประมาท

กลไกสาคญยง ทจะใหระบบเงอนไขนดาเนนไปอยางไดผล คอ๑) กฎกตกาหรอกฎหมายจะตองศกดสทธ มการบงคบใช

อยางมประสทธภาพ ใหไดผลจรงจง๒) เงอนไขนนจะตองจดวางอยางฉลาด เพอคมและเบนความ

โลภ ใหเปนเงอนไขใหเกดผลงานในทางสรางสรรคมากทสด อยางชนดทวา ถายงโลภ กยงตองเกดการทางานทเปนเปาหมายมากทสด

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๘๔

๘๔

๒. คนทมฉนทะ ทางานดวยความใฝรใฝสรางสรรค มความสขดวยการคนควาหาความรแสวงปญญา และทางานสรางสรรคอยางอทศตว แมจะมจานวนนอย แตเปนกาลงสรางสรรคสงคมทแทจรง

ผบรหารจะตองใสใจ สนใจ คนหาคนประเภทน และสงเสรมเกอหนนอยางจรงจง

๓. ดงไดกลาวแลววา ธรรมชาตของมนษยเปนสตวทฝกศกษาพฒนาได และคนทวไปยอมมธรรมชาตแหงศกยภาพทงฝายดและฝายรายปะปนกนอยในตว โดยเฉพาะความอยาก หรอความตองการ ๒ ประการน ซงมผลตอเศรษฐกจอยางมาก

ถาคนมความอยากทา คอฉนทะ กจะพฒนาความรกงานและนสยนกผลต พรอมทงความเขมแขง และมวนย เปนตน

แตถาคนมความอยากได คอโลภะ กนมาก สงคมกจะประสบปญหาจากคานยมเสพบรโภค ความฟงเฟอ การทจรต ความออนแอ ความขาดระเบยบวนย ความผวเผนฉาบฉวย และความเสอมเสยทกอยาง

ถาคนขาดฉนทะ และมโลภะกนมากแลว หากกฏหมายกยงไมศกดสทธ มระบบเงอนไขทขาดประสทธภาพอกดวย สงคมนนกจะงอนแงนอยางมาก

ดงนน รฐหรอผบรหารจะตองสงเสรมเอออานวยโอกาสและจดสรรปจจยเกอหนนใหประชาชนมการศกษา ทจะกระตนโลภะใหเปนปจจยแกฉนทะบาง ใหลดละโลภะเพมกาลงฉนทะบาง โดยเฉพาะสงเสรมฉนทะ คอความใฝรใฝสรางสรรค ใหแรงเขม และมระบบเงอนไขอนรดกมศกดสทธ ทจะกอเกดผลในการพฒนาชวตและสงคมอยางแทจรง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๘๕

๘๕

ลกษณะคบเคลอนคลขยาย (dynamic) ของธรรมชาตมนษย ทเปนสตวผศกษาพฒนาไดน ยงมทควรกลาวถงอกมาก

ตวอยางเชน เมอมนษยยงหยอนการพฒนา ความสขของเขาขนตอการเสพบรโภควตถมาก แตมนษยยงมพฒนาการทางจตปญญาสงขนไป ความสขของเขากพงพาขนตอวตถเสพบรโภคนอยลง เปนอสระมากขน การบรหารจดการสงคมจะตองดาเนนการใหสอดคลองกบความเปนจรงของธรรมชาตมนษยทเปนเชนน

ขอทควรยาอกอยางหนงคอ โดยธรรมชาตของมนษย เมอไมมทกขบบคนภยคกคาม ถาอยสขสบาย มนษยจะมความโนมเอยงทจะเฉอยชา ลมหลงระเรงมวเมาประมาท

จงถอเปนหนาทของผบรหารทจะจดวางมาตรการกระตนเราใหสงคมตงอยในความไมประมาท ซงเปนปจจยตวเอกในการปองกนความเสอม และสรางสรรคความเจรญ

ทกลาวมาน เปนเพยงตวอยางของการบรหารจดการในทางสงคม ใหสอดคลองกบความเปนจรงแหงธรรมชาตของมนษย

๕. บรณาการในระบบสมพนธของธรรมชาตหวขอน มความหมายกวางขวางครอบคลม แมยงมใชโอกาสท

จะอธบายอยางจรงจงในทน แตเมอมเรองเกยวของหรอโยงถง กไดพดแทรกไวในหวขออนๆ ทผานมาบางแลวหลายแหง ในทนจงจะพดไวเพยงเปนแนว

สาระสาคญในเรองนกคอ พทธศาสนามองเหนวา ทกสงทกอยางดารงอยและดาเนนไป ในระบบสมพนธของธรรมชาต

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๘๖

๘๖

แมแตเรองราวดานภาวะทางจตใจ ทเปนอตวสย ความคดคานงและจนตนาการของคน กด เรองราวและกจกรรมทางสงคมของมนษย กด ทปจจบนถอวาไมใชเรองของธรรมชาต ไมเปนเรองของวทยาศาสตร และแยกออกมาศกษาตางหาก เปนมนษยศาสตรและสงคมศาสตรนน พทธศาสนากมองเหนวาเปนเรองในขอบเขตของธรรมชาตนนเอง เพยงแตมความซบซอนในอกระดบหนง

ขอสาคญกคอ เรองของคนและสงคมนน ในทสดเราจะตองรเขาใจมองเหนความสมพนธเปนเหตปจจยตอกน ทโยงเปนระบบอนเดยวกบธรรมชาตสวนอนทงหมด

ถารเขาใจมองเหนไมถงขนน ความรและวทยาการทงหลายของมนษย นอกจากจะเปนศาสตรทแยกสวนจากกนแลว แตละอยางกจะบกพรอง ไมสมบรณ เชนอยางวทยาศาสตร ทเปนการศกษาธรรมชาตดานวตถเพยงอยางเดยว โดยพรากจากองคประกอบดานอนทองสมพนธกบมนอย ทาใหแมแตความเขาใจทางวตถเองกพลอยไมเพยงพอและไมชดเจนจนบดน

เมอพดอยางน กเหมอนกบบอกใหรดวยวา เศรษฐศาสตรแนวพทธมลกษณะเปนองครวม โดยบรณาการกบสรรพวทยาการและกจกรรมดานอนๆ ของมนษย ตรงนจะถอเปนคาสรปกได

จดโยงทวาเรองของคนและสงคมของมนษยรวมอยในระบบสมพนธของธรรมชาตนน กอยทตวคนนนเอง กลาวคอ

มนษยเองนกเปนธรรมชาตอยางหนงหรอสวนหนง แตเปนธรรมชาตสวนทมคณสมบตพเศษ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

/ 151

๘๗

๘๗

คณสมบตพเศษของมนษยนนมมาก แตทสาคญอยางยงกคอ เจตจานง (เจตนา) และปญญา (บางทบางขนถงกบเรยกกนวาปรชาญาณ และแมกระทงเปนโพธญาณ แตกคอปญญานนแหละ)และคณสมบตพเศษเหลาน กเปนธรรมชาตทงนน

โลกมนษยหรอสงคมทเปนไปตางๆ กมาจากคณสมบตพเศษเหลานของมนษย ทสมพนธเปนเหตปจจยกบองคประกอบอยางอนในระบบสมพนธทงหมดของธรรมชาต

มนษยจะตองรเขาใจธรรมชาตสวนทเปนคณสมบตพเศษเหลานของมนษย และมองทะลปจจยาการของมนในระบบสมพนธของธรรมชาตทงหมด แลวศาสตรทงหลายกจะบรรจบประสานกนไดพรอมกบทการแกประดาปญหาของมนษยจงจะสาเรจแทจรง และการสรางสรรคตางๆ รวมทงอารยธรรมของมนษยจงจะบรรลจดหมาย

เศรษฐกจกเปนสวนรวมหรอเปนองครวมอยางหนงในระบบสมพนธแหงปจจยาการ อนเปนองครวมทวานน

ดงนน เศรษฐศาสตรจะตองหยงเหนปจจยาการของเศรษฐกจในระบบสมพนธนน อยางนอยใน ๒ ระดบ หรอ ๒ ขอบเขต คอ

๑. ความสมพนธเปนเหตปจจยตอกน ระหวางเศรษฐกจกบกจกรรมและความเปนไปดานอนๆ ในสงคมมนษย เชน คานยม วฒน-ธรรม ศลธรรม สขภาวะ การเมอง การศกษา (ทผานมา เอาใจใสการเมองมาก แตมองขามเรองอนๆ สวนใหญ) ใหเศรษฐกจกลมกลนเขาไปในวถชวตและเกอกลแกชวตทดงามมความสขทเปนอสระมากขน

เศรษฐศาสตรแนวพทธ๘๘

๘๘

๒. ความสมพนธเปนเหตปจจยตอกนระหวางเศรษฐกจกบองครวมใหญทง ๓ แหงการดารงอยของมนษย คอ ชวตบคคล สงคมและสงแวดลอม หรอพดอกสานวนหนงกคอ การทเศรษฐกจจะตองเกอหนนใหมนษยม ชวตทเปนสขดงาม ทามกลางธรรมชาตแวดลอมทรนรมย ในสงคมทเกษมศานต อนจะเปนการพฒนาทยงยนไดแทจรง

เศรษฐศาสตรจะตองมองเหนและสามารถชวยเกอหนนใหระบบสมพนธในระดบตางๆ ประสานปจจยทงหลายสความพอดทจะบรณาการใหเกดภาวะแหงจดหมายทกลาวมานน และนกคอหลกการสาคญของเศรษฐศาสตรทเรยกวาเปนมชฌมา

หลกทวไปของเศรษฐศาสตรมชฌมา ยงมอก เชน การประสานใหเกอหนนกน ระหวางความเจรญแบบปลายเปดของสงคม กบความเจรญแบบปลายปดของชวตบคคล แตเหนวาควรกลาวไวเทานกอน

หมายเหต: บทพเศษน เปนการเขยนสรปรวบรด จงไมไดเนนการแสดงหลกฐานอางอง

Buddhist Economicsby

P.A. Payutto

Translated by

J.B. Dhammavijaya

Contents

Buddhist Economics……………………………………..1

Limitations of Economic Theoryin the Industrial Age ……………………………………….4(1) Specialization…………………………………………………….. 4(2) Not free of ethics, but inattentive to them……………………...7(3) Unable to be a science, but wanting to be one………………11(4) Lack of clarity in its understanding of human nature.……….18

(a) Want……………………………………………………………….. 19(b) Consumption……………………………………………………… 23(c) Work and working…………………………………………………24(d) Competition & Cooperation……………………………………..27(e) Contentment and Consumerism………………………………… 28

The Major Characteristics ofBuddhist Economics………………………………………33(1) Middle-way economics: realization of true well-being………..33(2) Not harming oneself or others………………………………….. 38

Technology………………………………………………….. 39

Summary……………………………………………………..41

Buddhist Economics

In a discussion of Buddhist economics the first questionthat arises is whether such a thing as Buddhist economicsactually exists, or whether it is even a possibility. At presentthe economics that we are acquainted with is a Western one.When talking of economics or matters pertaining to it, we use aWestern vocabulary and we think within the conceptualframework of Western economic theory. It is difficult to avoidthese constraints when coming to talk about a Buddhisteconomics. So perhaps we will find ourselves in factdiscussing Buddhism with the language and concepts ofWestern economics. At any rate, by reflecting on this matterwe may at least get some food for thought. Even if it is not atrue Buddhist economics that is put forth here, it may providesome Buddhist perspectives on things that may be usefullyemployed in economics.

In the mid-‘70’s a Western economist, E.F.Schumacher, wrote a book called “Small is Beautiful”, thefourth chapter of which dealt with the subject of Buddhisteconomics. The book as a whole, but especially that chapter,gave many people, both in the East and the West, an interest inthose aspects of the Buddhist teachings that relate toeconomics. We owe a debt of gratitude to Mr. Schumacher forcreating that interest. However, if we consider the point moredeeply, we may see that both the writing of “Small isBeautiful”, and the subsequent interest in Buddhist economicsshown by Western academics, took place in response to a

Buddhist Economics2

2

crisis. At the present time, Western academic disciplines andconceptual structures have reached a point which many feel tobe a dead end, or if not, at least a turning point demanding newparadigms of thought and methodology. It is felt that thepresently existing disciplines are unable to completely resolvethe problems now facing the world – new ways must be found.Such feelings have prompted a number of people to search forways of thought outside of their own disciplines, which has ledin turn to the interest in Buddhism and other traditional Asianphilosophies which is so apparent at this time.

In his essay on Buddhist economics Mr. Schumacherlooks to the Buddhist teaching of the Noble Eightfold Path tomake his case. He affirms that the inclusion of the factor ofRight Livelihood in the Eightfold Path, in other words theBuddhist way of life, indicates the necessity of a Buddhisteconomics. This is Mr. Schumacher’s starting point. Howeverthe nature of his views, and of Buddhist economics as he seesit, are subjects that I would like to leave for the moment.

I would first like to relate a story that appears in theBuddhist scriptures. In fact it is an event which took place inthe Buddha’s lifetime. It indicates many things aboutBuddhist economics, which the reader may be able to work outfor himself. The story goes like this: one morning while theBuddha was residing in the Jetavana monastery near the city ofΣŒϖαττη ´ , he was able to perceive with his psychic powersthat the spiritual faculties of a certain poor peasant living nearthe city of îÂav were mature enough for him to understand theteachings, and that he was ripe for enlightenment. It would beappropriate to go to teach him. So later that morning theBuddha set off walking to îÂav , some 30 yojanas (about 48km.) away. The inhabitants of îÂav held the Buddha in great

P. A. Payutto

/ 151

3

3

respect and on his arrival warmly welcomed him. Eventuallya place was prepared for everyone to gather together and listento a discourse. However, as the Buddha’s particular purposein going to îÂav was to enlighten this one poor peasant, hewaited for him to arrive before starting to talk.

The peasant heard the news of the Buddha’s visit, andsince he had already been interested in the Buddha’s teachingfor some time he wanted to go and listen to the discourse. Butit so happened that one of his cows had just disappeared. Hewondered whether he should go and listen to the Buddha firstand look for his cow afterwards, or to look for the cow first.He decided to look for the cow first and quickly set off into theforest to search for it. Eventually the peasant found his cowand drove it back to the herd, but by the time everything was asit should be, he was very tired. The peasant thought tohimself, “time is getting on, if I go back home first it will wastea lot of time. I’ll just go straight into the city to listen to theBuddha’s discourse.” Having made up his mind, the poorpeasant started walking into îÂav . By the time he arrived atthe place set up for the talk, he was exhausted and very hungry.

When the Buddha saw the peasant’s condition he askedthe city elders to arrange some food for the poor man. Whenthe peasant had eaten his fill and was refreshed the Buddhastarted to teach and while listening to the discourse the peasantrealized the fruit of ‘Stream Entry’, the first stage ofenlightenment. The Buddha had fulfilled his purpose intravelling to îÂav .

After the talk was over the Buddha bade farewell to thepeople of îÂav and set off back to the Jetavana monastery.During the walk back the monks who were accompanying himstarted to critically discuss the day’s events. “What was that

Buddhist Economics4

4

all about? The Lord didn’t quite seem himself today. Iwonder why he got them to arrange food for the peasant likethat, before he would agree to give his discourse.” TheBuddha, knowing the subject of the monks’ discussion turnedback towards them and started to tell them his reasons, and atone point in his explanation the Buddha said, “when people areoverwhelmed, and in pain through suffering, they are incapableof understanding Dhamma.” Then the Buddha went on to saythat hunger is the most severe of all illnesses and thatconditioned phenomena provide the basis for the mostingrained suffering. Only when one understands these truthswill one realize the supreme happiness of NibbŒna.

All the major points of Buddhist economics appear inthis tale. They will be elaborated on below.

Limitations of Economic Theoryin the Industrial Age

(1) Specialization

At the present time economists consider economicactivity in isolation, without reference to other forms of humanactivity or to other academic disciplines. This specialization isone of the characteristics of development in the Industrial Age.Consequently, when looking at human activity, economists tryto eliminate all non-economic aspects or standpoints from theirconsiderations and concentrate on a single perspective: that oftheir own discipline. The isolation of economic questionsfrom their wider context may be taken to be the primary causeof many of the problems that currently beset us.

P. A. Payutto

/ 151

5

5

In Buddhism, economics is not separated from otherbranches of knowledge and experience. In efforts to remedythe problems of the human race, economic activities are notabstracted from activities in other fields. Economics is notseen as an independent, self-contained science but as one of anumber of interdependent disciplines working within the wholesocial/existential matrix. Ostensible economic activities arelooked at from a number of different perspectives.Advertising may be taken as an example; speaking in purelyeconomic terms, advertising consists of methods used topersuade people to buy things. It leads to a rise in sales but ascosts are increased makes goods become more expensive. Butadvertising is also bound up with popular values: advertisersmust draw on common aspirations, prejudice and desires inorder to produce advertisements that are appealing. Socialpsychology is employed to utilize popular values for economicends. Advertising also has an ethical significance because ofits repercussions on the popular mind. The volume ofadvertising may cause an increase in materialism, andinappropriate images or messages may harm public morality.On the political plane, decisions have to be made regardingpolicy on advertising—should there be any control, and if so,of what kind? How is one to achieve the proper balancebetween moral and economic concerns? Education is alsoinvolved. Ways may have to be found to teach people to beaware of how advertising works, to reflect on it, and toconsider how much of it is to be believed. Good educationshould seek to make people more intelligent in makingdecisions about buying goods. So the subject of advertisingdemonstrates how activities prevalent in society may have to

Buddhist Economics6

6

be considered from many perspectives, all of which are inter-related.

Specialization can be a great benefit so long as we don’tlose sight of our basic goal. The various disciplines areintended to be different constituents of a complete response tohuman problems. If the extent of each discipline’sresponsibility is fully determined, then that responsibility canbe fulfilled and the point of contact between disciplines bemore clearly defined. Then a more concerted effort to relievehuman suffering will be possible, one which will have betterresults than are being achieved at present. The error lies in ourpride, taking our own discipline to be capable of solving alldifficulties by itself. Not only is it a mistaken notion but itprevents a successful solution of the problems at hand. If thispoint is accepted then we must find exactly where economicsconnects with other sciences, disciplines, and human activities.Where does economics connect with education, and ethics, indealing with human problems? If these points of contact canbe clarified then it would be possible to find the true value ofspecialization.

Mr. Schumacher’s point that the existence of RightLivelihood as one of the factors of the Eightfold Pathnecessitates a Buddhist economics has further implications.Firstly, it indicates that Right Livelihood (or economics) mustbe considered of great importance in Buddhism for it to beincluded as one of the path factors. It shows that Buddhismaccepts the significance of economics. Secondly, andconversely, it means that economics is taken to be merely oneamongst a number of factors (traditionally eight) that comprisea right way of life, i.e. one capable of solving the problemsfacing humanity.

P. A. Payutto

/ 151

7

7

(2) Not free of ethics, but inattentive to them

A solution to the problems facing humanity requires thepresence of many contributing factors, one of which is ethics, asubject of particular relevance to myself as a Buddhist monk.I would like to discuss ethics here in light of its relationship toeconomics, so that it may serve to illuminate the connectionbetween the different components of a right way of life. Wehave already seen the great importance of this relationship on ageneral level, so let us now take a look at some particular casesthat illustrate the nature of this relationship and its significance.

Ethics (or the lack of them) affect economics bothdirectly and indirectly. If, for example, a particular area isunsafe, if there are robbers, and a lot of violence, and if lines ofcommunication are unsafe—then it is obvious that businesseswill not invest there, tourists will not want to go there, and soon. The economy of the area is thus adversely affected. Thisis a phenomena that is easily observed.

In a public transport system, if the staff, the ticket-collectors and the passengers are all honest then not only willthe government receive its full revenue, but it may also be ableto save on inspections. If the passengers’ honesty can berelied upon, then it may be possible to substitute ticketmachines for collectors. When people are self-disciplined andhelp to keep their surroundings clean and litter-free themunicipal authorities may not have to waste so much of theirfunds on trash-collection and other cleaning operations.

Conversely, if businesses are overly greedy and attemptto fatten their profits by using sub-standard ingredients infoodstuffs, e.g. putting cloth-dye as a coloring in children’ssweets, substituting chemicals for orange juice, or putting boricacid in meatballs (all of which have occurred in Thailand in

Buddhist Economics8

8

recent years), consumers’ health is endangered. The peoplemade ill by these practices have to pay medical costs. Thegovernment has to spend money on police investigations andthe prosecution of the offenders. Furthermore, people whosehealth has suffered work less efficiently, causing a decline inproductivity. In international trade, those who pass off shoddygoods as quality merchandise risk losing the trust of theircustomers and foreign markets—as well as the foreigncurrency obtained through those markets.

The freedom of the free market system may be lostthrough businesses using unscrupulous means of competition;the creation of a monopoly through influence is one commonexample, the use of thugs to assassinate a competitor a moreunorthodox one. The violent elimination of rivals heralds theend of the free market system, although it is a method scarcelymentioned in the economics textbooks.

Western companies send medicines to third-worldcountries that they are forbidden from selling in their owncountries. Those so-called ‘medicines’ endanger the healthand lives of any who consume them. In economic terms, itcauses a decline in the quality and efficiency of labour whilealso necessitating increased expenditure on health care, whichis a drain on the nation.

Businesses use advertising to stimulate desire for theirproduct. Advertising costs are included in capital outlay andso are added to the price of the product itself. Thus peopletend to buy unnecessary things at prices that are unnecessarilyexpensive. There is much waste and extravagance. Thingsare used for a short while and then replaced, although still ingood condition. This is a waste of economic resources and itsexistence is related to the common penchant for flaunting

P. A. Payutto

/ 151

9

9

possessions and social status. Businessmen are able to exploitsuch desires to make more money out of their customersbecause people who like to show off their possessions andstatus tend to buy unnecessarily expensive products withoutconsidering their quality. They take snob-appeal as theircriteria, considering expense no object. Worse than that thereare people in Thailand today who, unable to wait until theyhave saved enough to afford some new product, rush off andborrow the money, plunging themselves into debt. Spendingin excess of earnings has serious ill-effects. Eventually theperson’s status that the object is meant to exalt, declines, alongwith the country’s economy as its balance of trade with othercountries goes into the red.

A person in the business world once said to me that inThailand if one saw a Sikh riding on a motorbike one couldsafely assume that he was a wealthy man. If he was driving acar one could take it for granted that he was a millionaire. Butif one was to go into the provinces one would find that 50% ofthe Thais who ride motorbikes have bought them on credit.This economic phenomena is also a matter of social values. Itis the same with the purchase of cars. Quite poor people buycars on borrowed money or pay for them in installments. Sothere are cars everywhere, which gives rise to the problem oftraffic congestion with all its attendant ill effects on theeconomy until eventually there is turmoil. Economics cannotbe divorced from social matters. The love of flaunting andostentation is prominent in Thailand. Some people, althoughreasonably well-off, will refuse to pay a few dollars for a ticketto a show. In order to show off their connections they willfind a way to get a complimentary ticket. Then they willswagger into the show flashing their free ticket. On such

Buddhist Economics10

10

occasions they are not willing to part with even a dollar or two.But the same people, in order to show off their prestige orsocial standing, may arrange a lavish party for a huge numberof people and spend thousands of dollars. This character trait,or this sort of value system, has a great effect on the economy.Sometimes when Western economists come to Thailand andencounter this phenomena they say that it just knocks them flat.They can’t see how to solve the country’s economic problems.When they meet these strange new mental sets and ways ofbehavior they are baffled as to how to find a solution.

In economic matters we must consider the variousfactors that have come to be involved with them, an importantone of which is confidence or belief. We need to haveconfidence in the banks, confidence in the stock market. Atany time when there is a loss of confidence then the stockmarket may crash and banks go into liquidation. Evenconfidence in the sense of belief in the claims of advertisorshas effects on the economy. But confidence is also conditionedby other factors. Its presence or absence is often the result ofdeliberate manipulation by business interests.

In the workplace, if the boss is responsible, capable andkind, and commands the confidence and affection of his or heremployees, and the employees are harmonious, diligent, andcommitted to their work, then production will be high. Therehave been cases where the employer has been such a goodperson that when their business failed and came close tobankruptcy, the employees sympathetically made sacrifices andworked as hard as possible to make the company profitableagain. In such cases, employees have sometimes been willingto take a cut in wages, rather than just making demands forcompensation.

P. A. Payutto

/ 151

11

11

So abstract human values become economic variables.We can clearly see that industriousness, honesty, devotion towork and punctuality have great effects on both productivityand efficiency. Conversely, boredom, cheating, dishonesty,discrimination, discouragement, conflicts, even privatedepressions and anxieties have adverse effects on productivity,and this point is important.

On a broader level, nationalism is significant. If asense of patriotism can be instilled into the people, they may beled to refuse to buy foreign goods, even if those goods are ofhigh quality and there are inducements to buy them. Peopleare able to put aside personal desires out of regard for thegreatness of their nation and only use things made within theircountry. They wish to help production so that their countrycan prosper and become a major force in the world. It mayreach the point, as in Japan, where the government has to try topersuade people to buy products from abroad. Nationalism isthus another value system that affects economics.

(3) Unable to be a science, but wanting to be one

The large number of examples I have given so far havebeen intended to demonstrate the intimate and significant effectthat ethics and values have on economics. However ethics, i.e.questions of good and bad are only one aspect of Dhamma.∗

The relationship of Dhamma to economics is not confined tothe sphere of ethics. Another way that Dhamma is connectedwith economics is with regards to the true nature of things, thenatural condition of phenomena. In fact this aspect is evenmore important than ethics, because it concerns the very heart ∗ The teachings of the Buddha or ‘the way things are’

Buddhist Economics12

12

or essence of economics. The word ‘Dhamma’ is here used tomean the truth, or in other words the complex and dynamicprocess of cause-and-effects that constitutes our world. Ifeconomics does not fully know, understand and address itselfto the whole causal process, economic theory will be unable toproduce solutions to problems that arise, or produce thesalutary effects that it desires. It will be an economics that isnot in harmony with ‘the way things are’ (Saccadhamma).

‘The way things are’ refers to the nature of nature, i.e.the true mode of existence of phenomena, and it encompassesall aspects of theory and practice. It is not the subject of anyparticular branch of knowledge, but is the very essence ofscience or the essence that science seeks to discover. Thecontemporary trend towards division and separation of thedifferent aspects of a complex subject, one that has evenreached treatments of the Dhamma, is a dangerous one andmay lead us to stray from the truth. It is another importantpoint that must be understood.

Economics has been said to be the most scientific of thesocial sciences. Indeed, economists are proud of howscientific their subject is: that they take only those things whichcan be measured and quantified into their considerations. Ithas even been asserted that economics is purely a science ofnumbers, a matter of mathematical equations. In its efforts tobe a science, economics tries to eradicate all questions ofabstract values as unquantifiable, and seeks to be value-free.But in opposition to this trend, some critics of economics, evena number of economists themselves, say that actually, of all thesocial sciences, economics is the most value-dependent. Itmay be asked how it is possible for economics to be a value-free science when its starting point is the perceived needs of

P. A. Payutto

/ 151

13

13

human beings, which are a function of the value-systems of thehuman mind. Furthermore, the end-point or goal of economicsis to answer those perceived needs to peoples’ satisfaction andsatisfaction too is an abstract value. So economics begins andends with abstract values. Economic decisions concerningproduction, consumption, etc. are largely value-dependent, asfor example in debates over the granting of mining concessionsin national parks. Consequently, it is impossible foreconomics to be value-free, and it is this dependence on valuesthat disqualifies economics from being a complete science.

Two further points may be made in this connection, thefirst being that economic principles and theories are full ofunverified assumptions, and that a science cannot be so based.It is an important objection. Secondly, it is not such a goodthing for economics to be a science anyway. Science has toomany limitations to be able to solve all the problems ofhumanity. It shows only one side of the truth, that whichconcerns the material world. If economics actually became ascience then it would be pulled along the same pathway asscience, and then would be restricted in its ability to remedyhuman suffering.

The best attitude for economics is to see and accept thetruth of things. The attempt of economics to be scientific (i.e.exact and precise) is one of its good points and should bemaintained. However, at the same time, for any real oreffective answer to human suffering, particularly at the presenttime which is a ‘turning point’ for human society. Economicsshould surely open itself up to co-operation with otherdisciplines. It should cast a wider, more comprehensive eyeon the question of values. As soon as values have beenaccepted as legitimate objects for consideration, then they

Buddhist Economics14

14

become factors to be studied in accordance to their properstatus, enabling the whole causal process to be seen. But ifvalues are not studied then economics can never be scientificbecause it cannot develop any understanding of the wholecausal process of which values form an integral part.

At present economics only accepts certain sorts oraspects of values as being relevant to it. It does not study thewhole range of value systems. Errors are made, for instance,in economic forecasting, when the factor of values comes intoplay at a much more significant level than economics is willingto allow for. To give an example: one principle of economicsis that people will only agree to part with something when theycan replace it with something that will afford them equalsatisfaction. Here an objection might be made that this is notinvariably true. Sometimes we can experience a sense ofsatisfaction by parting with something without getting anythingtangible in return, as when parents out of love for their childrenmay give them something as a gift without expecting anythingback. They feel satisfied, more so perhaps than if they hadreceived something in return, the cause being of course, thelove they feel for their children. If human beings couldexpand their love of others, not confining it to their ownfamilies, but feeling love for all other people then they mightbe able to part with things without receiving anything in return,and experience more satisfaction than before. They would notonly not be deprived of satisfaction, or just receive acompensatory amount, but they would actually experiencemuch more satisfaction. This too is an example of how valuescan affect economic matters.

Another economic principle states that when prices godown, people buy more; when prices go up, people buy less.

P. A. Payutto

/ 151

15

15

That is generally the way that things happen. If prices arelowered, peoples’ purchasing power increases. They buymore, and the number of consumers increases. But that is notalways the case. If one knows that the members of a societyare given to ostentation and flaunting of possessions as status-symbols, then one can make use of that tendency to inducepeople to think of expensive goods as trendy. People are ledto believe that whoever is able to buy such and such anexpensive object will stand out from the crowd and be amember of high society. Then it occurs that the more that oneraises the price, the more people buy that commodity, becauseof their desire to be fashionable or to be identified with acertain social group.

In fact, there are numerous examples which economicsitself uses to demonstrate how the values of a society determineprices, one of which concerns two men shipwrecked on adesert island. One man has a sack of dried rice and the other ahundred gold necklaces. Ordinarily a single gold necklacewould be enough, more than enough, to buy a whole sack ofdried rice. But now the two men find themselves stranded onan island with no means of escape and no guarantee of any shipcoming along to rescue them. The value of the goods changes.Now the person with the rice might purchase all one hundredgold necklaces for a mere portion of the rice, or he mightrefuse to make the exchange at all. So the value of goods is afunction of demand. However, what I wish to point out here is thateconomics must distinguish between the various kinds ofdemand and deal with the question of the quality of demand.Economics replies that it is not our business, we are onlyinterested in demand, its quality does not concern us. But in

Buddhist Economics16

16

fact the quality of demand or want does affect economics. Inthe example given above there are other possibilities besidestrade. The man with the gold necklaces might take advantageof a time when the owner of the rice is not present to stealsome or he might just kill the owner in order to get the wholesack. On the other hand, the two men might become friendsand help each other out, so that there is no need for any buyingor selling or bartering at all; they might just share the rice untilit’s all gone. It could happen in any of these ways. So factorssuch as personal morality or emotions such as greed and fearcan affect the economic outcome. A demand that does not balkat violence or theft will have different results from one thatrecognizes moral restraints.

In order to show that economics is a science, that it isobjective and doesn’t get mixed up with subjective feelings andvalues, economists will sometimes give various examples toback up their arguments. They say, for instance, that a bottleof alcohol and a pot of Chinese noodles may have the sameeconomic value, or that going to a night club may contributemore to the economy than going to listen to a Dhammadiscourse. These are truths according to economics. Theytake no values whatsoever into account. Economics will notlook at the bene-fits or harm that come from a particularcommodity, activity, production, consumption, or trade.Neither the vices associated with the frequenting of night clubsnor the knowledge and wisdom arising from listening to aDhamma talk, are its concern. Others may look at things fromthose standpoints but economics will have nothing of it.

Thoroughly reflecting on the leading cases above onesees that the scientific nature and objectivity of economics israther narrow and superficial. Economists look at just one

P. A. Payutto

/ 151

17

17

short phase of the natural causal process, as if just cutting outthe part that they are interested in, without paying attention tothe whole stream of causes and conditions in its entirety. Thisis a characteristic of economics in the industrial era whichprevents it from being a true science and from being adequatelyobjective. However certain contemporary trends seem toindicate that economics is starting to expand its vision toencompass more of the causal process, and is consequentlymoving in accordance with reality.

The first thing to consider is what economic costs mayarise from harm to the consumer’s well-being. Let us return tothe example of the bottle of alcohol and the pot of Chinesenoodles. We can see that, though their market prices may bethe same, their economic costs are not equal. The bottle ofalcohol may damage the person’s health, forcing him to spendmoney on medical treatment. The distillery which producedthe alcohol will probably have released foul-smelling fumesinto the air, which can be dangerous to health, causing coldsores, for instance. The pollution of the environment causes anatural degradation that has economic effects. It may force thegovernment to devote resources to remedying environmentalproblems. The one who drinks the alcohol might crash his caras a result, incurring more economic costs. And of coursethere are the detrimental social effects: drinking can causecrime, and crime’s costs are very high. Also, intoxication willmean that the one who drinks will have poor mindfulness,making him less efficient at work.

Every one of the above points is concerned witheconomics. They imply the necessity of looking at economiccosts on a much wider scale than at present, not just in terms ofmarket prices. There is now a trend towards including

Buddhist Economics18

18

environmental costs in calculations of economic cost. Someeconomists even include them in the price of the finishedproduct. But it is not really enough. In the case of the bottleof alcohol, apart from the environmental costs there are alsothe social, moral, and health costs (i.e. crime, efficiency ofproduction, etc.) of which all have economic implications.

(4) Lack of clarity in its understanding of human nature

Having shown how economics is related to othermatters, particularly values, and how it is affected by otherthings we may now turn to another important problem—that ofan understanding of human nature. It is an extremelyimportant matter. All disciplines must be founded on anunderstanding of human nature. If any discipline errs with itsunderstanding, then it will be unable to reach the completetruth and be unable to really solve the problems of humanity.So on the matter of human nature, what is the understanding ofeconomics, and what is the understanding of Buddhism andBuddhist economics? I have already mentioned that economicslooks at the phenomena of human demand or want, but looks atonly one side of it, refusing to take into account the quality ofdemand. If that is true, and the quality of demand is a naturalphenomena then it means that economics refuses to consider atruth that lies within the nature of things. That being so, thenone must further question economics as to how it could be adiscipline and how it could give a complete answer to humanproblems. The only possible defense is that economics is just aspecialized discipline that must cooperate with the otherrelevant disciplines.

P. A. Payutto

/ 151

19

19

(a) Want

I would like to begin dealing with the subject of humannature by looking at demand or wants. Modern economics andBuddhism both agree that mankind has unlimited wants. Thereare a great number of sayings of the Buddha concerning thispoint, e.g. natthi taöhŒsamŒ nad - there is no river likecraving. Rivers can sometimes fill their banks but the wantsof human beings never come to an end. In some places in theBuddhist texts it says that even if money were to fall from theskies like rain, man’s sensual desires would not be fulfilled.Elsewhere the Buddha says that if one could magicallytransform a whole mountain into solid gold ore it would stillnot provide complete and lasting satisfaction to even oneperson. Thus, there are a large number of teachings in theBuddhist tradition that deal with the unlimited nature of humanwant. Here I would like to relate a story that appears in theJŒtaka Tales.

In the far and ancient past there lived a king calledM andhŒtu. He was a very powerful ruler, an emperor who isknown in legend for having lived a very long life. M andhŒtuhad all the classic requisites of an emperor; he was anexceptional human being. He had everything that anyonecould wish for. He was a prince for 84,000 years, then the heirapparent for 84,000 years, and then emperor for 84,000 years.One day, after having been emperor for 84,000 years, KingM andhŒtu started to show signs of boredom. The great wealththat he possessed was no longer enough to satisfy him. TheKing’s courtiers saw that something was wrong and asked whatwas ailing his Majesty. He replied, ‘The wealth and pleasure Ienjoy here is trifling: tell me, is there anywhere superior tothis?’ ‘Heaven, your Majesty,’ the courtiers replied. Now, one

Buddhist Economics20

20

of the King’s treasures was the cakkaratana, a magic wheelshaped object that could transport him anywhere at hiscommand. So King M andhŒtu used it to take him to theHeaven of the Four Great Kings. The Four Great Kingsthemselves came out to welcome him and on learning of hisdesire, invited him to take over the whole of their heavenlyrealm.

King M andhŒtu ruled over the Heaven of the FourGreat Kings for a very long time until one day he began to feelbored again. It was no longer enough, the pleasure that couldbe derived from the wealth and delights of that realm couldsatisfy him no more. He conferred with his attendants and wasinformed of the superior enjoyments of the TŒvatiµsŒ Heavenrealm. So King M andhŒtu picked up his cakkaratana andascended to the TŒvatiµsŒ Heaven where he was greeted by itsruler, Lord Indra, who promptly made him a gift of half of hiskingdom.

King M andhŒtu ruled over the TŒvatiµsŒ Heaven withLord Indra for another very long time until Lord Indra came tothe end of the merit that had sustained him in his high station,and was replaced by a new Lord Indra. The new Lord Indraruled on until he too reached the end of his lifespan. In allthirty-six Lord Indras came and went while King M andhŒtucarried on enjoying the pleasures of his position. Then, finallyhe began to feel dissatisfied, half of heaven was not enough, hewanted to rule over all of it. So King M andhŒtu began to thinkof how to kill Lord Indra and depose him. But it is impossiblefor a human being to kill Lord Indra, because humans cannotkill deities, and so his wish went unfulfilled. King M andhŒtu'sinability to satisfy this craving made it start to rot the very rootof his being, and caused the aging process to begin.

P. A. Payutto

/ 151

21

21

Suddenly he fell out of TŒvatiµsŒ Heaven down to earth,where he landed in an orchard with a resounding bump. Whenthe workers in the orchard saw that a great king had arrivedsome set off to inform the Palace, and others improvised amake-shift throne for him to sit on. By now King M andhŒtuwas on the verge of death. The Royal Family came out to visitand asked if he had any last words. King M andhŒtuproclaimed his greatness. He told them of the great power andwealth he had possessed on earth and in heaven, but thenfinally admitted that his desires remained unfulfilled.

There the story of King M andhŒtu ends. It shows howBuddhism shares with economics the view that the wants ofhumanity are unlimited or endless. But Buddhism does notstop there. It goes on to speak of two features of human naturethat are relevant to economics and need to be understood.First, Buddhism distinguishes two kinds of want or desire:

(a) the desire for pleasurable experience (both physicaland mental) together with the desire for the things that feed thesense of self, i.e. the cravings known in Buddhist terminologyas taöhŒ.

(b) the desire for true well-being or quality of life,(chanda).

The second point, also related to this principle ofwanting, is that Buddhism holds that we are beings that havethe ability to train and develop ourselves. Desire for well-being or for a quality of life indicates a desire for self-development or in other words the development of humanpotential. The one essential point of human development isthus the diverting, or exchanging of desire for things thatprovide pleasant experiences and feed the sense of self, into thedesire for true well-being. Whereas the first kind of desire is

Buddhist Economics22

22

unlimited, the second is not and therefore tends to be infrequent conflict with the first, as for example in the matter ofeating. When we eat, both kinds of desire are present,although for most people the desire for well-being is notusually conscious; we tend only to be aware of the desire forpleasurable experience.

Why do human beings eat? Surely it is to nourish thebody, to give it strength and good health. But the desire thatarises in peoples’ minds is for enjoyment, food that is ‘good’ interms of taste. This desire may oppose the desire for well-being, and even destroy the quality of life. The desire for theexperience of delicious flavours leads us to search for thetastiest food and it may be, for instance, that the most deliciousfood contains artificial additives which enhance the smell,colour, and taste of the food but are harmful to our body, andthus our well-being. Also, people who eat primarily for tasteoften eat immoderately. They may eat so much thatafterwards they suffer from indigestion and flatulence. In thelong run they may become overweight, which is also dangerousto health. Food that provides well-being is usually quite cheapbut food consumed to satisfy the desire for taste, or food that iscurrently fashionable, may be unnecessarily expensive. Peopleendlessly pursuing their cravings may even spend as much as ahundred dollars a day on food.

So the two kinds of desire are in frequent conflict. Themore that human beings seek to gratify their desire for pleasurethe more they destroy their true well-being. The principleapplies not only to the consumption of food, but to all humanactivities, even to the use of technology. We must learn howto distinguish between the two kinds of desire and then reflecton them wisely.

P. A. Payutto

/ 151

23

23

The principle of desire leads us to the subject of value,because desire (or demand) creates value. The two-fold natureof desire creates two kinds of value, which may be termed astrue, and artificial value. The true value of something isdecided by its ability to meet the desire for well-being,artificial value by its capacity to gratify the desire for pleasure.In any one object, the true value will tend to be outweighed byan artificial value created out of craving and conceit. Desirefor the sensually appealing, or for trendy things to serve asstatus symbols together with popular values and prejudices allcrowd into our reckoning of the value of things.

(b) Consumption

The question of consumption is similar to that of value.We must distinguish what kind of desire our consumption isintended to satisfy. Is it in order to answer the need for thingsof true value, or in order to enjoy the pleasures afforded byfalse value. Consumption may be said to be theconsummation of human economic activity, but the meaningascribed to it by economic theory in the industrial era and thatof Buddhist economics is not the same.

Consumption is the alleviation or gratification of desire,that much is agreed. From the perspective of economics,consumption is defined simply as the use of goods and servicesto satisfy wants. But now let us look at Buddhist economics.It defines right consumption as the use of goods and services tosatisfy the desire for true well-being. In other words, it saysthat consumption must have a goal and a purpose.

Industrial era economics says demand consumption satisfaction, and that’s the end of it, there’s no need to know

what happens afterwards. In this view consumption can be of

Buddhist Economics24

24

anything whatsoever so long as it results in satisfaction.Economics does not consider whether or not human well-beingis adversely affected by that consumption. Buddhism agreeswith the basic concept of consumption but adds that humanwell-being must be augmented by the satisfaction of a demand.Consumption must have quality of life as its aim. This is thedifference of perspective.

(c) Work and working

‘Work’ and ‘working’ are also terms that areunderstood in different ways by conventional and Buddhisteconomics, and once more the difference is related to the twokinds of desire. In the case that work is connected with thedesire for true well-being (which includes the desire for self-development and the development of human potentialities)then the results of the work immediately and directlycorrespond to the desire. Work is done with desire for theresults of the work itself and so provides satisfaction. Ifhowever, the work is done with desire for the things thatprovide one with pleasure, then the results of the work itself arenot what one desires. They are merely the conditions needed toacquire the things that one desires. Work then is seen as amatter of unavoidable necessity.

The difference between the two attitudes to work lies inthat in the first case work is perceived as a potentiallysatisfying activity and in the second as a necessary chore.Modern Western economic theory is based on the view thatwork is something that we are compelled to do in order toobtain money for consumption. It is the time when we are notworking, or “leisure time”, when we may experience happinessand satisfaction. Work and satisfaction are considered to be

P. A. Payutto

/ 151

25

25

separate and generally opposing principles. However, over thecenturies, Western people have become deeply inculcated witha love of work and thirst for knowledge so that they tend towork and study with determination and dedication, despitetheir negative ideas about work. But when a society lackingthat firm cultural base takes up this view of work as a conditionfor the acquisition of money, then there will be detrimentaleffects on work, the economy, on individual lives and onsociety as a whole.

To give an example of the two different kinds ofworking, let us suppose that Mr. Smith is a researcher. He isseeking to discover natural means of pest control foragricultural use. Mr. Smith enjoys his work because the thingshe desires from it, knowledge and its application, are the directfruits of his research. The advances he makes, and theincreases in understanding he experiences, afford him aconstant satisfaction. The growth of his knowledge and theclarity of his understanding continually add to the enjoymentMr. Smith derives from his work.

Mr. Jones is a research worker in the same field as Mr.Smith. Mr. Jones works for money and promotions. Thus theresults of the work itself, knowledge and its practicalapplications are not the results that he desires. They are merelythe means by which he can ultimately get what he really wants,which is money and position. Mr. Jones doesn’t enjoy hiswork, he does it because he feels he has to.

From this discussion of the nature of work, it may beseen that work in the Buddhist sense, performed in order tomeet the desire for well-being, can give a constant satisfaction.People are able to enjoy their work. In Buddhist terminology itis referred to working with “chanda”. But work with the

Buddhist Economics26

26

desire for some pleasure or other is called working with taöhŒ.People working with taöhŒ have the desire to consume, so thatwhile still working (and thus not yet consuming) theyexperience no satisfaction, and so are unable to enjoy theirwork.

It might be objected that not all kinds of work affordthe opportunity for enjoyment and satisfaction. It is notmerely the desire for pleasure that is the obstacle. Many jobs,especially in industry, are dull and undemanding or seempointless. In others the physical conditions may be difficult,even dangerous to health. In such cases the boredom,frustration, and depression of the workers has negative effectson productivity. Buddhist economics points to the need tocreate jobs and organize production in such a way as tomaximize the opportunities for workers to fulfill their desirefor well-being. However, the basic point remains valid. Theattitude we hold towards our work, whatever it is, is a majorconditioning factor of the effect it has on us.

As regards the subjects dealt with above, i.e. the natureof desire, of values, and of work, Buddhism accepts the factthat it is natural for people to have cravings for things (taöhŒ).But at the same time Buddhism sees that human beings alsohave the desire for quality of life or well-being, and that thissecond kind of desire, is an inherent true need of humanity.There is a desire for self-improvement and for the good.Consequently, Buddhism is not denying craving, but rather islooking towards transforming it as much as possible into thedesire for well-being, and to make that desire for well-beinglead to self-improvement. This change of meaning hassignificance for many other matters, even for example thedefinitions of wealth, goods and services, competition, and

P. A. Payutto

/ 151

27

27

cooperation. When the foundation of things changes,everything changes.

(d) Competition & Cooperation

The view of economics is that it is human nature tocompete. Buddhism, on the other hand, says that it is withinhuman nature both to compete and to cooperate, andfurthermore makes a distinction between true and artificialcooperation.

Competition is natural. When we are striving to satisfythe desire for pleasure we will compete fiercely, because atsuch times we want to get as much as possible for ourselvesand we feel no sense of sufficiency or fullness. If we can getthat object of desire all for ourselves and nobody else gets anyof it, then so much the better. Inevitably competition isintense; it is natural to the mind driven by taöhŒ. However thecompetitive instinct may be utilized to induce cooperation.One might get all the members of a particular group together inorder to compete with another group. One might, for example,arouse or encourage the people of a country to be nationalisticand cooperate in refusing to buy goods from abroad. But thatcooperation is based entirely on competition. Stimulation ofthe competitive instinct in such a way as to give rise tocooperation on one particular level is what Buddhism callsartificial cooperation.

True cooperation is that which takes place in the effortto meet the desire for quality of life. When human beingsdesire their true well-being they are able to cooperate to solvethe problems of mankind. The potential for true cooperationlies within human nature. One form of human developmententails diverting humanity’s energies from competition towards

Buddhist Economics28

28

a cooperative effort to solve the problems facing the world.Thus for objects of true value we are able to cooperate, but forartificial values we will compete with all our might in order tolay our hands on the position or personal benefit that we crave.

(e) Contentment and Consumerism

At this point I would like to introduce a few commentson the subject of contentment. Although it doesn’t fit inexactly with the argument being put forward here, it is relatedto it, and as contentment is a virtue that has often beenmisunderstood, it seems to merit some discussion.

The question of contentment involves the quality of lifeand the two kinds of human want that have been discussedabove. It is quite apparent that people who are content havefewer wants than those who are discontent. However a correctdefinition of the term must make the qualification thatcontentment implies only the absence of artificial want, i.e. thedesire for pleasure. The desire for true well-being remains.

Our misunderstanding of the meaning of contentment isdue to the failure to distinguish between the two different kindsof desire. We lump the two kinds of desire together, and inproposing contentment, dismiss them both. A contentedperson comes to be seen as one who wants nothing at all.Here lies our mistake.

Thais believe themselves to possess the virtue ofcontentment, but research has shown them to be avidconsumers. These two things are incompatible. Can you seethe contradiction? Either Thais are not content or else they arenot the big consumers they are said to be.

A criticism that has been made in the past, it might becalled an accusation, is that the contentment of the Thai people

P. A. Payutto

/ 151

29

29

makes them lazy and apathetic and so prevents the countryfrom progressing. But one commentator holds that it is ratherthe Thais’ penchant for consumption and dislike for productionthat hinders development. So one view is that it is contentmentthat retards development and another that it is the liking forconsumption. Whichever is true, what is certain is thatarousing people’s desires for consumer goods does notinvariably lead to an increase in production. The belief, oncewidely held, that economic development depends onencouraging spending and consumption, has not been borne outby the results. In Thailand it appears that problems have beenaggravated—Thais now like to consume a lot but don’t like toproduce. We think only of consuming or possessing things, butnot of making them ourselves. We want to have all the thingsthat they have in developed countries, and feel proud that welive like people in those countries do, but we’re not proud toproduce those things as they do. It is this attitude that reallyobstructs development. It demonstrates that merely arousingdesires in people without a correct understanding of humannature cannot provide satisfactory results. The desire toconsume, once aroused, rather than leading to an increase inproduction, leads instead to profligacy, debt, and crime: adevelopment gone seriously awry.

Is it possible that Thais are both content and avidconsumers after all? That we have been moving away from atraditional contentment and exchanging it for the values ofconsumerism? If that is the case then it means that inintroducing the Western economic system into our society, wehave applied it wrongly, and are now suffering the harmfulresults. Actually, if we Thais were really content in the correctway defined above, then it would enable us to support a steady

Buddhist Economics30

30

and continual growth in production. The path fromcontentment to production would be similar to that taken byWestern countries, where the Industrial Revolution was basedon the Protestant work ethic.

The Protestant work ethic teaches virtues ofcontentment, economy and frugality, and encourages theinvestment of savings in order to increase production. Itteaches people to love work and to work for work’s sake.Westerners at the time of the Industrial Revolution lived withcontentment but desired to produce. Instead of using theirenergies for consumption, they used them for production so asto promote industrial advance. We Thais also have a goodfoundation: we are content, we dislike extravagance, we’re notobsessed with consumption, we know how to be economicaland use things sparingly. What we need to do is to create andstimulate a love of work and a desire for accomplishment.Such a desire will lead to production and will bear fruit inindustrial development. So, in summary, contentmentunderstood correctly means cutting off the first kind of desire,the artificial desire for sense-pleasure but actively encouragingand supporting the desire for quality of life.

In Buddhism, contentment is always paired with effort.The purpose of contentment is seen to be to save the time andenergy lost in ministering to selfish desires, and using it tocreate and nurture true well-being.

There are many things that need to be said concerningproduction: it is a big subject. Consideration of the subject ofproduction doesn’t merely call for an understanding of humanexistence but demands a wide-ranging examination of thewhole of nature. In economics, the work ‘production’ isdeceptive. We tend to think that through production we create

P. A. Payutto

/ 151

31

31

new things, when in fact we merely effect changes of state.We transform one substance or form of energy into another.These transformations entail the creation of a new state by thedestruction of an old one. Thus production is almost alwaysaccompanied by destruction.

If economics was a true science it would not treatproduction in isolation. Production involves destruction and insome cases the destruction is acceptable, in others it is not.Consequently the point to consider regarding economicproduction is as to whether, in cases where the value of thething produced is offset by the values of that which isdestroyed, production is justified. In some cases we may haveto refrain from production in order to sustain the quality of life.

So in modern economics, consideration in terms ofproduction or non-production alone is incorrect. Non-production can be a useful economic activity. We mustexamine the subject of production by dividing it into two kinds:

(a) production offset by destruction, e.g. productionentailing destruction of natural resources and environmentaldegradation

(b) production for destruction, e.g. arms manufacture.In (a) non-production is sometimes called for, and in (b)

is always the better choice.There is production with positive results and production

with negative results; production that enriches the quality oflife and that which destroys it.

In the economics of the industrial era, the termproduction has been given a very narrow meaning. It is takento relate only to those things that can be bought and sold—it isan economics of the market place. Thus if I make a table andchair at my monastery and then use it myself, economically

Buddhist Economics32

32

speaking, I have not produced anything. A professionalcomedian goes on the stage and tells jokes. He relaxes theaudience and gives them a good time. This is taken to beeconomically productive because money changes hands.However, someone working in an office, who is of a verycheerful disposition, always saying and doing things to cheerand refresh those around them, so that their work-mates arefree of tension (and feel no need to go and see a professionalcomedian), is not considered to have produced anything. Wenever consider the economic price of action and speech thatcontinually creates tension in the work place, so that thoseaffected have to find some way to alleviate it with amusementssuch as going to see a comedian. To give another example: abull fight, where people pay money to see bulls killed, is calledan economic production. A child helping an elderly personacross the road is not.

Please give some thought to the cases mentioned above.They are examples that show the narrowness of economicthought and its definition of production. Buddhist economicsexpands its thinking more widely. In regards to this matter, ifone looks for the ‘invisible hand’ of Adam Smith, one mustcomplain that it doesn’t function everywhere. The questions ofwealth and economic growth must be reconsidered. What isthe true purpose of economic growth anyway? Surely it mustbe to secure an increase in the quality of life.

P. A. Payutto

/ 151

33

33

The Major Characteristics ofBuddhist Economics

(1) Middle-way economics: realization of true well-being

An important characteristic of Buddhist economics isthat it is a ‘middle-way’. It might be called a middle-wayeconomics. The Buddhist way of life is referred to as a pathand each of the eight factors of the path is called sammŒ, whichmeans right or correct, e.g. sammŒ Œjva: Right Livelihood.Each factor is sammŒ because it gives rise to the optimumbenefit in its respective sphere. The path is a middle-waybetween too much and too little. It is just right. So themiddle-way means ‘just the right amount’.

Schumacher says that the presence of Right Livelihoodin the Eight-Fold Path of Buddhism necessitates a Buddhisteconomics. What may be added to that statement is the factthat it also makes inevitable the presence of Wrong Livelihood.Similarly, right economic activity implies wrong economicactivity. Here, a correct or ‘right’ economy is a middle-wayeconomy. Buddhism is full of teachings referring to themiddle way, the right amount, knowing moderation and allthese terms may be considered as synonyms for the idea ofbalance or equilibrium. But what exactly do all these termsrefer to? We may define ‘the right amount’ as the point atwhich human satisfaction and true well-being coincide, i.e.when we experience satisfaction through answering the desirefor quality of life. This point leads back to the subject ofconsumption which was stated above to be the consummation

Buddhist Economics34

34

of economics. Here we may go through the meanings ofconsumption once more. According to conventionaleconomics, the term consumption refers to the use of goodsand services to answer want and needs, so as to provide thehighest satisfaction. However in the Buddhist system, con-sumption refers to the use of goods and services to answerwants and needs in ways that engender satisfaction at havingincreased the quality of life. In the Buddhist view, whenenhancement of true well-being is experienced throughconsumption, then that consumption is said to be successful. Ifconsumption issues merely in feelings of satisfaction, and thosefeelings are indulged without any understanding of the natureof that consumption or its repurcussions, then according toBuddhist economics, it is incorrect. Satisfaction of desiresmay have harmful effects and may cause a decline is thequality of life.

Consumption can increase the quality of life and soform a basis for further developments of human potentialitieswhich in turn ennoble life. Thus economics is related to thewhole of human existence. That being so, if it is to have anyauthenticity, economics must play a part in the development ofhuman potentialities and help mankind to be able to lead anoble life, to enjoy an increasingly mature kind of happiness.If it does not do so, then of what use is it to us?

That the consummation of economics lies inconsumption is brought out in Buddhist economics by theprinciple of bhojane matta––utŒ. This is a teaching whichappears throughout the Buddhist scriptures, even in the OvŒdaPŒ imokkha, the verses held to contain the heart of Buddhismwhere it is expressed as matta––utŒ ca bhattasmi× , ‘knowingmoderation in consumption’. Knowing moderation means

P. A. Payutto

/ 151

35

35

knowing the optimum amount, how much is ‘just right’. Theprinciple of matta––utŒ, of knowing the right amount, is animportant one in Buddhism. It occurs in a wide range ofcontexts, for example as one of the seven virtues of the GoodMan (or Woman) and is invariably present in any reference toconsumption.

matta––utŒ is the defining characteristic of Buddhisteconomics. Knowing the right amount in consumption refers toan awareness of that optimum point where the enhancementof true well-being coincides with the experience of satisfaction.In the teachings that lay down the way in which monks andnuns should make use of the requisited offered to them, it isstressed that they should consider the reason and purposeof their consumption, as in the traditional formula:Pa isaºkhŒ yoniso piö¶apŒta× ...; wisely reflecting, I takealmsfood.” Whatever is consumed must firstly be reflectedupon wisely. This principle is not restricted to monastics; itapplies to all Buddhists. We should reflect intelligently onfoodthat the true purpose of eating is not for fun, forindulgence or the fascination of taste. We reflect that it isinappropriate to eat things just because they are expensive andfashionable. We shouldn’t eat extravagantly and wastefully.We should eat so as to sustain our lives, for the health of thebody, in order to eradicate painful feelings of hunger that havearisen and to prevent new ones (from overeating) arising. Weeat so as to be able to carry on our lives in ease. We eat so thatthe energy we derive from the food can support a noble andhappy life. Whenever we consume anything we shouldunderstand the meaning of what we are doing in this sort ofway, and consume in such a way as to experience results that

Buddhist Economics36

36

conform to that purpose. ‘Just the right amount’ or the‘middle way’ lies right here.

When a person reflects on consumption andunderstands that its purpose is to maintain health and support agood and happy life, then true well-being or quality of life willbe what he or she desires from it. On consumption of aparticular product or service, then that person will feel satisfiedat having enriched the quality of their life. This is the meaningof matta––utŒ or the ‘right amount’ that constitutes the middleway.

It follows from the above that economic activity is ameans and not an end in itself. The economic results that aredesired are not the real goal but a way to it, i.e. they are asupporting base for the process of human development thatleads to a better life. In the case of food it means not justeating in order to enjoy the taste and get full, but eating one’sfill so as to have the physical and mental energy to be able togive attention to and reflect on those matters that will increaseone’s wisdom. In the story related earlier, the Buddha hadfood given to the poor peasant, not just in order to allay hishunger, but so that he could listen to a Dhamma discourseafterwards. Consumption is a means to an end.

Given these principles, certain subsidiary practices areimplied. For instance, people who have enough food for theirneeds, are not encouraged to eat as much as they like, or just tofollow their desires. What’s more, praise is sometimes givento monks who only eat once a day. Economics, on the otherhand, would praise those who eat the most; those who eat threeor four times a day. If someone were to eat ten times a day, so

P. A. Payutto

/ 151

37

37

much the better. But in Buddhism, given that eating once aday is enough to meet the need for true well-being, then thosemonks who do so are praised. It’s not that getting down toeating one meal a day is the goal of course. If one didn’t doanything afterwards to make use of that frugality then it wouldbe pointless, just a way of mistreating oneself. Thus one mustconsider consumption as a condition for self-development.

Eating one meal a day is not a practice restricted tomonks. On Observance days, Buddhist laypeople may takeEight Precepts for a day and a night, one of which is to refrainfrom eating after mid-day. Renunciation of the evening mealbecomes an economic activity which is of benefit in thedevelopment of the quality of life. Consumption is then aneconomic activity leading to the development of the quality oflife that can be either positive or negative in nature, it maymean to eat or not to eat. In other words, not eating can alsobe an economic activity increasing the quality of life, and indoing so provide satisfaction.

Ordinarily our satisfaction arises from consumption, butthere are also many cases in which we can experience a senseof satisfaction at non-consumption. However the satisfactionat non-consumption might arise from some mental impurity,e.g. one could eat only once a day out of conceit, to show howtough or ascetic one is, and then feel pleasure and satisfactionin the pride one feels in one’s accomplishment. Satisfactionarising from conceit is a mere step away from that arising fromthe gratification of craving. The correct form of satisfaction inthis case would be to eat little or to abstain from food as a wayof training oneself, in order to go against the grain of desire,and then to feel pleased and satisfied at the resultant increase inone’s true well-being. A great many people, in their efforts to

Buddhist Economics38

38

find satisfaction through consumption, damage their health anddo harm to themselves and others. Drinking alcohol forinstance, satisfies a desire, but is a cause of ill-health, quarrelsand accidents. People who eat for taste often over-eat andmake themselves unhealthy. Others give no thought at all tofood values and waste a lot of money on junk foods, so thatsome people even become deficient in certain vitamins andminerals despite eating large meals every day. Incredibly,cases of malnutrition have even been reported. Apart fromdoing themselves no good, their over-eating deprives others offood. So pleasure and satisfaction are not a measure of value.If our satisfaction lies in things that do not enrich the quality oflife, then it can sometimes destroy our true welfare, We maybecome deluded and intoxicated; we may lose our health, losethe quality of life.

There is a classic economic principle that the essentialvalue of goods lies in their ability to bring satisfaction to theconsumer. Here, we may point to the examples given abovewhere heavy consumption and strong satisfaction have bothpositive and negative results. The Buddhist perspective is thatthe benefit of goods and services lies in their ability to providethe consumer with a sense of satisfaction at having enhancedthe quality of his or her life. There has to be that extra clause.All definitions, whether of goods, services, wealth or whatever,must be modified in this way.

(2) Not harming oneself or others

A further meaning of the term ‘just the right amount’ isof not harming oneself or others. This is another importantprinciple and one that is used in Buddhism as the basiccriterion of right action, not only in relation to consumption,

P. A. Payutto

/ 151

39

39

but for all human activity. Here it may be noted that inBuddhism ‘not harming others’ does not apply to humanbeings alone, but to all that lives, or in a more contemporaryidiom, to all ecosystems.

From a Buddhist perspective, economic principles arerelated to the three interconnected aspects of human existence:human beings, nature, and society (with the meaning of theword nature used in the sense of ecosystems). Buddhisteconomics must be in concord with the whole causal processand to do that it must have a proper relationship with all threeof those aspects, which in turn must harmonize and supporteach other. Economic activity must take place in such a waythat it doesn’t harm oneself, i.e. does not cause a decline in thequality of life, but on the contrary enhances it. Not harmingothers means not causing distress and agitation to society andnot causing degeneration in the quality of ecosystems.

At present there is a growing awareness in developedcountries of environmental issues. People are anxious abouteconomic activities that entail the use of toxic chemicals andthe burning of fossil fuels, and the like. Such activities areharmful to the health of individuals, to the welfare of society,and to the environment. They may be included in the phraseharming oneself and harming others, and are a major problemfor mankind.

Technology

I would like to digress a little at this point and saysomething about technology. The question may be asked as towhat our understanding of technology is. In Buddhism, orparticularly in Buddhist economics, technology is defined as

Buddhist Economics40

40

the means to extend the range of human faculties. We possesseyes, ears, a nose, a tongue, a body, and a mind—these are oursense faculties, and they are limited in use. If we want to drivein a nail and we use our fist it will be very painful. If we haveto walk wherever we want to go it will be very time-consuming. So what can we do? We invent a hammer. Ahammer extends the range of our sense faculties, increasesthe amount of work we can do with our hands. We haveextended distances our feet can take us by building vehicles,and then airplanes. Our eyes are unable to see very smallobjects, so we have invented microscopes to see micro-organisms. They cannot see the stars that lie at great distancesfrom the earth, and so we have built telescopes. These days wecan even build a computer to extend the capability of the brain.So technology extends the range of sense faculties.

In the modern period our use of material means toeffect the extension of the range of sense faculties has led toindustrial advances, but the current form of technology is notthe only one.

Historically, there have been cultures whose peoplehave been seriously concerned with matters of the mind. Theyalso found ways to extend the range of human faculties, butthey used non-physical means. It is said that certain monks andyogis developed psychic powers such as the ability to flythrough the air and to read others’ minds. So we maydistinguish two kinds of technology: the physical and thepsychical. People make use of technology in their relationshipwith society and nature, and so it becomes a new kind ofenvironmental factor, one that is man-made. Sometimes thisman-made factor conflicts with the well-being of society andnature, causing various problems. Technological development

P. A. Payutto

/ 151

41

41

may cause an imbalance in the quality of human life, nature,and society; it may hinder the harmonious, supportiverelationship between these three factors, causing them todecline. And technology may be used in a way that harms selfand others. These problems may be remedied by developingtechnologies that are conducive to harmony and mutual supportbetween these three elements of human existence, and by usingtechnology to promote the true welfare of self and others.

Summary

In summary, one important point that must be stressedis that the economic results that we seek are not ends inthemselves. They are means, and the end to which they mustlead is the development of the quality of life and of humanityitself. Consequently, it is the view of Buddhism that economicactivity and its results must provide the basis of support for agood and noble life one of individual and social development.

Buddhism considers economics to be of great signifi-cance—this is demonstrated by the Buddha having thepeasant eat something before teaching him. Economists mightdiffer as to whether the Buddha’s investment of a 45 kilometerwalk was worth the enlightenment of a single person, but thepoint is that not only is Right Livelihood one of the factors ofthe Eightfold Path, but that hungry people cannot appreciateDhamma. Although consumption and economic wealth areimportant, they are not goals in themselves, but are merely thefoundations for human development and the enhancement ofthe quality of life. They allow us to realize the profound: aftereating, the peasant listened to Dhamma and becameenlightened. We must ensure that the creation of wealth leads

Buddhist Economics42

42

to a life in which people can be creative, develop theirpotentials, and endeavor to be good and noble. It is in short thequality of life that we are talking about.

In Buddhism there is a teaching called the Three Attha:that is, the initial, medium, and ultimate goals of human life.The initial, or basic goal refers to ‘visible benefits,’ of which areasonable economic security is central; but the benefits of thefirst Attha have to be coordinated so as to assist with theattainment of the two further goals—the medium goal ofmental virtues and quality of life, and the ultimate goal ofcomplete inner freedom. In the effort to help achieve thesethree goals, economics must look upon itself as a contributingfactor, one of many interrelated branches of knowledge thatmust support each other in the remedying of human problems.Consequently, an important task for economics is to find itspoints of contact with other disciplines and discover in whichways to best cooperate with them, how best to distribute thework load. Education for example could be used to teachpeople to recognize true and false values, what is and is notquality of life and so cooperate with economics in humandevelopment.

The major part of our lives is taken up with economicactivities. If economics is to have any real part to play in theresolution of the problems facing humanity, then all economicactivities, whether production, working, spending orconsuming must help to create true well-being and develop thepotential for a good and noble life. It is something that we arecapable of doing. The essence of Buddhist economics lieshere, in ensuring that economic activity simultaneouslyenhances the quality of our lives.