ΟΟννοομμααττεεππώώννυυμμοο:: ______________________________________________________________________

ΗΗμμεερροομμηηννίίαα:: ____________________________________________________________________________

ΕΕννόόττηητταα 11ηη ««ΤΤοο ττααξξίίδδιι ττωωνν λλέέξξεεωωνν σσττοο χχρρόόννοο»»

Η γλώσσα κάθε λαού δεν είναι κάτι σταθερό και αμετάβλητο, αλλά κάτι

ζωντανό και δυναμικό που εξελίσσεται διαρκώς με την πάροδο του χρόνου,

την εξέλιξη του πολιτισμού και με τις επιρροές που δέχεται από άλλες

γλώσσες. Η Ελληνική γλώσσα έχει περάσει από διάφορες διακυμάνσεις,

διαφοροποίησεις με την πάροδο του χρόνου και έχει λάβει διάφορες μορφές.

Έστι, από την Αρχαία Ελληνική – ύστερα από απλοποίησεις – περάσαμε στη

Βυζαντινή, αργότερα με περαιτέρω απλοποίησεις ξεκίνησε η χρήση της

καθαρεύουσας και σε γενικές γραμμές καταλήγουμε στη σημερινή μορφή

της γλώσσας, όπως τη γνωρίζουμε ως Νέα Ελληνική. Η Νέα Ελληνική ,

λοιπόν, αποτελεί ουσιαστικά την εξέλιξη της Αρχαίας Ελληνικής, μιας από

τις παλαιότερες γλώσσες, η οποία είναι η μοναδική που παρουσιάζει αδιάκο-

πη ιστορική συνέχεια από την εμφάνισή της μέχρι σήμερα. Οι δεσμοί της

Αρχαίας με τη Νέα Ελληνική διακρίνονται σαφώς σε αρχαίες λέξεις και

φράσεις που έχουν επιβιώσει αυτούσιες, όπως π.χ. ένώπιος ένωπίω, εν ριπή

όθφαλμου, ερως άνίκατε μάχαν κλπ.

Η ελληνική γλώσσα πρόσφερε λέξεις και ρίζες σε όλες τις σύγχρονες

ευρουπαϊκές γλώσσες μέσω της Λατινικής που πέρασε στα ιταλικά, τα

αγγλικά, τα γαλλικά, τα ισπανικά κ.λπ. Οι περισσότεροι επιστημονικοί όροι,

με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τους όρους της ιατρικής, προέρχονται

από λέξεις της Αρχαίας Ελληνικής. Επίσης, άλλες επιστήμες όπως η χημεία,

η αστρονομία, η νομική, τα οικονομικά, η γεωγραφία κ.α. μεγάλο μέρος της

ορολογίας τους το έχουν πάρει από την ελληνική γλώσσα.

Αντιδάνεια (ή αντιδάνειες λέξεις) ονομάζονται οι λέξεις μιας γλώσσας οι

οποίες, αφού εισαχθούν ως δάνεια σε κάποια άλλη, ξένη γλώσσα και

προσαρμοστούν μορφολογικά και φωνολογικά στους κανόνες της,

επιστρέφουν διαφοροποιημένες στη γλώσσα από την οποία ξεκίνησαν.

ΗΗ ααρρχχααίίαα εελλλληηννιικκήή κκααιι ηη ννεεοοεελλλληηννιικκήή γγλλώώσσσσαα εείίννααιι γγλλώώσσσσαα ααππόόλλυυτταα

σσυυννααφφεείίςς.. ΟΟυυσσιιαασσττιικκάά ααννααφφεερρόόμμαασσττεε σσττηηνν ίίδδιιαα γγλλώώσσσσαα,, ηη οοπποοίίαα μμεε ττηηνν

ππάάρροοδδοο ττοουυ χχρρόόννοουυ έέχχεειι υυπποοσσττεείί ααλλλλααγγέέςς κκααιι

ααππλλοοπποοιιήήσσεειιςς.. ΜΜεε άάλλλλαα λλόόγγιιαα ηη ααρρχχααίίαα

εελλλληηννιικκήή δδεενν εείίννααιι κκάάπποοιιαα γγλλώώσσσσαα δδύύσσκκοολληη,,

ξξέέννηη ήή άάχχρρηησσττηη,, ααλλλλάά μμιιαα γγλλώώσσσσαα πποουυ μμααςς

χχρρηησσιιμμεεύύεειι νναα κκααττααννοοήήσσοουυμμεε κκααλλύύττεερραα κκααιι

οουυσσιιαασσττιικκόόττεερραα ττηη γγλλώώσσσσαα πποουυ μμιιλλάάμμεε

σσήήμμεερραα..

ΠΠρριινν ππρροοχχωωρρήήσσοουυμμεε όόμμωωςς,, χχρρήήσσιιμμοο θθαα ήήτταανν νναα οορρίίσσοουυμμεε ττιι εεννννοοοούύμμεε

γγεεννιικκάά μμεε ττοονν όόρροο γγλλώώσσσσαα.. ΟΟιι γγλλωωσσσσοολλόόγγοοιι οορρίίζζοουυνν ττηη γγλλώώσσσσαα ωωςς ««έένναα σσύύννοολλοο

σσηημμεείίωωνν κκοοιιννάά ααπποοδδεεκκττώώνν,, τταα οοπποοίίαα σσυυννδδυυάάζζοοννττααιι μμεεττααξξύύ ττοουυςς σσύύμμφφωωνναα μμεε

σσυυγγκκεεκκρριιμμέέννοουυςς γγρρααμμμμααττιικκοούύςς κκααιι σσυυνντταακκττιικκοούύςς κκααννόόννεεςς πποουυ ααπποοδδέέχχοοννττααιι

ωωςς σσωωσσττοούύςς οοιι ππεερριισσσσόόττεερροοιι άάννθθρρωωπποοιι ττηηςς γγλλωωσσσσιικκήήςς κκοοιιννόόττηηττααςς σσττηηνν οοπποοίίαα

ααννήήκκεειι κκααιι έέττσσιι σσχχηημμααττίίζζοουυνν λλέέξξεειιςς,, φφρράάσσεειιςς,, ππρροοττάάσσεειιςς ……»».. ΜΜεε ττηη γγλλώώσσσσαα οο

άάννθθρρωωπποοςς κκααττάάφφεερρεε νναα εεππιικκοοιιννωωννήήσσεειι μμεε ττοουυςς γγύύρρωω ττοουυ,, σσττέέλλννεειι μμηηννύύμμαατταα,,

εεκκφφρράάζζεεττααιι κκααιι εεξξυυππηηρρεεττεείί κκάάθθεε εείίδδοουυςς ααννάάγγκκεεςς ττοουυ..

««ΟΟιι ΈΈλλλληηννεεςς κκααιι ηη εελλλληηννιικκήή γγλλώώσσσσαα»»

ΗΗ γγλλώώσσσσαα πποουυ μμιιλλάάμμεε σσήήμμεερραα εείίννααιι ααππόόγγοοννοοςς ττηηςς ααρρχχααίίααςς εελλλληηννιικκήήςς

γγλλώώσσσσααςς,, ηη οοπποοίίαα όόμμωωςς ήήτταανν ππιιοο πποολλύύππλλοοκκηη κκααιι δδυυσσννόόηηττηη.. ΗΗ ύύππααρρξξήή ττηηςς

χχρροοννοολλοογγεείίττααιι 44..000000 χχρρόόννιιαα κκααιι γγρράάφφεεττααιι εεδδώώ κκααιι 33..550000 χχρρόόννιιαα.. ΑΑππόό ααυυττόό κκααιι

μμόόννοο ααννττιιλλααμμββααννόόμμαασσττεε όόττιι ηη αανναακκάάλλυυψψηη ττηηςς γγρρααφφήήςς κκααιι ττοουυ ααλλφφααββήήττοουυ

εεππαακκοολλοούύθθηησσεε ττοουυ ππρροοφφοορριικκοούύ λλόόγγοουυ οο οοπποοίίοοςς εείίχχεε ήήδδηη δδιιααμμοορρφφωωθθεείί ππεερρίίπποουυ

550000 χχρρόόννιιαα ννωωρρίίττεερραα.. ΤΤαα ννέέαα εελλλληηννιικκάά έέχχοουυνν ττιιςς ρρίίζζεεςς ττοουυςς σστταα ααρρχχααίίαα,, γγιι’’ ααυυττόό

ττοο λλόόγγοο εείίννααιι κκααιι ιιδδιιααίίττεερραα χχρρήήσσιιμμοο νναα τταα ξξέέρροουυμμεε κκααλλάά.. ΓΓννωωρρίίζζοοννττααςς ττιιςς ρρίίζζεεςς

ττηηςς γγλλώώσσσσααςς μμααςς ττηη ββοοηηθθάάμμεε νναα κκρρααττηηθθεείί σσττηη ζζωωήή κκααιι νναα μμηη χχααθθεείί ήή

ααλλλλοοιιωωθθεείί μμεε ττοο χχρρόόννοο..

««ΔΔυυσσκκοολλίίαα ααρρχχααίίααςς εελλλληηννιικκήήςς γγλλώώσσσσααςς»»

ΤΤαα ααρρχχααίίαα εελλλληηννιικκάά εείίννααιι μμιιαα γγλλώώσσσσαα πποουυ υυππαακκοούύεειι σσεε σσυυγγκκεεκκρριιμμέέννοουυςς

κκααιι σσααφφεείίςς κκααννόόννεεςς γγρρααμμμμααττιικκήήςς κκααιι σσυυνντταακκττιικκοούύ.. ΑΑππααιιττεείί σσυυγγκκέέννττρρωωσσηη κκααιι

σσυυννδδυυαασσμμόό ττωωνν κκααννόόννωωνν πποουυ ττηη δδιιέέπποουυνν,, γγιι’’ ααυυττόό κκααιι ηη εεκκμμάάθθηησσήή ττηηςς

κκααλλλλιιεερργγεείί ττηη σσκκέέψψηη μμααςς κκααιι ττηηνν κκρριιττιικκήή ιικκααννόόττηητταα.. ΠΠοολλλλέέςς φφοορρέέςς αακκοολλοουυθθεείί

ττηη λλοογγιικκήή ττωωνν μμααθθηημμααττιικκώώνν,, κκααθθώώςς ααππααιιττεείί εεξξεερρεεύύννηησσηη ττωωνν λλέέξξεεωωνν κκααιι ττωωνν

σσηημμαασσιιώώνν ττοουυςς,, σσυυννδδυυαασσμμοούύςς όόσσωωνν έέχχοουυμμεε μμάάθθεειι κκααιι έέλλεεγγχχοο όόλλωωνν ττωωνν

ππιιθθααννώώνν ππεερριιππττώώσσεεωωνν.. ΩΩσσττόόσσοο,, λλόόγγωω ττηηςς σσυυγγγγέέννεειιάάςς ττηηςς μμεε ττηη ννέέαα εελλλληηννιικκήή,,

εείίννααιι εεύύκκοολλοο νναα κκααττααννοοήήσσεειι κκααννεείίςς τταα ννοοήήμμαατταα ττωωνν κκεειιμμέέννωωνν κκααιι νναα σσυυννδδυυάάσσεειι

ττοο ππρρωωττόόττυυπποο κκεείίμμεεννοο μμεε ττηη μμεεττάάφφρραασσηη..

««ΧΧρρηησσιιμμόόττηητταα ααρρχχααίίααςς ΕΕλλλληηννιικκήήςς γγλλώώσσσσααςς»»

ΜΜααςς ββοοηηθθάά νναα ααννττιιλληηφφθθοούύμμεε ττηηνν εεξξέέλλιιξξηη ττωωνν γγεεγγοοννόόττωωνν κκααιι ττηη

σσυυννέέχχεειιαα ττοουυ πποολλιιττιισσμμοούύ μμααςς..

ΡΡίίχχννεειι φφωωςς σσττοο ππααρρόόνν:: κκααττααννοοοούύμμεε κκααλλύύττεερραα ττηηνν ιισσττοορρίίαα ττοουυ λλααοούύ

μμααςς κκααιι ττοο ππώώςς φφττάάσσααμμεε σσττοο σσηημμεείίοο πποουυ ββρριισσκκόόμμαασσττεε σσήήμμεερραα..

ΜΜααθθααίίννοουυμμεε νναα χχρρηησσιιμμοοπποοιιοούύμμεε σσωωσσττάά ττηη γγλλώώσσσσαα μμααςς κκααιι

κκααττααννοοοούύμμεε κκααλλύύττεερραα ττηη ρρίίζζαα ((ππρροοέέλλεευυσσηη)) ττωωνν λλέέξξεεωωνν..

ΕΕμμππλλοουυττίίζζοοννττααιι οοιι γγλλωωσσσσιικκέέςς μμααςς εεππιιλλοογγέέςς:: ππιιοο ππλλοούύσσιιοο λλεεξξιιλλόόγγιιοο,,

δδυυννααττόόττηητταα σσωωσσττήή εεππιιλλοογγήήςς λλέέξξεεωωνν..

ΚΚααθθίίσσττααττααιι ππιιοο ααπποοττεελλεεσσμμααττιικκήή ηη εεππιικκοοιιννωωννίίαα μμεε ττοουυςς γγύύρρωω μμααςς..

ΗΗ σσυυγγγγέέννεειιαα ττηηςς ααρρχχααίίααςς εελλλληηννιικκήήςς μμεε ττηη ννέέαα εελλλληηννιικκήή φφααίίννεεττααιι ξξεεκκάάθθααρραα

ααππόό ττοο γγεεγγοοννόόςς όόττιι πποολλλλέέςς λλέέξξεειιςς ήή φφρράάσσεειιςς ττηηςς ααρρχχααίίααςς εελλλληηννιικκήήςς έέχχοουυνν

εεππιιββιιώώσσεειι μμέέχχρριι σσήήμμεερραα κκααιι χχρρηησσιιμμοοπποοιιοούύννττααιι μμεε ττηηνν ίίδδιιαα αακκρριιββώώςς σσηημμαασσίίαα

ααμμεεττάάββλληηττεεςς..

Μερικές γνωστές τέτοιες φράσεις είναι οι ακόλουθες:

i. τοῖς μετρητοῖς

ii. θεοῦ θέλοντος

iii. ἀνέκαθεν

iv. κατ’ ἰδίαν

v. ἐνώπιος ἐνωπίω

vi. ἐν ψυχρῶ

vii. λόγω…

viii. ἀπό μηχανῆς θεός

ix. ἐφ’ ὅλης της ὕλης

x. ἐν ἐνεργεία

xi. ἐν πάση περιπτώσει

xii. πάση θυσία

xiii. ἐπί τή εὐκαιρία

xiv. ἐν βρασμῶ ψυχῆς

xv. ἐντούτοις

xvi. μή μοῦ ἅπτου

xvii. ἄρον ἄρον

xviii. πύξ λάξ (καί ὀδάξ)

xix. ἐντέλει

xx. δημοσία δαπάνη

1. Δώστε τη σημασία των παραπάνω λέξεων – φράσεων και προσπαθήστε να σχηματίσετε

με όσες περισσότερες από αυτές μπορείτε προτάσεις της νέας ελληνικής.

Ερμηνεία των αρχαίων φράσεων της σελ. 8 του σχολικού βιβλίου

νους υγιής εν σώματι υγιει: η πνευματική και η σωματική υγεία είναι

έννοιες αλληλένδετες

ευ αγωνίζεσθαι: το να αγωνίζεται κανείς σύμφωνα με τους κανόνες του

αθλήματος.

πυξ λάξ: (επιρρ.) με γροθιές και με κλοτσιές.

κύκνειον άσμα: το τελευταίο έργο καλλιτέχνη ή συγγραφέα, πριν από το

θάνατό του (σύμφωνα με την παράδοση, οι κύκνοι είναι κακόφωνοι, όμως

λίγο πριν πεθάνουν κελαηδούν πολύ όμορφα).

δημοσία δαπάνη: με έξοδα του δήμου ή του κράτους (συνήθως για

κηδείες σημαντικών ανθρώπων, για λόγους τιμητικούς).

τα παιδία παίζει: στερεότυπο παράδειγμα για την αττική σύνταξη. Η

φράση χρησιμοποιείται ειρωνικά για ανθρώπους που δε φέρονται σοβαρά.

γνωθι σαυτόν: γνώρισε καλά τον εαυτό σου.

επεα πτερόεντα: (Όμηρος, Ίλιάς Α 201) φτερωτά λόγια, (ν.ε.) λόγια

χωρίς βαρύτητα, ασήμαντα.

[5]

το δις εξαμαρτειν ουκ ανδρός σοφου: το να κάνει κάποιος το ίδιο

λάθος δυο φορές δεν είναι γνώρισμα σοφού ανθρώπου.

Εύρηκα! Εύρηκα!: η αναφώνηση του Αρχιμήδη, όταν ανακάλυψε το

νόμο της άνωσης των σωμάτων. Σήμερα χρησιμοποιείται όταν

ανακαλύπτουμε ξαφνικά τη λύση ενός προβλήματος.

ευ ζην: τρόπος ζωής που χαρακτηρίζεται από πνευματικές και ηθικές

αρετές / ποιοτική ζωή / τρόπος ζωής που χαρακτηρίζεται από πολυτέλεια

και υλικά αγαθά.

μολών λαβέ: έλα να τα πάρεις (ενν. τα όπλα)· η απάντηση του Λεωνίδα

προς τον Ξέρξη. Σήμερα χρησιμοποιείται με ανάλογη σημασία, για να

δηλώσει απροθυμία υποταγής σε κάποιον.

μη μου απτου: μη με αγγίζεις· φράση την οποία απηύθυνε ο Ιησούς στη

Μαρία μετά την ανάστασή του (Κατά Ίωάννην Ευαγγέλιον 20.17). Σήμερα

χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει κάποιον που είναι υπερβολικά

ευαίσθητος.

καινα δαιμόνια: φράση που περιλαμβανόταν στην επίσημη κατηγορία

που διατυπώθηκε εναντίον του Σωκράτη (Πλάτων, 'Απολογία Σωκράτους 24

ο). Σήμερα χρησιμοποιείται για να περιγράψει νεωτεριστικές ιδέες που

ανατρέπουν την επικρατούσα τάξη.

στηλη αλατος: βιβλική φράση (Γένεσις 19.26) από το απόσπασμα που

περιγράφει την καταστροφή των πόλεων Σόδομα και Γόμμορα (τη στιγμή

που ο Λωτ και η οικογένειά του απομακρύνονταν από την πόλη, η γυναίκα

του, αντίθετα προς τη θεϊκή εντολή, γύρισε και κοίταξε με λαχτάρα τα υλικά

αγαθά που άφηνε και έγινε στήλη άλατος). Σήμερα χρησιμοποιείται για να

δηλώσει κατάπληξη, έντονη έκπληξη.

αρον αρον: προστακτική αορίστου του ρ. αίρω (= σηκώνω)· η φράση με

την οποία προέτρεπε ο όχλος τον Πιλάτο να καταδικάσει τον Ιησού σε

σταύρωση (Κατά Ίωάννην Ευαγγέλιον 19.15). Σήμερα χρησιμοποιείται με

επιρρηματική σημασία και σημαίνει «με μεγάλη βιασύνη».

από μηχανης θεός: η φράση προέρχεται από το αρχαίο θέατρο και

αναφέρεται στο θεό που παρουσιαζόταν επί σκηνής πάνω σε ειδικό

μηχάνημα (μηχανή ή αιώρημα) και έδινε λύση στο δράμα. Σήμερα

χρησιμοποιείται για πρόσωπο ή γεγονός που εμφανίζεται απρόσμενα

δίνοντας ευνοϊκή λύση σε κάποιο πρόβλημα.

γόρδιος δεσμός: ο άλυτος δεσμός που βρισκόταν στην πόλη Γόρδιο της

Φρυγίας, τον οποίο ο Αλέξανδρος έκοψε με το ξίφος, αντί να τον λύσει (βλ.

Ενότητα 7, Ερμηνευτικά - Πραγματολογικά σχόλια). Σήμερα η φράση

χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάθε πολύπλοκο και δισεπίλυτο

πρόβλημα.