• • • 1. DIN HIZMETLERI

· SEMP ZYU U (3-4 KASIM 2007)

C iL T 2

Diyanet Işleri Başkanlığı Yayınları: 763 Ilmi Eserler: 124

• /. Din Hizmetleri Sempozyumu

• Editör: Dr. Mehmet BULUT

• Grafik-Tasarım: Cevdet DOGAN

• Baskı: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret Işletmesi

Oslim Örnek Sanayi Sitesi 1. Cad. 358. Sk. No: 11 06370 Yenimahalle/ANKARA

• Kasım 2008, ANKARA

• 2008-06-y -0003-763

ISBN 978-975-19-4374-3 (tk. No) 978-975-19-4379-8 (2. c)

• © Diyanet Işleri Başkanlığı

• Iletişim Adresi

EskişehirYolu 9. Km. Çankaya/ANKARA Tel: 0312 295 72 94- Faks: 0312 284 72 88

diniyayinlar@diyanet.gov.tr ·

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1 405

Müftülük Din Hizmetlerinden Fetva Birimi

~ Nevin MERiÇ*

A. Dini n Meşruiyet Yönü ve Fetva

Birey ve toplum, meşrulaştırmak istediği eylemlerini dinle, dini olanla bir biçimde irtibatlandınnası, tanımlamasıdininen önemli güç kaynaklarındandır. Bu konu en yaygın şekilde, gündelik hayatın pratikleri içinde, dine yapılan atıflar ve bu yolla elde edilmeye çalışılan meşruiyet çabasında görülmektedir. Dinin gündelik hayattaki rolü, meşrulaştırma ve strateji belirleme şeklinde olmaktadır. Dolayısıyla dinin gerçeklik tasavvuruna ikna olan birey, gündelik hayatını dizayn etmede tercihini din-fetva yo­luyla göstermektedir. Bu durumda sosyal hayata dair çalışmalarda dinin onayla­mal olumlama gücünü de dikkate alarak toplumu anlamak ve anlamlan dırmak ge­rekmektedir.

Dinler ve özelde İslam dini, gündelik hayatın dini ilkeler çerçevesinde düzeıılen­mesini hedeflemektedir. Topluma ve gündelik hayatın akışına ilişkin ayrıntılar konu­sunda son derece etkindir. İslam kişisel ve allevi olanın yanında, toplumsal davranışla­n da kapsayan geniş bir alana ilişkin bütüncül ve ayrıntılı kurallar içermektedir.1 Gi­yim kuşamdan göreneklere, ekonomik konulardan bilime ve sanata, doğumdan ölü­me kadar birçok konuda dinin/İslam'ın kapsayıcı yapısından ve tavsiye/ emir düzeyin­deki normatif düzeıılemelerinden söz etmek mümkündür. Bu durum İslam dininin diğer dinler ve uygarlıklardan aynlarak kendine özgü bir uygarlık sistemi oluşturma­sını sağlamıştır. Hayatın bütün safhalan dininilkeleri ile bir biçimde ilişkili görülmek­tedir (Kelam/itikat, fıkıh/ibadet, ahlak:). İslam'ın hem bireyselisosyal hayatı hem de fiziki dünyayı içine alan bir din olması, insan davranışlannın kendisine uyumlu-

• İstanbul İl Müftülüğü Din Hizmetleri Uzmanı. 1 Nuray Mert, Laiklik Tartışmalarına Kavramsal Bir Bakış, Bağlam yay, İstanbul 1994, s. 30.

406 1 1. Din Hizmetleri Sempozyumu

meşru bir çerçevede ortaya konulmasını sağlamaktadır.2

Dinin ilkelerinin korunmasıyla birlikte, devam eden süreçlerde toplumsal değiş­me içinde yaşanılır bir dini hayatı oluşturmak dinin/fikhın kapsayıcı yönünü karşımı­za çıkarmaktadır. Dini ilkeler fıkıh-hukuk ilişkisi ve alılak.-kültürel aktarırnlar olarak topluma kazandırılmaktadır. Böylece dirı, 'yaşam biçimi' şeklinde gerçekleştirilmekte­dir. Bu süreçte yeni toplumsal şartların ortaya çıkardığı değişmeler ve farklı yapılan­

malar, dini açıdan daha net izlenirken, dirıdar bireyirı toplumsal uyum ve huzuru da sağlanmaktadır. Dindarlığın psiko-sosyal etkileri, bireydedinin gündelik hayatı kont­rol gücünü göstermesi açısından dikkat çekicidir. Böylece dirıdarlık, dini inanç, iba­det, dini tecrübe, dini bilgi ve dini etkilenme gibi kategoriler içinde kendini ifade et­mektedir diyebiliriz.

Dinin, bir başka ifadeyle diridarlığın gündelik hayatın modem kurallarının etki­siyle belli bir değişim sürecine girmesi hatta bu süreç içinde dinin yeniden tanımlanıp okunması, yirıe fıkhın elverişliliği ile mümkün olabilmektedir. Burada kast edilen-dini anlamda 'yeniden okunma ve tanımlanma', içinde bulunulan şartların gerektirdiği

toplumsal değişim ve gelişmeyle birlikte gündelik hayatın düzeıılenmesidir. Bu durum en açık şekild~ müftülük dirı hizmetlerinden olan 'fetva sorularında' görülınektedir. Bunun yanında sadece sorulardan yola çıkarak toplumsal dini analizler yapmak da

mümkün hatta gereklidir. Nitekim benim çalıştığım İstanbul Müftülüğü 'fetva birimi­ne' yöneltilen sorulardan yola çıkarak, toplum hayatında kişilerin bir biçimde diııle ilişkilendirdikleri durumları açığa çıkaran üç telif çalışınam bulunmaktadır.3 Fetva sorularında:gündelik hayatın hemen hemen bütün durumları, sıkıntıları, gergiıılikleri,

mutlulukları da açığa çıkarken, yaşanan değişimin psiko-sosyal analizleri de mümkün olınaktadır. Bir başka kazanım olarak toplumsal alan bilgisinin en önerııli sacayağı olan dirı-insan ilişkisinin nasıllığına dair tarihsel bilgiye de bu sayede ulaşılabilir. Ay­nca Diyanet kurumunun, Batı' daki örnekleri gibi dini danışmanlık hizmeti verdiği ve böylece bireysel ve toplumsal huzura katkı sağladığı da görülecektir. Bu anlamda he­men hemen her kesimin aradığı kurum olarak Diyanet-Müftülükler bir anlamda top­lumsal barış ve huzurun da teminatıdır.

Bu tebliğde dinin birey ilişkisi açısından gündelik hayatta oynadığı rolü gösteren

fetva soruları ve fetvanın kurumsal işleyişini gerçekleştiren müftülüklerdeki fetva biriminin nasıl düzeıılendiği ile fetva sorularının sosyolojik çözünürlülük imkfuu ve çözüm önerilerinin verilmesi hedeflenmektedir. Tebliğde kısa da olsa 'fetva sorula­n/cevapları' bağlamında düzeıılenen dirı hizmetinde sosyolojik arka plan bilgisinin verilmesi ilk bakışta yadırganabilir alınakla birlikte, hizmetin farklı disipliıılere yöne-

2 Şerif Mardin, Türkiye'de Din ve Toplumsal Değişme, İstanbul, 1992, s. 34; Erol Güngör, İslam'ın Bugünkü Meseleleri, İstanbul 1983, s. 58.

3 N evin Meriç, Gündelik Hayat ve Fetvalar, Pınar yay., İstanbul 2004; a. yazar, Fetva Sorulannda Değişen Kadın Yaşamı, Selis Yay., İstanbul2004, a. yazar, Değişen Kentte Dini Hayat, Kapı Yay., İstanbul2005;

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1 407

lik boyutu ve burada karşılaşılacak problem alanlarının açığa çıkınasında 'hizmet­tecrübi bilgi' ilişkisinin önemi, bu açılımı da uygun ve hatta gerekli kılmıştır. Böylece hem hizmetin tek boyuduluğu aşılmış hem de hizmetin sağladığı bilgilenmeyle edini­len önemli veriler açığa çıkartılarak farklı alanlarda daha sağlıklı sonuçlara ulaşmanın zemini oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu anlamda 'fetva soruları' hem kurumsal işleyişin önemli bir birimi hem de farklı ilmi disiplinlerin araştırma konusu olmaktadır. Bura­da sağlıkİı sonuçlara ulaşmak fetva odalarında çalışmanın kazandırdığı tecrübi arka plan bilgisini iyi okumak ve değerlendirmekle mümkündür diyebilirim. Hedefimiz modem toplumun düzeıılenişindeki insan-insan, insan-toplum, insan-kainat/fiziki çevre ilişkisinin din ve dindarlık örüntüleriyle birlikte düşünülmesi gerektiğini açığa çıkarmak ve bu konuda yaşanan sorunlara -inanmadan-dini pratiği gerçekleştirmeye kadar- dinden yola çıkarak sağlam ve sağlıklı cevaplar bulmaktır.

Fetvanın neliği konusuna gelirsek;

Fetva, herhangi bir meselenin dini hükmü sorulduğu zaman Kur'an-Sünnet çer­çevesinde verilen güçlü cevaptır.4 Böyle bir cevabı da ancak fıkıh alanında formasyon sahibi olan kişiler verebilir. Toplumun bütün kesimlerine konunun mütehassısları tarafından bilgi verilmesi gerekir ki, bu da ancak fetva yoluyla olur.5 Burada insanın sıkıntısını, öğrenme ihtiyacını gidermek için bileıılere sorma ve doğru cevapları bilen kişiler olmak üzere iki nokta vardır.

İnsanın yaşadığı 'hal/durum' ile ilgili sorunlarına dinin cevabını/çözümünü öğ­renmesine, bir başka ifadeyle fetvaya başvurmasına her dönemde ihtiyaç hissedilmiş­tir. V ahyi bir davranış 'tarzı' olarak hem tavsiye edilmiş hem de sorumlu tutulmuştur. "Bilmiyorsanız, bilenlerden sorunuz" (16/43 ) diye huyurulması bu durumun an açık ifadesidir. Kur'an-ı Kerim'de Hz. Peygamber (sav)' e sorulan sorular ve cevaplarla da; bilme, bilmenin önemi, bileıılere sorma ilişkisi ve gerekliliği ömeklendirmiştir. "Ey Muhammed! Senden fetva isterler, de ki; Allah size ... hakkında fetva veriyor ... " ( 4/1 76)

"Ey Muhammed! Sana ne sarf edeceklerini sorarlar, de ki ... " (2/215, 189), "Ey Mu­hammed! Sana içki ve kumar hakkında sorarlar ... " (2/217) vb.

İşte birey ve toplum hayatında yüz yıllardır devam eden bir gelenek olarak varlı­ğını koruyan ve halkın dini inanma ve davranma biçirııleriyle ilgili sorularına cevap vermek, sıkıntılarını gidermek üzere faaliyet gösteren fetva birimi, Diyanet teşkilatının ve dolayısıyla müftülüklerin en önemli birimidir. Bireysel problemierin giderilmesin­den, toplumsal huzuru sağlamaya kadar çok geniş bir yelpazede verilen hizmetin ilk basamağı fetvadır. Bir başka açıdan ise bazı bireysel talepler 'prototip' şeklinde değer­lendirilerek toplumsal sonuçlara katkıda bulunulabilir. Özellikle medya-giindemle alakah sorular, vesvese başlığı altında değerlendireceğimiz birey-psikiyatr ve tıbbi gelişmelerin yedeğinde yaşanılan durumlar ve ailenin çocuk talebine yeni tıbbi çö-

4 M. Ebıi Zehra, İslamda Fıkhi Mezhebler Tarihi, Çev. Abdülkadir Şener, Ankara 1968, I, s. 159. 5 Joseph Schalıt, "Şeriat", İ.A., c. Xl, s. 435.

408 1 1. Din Hizmetleri Sempozyumu

zümlere dair sorular önemli protatiplerdir diyebiliriz. Bu anlamda fetva; dini bireysel

ve toplumsal bir ihtiyacın hizmete dönüştürülerek yeniden topluma kazandırıldığı bir birim olarak da tanımlanabilir. Bununla birlikte fetva sorularının çoğıınluğunu birey­ibadet ilişkisi oluşturmaktadır ki, bu da insanın yaratılma gayesine matuf önemli bir duruşu göstermektedir. ·

Nitekim müftülüklere sorulan fetva sorulanın tasnif ederek değerlendirdiğimizde önceliğin, bireyin yaşadığı veya yaşayacağı durumla alakah dinin tavsiyesini öğrenme­ye yönelik gayretleri olduğu görülmektedir.6 Bu anlamda fetvalar, bir başka ifadeyle gündelik hayatta karşılaşılan problemierin çözümü konusunda dinin cevabını öğren­

mek, birey için bir veeibe ve gereklilik olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte çok ince bir hassasiyete binaen 'bilenlere sormak', dini birveeibe olurken, verilen cevaplan yerine getirmek 'tercihi' bir durum şeklinde kabul edilmiştir. Istılahta fetvanın karşılı­ğının 'bağlayıcı olmaması'7 bir anlamda bu sonuçla örtüşmektedir. Bir hadis-i şerifte

de; "Müftüler sana fetva verse de sen yine kalbine danış, fetvanı kalbinden al" 8

buyurulmaktadır. Bir başka ifadeyle, soru soran kendisine verilen ruhsatlar karşısında serbesttir, vicdanı rahat etmezseverilen ruhsatlan kullanmayabilir.9 Ama bu değer­lendirmeyi yapabilmek için de insanın konuyla ilgili az çok bir bilgi sahibi olması gerekmektedir. Bu anlamda, insan eylemlerine dair sorumluluk, devredilen bir mülk

olmaktan çok, ikna ve inşa edilen bir gereklilik olmaktadır diyebiliriz.

B. Müftülükler ve Fetva Birimi

Müftülüklerdeki fetva birimleri din hizmetlerinin en önemli kısmıdır. Modem bi­reyin gündelik hayatta yaşadığı herhangi bir sorunla alakah nasıllığı sorma ve öğren­me çabasına cevap vermek üzere oluşturulmuştur. Bu anlamda hem dini/geleneksel hem de modem bir duruşu sergilemektedir. Referans noktalannı dinintemel kaynak­larından aldığı için dini, daha önceki toplum yapısında var olan bir kurum olduğu için geleneksel, günümüz toplum yapısına dair soru ve sorunlara cevap vermeyi hedefledi­ği için de modemdir.

İnsanların gündelik hayatlarında bir problemle karşılaştıklarında, sorumluluğun bir kısmını dinle ilişkilendirdikleri ve soruna dini bir mahiyet kazandırdıklan öteden beri bilinen bir gerçektir. Toplum hayatında yaşanan herhangi bir kriz, eskiden beri kabul edilmiş değerlerde yıpranma, değişme olduğu zaman fertler, yaşadıklan sıkıntı­

dan kendilerini kurtaracak bir yer ararlar. Bu gibi durumlarda birey kendine yakın

6 Yaptığım çalışmada (1999-2000) 10 bin sorunun %58 formel ibadetlere dairdir (N evin Meriç, Gündelik Hayat ve Fetvalar, s. 7).

7 Müstefti (soru soran), aldığı fetva ile amel etmek istemezse zorlanamaz ve fetva bir ölçüde ihbar­dan/haber ibarettir. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İsltımiyye ve İstılahat-ı Fıkhıyye Kamusu, İstanbul 1967-1970, c. I, s. 253.

8 Miisned, c. I, s. 194. 9 Fahrettin Atar, "Fetva", DİA, İstanbul 1995, c. XII, s. 494.

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1409

hissettiği, vereceği bilgilere güven duyduğu yerlere başvurur. 10 Batı toplumunda da benzer örnekler bulunmaktadır. Bu yaklaşıma modem örgün eğitim sonrasında da karşılaşılınakta ve dolayısıyla dini danışmanlığın sınırlan kesin olarak belirleneme­mektedir.11 Yapılan araştırmalar duygusal sorunu olan ve bunun için psikologa giden pek çok insanın dahi, dini danışmanlara baş vurduğunu açığa çıkarmaktadır. 20 yıl süren bir araştırma, psikolojik sorunu için yardım arayan insanların yaklaşık %40'ının diğer ruiı sağlığı uzmanlarına karşın din adarnma gitmeyi tercih ettiğini göstermekte­dir .ız Nitekim müftülüklerin fetva birimine gelen sorular da bu tespiti doğrulamakta­dır. Fetva birimi olarak insanların bu gibi durumlarda yaşadıklan sıkıntıları, gerginlik­leri gidermek için hizmet verilmektedir.13 Son yıllarda bu hizmetin ismi değiştirilerek 'aile bürosu' faaliyetleri olarak yerıiden ifadelendirilmiştir. Bu durumda müftülükler­deki fetva birimi; geleneksel din algılayışlanyla, modem toplum yapısı içinde sıkışan dindar insana hizmet vermeyi hedeflemektedir diyebiliriz.

Müftülüklerin fetva birimini soru sorma ve cevap verme açısından iki şekilde tas­nif edebiliriz. Soru sormada da; soran ve cevap veren olmak üzere iki yön karşımıza çıkmaktadır. Cevap veren kişi günümüz terminolojisinden yola çıkılarak 'dini danış­man' olarak da tanımlanabilir. Bir anlamda, 'fetva veren', modem toplumsal kabul edişle, danışmana dönüşmektedir. Nitekim bize/fetvaya; 'Torunum fetvayı anlamıyor, danışman diyor. Ben de danışman diyeceğim' diyen dedenin tavrı da yaşanan durumu açığa çıkartan önemli bir ömektir.14 Bu durumu, geleneksel kabUlde fetva kelimesinde içkin olan anlamın, toplumsal değişmenin dil kodlarından etkilenerek yeni bir isirn­lendirme şeklinde tezahürü olarak da tanımlayabiliriz. Bununla birlikte ilmi disiplinler bağlamında, literatürün önemi, kaynaklarla bağı, anlam-konsept açısından içiçeliği ile, sosyo-toplumsal değişmelerle bu ilgi, alaka ve bağın olumsuz etkilerrmesi de söz konu­sudur. Bu bağlamda çözüm, literatürün yeni kuşaklarda da kabUlü ve zihin kodlarında yer alması gerektiğine ikna edilmesi olsa gerek diyebiliriz. Cevap verenin durumu ve nasıllığında ise, kurumsal işleyişle alakah düzenlenıneler söz konusudur.

1. Sorma Eylemi Açısından

Gündelik hayat, insan davranışlannın nasıl olduğunu/olması gerektiğini tanımla­yan eylem alanlarından birisidir. Çünkü insan kendisine gündelik hayatın pratikleri içinde bir varoluş alanı açar. Bu alan, anlam, eylem ve değişim boyutunda insanı çeşit-

10 Gülay Cezayirli, "Dini Grup ve Toplumsal Grup", AÜİFD, Ankara, 1997, c, XXXVII, s. 375. Nitekim bizim çalışmamızda da fetva birimini 17 Ağustos Depremi ve sonrasında şehir dışın­dan Adapazarından en çok aranması bu tezi desteklemektedir.

11 Nitekim İstanbul Müftülüğünü de eğitim almayanlardan, üniversite hocalarına kadar çok farklı ve geniş bir kesim aramaktadır (N evin Meriç, Gündelik Hayat ve Fetvalar, s. 43-44).

12 Genia, V., "Seküler Psikoterapistler ve Dindar Danışanlar", çev. Üzeyir Ok, İslami Araştırmalar, 1999,c. 12,S. 1,s. 79.

13 N. Meriç, Gündelik Hayat ve Fetvalar, s. 59-60. 14 N. Meriç, Gündelik Hayat ve Fetvalar, s. 34-38.

41 O lı. Din Hizmetleri Sempozyumu

li şekillerde kuşabr ve tanımlar. Fetvanın insanın sorunlanyla ilgili olarak önerdiği çözümler ibadetler e yönelik olduğu kadar, insan ilişkileri, ahlak, hak gibi konularda da olmaktadır. Bu anlamda fetvayı; dini duyarhlığı gelişmiş, dindar kişilerin gündelik yaşamlanna ait davranışlannın nasıl olacağını belirleyen/bildiren faktörlerden biri olarak kabul edebiliriz.

insaniann yaşadığı sorunlara cevap verme ve ikna etmeyi hedefleyen din, belli ku­rallan vaz eder. Bu duruma dinin değişmezleri anlamında iman esaslannı ve ibadetle­ri, zamanın değişmesiyle ahkfunın değişeceği anlamında da hükümfen örnek olarak verebiliriz. Burada fetvaya soru soran birey davranışlannı en genel anlamda şu şekilde tasnif edebiliriz: ·

a) Bireyin yaşadığı durumla alakalı olarak ibadetinin nasıl olduğunu öğrenme ta­lebi: Burada genelde ritüeller dediğimiz 'ibadetler' karşımıza çıkmaktadır. Hemen hemen her ibadetle ilgili benzer durumlarla karşılaşılırken, oruçtan örnek vermek gerekirse soru portföyünü şöyle örneklendirebiliriz. Mesela imsakla alakalı konuda; bilme, zannetme, imsakla sabah ezanı bir düşünme ve ramazan dışında salıuru ezana göre ayarlama, salıura kalkmadan uyandığında niyet edip etmeme ... vs. bir dizi ge­nel/prototİp sorular olduğu gibi; 'Sahuru bir türlü ayarlayamıyorum. Kur'an'a göre beyaz-siyah iplik testi yaptım olmadı. Çok gecikiyorum. Bunu nasıl ayarlayacağım' veya 'Bu sene. Ramazanda gece vardiya nöbeti bana geldi. Gece işte, gündüz evde. Yeni evlendim, çok zor oluyor. Bizim gibiler için bir ruhsat yok mu' şeklinde özel sorular karşımıza çıkmaktadır. Bu alandaki sorular fetva biriminin çok kolay çözümlediği sorulardır.

b) Modernleşmeyle değişen akletme ve değerlendirmeleri yansıtan sorular ve bizi ikna etme durumu: Fetva sorulanna yansıyan bir başka fotoğraf da, insanın içinde bulunduğu duruma bir biçimde meşruiyet sağlama çabasıdır. Bu konuda günümüzde yaşadığımız en önemli problem ise dinin yasakladığı sınırlan aşma mücadelesi şeklinde tezahür etmektedir. Ahlaki zedelenmeden, fikhi alt-üst oluşa kadar, bireyin durumla alakalı çözümlemeleri, akıl yürütmeleri, ulaştığı sonucun nasıllığında karşımıza çık­maktadır. Konuyla ilgili bilgisizlik kadar yaşanılan durumun sosyal çevre-medya baskı­sı altında içselleştirilen ve normalleşİirilen davranışlar sonucu hakikat bilgisinin kişi nazannda kamufle edilmesine ulaşılmaktadır. O kadar ki, durumla alakalı 'Allah'ın neden, nasıl bu şekilde yaptığı, yapacağı, eınrettiği ... ' vs. tartışılarak sonuca ulaşılmak­tadır. 'Bankadaki paranın faizini başkasına veriyoruz. Ana paradan da zekat veriyoruz. Ve zamanla bu ana para da eriyor. O zaman benim kazancnn ne olacak? Din, insanla­rın fakir olmasını mı istiyor? Ne biçim iş öyle, bunu bir türlü anlamıyorum' veya ' ... eşim konumundan dolayı içki içmek zorunda. Sadece birkaç yudum, fazla değil. Allah'ın bu yüzden onu cezalandıracağını sanmıyorum; ama siz sürekli haram diyerek hem korkutuyar hem de dini bağnazlaştırıyorsunuz. Bu daha mı iyi yani? . .' veya 'Kev­ser sıiresinde Rabbin için namaz kıl, deniliyor. Namazda bu duayı okuduğumuzda çelişki olmuyor mu? Zaten namaz kılıyorum. Buduayı okıımasam olmaz mı? ... ' vb.

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1 411

c) Bireyin meşrulaştrrına çabasının içine, verilen fetva ile kafadaki cevap uyuşma­dığı zaman müftü müftü dolaşıp fetva aramak da girmektedir. Literatürde bu yaklaşım ahlaki bulunmaz. Bu konuda bizi ikna etmeye çalışanlar olduğu gibi medyadaki en­formasyonların eksik ve yanlışları hesaba katılmadan bizi bilgilendirme çabalarını örnek verebilirim. Özellikle kadının regl dönemi ve ibadet ilişkisi bu konuya hem güncel h~em de bireyin fetvaya yaklaşımındaki modem duruşları göstermesi açısında öneınli bir örnektir. 'Kuran'da adetliyken oruç tutulmaz diye bir bilgi yok. Neden hadisler ayetlere tercih ediliyor? Allah kelamı varken peygambere uyulur mu? Sizi hiç anlamıyorum?' vs.

d) Değişen şartların fetva cevaplarında herhangi bir farklılaşmaya neden olup ol­madığını öğrenme durumları: Buradaki sıkıntı; dinin temel ilkelerinin hilafuıa du­rumların medya kanalıyla topluma aktarılması sonucu kendi şartlarında da herhangi bir iyileştirmenin olup olmadığını öğrenme çabasındır. Özellikle ailenin çocuk isteği­ne anne veya babanın uygun olamaması durumunda yaşanan sıkıntılar ve çözüm yolları bağlamında tavsiye edilen; taşıyıcı annelik veya başkasının yumurta veya sper­mini kullanma dururnlarının dini karşılığında herhangi bir değişme olup olmadığına dair sorular: 'Ben taşıyıcı annelik veya başkasının sperm ve yumurtasını kullanmanın dini anlamda yasak olduğunu biliyorum; ama ne bileyim o kadar çok konuşuluyor, tartışılıyor ki .. Üstelik eski bildiğimiz her şey değişiyor. Acaba bu da değişti mi diye sormak istedim ... ' vs.

e) Soru soranın durumunda ahlaki kaygının öncelendiği tavırlar. Burada fetvanın cevabının olumlu olmasına rağmen, durumla alakah yaşanan ahlaki kaygı, bireyin yaşadığımız toplumda bütün alt-üst oluşlara rağmen direnen naif yönünü açığa çı­karmakta ve bize insanlık adına ciddi anlamda ümit vermektedir. 'Bizim evin yanında arsa var. Sahibi hiç uğramıyor. Onun üstündeki otları alsarn günah mı? .. .' 'Ben bir adamın yetimlerine bakıyorum. Çocuklarını benim evime getiriyor. Onların yiyeceği­ni de getiriyor. Ama yemeği falan ben yapıyorum. Benim de çocuklarım var ve öksüz­ler. Onların yemeklerini ayrı yapmaya çalışıyorum; ama bazen de çocuklar özenir diye veya başka yemek olmadığı durumlarda baktığım çoculdar için yaptığım yemekten onlara da yedirebilir miyim? Bunu beye söyleyemiyorum, utanıyorum. Gerçi o bir ayırım yapmadı. Çocuklar yesin dedi ama haram olursa ben çocuklarıma haram lok­ma yedirmek istemiyorum ... '

f) Soru soranın tıbbi tedavi gerektiren yapısı ve fakat dinden de yardım alma tale­biyle ilgili durumlar: Fetvanın en sorunlu kısmını oluşturmaktadır. Bir anlamda da­mşmanlık hizmeti verilmektedir.

g) Fetva sorularına medyanın etkisi: Değişen şartların merkeze alındığı bireysel ve farklı yorumların medya-diri ilişkisindeki magaziııleştirilmeyi de yedeğine alarak toplumsal alana aktarılması ciddi kafa karışıklıklarına neden olmaktadır. Burada bir başka problemde medyada konuyla alakah açıklama yapan ilahiyatçıların vatandaş nezdinde; 'O da prof., hem de ilahiyatçı hem de ... vs. şeklinde verdikleri karşılıklarda

412 lı. Din HizıneUeıi Sempozyumu

görülınektedir. Takdir edersiniz ki, bir kanaldan veya gazete sütunundan kişinin ken­di yorumunu aktarması, dinin/fıkhın cevabının bu olduğu anlamına gelmez. Ve çok bilinen, adet haline gelmiş konularda dahi nüanslar üzerinden açıklama yapmak top­lumun din-ibadet ilişkisini ciddi anlamda zedelemektedir. Bu manzara karşısında genç nüfus din/ din adamı profilinde olumsuz ve tepkili yaklaşırken, daha yaşlı jene­rasyopJar 'bu ne biçim iş, bir türlü anlayamıyorum. Bu din yeni ıni geldi yoksa. Benim babam eski kaymakaındı, beş vaktine beş daha eklerdi; ama hiç sünneti terk etmezdi. Şimdi ne oldu öyle? Bir hoca sünneti terk edin diyor, biri kaza olarak niyet edin diyor, biri kaza yok diyor, biri teravihe de kaza olarak niyet edebilirsiniz diyor, biri adetli kadın namaz da kılar, oruç da tutar diyor. Hay Allah, ne günlere kaldık. Biz arıne ve babamızdan böyle görmedik' demektedirler.

h) Meal okumalarının fetva sorularına yansıması: Meal okumak Kur'an'ın anla­şılınasında önemli bir basamaktır. Ne var ki okunan zamanlar üstü kutsal bir kitaptır. Dolayısıyla roman gibi okumak yerine bir okuma kılavuzu veya bilenin rehberliği.nde okunınası gerekmektedir. Nitekim fetva sorularında zihin karmaşasını gösteren soru­ların çoğunun meal okuduktan sonra yaşananlar olduğu açığa çıkmaktadır. Şöyle ki; 'Meal okuyordum. Okuduğum ayette haddi aşanları Allah affetmeyecek deniliyor. Ama başka bir ayette Allah'ın rahmetinden üınit kesmeyiniz diyor. Bu ne demek? Merhamet sahibi Allah nasıl hiç affetmeyeceğim der' ... veya 'Allah peygambere sala­vat ediyor. Yani dua ediyor. Biz de Allah'a yönelerek dua ediyoruz. O zaman Allah nasıl dua edebilir ki? Zaten O her şeyi yaratan değil ıni .. .' veya 'Kur' an' da zinaya yak­laşmayın diyor. Siz haram diyorsunuz. Niye yalan söylüyorsunuz? .. .' vs.

2. Cevap Verme Eylemi Açısından

a) Kurumsal işleyişte fetva biriıni: Diyanet İşleri Başkanlığı'nın en önemli hizmet alanı toplumu din konusunda aydınlatma işlevini gerçekleştiren birimlerden biri de fetvadır. İnsanın yaşadığı soru ve sorunların dini cevapları dair din hizmeti olan fetva; Başkanlığın merkez teşkilatında Din İşleri Yüksek Kurulu, taşrada ise müftülükler tarafından yürütülmektedir. Kurumda müftü ve yardımcıları daha çok idari ve iraili mekanizmanın işleyişi ve yeni açılımlara dair projeler gerçekleştirme roliliıe öncelik verirken, vaizler, din hizmetleri uzmanları da fetva biriıninde görevlendirilınektedir. Bunun yanında yine fetva soruları "bağlamında vaizler, sohbet yaptıkları caınilerde, diğer bir ifadeyle sahada karşılaştıkları birebir soru ve sorunlara cevap vermekte, çö­zümler üretmektedirler. Bu anlamda fetva hizmetleri merkezikurum ve saha olarak bütün çevreyi kuşatarak sürdürülınektedir.

Din hizmetleri uzmanları ise sadece bayan olmakta ve bizzat müftülük bünyesin­de konuşlandırılınakta, mesaiye tabi personel olarak görev yapmaktadırlar. Ülkemizde il bazında bütün müftülüklerde bulurınıaktadır. Bu kadroda görev yapan uzmanlar, problem tanıma tekniklerini kullanarak güncel dini/ahlaki problemierin çözünıünde insanlara psikolojik yardım ve danışmanlık yapmaktadırlar.15 Bu uygulama hem müf-

15 Din Hizmetleri Personelinin Hizmete Hazırlık Eğitimi Programı, s. 50.

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1 413

tülüklere sonisoran veya gelen bayanlan rahatlatmış hem de kurumun cinsiyet mer­kezli şekiilenişinde değişmeye neden olmuştur.16 Ayrıca Başkanlığın hem din- kurum şekiilenişine hem de modem zamanlan yakalama çabasına verdiği önemli bir cevap olarak da değerlendirilmelidir. Bu anlamda geleneksel uygulamadan da farklılaşmayı gösterir. Müftülüklerde fetva işleri, ayrı bir fetva odası ve fetvada görevlendirilen per­sonel uy.gulaması şeklinde yapılır. Görev yaptığım İstanbul Müftülüğü de, mekan problemine rağmen kadın-erkek fetva görevlileriyle oldukça yoğun soru trafiğine yetişmeye çalışmaktadır. Halkın sorunlarına telefon, mektup, mail, bizzat gelmek şeklindeki bütün ifadelendirmelere cevap verirken, yoğunluk telefonla gelen sorularda olmaktadır. Telefon, sağladığı konfor kadar, soru içeriğinden kaynaklanan olumsuz­luklan kamufle etmesiyle de tercih edilmektedir. Bununla birlikte soruların çok oldu­ğu durumlarda veya karşılıklı konuşmak gerektiğinde merkez, ilçe müftülükleri ve vaizlere yönlendirmeler yapılmaktadır.17

Son yıllardaki gelişmeler sanal dünyayı da gündelik hayatın içine dahil etmekte­dir. Kurumsal işleyişten, bireysel organizasyonlara kadar bir yığın faaliyet, sanal dün­yayı da içine alacak şekilde genişlemektedir. Bu gelişme müftülüklerin fetva birimleri­ne yansımış ve internet üzerinden gelen sorulara da cevap verilmeye başlanmıştır. Bu durum hem dinin değişen ve farklılaşan bireysel ve toplumsal uygulamalan kabul ettiğini, hem de hizmet kaleminin ve sınırlannın genişliğini göstermesi açısından önemlidir. Gelişme fetva çalışmalannın farklılaşmasını da beraberinde getirecektir. Bu anlamda şartların değişimi, uygulama ve yönteınlerin farklılaşmasını ciddi anlamda etkilemektedir.

Bütün bu çabalar Diyanet teşkilatının görevini, hakkıyla yapabilme imkanlarını da göstermektedir. Nitekim yapılan bir araştırma; halkın Diyanet teşkilatına dini bilgi konusunda güvenme oranının yüksek olduğunu (%80.9) ve fakat personelin bu konu­daki performansının yetersiz olduğunu (%63.7) gösterıniştir.18 Teşkilat olarak bu güveni daha da yukanlara çekmenin şartlan aranmaktadır ki, bu sempozyum bunun en güzel ömeğidir. Bu bağlamda yapılan birçok eleştirilere rağmen Diyanet teşkilatı toplumsal kabul açısından oluınlu olan yerini lcorumaktadır. Nitekim İstanbul Müftü­lüğü fetva birimine gelen soru yoğunluğu da bunu göstermektedir.19 Halkın sorularına

cevap vermek için oluşturulan fetva birimi, müftülük/Diyanet'in toplum tarafından kabUlünü açığa çıkartan en önemli göstergelerden biridir. Bunun yanında sürekli

16 Göreve başladığım yıllarda çoğunlukla; "ne güzel; bayanlar da varmış. Hep söylüyorduk; ama bir türlü olmamıştı. Demek oldu" şeklinde sözlerle çok karşılaşmıştık

17 Bazen öyle durumlarla karşılaşılmaktadır ki, telefondaki kişi tespit ettiği birçok yazılı sorusunu teker teker sormaktadır. Bu da ciddi anlamda zaman almaktadır. Bu gibi durumlar karşılıklı gö­rüşmelerle çözümlenıneye çalışılmaktadır.

·ıs Kemalettin Taş, Halkın Gözünde Diyanet, İz Yayınları, İstanbul2002, s. 98-99 ve 162-174. 19 İstanbul Müftülüğü fetva birimi yılda yaklaşık 50 bin soru almaktadır. Telefonlar otomatik

olarak düzenlenmiştir. Üçüncü telefon olarak ben 1999-2000 yılında yaklaşık 10 bin soru almış­tım (N evin Meriç, Gündelik Hayat ve Fetvalar).

414 1 1. Din HizmeUeri Sempozyumu

hizmet ve personel portföyünü yenileme, geliştirme çabası içinde olan Diyanet, top­lumsal kabUlünü her geçen gün daha da arttırınanın mücadelesi içindedir diyebiliriz.

b) Fetva biriminin değişen rolü ve dini danışmanlık: Fetva birimi sorulara cevap vermenin yanında dini danışmanlık rolünü de üstlenmektedir. Her ne kadar dini danışmanlık kavram ve kurum olarak Batı kültürüne ait olsa da içerdiği anlam İslam kültüründe de bulunmaktadır.

. Dini danışmanlık:ta danışman, rolünü dinden alır. Kur'an'da birçok yerde vurgu­landığı gibi Hz. Peygamber (sav)'in görevi, kendisine gelen vahyi tebliğ etmektir (74/1-2; 5/67; 87/9-10). Vahyin önemli bir kısmının, yaşanan hayat içinde karşılaşılan problemierin çözünıüne yönelik olması, insanın/hayatın önemi ve Peygamberin yol göstericiliğinin anlamı açısından dikkat çekicidir. Hz. Peygamber insanların ahlak ve ahiret sorurılarından kaynaklanan değer problemiyle uğraştığı gibi, dünyevi olan; ama bir biçimde dinle bağlandırıl;:ı.n sorurılara da çözümler getirmiş, danışmanlık yapmış­tır. Hz. Peygamberin mescidde yürüttüğü sohbetler grup danışmarılığı çerçevesinde değerlendirilebilir. Zaman içinde kurumlaşarak vaaz müessesesini oluşturmuştur.20

Bununla birlikte vaaz kurumsallaşma anlamında danışmaula benzerlik gösterirken, içerik ve işlevsellik anlamında sohbet ve hayata dair bilgi-tecrübe aktarımı da söz ko­nusudur. Bir başka ifadeyle 'emr-i bilmaruf nehy-i anilmünker' yönünde dini anlam­da her bir bireye yüklenen manevi rolü göstermesi açısından danışmandan farklılaşır.

Batılı kaynaklarda danışmanlık rolünü benzer şekilde tanımlamaktadırlar.

Clinebell'e göre dini danışma, teori ve pratikle birlikte olur. Bu anlamda danışma, insanın problemlerine inandığı dinin değerleriyle ilişki kurarak çözüm yollan sunabi­len, bu formasyana sahip kişilerce mümkündür. Ancak bu yardımı gerçekleştirirken öteki yardım disiplinlerinden de yararlanmak gerekir.21

c) Modem toplumsal alanın kurumsal örgütlerıişi ve fetva diğer kurumlar arası ilişki: Günümüzde modem toplum hayatının bireyde neden olduğu psiko-sosyal ve toplumsal problemlerinin çözümü için de fetvaya başvurulmaktadır. Yaşanan psikolo­jik problemin bir yönü fetvayı da ilgilendirmektedir. Ama sadece fetvanın sınırlan içinde sağlıklı bir çözüme ulaşılması mümkün değildir. Fetva-vesvese ilişkisi buna güzel bir örnektir. Psikiyatrların 'takıntı' olarak tanımladıklan rahatsızlığın bir ucunda (abdest-gusül) fetvanın cevabı bulunmaktadır. Burada sağlıklı bir fetva hizmetinin yürütülmesi tıbbi tedaviden sorıra veya tedavi süreciyle mümkünken, problem sahibi­nin kendisine bu süreyi tanımadan sürekli fetvayı araması ve dinin cevabı karşısında rahatlamak istemesi önemli ve fakat bir o kadar da sıkıntılı bir durumdur. Burada fetva uzmanlan ve doktorların birlikte çözümler üretmeleri gerekmektedir diye düşü-

2° Cemal Tosun, "İlahiyat Fakültelerinde Vaizlik Eğitimi", AÜİFD, Ankara, 1997, c. XXXVI, s. 185-187.

21 Nurullah Al taş, "Dini Danışmanlığın Teorik Temelleri", AÜİF Dergisi, 2000, c. 41, s. 340.

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1415

nüyorum.22

Modem toplum hayatında bireye danışmanlık hizmeti veren birçok resmi-sivil kurum bulunmaktadır. Aile sorunlanndan ekonomik ve tıbbi sorunlara kadar çeşitle­nen bu gibi kurumlar, fetvanın danışmanlık hizmetleriyle bir biçimde ilişkilendirilme­lidir. Fetvaya gelen soru ve sorunlarm uygun adreslere yönlendirilmesi önemli bir

durumd,.ur. Bunun için de gerek Diyanet İşleri Başkanlığı gerek müftülükler, bulun­duklan bölgelerde danışmanlık hizmeti veren resmi ve sivil örgütleilişlerden haberdar olmalı, birlikte projeler geliştirmelidir. Bu gibi yerlerde görev yapan uzmanlann, yaşa­dıklan topluında kabul edilendinin temel kavramlan ve inançlan konusunda 'meslek­leri açısından' bilgi sahibi olmalan gerekir.23 Çünkü hizmette başannın en önemli basamağı karşısındakini ikna etınek, ortak bir dil oluşturmaktır. Bireysel kabul edişler, yaşanan sorunun çözümde ctddi anlamda engeldir. Uzmanın, 'kişinin yaşadıklan, dinden kaynaklanmakta; benimle alakah değildir' diyerek, sorunla arasına mesafe koyması tedaviyi engellemektedir. Nitekim bize gelen bu gibi sorulan doktora havale ettiğimizde 'doktor yıkan çık gusül alma dedi. Ama bu benim için müınkiin değil ki' şeklinde cevaplar alınmaktadır.24

Halka daha iyi, kapsayıcı hizmet verebilmek için, disiplinler ve kurumlar arasında karşılıklı iletişim, bilgi alışverişi gerekmektedir. Dolayısıyla modem topluında danış­manlık hizmetleri kurumsal işleyişte müftülüğün fetva birimlerinin de projelendirildi­

ği yeniden yapılandırılmalara ihtiyaç hissetınektedir. Nitekim Batı' daki araştırma örnekleri de tespitilllizi desteklemektedir. "Özel durumlarda, dindar bir damşam tedavi çalışmalannda bulundurmak, bir klinisyen ile bir dini yardımcının birlikte çalışmalan uygun olabilir."25

C. Fetva Soruları ve Sosyoloji ilişkisi

Günümüzde giindelik hayatın fetva sorulan açısından okunınası ve anlamlandı­rılmaya çalışılması yeni bir yaklaşım tarzıdır. Bu konu aynı zamanda sosyolojinin, sosyal psikolojinin, sosyal tarihin alanianna da girmektedir. Bununla birlikte hem

fetva sorulan hem de müftülüklerdeki fetva odalannın düzenlenişi sosyolojik okuma

22 Psikiyatr Kemal Sayar'ın vaiz ve vaizelere verdiği bir seminerde bu gibi soruların kesinlikle cevaplanmamasını, cevaplandığı takdirde soruların bitrneyeceğini ve sürekli tekrarlanacağıru söylemiştir. Nitekim tecrübi olarak da bu durum sabittir. Artık kişi sizin cevabınızdan çok sesi­nizi duymaya odaklanmakta ve sorununu bu şekilde çözmeye çalışmaktadır. Bu durum bir çö­züm değil, problemin sürekliğini ve derinliğini gösterir. Fetva çalışanlan bu gibi durumları he­men her giin yaşamaktadırlar.

23 Üzeyir Ok, agm, s. 81. 24 Terapi sürecinde olan ve fetva birimini arayan bir hasta, tekrar doktora yönlendirildiğinde;

'Doktor sürekli saatine bakıyor. Böyle bir durumda tedavi mürnkürı olabilir mi? Sinir oluyo­rum; onlar para tuzağı' demişti.

25 Agm., s. 81. Bizde de bu gibi örnekler gerekmektedir. Niteldm bazı müftülüklerde periyoda bağlı olarak doktorlara konferans verdirilmektedir.

416 jı. Din Hizmetleri Sempozyumu

imkfuuna çok da elverişli değildir.26 Çünkü müftülüklerde din hizmetleri açısından öncelik, sosyolojik iı:nkfuılara çözümler üretmekten değil bilakis halkın sorularına dini

açıdan doğru cevapların verilmesini sağlamaktır. Sosyolojik iı:nkfuılara çözüm üret­mek ise farklı altyapı çalışmalarını gerektirmektedir. Bütün bunlar sağlandığında da konuyla alakah tam bir çözüme ulaşılması, fetva sorularının yapısından dolayı müm­kün gözükmemektedir.

Bununla birlikte fetva soruları, gündelik hayatla birebir ilgili ve bu konuda yapıla­cak çalışmalarda önenıli bir boşluğu dolduracak potansiyeldedir. Dolayısıyla gündelik hayat çalışmalarında fetvalarında yer alması gerekmektedir. Böylece hukuk, otorite,

sivil tavır alışlar açısından dönemsel farklılıklar açığa çıkartılarak karşılaştırma yapma iı:nkfuıları da sağlanmaktadır.

Konjüktürel gelişmelerle birebir bağlantılı olduğu görülen fetva soruları dinamik bir veri bankası gibi de değerlendirilebilir. Gündemin birey bazında dini davranma biçiminde neden olduğu kaygı, gerginlik veya değişim, soruların içeriğinden gayet rahat anlaşılmaktadır. Ayrıca toplum hayatında dini değer ve sembollerin değişimi

veya anlam kaybına uğramasının nedenleri hakkında da bilgi sahibi olunabilir. Bu anlamda dini değer ve sembolleri, insanın varolma amacına uygıın olarak toplum hayatında meşruiyetini sağlayan en güçlü referans kaynakları olarak değerlendirebili­riz. Müftülüğe gelen sorulardan yola çıkarak bu değerler ve sembollerin toplum haya­

tında yaşanan değişmeler çerçevesinde anlam kaybına uğraması veya meşruiyetinin bir biçimde sorgulanması sonucu insanın içine düştüğü bunalımlar da tespit edilebilir. Dolayısıyl(\ fetva birimine gelen sorular, bu açıdan da, sosyal-psikolojinin olduğu

kadar psudyatrın alanına girmektedir.

Toplumsal alanda yaşanan değişim ve gelişmelere kendini uydurmaya çalışan bi­

rey için dindar kalabilmenin mücadelesi önenıli bir keyfiyettir. Böylece İslam dininin hayata/dünyaya uygıın, onu reddetmeyen yapısı açığa çıkarken, insanın fıtri olarak bir dine inanma zarureti de korunmuş olmaktadır. Nitekim İslfı.m fıkhı da toplumsal gelişmeleri; "Ezmfuıın teğayyürü ile ahkfunın teğayyürü inkar olunamaz."27 şeklinde

formüle etmektedir. Dolayısıyla fetvalarla, dini davranma biçimleri modern toplum

26 Müftülüklerde, özelde çalıştığım yer olan İstanbul Müftülüğü'nde, her gelen soru kaydedilme­mektedir. Çünkü bu müftülüklerin birebir çalışma alanianna girmemekte, daha çok geri bildi­rimleri kapsamaktadır. Bu konuda bir altyapı düzeneğine ihtiyaç vardır. Benim çalışınam kişisel bir merak ve gayretimin eski İstanbul Müftüsü Sayın Necati Tayyar Taş tarafından onaylanma­sıyla ve sadece 'bir seneye' mahsus olarak yapılmıştır. Bu arada soru yöneiten kişilere sorduğum yaş, eğitim, semt gibi karşı sorulann da gerginliklere neden olduğu gözlemlenmiştir. Bu durum halkımızın 'istatistiğe' karşı sergilediği olumsuz bir yaklaşımı da açığa çıkarmaktadır. Diğer bir sorun da psikolojik yapıyla alf!kalıdır. Az da olsa sorulan soru ve cevaplardaki 'basitlik' karşısın­da özellikle yaş ortalaması ileri olanlar kendilerinin 'cahil' göründüğü zehabına kapılarak ger­giulik yaşadıklan geri bildirim olarak yaptıkları savıınmalardan anlaşılmaktadır. Bizde bu açı­dan uygulamayı bir seneyle sınırlı tuttuk.

27 Mecelle madde: 39; Ali Himmet Berki, Açıklamalı Mecelle, Hikmet yay., İstanbull985, s. 22.

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1 417

hayatında da,· yerini korumakta ve inanan insanlan maddi-mcmevi anlamda rahatlat­maktadır. Bir anlamda dini davranma biçimlerine ait meşruiyetin, zamanlar üstü bir tarzda korunmasıyla, toplum hayatında 'dindar' kalabilmenin mümkün olması, birbi­

rini tamamlayan iki önemli dini/toplumsal-sosyal bir tavır alış olarak karşımıza çık­maktadır.

Bunı.ınla birlikte fetva sorulannın sosyolojik çözünürlüğünün de araştırılması ge­rekmektedir. Burada geleneksel dönemde toplum bilgisi sunan din ile, modem top­lum yapısına dair okumalan kendi alanıyla sınırlayan sosyolojinin işleyiş şekilleri ve

fark1ılıklan karşımıza çıkmaktadır. Sosyolojinin modem topluında kendini, din karşı­sında konuşlandırdığı bir vakıadır. Burada dinirı insan algısındaki antolajik kabul ediş ile sosyolojinin din-din dışı ayrışması üzerine temellenen birey algısındaki seküler­leşme, disiplinler arasındaki en temel farklılaşmayı gösterir. Bununla birlikte konu­

muz gereği fetva sorulannın sosyolojik çözünürlülük imkfuıının araştırılmasında ne gibi durumlarla karşılaşacağımız hem önemli hem de dikkat çekicidir diyebiliriz.

D. Fetva Sorularının Sosyolojik Çözünürlülüğü

Din-sosyoloji ilişkisi önemli ve bir o kadar da sorunlu bir konudur. Sosyoloji mo­dernleşmeyle birlikte toplumsal yapıyı değiştirme, yeniden düzenleme rolünü üstlen­ıniştir. Bir anlamda geleneksel toplumdaki dinirı topluma yönelik rolünü kendine mal etıniştir. Dolayısıyla modem zamanlarda toplumsal ifadelendimıeler artık sosyolojik

veri bağlamında ele alınmakta ve incelenerek değerlendirilmektedir. Bu durum İslam dininin toplumsal tavır alışlan içeren yönünü etkilemekle birlikte tamamen ortadan kaldıramamıştır. Burada insan-ibadet ilişkisi kadar, dinirı giindelik hayatı belirleyen yönü de etkili olmaktadır.

Bununla birlikte toplumsal alan analizlerinde fetva sorulannın ciddi anlamda bir

veri olduğu da aşikardır. Hem din-birey ilişkisinin şekli, düzeyi, nasıllığı hem de top­lumsal süreçlerin bu ilişkideki durumlara katkılan bu sorulara dair analizlerde açığa çıkacaktır. Dolayısıyla toplumu tanıma bağlamında yapılacak birçok konunun içine fetva sorulan da girmelidir diyebiliriz.

Ne var ki, fetva sorularını sosyolojik veri bağlamında çalışmak, ciddi anlamda zor ve bir o kadar da sorunludur. Bu zorluk soruların isimlendirilmesinden, çalışacak

kişinin ehliyet ve heyecanına kadar değişen yelpazede kendini göstermektedir. Dolayı­sıyla bu konu hem ilahiyat eğitimini hem de bir süre fetva odalarında bizatihl çalışma­

yı gerektirmektedir. Fetva birimine gelen bir sorunun sosyolojik analizini yaparken karşılaştığımız en temel problem isimlendimıedir. Bu durumdan daha sonraki süreç­lerde gerekli olacak tasnif, tahlil, rakamsal karşılık ve değerlendirme ciddi anlamda etkilenmektedir.

Şöyle ki; fetva birimine en çok sorulan sorulardan biri de gusül abdestidir. Konu­

yu ele aldığımızda soruyu başlıklandırmak nasıl olacaktır? Buradaki kriterleriniz, önceliğiniz ne olacaktır? Bir başka ifadeyle bu başlık soru soran kişinin aktardığı prob-

418 jı. Din Hizmetleri Sempozyumu

lemi yeteri kadar kapsayacak mı? Bu sorunun cevabı aynı zamanda araştırma yapacak kişilerin sorulara yaklaşımııun nasıllığı anlamında da önemlidir. Buradan sorunun

başlıklandınlmasına geçersek;

Soru: Gusül

1. Gusül alıp, birkaç vakit namaz kıldıktan sorua vücudunda kaluıtı olduğunu gö­

renlerin durumu. Bu soruyu gusle mi, namaza mı yazacaksuıız?

2. Vücudunu bir kere, beş kere, kırk kere yıkayanlar (vesvese); bunu gusle mi, psi­

kiyatriye mi yazacaksuıız? ...

3. Eşierden birinin gusül almamasının neden olduğu gerginlikler -boşanmadan ruhsal sıkıntıya kadar-; bu soru gusle mi, aile problemlerine mi yazılacak?

4. Rüya-gusül ilişkisi; rüyaya mı, gusle mi yazılacak?

5. Gusül gerektiren durumlarda bebeği emzirmek gerekirse; gusle mi, geleneğe mi yazılacak?

6. Bakıma muhtaç birinci derecedeki yakınların temizliği; gusüle mi, büyüklerin bakınuna mı, ibadetemi yazılacak? .. (Anneme-babama baktığım ve her vakit gusül

alınam mümkün olmadığı için üç aydır namaz kılamıyorum? .. )

7. Jinekolojik muayene (fitil tedavisi); gusle mi diğer seçenekiere mi yazılmalı?

8. Gusül öncesi vücut temizliği; gusle mi, temizliğe mi yazılacak?

9. Cinsel ilişki soruası regl olunduğu durumlar ... Burada guslün kişideki anlamı, kabulü ve soru başlığı; ilişki mi, regl mi, gusül mü, psikoloji mi olacak?

10. Zina veya tecavüz soruası bir türlü bitıneyen gusüllerin başlığı ne olacak?

ll. 'Komşum çok uzun süre gusül alıyor. Bu susuzlukta daha az sürede gusül aluı­

sa olmaz mı veya sizler camilerde bu konuya dikkat çekseniz? . .' Bu sorunun başlığı, gusül, su tüketimi, hutbe konusu olarak DİB' e teklif mi olmalı? ... vs.

Yukarıdaki şıklardan da anlaşılacağı üzere sadece bir sorunun on küsür alt başlığı içermesi, fetva sorularını tek başlık altında isinılendirmeyi iıııkan haricine çıkarmak­tadır. Bunda hayatın birçok detayı iç içe geçen yönü kadar, kişinin olay karşısındaki özel konumu da etkilidir. Dolayısıyla fetva sorularının bu yönü sadece bu işte çalışan­

ların tecrübe edeceği bir nüans olarak açığa çıkmaktadır. Takdir edersiniz ki, daha isinılendirmede yaşanan bu gibi durumlar, değerlendirmeyi direkt etkileyecek ve sağ­

lıklı sonuçlara ulaşılmasına engel olacaktır. Bu bağlamda fetva sorularının sosyolojik analizleri yaklaşık rakamlar ve iç içe bir çok farklı alt başlıkları içerdiği bilinerek ele alınmalıdır.

Yine fetva sorularının sosyolojik analiz iıııkanı çerçevesinde soru soran şahsa yö­neltilecek karşı sorularda da ciddi problemler yaşanmaktadır. Bizzat kendi çalışmam­

da yaşadığını bu durum karşısında uygulama bir seneyle sınırlı tutulmuştur. Oysa soruyu sor~ şahsın mahremiyetine a.zıum gayret gösterilmiş ve sadece yaş, semt, okul

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1 419

bilgileri istenildiği halde şi.kayetler ve olumsuz karşılıklar alınmıştır.28 Bu durumu toplumun anket kültürüne yabancı olması şeklinde değerlendirebiliriz. Ne var ki bu sonuç toplumsal alanda neden olunan kırgınlık, gerginlik ve yanlış anlamayı engelle­ınernekte bilakis kuruma dair olumsuz karıaatlerin yaşanmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla bu açıdan da fetva soruları tam bir sosyolojik analiz bilgilerine iınkfuı vermemektedir . .

Fetvanın birey hayatına kazandırdıkları, fetva sorularına verilen cevapların birey hayatında neden olduğu kapsamlı ve kuşatıcı yönü açığa çıkarmaktadır. Bir cevapla adeta kişinin, hem ibadet, hem aile, hem de toplumsal rolü olumlu anlamda yeniden aktiflenmiş olmaktadır. Bunun yanında toplumsal-dini durum analiz iınkfuııyla, ku­rumsal işleyişin sınırlarının hem gelişmesine hem de genişlemesine neden olunmak­tadır. Modem toplum yapısında birçok nedenlerle indirgenen ve ötelenen dindarlık görüntülerinin hak ettiği olumlu yere ulaşmasına da yardınıcı olunmaktadır. Bu bağ­laında fetva soruları medyanın magazin programlarının ötesine geçerek, toplumsal ve bireysel durum analizlerine veri sağlayan yapısı açığa çıkartılınaktadır.

Sonuç oJarak fetva sorularının sosyolojik analizi, ilalıiyat formasyon u kadar, fetva biriminin işleyişiyle alakah bilgi ve tecrübe salıibi olanların yaklaşık veriler üzerinden yapacakları çalışmalar anlamına gelmektedir. Bu yönüyle de önemli bir bilgiyi ihtiva ederken, sosyolojinin sınırlarının keskinliği yanında hayatın yaşanan anla alakah kıs­mındaki sınırsızlık ve dinin kuşatıcı, ikna edici yönü karşımıza çıkmaktadır. Nihai planda fetva soruları, halkın sorunlarına dinin cevabının ne olduğunu öğrenme tale­bini göstermektedir. Bunların içerik ve durum analizleri önemli ve fakat çok zor ve sıkıntılı bir durumdur.

E. Fetva Biriminine Dair Çözüm önerileri

Burada konuyu hem müftülük hizmetleri hem de Başkanlık açısından ele almak gerekmektedir. Fetva soruları açısından müftülük hizmetlerini de kurumsal düzenie­niş ve İstihdam edilen personelin karşılaştığı durumlar olarak iki şıkta değerlendir­memiz gerekmektedir.

1. Müftülük Hizmetleri Açısından

a. Kurumsal düzenieniş

Fetva birimi, müftülüğün dış dünyayla -telefonla da olsa- bağlantısını sağlayan tek hizmet kalemidir. Dolayısıyla hizmetin kalitesi geri bildirimierin nasıllığını olumlu olarak etkileyecektir. Kurumsal işleyişte, irade salıibi olanlarla beyan salıibi olanlar farklıdır. Bu açıdan kuruında irade salıibi olanlar, dış dünyanın kurumla alakah en­formasyonunu ilk önce fetva biriminden öğrenebilirler. Fetva birimine dair projelerde kurum içi işleyişte beyanı da irade salıipleri gerçekleştirmektedir. Oysa irade salıiple­rinin fetva dışında bir çok işleri olduğundan, fetva biriminin dış dünyayla alakah kar-

28 Bk. N. Meriç, Gündelik Hayta ve Fetvalar, s. 20, dn. 2.

420 1 1. Din Hizmetleri Sempozyumu

şılaştığı enformasyonlan tam olarak takip etmek her zaman mümkün olmamaktadır. Bu durumda kurumun dış dünyayla alakah projelerinde kurum içindeki irade sahiple­ri kadar fetva biriminden de yardım alması gerektiğini düşünüyorum.

1) Müftülüklerdeki işleyişle alakalı olarak fetva birimi görevlileri de, bir müftü yardımcısının idare ve iradesi altında çalışmaktadır. Bu bağlamda işleyişin sıhhat ve selametinde en önenıli faktörlerden biri de irade sahipleriyle hizmeti yürütenierin algı, duygu ve hassasiyetteki birliktelikleridir diyebiliriz. Dolayısıyla en çok sorulan·sorula­ra dair yapılan tespitler çerçevesinde bu konuların diğer kurumlarda çalışan uzmanla­n tarafından fetva birimindeki arkadaşlara seminerler verilmesi elzemdir. Bu sayede hem işleyiş birinci ağızdan aktanlacak hem de karşı sorular sorma ve cevap alma işle­mi gerçekleşerek, nüanslara dair değişimler öğrenilebilecektir. Dolayısıyla müftülük bünyesinde zaman zaman birkaç saatlik seminerler düzenlenmesi önenıli bir keyfiyet­tir.

2) Kurumsal düzenienişte öncelik cevapların doğruluğunu temin edecek düzenin oluşturulmasıdır. Bu konu, yetkin kişilerin sistenıli ve düzenli bir şekilde istihdamıyla çözümlenıneye çalışılmaktadır. Görevinde mütehassıs kişiler fetva odalannda full­time veya nöbet usUlü konuşlandırılmaktadır.

3) Fetva odasında görevli personelin karşılıklı bilgi alışverişinde bulunabilmesi için birbirleriyle iletişiminin rahat ve kolay olmasına dikkat edilmelidir. Burada en önenıli problem mekanın elverişliliğidir ki, mümkün olanın en iyisi yapılmaya çalı­şılmaktadır.

4) Bir başka solUı-ıda fetva sorulannın sınınnın, ölçüsünün olmamasıdır. Özellikle İstanbul'u baz aldığımızda şehir içi, dışı ve hatta dünyaya açık bir yerdir. Dolayısıyla fetva birimi birçok enformasyonun kuşatınası altındadır. Dini günlere dair takvim de fetva sorulannın yoğunluğunu etkilemektedir. Özellikle üç aylardan hac soruasma kadar olan zamanı 'fetva sorularına dair sezon' şeklinde tanımlayabiliriz. Bu süre için­de görev yapacakların daha fazlalaştınlması, daha soma azaltılarak takvim-hizmet ilişkisinde optimum fayda sağlanması mümkün olabilir.

5) Fetva birimi olarak özel sorularda birçok olumsuz içerikle birebir muhatap olurımakta ve ciddi kirlenmeler ile bunların cevap veren kişide oluşturduğu gerginlik­ler görülmektedir. Bu durumda fetva biriminde görev yapanların bu kirlenmeyle nasıl baş edecekleri ve kendilerini bu gibi içeriklerden nasıl koroyacaklarına dair seminerle­re ciddi anlamda ihtiyaç vardır. Gerek müftülüklerin gerek Başkanlığın hizmet içi eğitim programianna bu konunun da dahil edilmesi olumlu sonuçlar sağlayacaktır diye düşünüyorum.

6) Fetvada biriminde görevli personelin maddi-manevi korunması da önenıli bir konudur. Bir telefonla dünyaya açılan personel, birçok tehlike ve tehditierin de mer­kezindedir. Bu durumda konuşmalann kayda alınması önenıli bir tedbir olarak düşü­nülmeli ve g~rçekleştirilmelidir.

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1421

b. İstihdam edilen personelin karşılaştığı durumlar:

1) Öncelikle fetva sorulannın kendi içindeki sorun-anlam ve algı farklılığında ya­şanan güçlüktür. Telefon başında bütün söylenenin kişinin aktarımıyla sınırlandınl­mış bir sorunun, hakikate tekabül eden yönünü bulup çıkarmak ve doğru cevaplar vermek gerçekten zor ve sıkıntılı bir durumdur. Özellikle aile sorunlarında aynı prob­lemin kişilerin aktanmlarında nasıl farklılaştığı göz önüne alınırsa, tek taraflı beyan­larla doğruya isabetin zorluğu daha bir açığa çıkacaktır. Bu noktada soruların içeriğine göre cevaba geçmeden önce soran kişiyi müftülüklere yönlendirerek sorunlarını ye­rinde karşılıklı diyalog şeklinde halledilmesi önerilebilir. Bununla birlikte müftülükler genelde halkın, özelde de kadınların soru sormak için çok rahat gittiği yerler değil­dir.29 Bu da Diyanetin saha çalışanları, bir başka ifadeyle yerinde hizmetle, toplumsal alan bilgisine sahip bay-bayan vaizleriyle halledilebilir.

2) Soru soran kişinin niyet ve durumunun analizi yapıldıktan sonra cevapların ve­rilmesi gereken durumlar: Bu da tecrübeyle kazanılmaktadır. Yukarıda da değindiğim gibi, kişi sorunu ve sorusunu kendisi formatlayıp cevaplar istemektedir. Bazı durum­larda direkt cevaba geçmeden önce karşı sorularla niyetin ve kastın öğrenilmeye çalı­şılması gerekmektedir. Bazen de soru soran, karşı sorulardan rahatsız olmakta ve sadece cevap istemektedir ki, bu sorunun içindeki esas problemin kamufle edildiğini bize göstermektedir. Yemin kefareti, bu durumun en açık yaşandığı sorulardır. Bu sorular dışarıdan bakıldığında en kolay cevaplanacak sorular iken, yeminin içeriğinin öğrenilmesi durumunda, 'içki içmeyeceğim, zina etmeyeceğim' diye yapıldığı sonra da kefaretle bundan kurtulma taleplerinin olduğu açığa çıkmaktadır. Dolayısıyla haram olan bir konunun yemin kefaretiyle çözülmeye çalışılması ve çok rahat buna illet ol­manız işten bile değildir. Bu durumda telefon sorularını tek kalemde cevaplandırmak yerine, karşı sorularla niyet ve kastın öğrenilmeye çalışılmasının gerekliliği bir kez daha açığa çıkmaktadır.

3) Psikiyatr tedavi gerektiren veya bizzat tedavi sürecinde olan kişilere ait sorular: Fetva sorulannın en sıkıntılı bölümünü oluşturmaktadır. Bu konuda Diyane­tin/müftülüklerin de çözümler üretmesi gerekmektedir. Öyle ki, soru ve cevap değiş­ınediği halde bazen aynı kişi tarafından gün içinde veya gün aşırı slirekli aranmalar olmaktadır. Bu kişiler doktorlara yönlendirildiği halde aramalar bitmemektedir. Bu sorunu, yetkili mercilerle/doktorlarla çözerek hem personel hem de kurum rahatla­tilmalıdır diye düşünüyorum. Kişilerin aramasına engel mi olmanın -ki böyle bir im­kan var mı- yoksa sürekli aynı cevapları mı vermenin doğru olduğu, konunun uzman­larıyla görüşülerek netleştirilmelidir. Bu konuda birçok örnek yaşanınakla birlikte bir türlü hall ed em ediğim tek örneğim kaldı. Ben göreve başladığım yıllarda Ankara' dan arayan bir hasta ... Ciddi vesvese sahibi... Yaptığı bir davranışını tevbe etse bile Al-

29 Hac için koşa koşa gelen kadınlann soru sormak için gelmemesinin nedenlerini anlamak ve bu konuda projeler geliştirmek durumundayız diye düşünüyorum.

422 lı. Din Hizmetleri Sempozyumu

lah'ın affetmeyeceğine inanmış. Hatta o kadar ki, kocası onu affetse bu sefer Allah kocasını affetmeyecek diye düşünüyor. Yıllar geçti, iki çocuğu oldu; ama o sıkıntısını bir türlü halledemedi. Uzun konuşmalar sonucu doktor tedavisine tekrar başladı veya bana öyle söylüyor; ama aramalar bitmiyor. En az haftada birkaç kere yapılan bu tele­fonlar karşısında fetva görevlileri ne yapmalı? 6-7 senedir sürekli aynı konuda aynı kişi tarafından aranmak ve aynı cevapları vermek, fetva personelinin de moralini bozmaktadır. Bunun yanında esas problem aranmaların sıklığı değil kişiye yardım edememeleten kaynaklanmaktadır.30

4) Fetvada görevli kişilerin dini bilgi kadar aktüel olanı takip etmesi ve bu konula­ra alıll<ası da önenılidir. Soruların önenıli bir kısmı gündenıle alı1kalıdır. Bir başka açıdan ise aktüel alan bilgisi soru soran şahısla kurulacak iletişime olunılu katkılar sağlamaktadır. Böylece kurum personelinin yeterli sosyo-kültürel donanıma sahip olmadığı algısı da izale olacaktır. Ayrıca kurumu arayan çevreler ve kişiler de çeşitie­nerek çoğalacaktır.

5) Birkaç senedir fetva sorulan bilgisayar ortamında kaydedilmektedir. Burada en önenıli sorun özellikle İstanbul Müftülüğü açısından soru yoğunluğundan kaynak­lanmaktadır. Öyle ki bir önceki soru, bir sonraki telefonla konuşurken yazılmaktadır. Böyle bir ortanıda bir de daha uzun cevaplar gerektiren, en az 5-lO dakika konuşulan telefonların yazılması ciddi anlamda sıkıntıya neden olmaktadır. Bu durum ancak soruların çok kısa kelimelerle yazılmasıyla çözülmeye çalışılmıştır.

6) Son yıllarda Başkanlığın aldığı bir kararla aile bürolan kurulmuştur. Büroların görev alamkuruma gelen aileleri e diyalog ve çözüm önerilerini içermektedir. Bununla birlikte fetva sorulannın bir kısmının da aile bürosu faaliyetleri içerisinde değerlendi­rilmesi hedeflenmektedir. Bu durum da birçok sıkıntıya neden olmaktadır. Fetvada görevli kişilerin çeşitliliği ve soru yoğunluğu kadar, oluşturulan soru kartekslerindeki şahıslara sorulması istenen karşı sorular telefondaki şahıslarda gerginliklere neden olmaktadır. Sonra başlıklandırma sorunu burada da söz konusudur.

2. Diyanet Açısından

Din hizmeti insana ve dolayısıyla topluma karşı yapılan hizmettir. Diyanet perso­neli de bu hizmeti en iyi şekilde yerine getirmektedir. Gerek kurumda gerek sahada görev yapan personel bu anlamda toplumsal hizmetlerin en önenıli ve özel kalemi gibi

30 Bu konuda daha da fecaat bir örnek yaşadım. Allah'ın düşündükler'lllden dolayı cezalandıraca­ğına inanan ve bundan kurtulanıayan bir hasta neredeyse bütün gün anyordu. Artık telefonlara çıkmıyordum ki, bu seferde annesini araya koyuyordu. Sürekli size yalvaran bir anneye nasıl hayır diyebilirsiniz? Ne var ki, konuşmak asla çözüm değildi. Kişiyle biraz konuştuktan sonra S yıl, 10 yıl önce yaptıklarını, düşündüklerini aktifleyerek yine size benzer sorularla yönetiyordu. Bu sıkıntılı durumdan senelik izniini alarak kurtulmak istedim. Bu sefer bir ilçe bayan vaizinin telefonunu ev-cep isınimi kullanarak almış ve o arkadaşı gece gündüz aramaya başlamış. Dola­yısıyla bu kadar marjinal durumlarla da karşılaşılmaktadır. Peki çözüm sadece fetva görevlileri­nin yeteneğine mi bırakılınalıdır?

lrşad Hizmetinde Temel Prensipler 1423

de değerlendirilmelidir. Dolayısıyla Başkanlık bu hizmet kadrosundan azami fayda ternin etmeye dair projeler geliştirmelidir. Bu zaviyeden olarak;

1) Başkanlık din hizmetlerinin toplumsal işleyişini yürütmek, genişletmek ve ge­liştirmek bağlamında toplumla, toplumsal değişmenin aktörleri arasında bir yerdedir. Halkla toplumsal aktörler arasında sağlıklı iletişim ve ilişki de bu sayede kurulabilir. Fetva soruları açısından meseleyi ele aldığımızda özellikle medyanın gündeminden topluma sirküle edilen dini terrninolojiye ait konular, davranma biçimleri yine medya açıklamalarıyla ve fakat her iki tarafı da koruyan kollayan şekilde ivedilikle cevap ve­rilmesine ciddi anlamda ihtiyaç vardır. Bu konuda hemen her gün örneklerle karşı­laşmak müınkünken son günlerde medyada 'yağmur duası' üzerinden yapılan spekü­lasyonları ele alabiliriz. Dua konusunda medyanın indirgemeci ve ineitici yayınları bir biçimde Başkanlığın gündeminde ve beyanatında yer almalıdır diye düşünüyorum. Halk nazarında konu; 'Kuraklık bu kadar sıkıntı yaratırken neden yağmur duasına çıkmıyorsunuz' diye gelen bir soru; 'bir önceki gün/Pazar camilerde yağmur duası yapıldı' şeklinde cevaplandırıldığında, 'Pazar olur mu neden Cuma günü, Cuma saa­tinde olmuyor' şeklinde soru devam etıniştir. Diyanet ve İstanbul Müftülüğü'nün basında da yer alan yağmur duasına dair uygulamaları, bu sorulardan daha sonra gerçekleşmiş, Diyanet İşleri Başkanımız Prof. Dr. Sayın Ali Bardakoğlu gereken açık­lamaları yapmışlardır.

2) Başkanlığın en önemli faaliyetlerinden birinin de, personelin moral değerinin yükseltilmesine gereken önceliğin ve hassasiyetin vermesidir. Bu kadar geniş bir kad­royla ülke içinde ve dışında hizmet veren Başkanlığın görevde başarısı personeline verdiği değerle bir kat daha artacaktır. Oysa bu konuda sıkıntılar bulunmaktadır. Bizzat medya merkezli açıklamalarla sürekli olumsuzlanan bir personel algısı ve beya­m hizmetin şevkini kırmakta, kalitesini düşürmektedir.

3) Başkanlık kurumlar arası işleyişi gerçekleştirmede de aktif rol oynamalıdır. Bu bağlamda toplumsal hizmet veren kurumlardan haber vermek, bu kurumlarla ilişkiye geçmek, projeler gerçekleştirmek şeklinde bir üst yapıyla müftülükleri enforme etme­lidir. Müftülüklerin buna şiddetle ihtiyacı bulunmaktadır. Oysa Başkanlığın oluştura­cağı hizmet veren kurumlara dair bir şema veya şemalar, fetva sorularında gerekli olan doğru yerlere yönlendirmeleri sağlayacaktır. Bu durum hem hizmetin kalitesini hem de kurumlar arası işleyişin aktivitesini artıracaktır.

4) Başkanlık merkez-taşra örgütlenmesine sıkı sıkıya bağlı kalmaktadır. İstan­bul'un taşra bağlamında değerlendirilmesi hizmetlerin de taşra formatıyla yerine geti­rilmesini gerektirecektir ki, bu bizzat ilin doğasına aykırıdır. Bu anlamda müftülüğiin i.ınkanlarını daha da ilerilere taşıyacak projelerle desteklenmesi gerekmektedir.

S) Başkanlığın yaptığı medya programlarında Diyanetin kurumsal işleyişi de veri­lerek toplum bilgilendirilmelidir. Bize yapılan birçok şikayet, Diyanet'ten çok diğer kurumları ilgilendirmektedir. Bunun yanında diyanet personelinin de bu konuda bilgilenmeye, kurumlar arası iletişim bilgilerine ihtiyacı vardır. RTÜK, medya kanalla-

424 IL Din Hizmetleri Sempozyumu

n, emniyet, valilik vs.

6) Fetva birimi ile Din İşleri Yüksek Kurulu'nun daha sık ve kolay iletişimi ge­rekmektedir diye düşünüyorum. En azından İstanbul fetva birimi olarak Din İşleri Yüksek Kurulu'nun yeni uygulamalarından, fetvalarından haberdar olmak gerekmek­tedir.31

Sonuç olarak Diyanet İşleri Başkanlığı din hizmetlerinde verimliliği artırmak için personeliyle de istişareye ihtiyaç duyması çok önemli bir gelişme ve değişmedir, Böy­lece merkezden alınan kararların uygulamalarında yaşanan sorunlan ve detayların bilinmesi çözümü daha da sağlıklı ha.Ie getirecektir. Buradan hareketle bu sempoz­yumda bizzat kurum personelinin yer alması önemli bir duruştur. Bu açıdan Başkan­lığı kutlar bu gibi toplantıların devamını dilerim.

Oturum Başkanı- N evin Hanım'a teşekkür ediyorum. N evin Hanım'ın sözlerin­den anladım ki, fetva konusu tek başına birkaç sempozyumun konusu olabilecek önemde. Kendisi problemleri çok iyi ortaya koydular, sağ olsunlar. Problemin büyük­lüğünü ve konunun önemini giizel bir şekilde ifade ettiler. Hacca görevli gönderme konusundaki sitemini aynen kabul ediyorum. Konuyu ilgililere de yansıttım.

Evet, İstanbul Müftülüğü, N evin Hanım'ın da ifade ettiği gibi, hakikaten dünyaya cevap vermeye çalışan bir kurum. İstanbul Müftülüğü'nün tarihi misyonunu da dik­kate alarak, yurt içi ve yurt dışından insanlar bizi önemsiyorlar. Kendi tebliğimde konuya ilişkin ben de bazı önerilerimi arz edeceğim. Fetvayla ilgili toplumun bizden beklentisine layık bir hizmet verebilmek için her yönüyle donanımlı bir kurum ol­mamız, eksikliklerimizi bir an önce tamaınlamamız gerekiyor. İstanbul Müftülüğü olarak bize gelen sorular yazılıyor, bilgisayar ortamına aktarılıyor. Bunlar eminin ki, ileride bizim dini demogra:funiz, dini kültürümüz açısından çok önemli bir veri tabanı oluşturacak ve bunlar üzerinde onlarca lisansüstü çalışma yapma imkanı olacaktır. Başk.anlığımız bu konuda çok giizel çalışmalar yapıyor, daha da ilerleterek bu giizel alanı değerlendirecektir.

Ben N evin Hanım' a ufuk açıcı t~bliği için tekrar teşekkür ediyorum.

31 Bu konuda en son yaşadığım bir olayı anlatmak yerinde olacaktır. Bir gün Almanya'dan aynı konuda 4-5 telefon aldım. Geçmiş senelerde olmayan ve fakat bu seneki takvimde yapılan bir değişikliğin yatsı namazlannda neden olduğu sıkıntı dile getiriliyordu. Takdir edersiniz ki, bu her zaman olan bir vakıa değildir. Ben de Din İşleri Yüksek Kurulu'nu arayarak konunun detay­larını öğrendim. Şimdi bu önemli bir }.>ilgi ve ancak vatandaşlar haber verirse öğrenmekteyiz. Oysa takvimler piyasaya sürülmeden veya sürüldükten sonra biz de gerek telefon gerek faksla konu hakkında bilgilendirilsek, vatandaşın sıkıntıları daha kolay halledilir diye düşünüyorum. Biz vatandaşın önünde olmalıyız kanaatindeyim.