24 Nisan iin yazlm bir yaz. Ge oldu ama olsun.

1.

Etnik temizlik dncesinin ve bunu savunan bir zmrenin 1880 veya 90lardan itibaren devlet tekilat iinde etkin olduu anlalyor. 1895 katliamlar phesiz Abdlhamitin kiisel kaprisine indirgenemez. 1909 Adana katliamnn da merkezden rgtlenip kkrtld, vali ve emniyet tekilat araclyla kontrol edildii aktr.

ttihat-Terakkinin Gen Trk kadrolarnda etnik temizlik fikri 1909dan itibaren taraftar bulur; 1913e doru egemen olur. 1914te savaa girme kararnda, frsattan istifade bu byk ulusal projeyi hayata geirme dncesi rol oynam grnyor.

Sebepleri bellidir, anlalr eylerdir. Osmanl devleti kmektedir. Etnik nfus gereke gsterilerek Yunanistan, Srbistan, Bulgaristan imparatorluktan koparlmtr. Ayn gerekeyle bir Ermenistan kurulmas gndemdedir. [Alt Vilayette Ermeni nfusu geri %25 dolayndadr; ancak basit birka operasyonla bu nfus younluu artrlabilir veya belli alanlara kaydrlabilir.]

1912-13 Balkan Harbinde Rumeli Trklerine uygulanan etnik temizlik T kadrolarnn dnsel evriminde belirleyici olmutur. Benzer bir temizliin Anadoluda tekrarlanma ihtimali zihinlere egemendir. Selanik kaybedilebiliyorsa zmir, hatta stanbul kaybedilebilir.

Etnik temizlik, bu riski ortadan kaldracak bir tedbir olarak dnlr.

2.

Etnik temizliin yntemi 1915 ortalarna dek mulaktr; muhtemelen yeterince dnlmemi ya da bir mutabakata varlmamtr.

Dnyada ve Trkiyede klasik yntem pogrom yntemidir. Temizlenecek unsur devlet terr ile sktrlr, katliamlarla yldrlr, ge zorlanr. Kl artklar mmkn mertebe asimile edilir. Bu yntemi Balkan uluslar Rumeli Trklerine kar, Ruslar (1860larda) Kafkasya Mslmanlarna kar baaryla uygulamlardr. 1895 pogromlarndan sonra Osmanl Ermenilerinin byk kitleler halinde ABDye, Balkan lkelerine, Rusyaya, hatta rana g, ayn yntemin Trkiyede de baarl olabileceini dndrr. 1913 ve 1914te Ege ve Marmara blgelerinde yzbinlerce Rum ayn yntemlerle Yunanistana ge zorlanmtr.

Dnya Sava bu seenei ortadan kaldrr. Ermenileri Rusyaya karmak, snr tesinde bir dman konsantrasyonu yaratmaktan baka sonu dourmayacaktr. [Nitekim Kars, Bayezid ve Oltu-spir yrelerinin Ermeni nfusunun boalmasna yol aan 1828 pogromlar, Erivanda daha nce varolmayan bir Ermenistan yaratlmasyla sonulanmtr.] stelik savan olumsuz bitmesi halinde Rusya kontrolndeki Ermenilerin, kovulmu olduklar topraklarda hak iddia etmeleri kanlmazdr.

Ermenilerin topluca ABDye grlmesi fikri 1915 yaznda ciddi bir ekilde tartlr. Gncelerinde bu konuya geni yer ayran ABD bykelisi Morgenthau, Enverin bu dnceye scak baktn, ancak iki konuda srarc olduunu anlatr: Ailelerin tm fertleri gmen olarak kabul edilmeli ve gmenlerin Osmanl pasaportlarna el konulmaldr. Gmenlerin savatan sonra geri gelmesi ihtimalinden ekindikleri anlalyor.

Bir baka seenek, Ermenilerin Osmanl lkesi iinde datlarak younluklarnn azaltlmasdr. 1915in ilk yarsnda egemen dncenin bu ynde olduu anlalyor. Ancak savan yenilgiyle sonulanmas halinde i srgnlerin yurtlarna dnmek isteyecei ve iinden klmas zor bir tazminat meselesinin gndeme gelecei muhakkaktr.

Ermenileri Suriye lne srme karar 1915 Austosunda kesin bir politikaya dnm grnyor. Bu karar bir kmazn sonucudur. Srlenlerin byk blmnn lecei phesiz hesaplanmtr. Muhtemelen savatan sonra Suriyenin elden kaca da ngrlmtr. Dolaysyla esas ama, gney snrnda gl (ve dman) bir Ermeni konsantrasyonunun olumas nlemek olmaldr. [1918-1921 Kilikya krizini de bu erevede deerlendirmek gerekir. Can yakc olan Fransz igali deildir, Adana-Antep-Marata Ermeni iskn ihtimalidir.]

Etnik temizlik iradesinin soykrm (= topyekn imha) kararna dnmesini 24 Nisana deil, 30 Austos 1915 civarnda bir tarihe yerletirmek daha doru olur kansndaym.

3.

Ermeni devrimci hareketinin varl bu srete nemli rol oynar. Ortada bir veya daha fazla gizli ve silahl ihtilal rgt vardr. [Balangta daha ok Sosyalist Hnag Partisi etkindir; 1905lerden sonra Tanagtsutyun, yani Ermeni Devrimci Federasyonu ne kar.] Ermeni aydnlarnn nemli bir blmn etkisi altna almlardr. Gerek Abdlhamid gerek T hkmetleri, bu rgtlere kar adeta paranoid bir korku sergilerler.

Morgenthaunun gnceleri bu konuda aydnlatcdr. 24 Nisan 1915 arefesinde Talatn bir Ermeni darbesinden ciddi bir ekilde korktuunu anlatr. Bykelinin kuku ifade etmesi zerine Dahiliye Nazr Biz Abdlhamidi 200 kiiyle devirdik cevabn verir; onlar 500 kii, stelik bizden daha rgtl. Tehcirin balang aamasn oluturan Mart-Nisan tutuklamalar devrimci rgt kertmeyi hedeflemitir. Bilinen rgt yeleriyle birlikte ye

olma ihtimali olanlar ve sempatizanlar, yani Ermeni toplumunun ileri gelenlerinin neredeyse

tm, tutuklanr ve ou ldrlr. [Tutuklananlarn says stanbulda 250, Erzurumda 50 civarnda olduuna gre toplam say 500 dolaynda olmaldr.]

Kabul edelim ki lm kalm mcadelesi veren bir lkede ihtilalcilik riskli itir. Gerek dnyann g dengelerini hie sayan bir devrim romantizmi, phesiz, Ermenilerin felaketine zemin hazrlamtr. te yandan u da bir gerek ki silahl rgt, bir savunma refleksinin rndr. 1895 ve 1909 olaylarnn yaanm olduu bir lkede Ermenilerin baka seenei var myd? Devlet tekilatnn etnik temizlik tasarlad bir yerde, temizlenmesi planlananlarn nasl davranmas gerekir?

4.

Karlkl katliam iddias drst deildir. Ermenilerin sivil Mslman ahaliye krm yapt bellibal iki vaka anlr: 1916 Bitlis-Hizan basknlar ile 1918 Ocak-Mart dneminde geri ekilen Bat Ermenistan Geici Hkmeti birliklerinin Erzurum-Sarkam-Kazman hattnda yapt katliamlar. Her ikisini de kaotik birer intikam hareketi olarak grmek daha doru olur.

1915ten nce Ermenilerin herhangi bir yerde sivil halka katliam dzenlediklerine ya da tasarladklarna ilikin ortada somut bir iddia yoktur. Nitekim byle bir ey eyann tabiatna aykr olur. Bir taraf orduya, polise, yasaya ve devlete sahiptir; nfusa ezici ekilde stndr; bin yllk silah ve sava geleneinin mirassdr. br taraf hibir yerde sayca %25i amaz; silahlar kaak, rgt yasaddr; misilleme halinde evi ile dkknn savunmaktan acizdir. Bu artlarda kim kimi kesecek?

te yandan u da bir gerek ki, gemite Ermeniler pogrom yapmad demek, savatan sonra uygun artlar oluursa yapmayacaklar demek deildir. Yunanllar yapt. Bulgarlar yapt. Ermeniler neden yapmasn? Ermeniler yerinde kalsa ve sava Trkler kaybetse bugn Erzurumda ya da Vanda ka Trk kalrd? Eskiden %70 ksur Trk (Azeri) kenti olan Erivanda bugn ka Trk var?

5.

Byk apl bir toplumsal hareket toplumda varolan dinamikleri harekete geirir ve o dinamiklere uyum salar. Elli kiiyle yapacan ite kendi kurallarn koyabilirsin. Elli bin kiiyle yapacan ite toplum ortalamasnn iradesine boyun emek zorundasn.

slam tresi, gvurun maln, rzn ve cann helal sayan kuvvetli bir damara sahiptir. zellikle sava ve kargaalk zamanlarnda bu damar azar. yle anlalyor ki 1915 Nisan-Mays aylarndan itibaren bu refleks n plana gemi ve balangtaki niyet ne olursa olsun bu tarihten itibaren lkeyi saran gaza ve fetih nevesi ii baka bir mecraya tamtr.

Balatlm olan tehcirden 1915 yaznda herhangi bir nedenle vazgemek isteseler dahi bunu yapabilecekleri phelidir.

6.

Tehcirin ekonomik boyutu gzard edilemez.

Savan ikinci ylnda Osmanl devleti ve T rejimi iflas noktasndadr. Devletin toplam bte geliri 1913te 33 ve 1914te 36 milyon sterlindi. 1915 ve sonrasnda salkl bir bte yaplamad, ancak kamu gelirlerinin sfra dtn varsayabiliriz. Ak piyasada borlanma imkn kalmam, ancak Almanyadan 110 milyon sterlin dolaynda askeri kredi alnmtr. Fikir vermek iin belirtelim: Savan son ylnda ngilterenin savunma btesi 2,4 milyar sterlin, Almanyannki 1,6 milyar sterlin idi. [Bir ara bunlar aratrp yazmtm. imdi kaynaklar elimde deil, o yzden saylarda ufak tefek hatalar olabilir. Pardon.]

1913-1923 arasnda lke nfusunun yaklak bir eyreinin tehcir veya imha edildiini biliyoruz. Ekonomik adan daha etkin olan bu zmrenin, ulusal servetin %25ten fazla bir payna sahip olduunu varsayabiliriz. Demek ki ulusal servetin belki te birine ulaan bir deer bu srete el deitirmitir. Terk edilen varlklarn bir blmnn ziyan olduu dnlse bile, ortada devasa bir servet transferi vardr.

Ermeni mallar meselesi 1915 Mays sonlarndan itibaren idari yazmalarn ana eksenini oluturur. Metruk mallarn byk blm T rgt ile yandalar arasnda pay edilir, kalan tehcirde az ya da ok etkin olan yerel giriimcilerce yamalanr. Bu ikincisini bir tr sus pay olarak grebiliriz. Sava koullarndan dolay tarada doabilecek potansiyel honutsuzluun n kesilmi, T rejimine (ve ardllarna) kar ve su balaryla bal bir zmre yaratlmtr. [kinci Dnya Savann ekonomik skntlar birincisine oranla hi mertebesinde olduu halde, rejime kar birincisiyle kyaslanmayacak kadar derin bir husumete yol atn hatrlaynz. Neden?]

7.

ade ve tazminat korkusu anlalmadan, 1916-1923 dneminde olan hibir ey anlalamaz. Savan yenilgiyle bitmesi halinde Ermenilerden hayatta kalanlar (ve muhtemelen kaan Rumlar) geri gelecek, evlerini, kayp kzlarn, tarlalarn ve banka hesaplarn talep edecektir. Savan galibiyetle sonulanmas halinde dahi bir hesaplama kanlmaz olabilir. Dolaysyla tehcir yeterli deildir. Gidenlerin imha edilmesi ve hak kaytlarnn silinmesi gerekir.

1919-1920de Tekilat Mahsusa hcrelerinin Mdafaa-y Hukuk rgtlerine dnmesinde belirleyici olan endie, olas bir bar antlamasyla Dnya Harbi galipleri tarafndan Rum ve

Ermenilerin geri gelmesinin, ya da en azndan tazmin edilmelerinin dayatlmasdr. Sava sonrasnda Anadoluda gc fiilen elinde tutanlar asndan lmcl olan tehdit budur. Erzurum ve Sivas kongrelerinin esas, hatta biricik konusu da budur. Erzuruma kabilecek otuz kiilik ngiliz garnizonu yahut Urfaya yerletirilen 200 kiilik Fransz mfrezesi deildir konu. Rusya ile Trkiye arasnda ezilmi, ordusuz ve be parasz Ermenistann tehdidi de deildir. Esas konu Anadoludan srlm olan Ermeniler ve Rumlardr. Milli Mcadele, onlara kar verilecektir.

8.

Cumhuriyetin kurucu kuann neredeyse tamam, Rum ve Ermeni tehcirinden nemalanm kiilerden oluur. lk iki veya Meclisin yelerinin ezici ounluu, o dnemde ani zenginlie kavuan nl i adamlarnn tm, Atatrk dnemi bakanlarnn bir ikisi hari hepsi, ve bizzat Cumhuriyetin kurucusunun kendisi bunlar arasndadr. Ev, konak, iftlik, otel, ticarethane, fabrika, hizmetkr ve evlatlk sahibi olmulardr.

Cumhuriyet rejiminin, teknik olarak Cumhuriyetin ilanndan nce gereklemi bir olay konusunda taknd sahiplenici tutum bu olgudan bamsz olarak anlalamaz. Trkiyede 1920-1980 dneminde siyasi, idari ve ekonomik erk sahibi olan zmrenin neredeyse tamam toplumsal konumlarn bu olaya borludur. Soykrmn kabullenilmesi, cumhuriyet elitinin kendi kendini inkr anlamna gelir.

9.

Soykrm tartmas soyut bir tarih tartmas deildir. Sonu olarak kanl ve utan verici sayfalar her toplumun tarihinde aranrsa bulunabilir, ve yz yl nce lp gitmi insanlarn atei, ne kadar harlanrsa harlansn, bugn yaayanlar ok fazla heyecanlandrabilecek bir konu deildir.

tiraf edilmese de esas mesele bakadr. Soykrm olmad diyenlerin meramnn bir fakt tartmas deil, bir hak ve etik tartmas olduunun herkes farkndadr. Savunulan ey biz haklydk ve bunun mantki sonucu olarak ayn koullar olusa yine ayn eyi yaparz tezidir. Dnyadaki vicdan sahiplerinin tepkisini eken ey de budur.

Evet, oluk ocuun katledilmesini aka savunanlarn sesi (radikal bir aznlk dnda) ok duyulmuyor. Ancak gayrimslim nfusun Trk devleti iin bir tehdit olduu, dolaysyla etnik temizliin gerekli ve zorunlu olduu fikri, Trk milliyetiliinin ve resmi devlet syleminin neredeyse bir aksiyom olarak benimsedii bir grtr. Trkiye Cumhuriyetinde okutulan tarih ve edebiyat retisinin deimeyen ana fikri budur. Etnik temizlikten adm adm soykrma giden mant yukarda zetledik. 1914te geerli olan rasyonalitenin, benzer koullar olutuunda, bugn de ayn ekilde ilememesi iin bir neden yoktur.

Soykrm, Trk milliyetiliinin zorunlu ve mantk sonucudur.

10.

Bakalar da pogrom ve soykrm yapt, evet. Kzlderilileri hatrlayn. Cromwellin kestii rlandallar hatrlayn. Onlarn ne fark var?

Byk bir fark var. O krmlar bugn savunan kimse yok; ya da eer varsa marjinal aznlklardr. Trkiyenin inkr kisvesi altnda srdrmekte srar ettii savunma pozisyonunun bugnk dnyada emsalini gremiyoruz.

Tm dnyada vicdan ve entelektel namus sahibi insanlar dehete dren husus ite budur.