Sprinkler Sistemlerinde Hidrolik Hesap YntemiOkan Toker; Mak. Mh TTMD yesi

atlmas ile yangnn kontrol altna alnmas veya bastrlmasdr. Bu ama dorultusunda tasarm, aada belirtilen ana safhalardan geilerek yaplr: - Risk analizi - Tehlike snfnn belirlenmesi - Belirlenen tehlike snfna gre sprinkler sistem tipinin belirlenmesi - Uygulama alanna gre uygun sprinkler tipinin belirlenmnesi - Tehlike snf zelliklerine gre standartta belirtilen mesafelere gre sprinkler yerleimlerinin belirlenmesi - Mahal at yapsna, uygulama alanna, yksekliine ve engellere gre sprinkler yerleimlerinin ve saylarnn gzden geirilmesi - Uygulama alanna ve tehlike snfna (veya rn snfna) gre sadece at veya at + raf ii sprinkler yerleimlerinin belirlenmesi - Seilen konfigrasyona gre kritik alan ve/veya uygulamada alacak sprinkler saysnn belirlenmesi - Uygulamada alacak sprinkler konfigrasyonuna gre at ve/veya at + raf ii sprinkler younluklarnn (birim alana uygulanmas gereken debi deeri (mm/dak) veya (l/dak.m2)) belirlenmesi - Uygulamada kullanlan sprinklerlerin etki alanlarna gre atmas gereken debi deerinin belirlenmesi - Toplam debi miktarnn seilen konfigurasyon ve kritik alana bal olarak belirlenmesi - Belirlenen debideki suyun kritik alan sprinklerlerine istenilen atm karakteristiini salayabilecek gerekli basnta salanabilmesi iin borulamaya gre su kaynanda olmas gereken kapasite ve basncn belirlenmesi Bu noktada, yazmzn konusu olan hidrolik hesap yntemi gndeme geliyor. Yani kritik alan dahilindeki tm sprinklerlere istenilen minimum debi ve basntaki suyun salanabilmesi iin tm basn kayplarnn hesaplanarak su kaynanda olmas gereken debi ve basn deerinin bulunmas yntemi. Bu yntemle ilgili olarak gnmzde projelerimizde ounlukla onayl hidrolik hesap yazlmlar kullanmakta olmakla birlikte, hesaplama yntemi ve prosedr ile ilgili bilgilerimizi siz deerli dernek

yelerimiz ve meslektalarmzla paylamak istedik. lerleyen sayfalarda batan sona analitik bir hidrolik hesap yntemi ile elde edilen sonular incelemelerinize sunulmaktadr. Standart olarak gnmze kadar lkemizde de en yaygn kullanma sahip olan ve kabul grm standart olan NFPA (National Fire Protection Association) kodlar baz alnmtr. Avrupa Birliine gei srecinde EN ve TSE zerindeki etkisi ve paylam gndemde olmakla birlikte bu yazmzn ieriinde kaynak olarak NFPA kodlar kullanlmtr. 2- Hidrolik Hesap Yntemi ve rnek Bir Proje Giri blmnde bahsedildii gibi hesap yntemi risk analizi ile balayp su kaynandaki gerekli debi ve basncn bulunmasna kadar sren bir prosedr. imdi ayn basamaklar bir rnek zerine younlaarak izleyelim. Elimizde rnek bir uygulama olarak Yksek Tehlike Snf Grup II'ye giren bir mahal olsun. Mahali endstriyel tesisin proses/ retim blm olarak seelim. Toplam kat alan 2500 m2 ykseklik 5 m olsun. Bu verilerle birlikte yntem basamaklarn izleyelim: - Risk analizi Mahal bir endstriyel tesisi olup tek bir kat olarak kompartmantasyon asndan tek bir kompartman olarak kabul edilmitir. Mahal stlmaktadr. - Tehlike snfnn belirlenmesi Standartlara gre tehlike snf Yksek Tehlike Snf Grup II olarak alnmtr. - Belirlenen tehlike snfna gre sprinkler sistem tipinin belirlenmesi Mahal stld iin bakm ve iletmesi en kolay ve gvenilir olan Islak Borulu Sprinkler Sistemi dnlmtr. Bu tehlike snfna giren alanlarda genellikle baskn veya kpkl sulu baskn sistemleri veya kpkl sulu sprinkler sistemleri de kullanlmakla birlikte, rneimizde yksek younluk uygulamalarn inceleyebilmek amacyla slak borulu sprinkler sistemi ele alnmtr.

ZET Sprinkler sistemlerinde gerekli debi ve basnta suyun salanabilmesi, sistemin ilevsellii asndan nemli bir konudur. Bu sebeple risk analizine gre dalm yaplan ve sprinklerler ve dier sistem elemanlar arasndaki boru a llendirmesi, mevcut kaynaklarn yeterli olup olmadnn tespiti veya yeni kaynaklarn kapasitelerinin doru belirlenmesi iin hidrolik hesap yaplarak belirlenmeli ve hesap sonularna gre optimizasyon yaplmaldr. Gnmzde hidrolik hesaplar yaygn olarak lisansl programlar kullanlarak yaplmaktadr. Analitik metodlarla da hidrolik hesaplama yapmak mmkndr. Bu yazmzda risk analizi ve sistem konfigrasyonu hakknda bilgi vererek analitik metotla hidrolik hesap yapm ve rnek bir hesap yntemi zerine younlatk. Umarz tm disiplinler iin projelerinde yeterli ve yardmc olur.

Calculalion Method of Sprinkler SystemsABSTRACT Providing a water at a required flow rate and head is an important subject for the functionality of the sprinkler systems. For this reason, the dimensioning of the piping between the sprinklers distributed according to risk analysis and the other system devices should be determined by using hydraulic calculations and optimized according to the results for determining whether the existing water supply is sufficient or not, or for determining the correct water supply capacity. Recently hydraulic calculations are done by using licensed softwares. It is possible to make the calculations by using analytical methods. In this text we concentrated on hydraulic calculations by using analytical methods and a sample calculation method while informing about risk analysis and system configuration. We hope itll be sufficient and helpful for all disciplines in their projects. 1. Giri Bilindii gibi sprinkler sistemlerinde ama, yaplan risk analizi sonrasnda tespit edilen risk snfna gre, koruma yaplacak kritik alanda birim alana uygulanmas gereken minimum debinin istenilen basn deerinde

Yksek Tehlike Snf Grup II iin NFPA 13'te belirtilen genel zellikler rneimize gre aadaki gibidir: - Younluk ekil 1'de grlen eride verildii gibidir. - Sprinkler koruma alan maksimum 9.3 m2'dir - Sprinklerler aras mesafe maksimum 3.1 m olabilir. - Maksimum koruma alan 3716 m2'dir. - Uygulama sresi 90 dakikadr. Tasarm srasnda kullanlacak belli bal formller aada verilmitir: Hazen Williams Forml (Srtnme Kayb Formul)ekil 1. Younluk / alan erileri.

- Uygulama alanna gre uygun sprinkler tipinin belirlenmesi Uygulama alnna gre sarkk veya dik tip standart sprinkler kullanlmas mmkn olup fiziksel hasara engel olma asndan standart veya zel uygulama tipi dik tip sprinkler kullanm uygundur. - Tehlike snf zelliklerine gre standartta belirtilen mesafelere gre sprinkler yerleimleri belirlenir. - Yksek Tehlike Snf Grup II'ye gre maksimum sprinkler koruma alan 9.3 m2'dir. Sprinklerler aras mesafe maksimum 3.7 m olabilmekle birlikte birok uygulamada bu snr 3.1 m olarak alnr. - Mahal at yapsna, uygulama alanna, ykseklie ve engellere gre sprinkler yerleimlerinin ve saylarnn gzden geirilir. NFPA 13 kodun gre tavan kolon ve kiri yapsna gre sprinkler yerleimleri ve uyulmas gereken mesafeler gzden geirilir. - Uygulama alanna ve tehlike snfna (veya rn snfna) gre sadece at veya at + raf ii sprinkler yerleimleri belirlenir. Bu basamak daha ok depo sahalar iin geerli olup rafl depo uygulamalarna ynlenmek iindir. retim blmnde sadece tavan korumas uygulamas yaplacaktr. - Seilen konfigrasyona gre kritik alan ve/veya uygulamada alacak sprinkler says belirlenir. Kritik alan belirlenmesinde iki metod vardr: Birincisi oda tasarm metodu, ikincisi ise younluk/alan metodudur. retim sahas, yap itibaryla geni bir alana sahip olmas sebebi ile younluk/alan metodunun uygulanmasna elverilidir. Burada aadaki hususlar tespit edilir. - Uygulamada alacak sprinkler konfigrasyonuna gre at ve/veya at + raf ii sprinkler younluklarnn (birim alana uygulanmas gereken debi deeri (mm/dak) veya (l/dak.m2)) belirlenmesi. - Uygulamada kullanlan sprinklerlerin etki alanlarna gre atmas gereken debi deerinin belirlenmesi. - Toplam debi miktarnn seilen konfigrasyon ve kritik alana bal olarak belirlenmesi - Belirlenen debideki suyun kritik alan sprinklerlerine istenilen atm karakteristiini salayabilecek gerekli basnta salanabilmesi iin borulamaya gre su kaynanda olmas gereken kapasite ve basncn belirlenmesi. Yksek Tehlike Snf Grup II iin NFPA 13 verileri de gznnde bulundurulduunda yukarda belirtilen 4 basamak aadaki yntemle incelenebilir:

Pm = 6.05

Qm C-1.85

1.85 487 dm

105

(1)

Burada, Pm = Srtnme kayb (bar/m), Qm = Debi (l/dak), C = Srtnme kayb katsays, d m = Boru i ap (mm) Balans iin kullanlan K Faktr Kp = Q P

Burada, P = Branman balant noktasndaki basn (bar), Q = Debi (l/dak), Kp = Branman K faktrdr. Sprinkler debi - basn - K faktr ban-ts Q= K. P Burada, P = Sprinkler orifisindeki basn (bar), Q = Debi (l/dak), K = Sprinkler K faktrdr. Bir branmanda alabilecek sprinkler says Ns = 1.2 S As (4)

Burada, N s = Branmandaki alacak sprinkler says, A s = Kritik Alan (m 2 ), s = ki sprinkler aras mesafe (m). Kritik alan olarak ekil 1den yararlanlarak 232 m 2 'lik alan seilmitir. Burada bir sprinklerin koruma alan yaklak 9 m2 olarak alnm olup kritik alanda alacak sprinkler says:

232/9 = 25.8 olup yaklak 26 sprinklerin alaca hesaplanr. Yangn ok zel durumlar dnda izgi halinde yaylmayaca iin yaylma alannn da belirli bir karakteristii vardr. Bu karakteristik formulize edilmi olup bir branmanda ka sprinklerin alabilecei Formul 4'te verilmitir. Bu formul kullanlarak bir branmandaki alacak sprinkler says aadaki gibi bulunur: Ns = (1.2 * (232)^0.5)/3 = 6 adet Toplam alacak sprinkler says 26 olduu iin kritik alanda alacak sprinkler konfigrasyonu ekil 2'de grld gibi olacaktr. Pompa istasyonuna gre en uzak ve en yksekteki sprinklerden balanarak her branmanda 6 adet sprinkler alaca dnlerek toplam 4 branmanda 6'ar adetten 24 adet ve 5. branmanda ise 26'ya tamamlamak iin yine en uzaktaki 2 sprinklerin alaca dnlerek bu konfigrasyona ulalr. imdi seilen tehlike snfna gre m2'ye atlmas gereken su debisini (younluk) bulalm. ekil 1'den setiimiz kritik alana denk den younluk deerini alalm. Grld gibi 232 m2 kritik alan iin kullanlmas gereken minimum younluk deeri 16.3 mm/dak'dr. Bu deer ayn zamanda 16.3 l/dak. m2 anlamna gelmektedir. Bu deeri sprinkler etki alan olan 9 m2 ile arptmzda bir sprinklerin atmas gereken minimum debi 146.7 l/dak kar. Kullanlacak sprinklerin seimi iin bu deer ve aada belirtilen faktrler nemlidir: Sprinkler balant ap, Sprinkler orifis ls, Sprinkler deflektr tipi, Sprinkler alglama eleman patlama/erime scakl, Sprinkler tipi, Sprinkler K faktr.

ekil 2. Sistem konfigrasyonu

Burada Q= 146.7 l/dak d= 25 mm C= 120 olarak alnmtr. d deeri aslnda kullanlan borunun i ap olarak alnmaldr. lkemizdeki boru tiplerinden bu uygulamada TSE 301-3 boru kullanldn farzedelim. Boru reticilerinin tablomuzda ap olarak verilen nominal ap deerlerine karlk gelen boru i ap deerleri kullanlmaldr. rneimizde hesaplamann basite takibi asndan nominal deerler kullanlmtr. C katsays da TSE 301-3 boru iin 120 olarak alnmaktadr. Bu tip verilerin bulu-naca referans bilgileri yazmzn sonunda belirtilmitir. Sra 1'de de grld gibi bu basn kayb deeri 0.14 bar/m olarak hesaplanmtr. Formul 1'e gre birim uzunluk (m) iin hesaplanan bu deer ile boru uzunluu (3 m) arplarak toplam basn dm (0.41 bar) bulunur. Tablo deerleri yuvarlanarak verildii iin grnen deerler ksuratlarn etkisi ile bir miktar farkllk gsterebilir. H2 sprinklerindeki basn deeri balang basn deeri olan 0.8 bar deerine bu basn dm eklenerek Sra 2'de basn blmnde de belirtildii gibi 1.21 bar bulunur. Buradan yola karak H2 sprinklerindeki debi bu sprinklerdeki basn deerine gre Forml 3 kullanlarak 177.07 l/dak olarak bulunur. H2 ve H3 sprinklerleri arasndaki debi deeri H1 ve H2 sprinklerleri debilerinin toplam olan 323.77 l/dak deerini alr. H2 ve H3 sprinklerleri arasndaki borudaki basn kayb ise bu debi deeri ve bu borunun ap (32 mm) kullanlarak 0.18 bar/m olarak bulunur. Bu yntem BL-1 branmannda tablo zerinde Sra 5'e kadar uygulanarak kullanlr. Sra 5, BL-1 branman ile AH-1 anahattnn birleim noktasdr. Bu noktada gerekli debi ve basn deerleri aada belirtildii gibidir: Q= 775 l/dak P= 2.65 bar

eitli sprinkler trlerine ve zel uygulamalara gre istenilen atm karakteristiini yakalayabilmek iin sprinkler orifisinde olmas gereken basn deeri deikendir. Bulunan debi deerine gre sprinkler seiminde Forml 3'den yararlanlarak bir K faktr elde edilir veya tersten yola klarak bir basn deeri elde edilir. Bu basn deeri uygulama trne ve seilen zel sprinklerin atm karakteristiine gre kontrol edilir ve sprinkler bu deer iin onayl ise tasarma devam edilir. rneimizdeki debi deeri 146.7 l/dak'dr. Bu durumda Forml 4'den K=80 sprinkler tipi iin orifiste olmas gereken basn deeri 3.4 bar olarak bulunur. Balang basncn drmek iin daha yksek K faktrne sahip sprinkler kullanm borulamadaki aplarn daha da drlmesini salamas sebebi ile tercih edilen bir yntemdir. Bu uygulamada balang basncn drmek iin byk orifisli (large orifice) sprinkler de kullanlabilir. K faktr 115 olan bu sprinkler kullanldnda uygulanmas gereken basn 1.7 bar olmaktadr. Bu tip endstriyel uygulamalarda ska kullanlan ri Tanecikli Sprinkler (Large Drop Sprinkler) debinin bu kadar yksek olduu bir uygulamada uygun bir seenek olabilir. K faktr 161 olan bu sprinkler kullanldnda ise yine Forml 4'den sprinkler orifisinde olmas gereken basn deeri 0.8 bar kar. retici verileri incelendiinde bu sprinklerler iin onayl minimum basn deerinin 0.7 bar olduu grlr; uygulanacak basncn (0.8 bar) bu deerden yksek olmas ile ve uygulama iin de uygun olmas sebebi ile iri tanecikli sprinkler seilerek tasarma balanabilir. rnek uygulama konfigrasyonu ekil 2'de grlmektedir. Tasarma balang noktas, pompa istasyonuna en uzaktaki ve en yksek noktadaki sprinkler iin (H1) aadaki minimum verilerdir: Q= 146.7 l/dak, P= 0.8 bar. Bu veriler kullanlarak Forml 1 ile H1 ve H2 sprinklerleri arasndaki basn kayb hesaplanr.

Ayn yntem BL-2 branman iin de izlenir fakat bir branman grubunda alacak sprinkler saysna gre oluturulmu olan ve ekil 1'de verilmi olan konfigrasyona gre bu branmanda branman sonundan ana hatta doru gidildiinde H6 ve H5 sprinklerlerinin almas gerektii grlmektedir. N28 nodu almas gerekmeyen bir sprinkler olduu iin sadece nod olarak alnm ve hesaba H6 sprinklerinden balanmtr. H6 sprinklerinde uygulanmas gereken deerler en azndan H1 sprinkleri ile minimum ayn olmaldr. Sra 6 ve Sra 7'de H6 sprinklerinden BL-2 branman ile AH-1 ana hatt birleimine kadar olan kayplar hesaplanmtr ve sonular aadaki gibidir: Q= 301.38 l/dak P= 1.0 bar Bu noktada BL-1 branmannn basn ihtiyac 2.65 bar olmasna ramen BL-2 branmannn basn ihtiyac 1.0 bardr. Doal olarak BL-1 branmannn en u noktasndaki H1 sprinklerinin ihtiyacn karlayabilmek iin basn deeri 2.65 olarak alnmaldr. Bu deer BL-2 branmanna uygulandnda BL-2 branmannn ihtiya duyduu 301.38 l/dak debi deeri 1.0 bardaki deer olduu iin artacaktr. Bu durumda bu noktada BL2 branman iin balans yaplmaldr. Forml 2 kullanlarak BL-2 branman AH1 anahatt kesiim noktas iin bir K faktr bulunur. Bu formulde kullanlan veriler aadaki gibidir: Q= 301.38 1/dak. P= 1.0 bar Sra 8'de de grld gibi K faktr 301.12 olarak bulunmutur. Bu noktada BL-2 branman bir sprinklermi gibi dnlerek bu K faktrnde fakat 2.65 bar basn deerinde olmas gereken debi Formul 3 kullanlarak hesaplanr ve yeni debi deeri Sra 9'da da belirtildii gibi 490.20 l/dak bulunur. ekil 2'deki konfigrasyona dikkatli bakldnda ve alan sprinklerler dikkate alndnda BL-1/BL-2, BL-3/BL-4, BL5/BL-6 ve BL-7/BL8 branmanlarnn alan sprinkler say ve yerleimine gre benzer simetri gsterdii grlmektedir. Bu durumda bu branmanlar tayan ana hat zerindeki N27, N29, N31 ve N33 nodlar birer yksek debili sprinklermi gibi dnlebilir. Bu ska kullanlan pratik bir yntem olmakla birlikte branman ana hat balantlarndaki T fitings edeer uzunluklarnn farkl olmas sebebi ile, almamzda reel deerleri hesap-

layabilmek ve daha fazla veri sunabilmek iin uzun ve gerekte olmas gereken yntem seilmitir. Bu durumda ilk nodumuzdaki deerler BL1 ve BL-2 branmanlarnn debi deerlerinin toplam (775.0+490.2) olan 1265.2 l/dak debi deeri ile 2.65 bar basn deeri olacaktr. N27 nodunda 2'' T balants da hesaba katlarak bu basn deeri sra 10.A'da da grld gibi 3.43 bar olarak bulunur. AH-1 borusunda akan debi 1265.2 l/dak olup N29 noduna kadar basn dm 0.75 bar olarak hesaplanmtr. Sra 1'den 10.A'ya kadar uygulanan yntem Sra 11'den 20.A'ya kadar ayn ekilde uygulanarak N29 nodunda gerekli debi ve basn deerleri hesaplanr. Sra 10.A'da BL-1 ve BL-2 branmanlarnn ihtiyacn karlamak gerekli basn (3.43+0.75) 4.18 bar olarak bulunmutur. Bu deer Sra 20'de BL-3 ve BL4 branmanlarnn ihtiyacn karlamak iin 2.65 olarak bulunmutur. Yine ayn ekilde byk olan basn deeri seilerek balans yntemi kullanlmaldr. N29 nodunda BL-3 ve BL-4 branmanlarnn debi ve basn ihtiyacna gre bir K faktr bulunur. Bu K faktrne olmas gereken 4.18 basn deeri uygulanarak Sra 20.A'da grlen yeni debi 1589.6 l/dak olarak bulunur. N27 ve N29 debi deerleri toplanarak AH2 ana hattndaki debi 2854.8 l/dak olarak bulunur. Ayn ilemler sra 21'den Sra 30.B'ye, Sra 31'den Sra 40.C'ye kadar uygulanarak N37 nodunda olmas gereken debi ve basn deerine ulalr. BL-9'a gelindiinde ise simetride bozulma olduu iin, BL-9 branmannda sadece en utaki 2 sprinkler ald ve BL-10 branmannda hi sprinkler almad iin BL-9 sprinkleri iin ayr hesap yaplr. Sra 41'den Sra 46'ya kadar ayn yntemle yaplan hesap sonucunda BL-9 branman ile AH4 ana hatt zerindeki birleim noktasndaki gerekli deerler aadaki gibi bulunur: Q= 323.77 l/dak P= 2.56 bar Sra 40.C'de verilen ana hattan gelen kayplara gre olmas gereken debi ve basn deerleri ise ayn birleim noktasnda aadaki gibidir: Q= 6808.74 l/dak

P= 7.9 bar Bu durumda yine balans formul kullanlarak BL-9 iin K faktr 202.51 olarak hesaplanr. BL-9' iin uygulanacak gerek debi deeri ise birleim noktasndaki 7.9 bar basn deeri kullanlarak Formul 3 ile 569.27 l/dak olarak bulunur. Bu durumda BL-9 ile AH-4 noktasndaki toplam debi deeri (6808.74 + 569.27) 7378.01 l/dak olarak bulunur. Basn ise 7.9 bar olarak alnr. Bu noktadan sonra alan sprinkler olmad iin debi deerinde bir deime olmaz. Sra 48'den Sra 49'a kadar ana hat ve kolon apnda bir deime olmad iin fitingsler, alarm vanas ve ykselen milli vanann edeer uzunluklar da hesaba katlarak toplam basn dm hesaplanr. Statik basn olarak 4 m iin yaklak 0.4 bar yuvarlanm deer eklenerek sonuta kaynakta olmas gereken deer aadaki gibi bulunur: Q= 7378.01 l/dak P= 9.22 bar Dolap ve hidrant debi ve basn hesaplar pompa seimi iin dikkate alnmaldr. Konumuz sprinkler sistemlerinde hesap olduu iin bu haliyle snrl tutulmutur. Tablolardaki deer yksek bir pompa alma noktasn gstermektedir. Endstriyel tesisler iin normal olan bu deerde basncn biraz daha drlmesi uygun olacaktr. Muhtemelen 0 debideki pompa basn deeri (churn pressure)12 bar (bir ok sprinkler sistemi eleman ve sprinkler tr iin standart maksimum alma basnc) deerinin zerine kaca iin yksek basn snf elemanlara ihtiya duyulacak, hidrant ve dolap hatlarnda basn drme istasyonlar gerekecek (eer ayn pompa istasyonundan besleniyor ise), rahatlama vanas ihtiyac doacaktr. Basncn drlmesi boru aplarnn bytlmesi ile olur. Mhendislik ite burada nem kazanmaktadr. Hesabn tekrar tekrar deneme yanlma ile yaplmas ile pompann ve borulamann bedellerinin optimum noktas yakalanmaldr. Genellikle yaplan hatalardan birisi boru tablosu kullanm ile hesapl (veya hesapsz) sonularn kullanlmasdr. Bu balamda baz kilit tasarm noktalarna edilmelidir. - htiyaca gre hesap yntemi - Kaynak bazl hesap yntemi - Younluk bazl hesap yntemi - Pompa g deerlerine gre boru aplarnn drlmesi (hz kontrol edilmelidir; daha ok mevcut pompa istasyonuna veya su kaynana sahip sistemlerde kullanlr) - Pompa glerine gre boru

Tablo 1. rnek hesap

Sra

Balang nodu

1 25 FORMUL 1 146.70 177.07 32 FORMUL 1 323.77 212.49 40 536.26 238.73 40 775.00 0.00 775.00 q 120.00 32 146.70 154.68 40 301.38 0.00 301.38 0.00 490.20 1,265.20 T=3.1 50 1,265.20 q 50 1,265.20 0.04 120.00 0.30 120.00 0.45 2.65 0.15 120.00 0.46 2.20 0.18 120.00 0.53 1.74 0.14 120.00 0.41 1.21

H2

Biti nodu

Bran. Koord. q 120.00 0.80 K

Debi (l/dak)

Boru ap (mm) Basn (bar) Notlar

Fitings ve cihazlar

Edeer boru uzunluu

Srtnme kayb (bar/m)

BL-1

q

161.00

H1

2

H3

BL-1

Q q

DP K

0.14 161.00

H2

3

H4

BL-1

Q q

DP K

0.18 161.00

H3

FORMUL 1

4

N27

BL-1

Q q

DP K

0.15 161.00

H4

5

Q q

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.30 476.07

N27

6

H5

BL-1 AH-1 BRLEM BL-2

Q q

0.80

FORMUL

K

161.00

H6

7

N27

BL-2

Q q

0.12 0.92

FORMUL 1 FORMUL

DP K

0.04 161.00

H5

8

Q q

0.05 120.00

0.08 1.00

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.05 301.12

N27

9

Q q

120.00

2.65

N27

10

4

Q q

120.00

2.65

FORMUL 3 FORMUL 2 FORMUL 1

K

777.19 0.25

N27

10.A

N29

BL-2 K FAKTR BL-2 YENI DEBI BL-1+BL-2 AH BIRLEM AH-1

Q q

0.25 120.00 0.25

0.78 3.43 0.75

DP K FORMUL 1 DP

N27

Q

L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T

3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 1.50 0.00 0.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 0.00 0.00 0.00 1.50 0.00 1.50 0.00 3.10 3.10 3.00 0.00 3.00

Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn

0.25

Tablo 1. (devam)

Balang nodu

Sra

11 25 FORMUL 1 146.70 177.07 32 FORMUL 1 323.77 212.49 40 FORMUL 1 536.26 238.73 40 775.00 0.00 775.00 q 120.00 32 146.70 154.68 40 301.38 0.00 301.38 0.00 490.20 1,265.20 65 1,265.20 1,589.60 65 1,589.60 65 2,854.80 T=3.7 0.05 120.00 0.04 120.00 0.30 120.00 0.45 2.65 0.15 120.00 0.46 2.20 0.18 120.00 0.53 1.74 0.14 120.00 0.41 1.21 DP K

H8

Biti nodu

Bran. Koord. q 120.00 0.80 K

Debi (l/dak)

Boru ap (mm) Basn (bar) Notlar 161.00

Fitings ve cihazlar

Edeer boru uzunluu

Srtnme kayb (bar/m)

BL-3

q

H7

12

H9

BL-3

Q q

0.14 161.00

H8

13

H10

BL-3

Q q

DP K

0.18 161.00

H9

14

N29

BL-3

Q q

DP K

0.15 161.00

H10

15

Q q

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.30 476.07

N29

16

H11

BL-3 AH-2 BRLEM BL-4 0.80

Q q

FORMUL

K

161.00

H12

17

N29

BL-4

Q q

0.12 0.92

FORMUL 1 FORMUL

DP K

0.04 161.00

H11

18

Q q

0.08 1.00

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.05 301.12

N29

19

Q q

120.00

2.65

N29

20

4

Q q

120.00

2.65

FORMUL 3 FORMUL 2 FORMUL 1

K

777.19

N29

20.A

Q q

0.07 120.00

0.00 4.18

DP K FORMUL 1

0.07 777.19

N29

20.B

N31

BL-4 K FAKTR BL-4 YENI DEBI BL-3+BL-4 AH-2 BIRLEM N29 YENI DEBI AH-2

Q q

0.11 120.00 0.32

0.72 4.90 0.95

DP K FORMUL 1 DP

0.11 777.19 0.32

N29

Q

L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T

3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 1.50 0.00 0.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 0.00 0.00 0.00 1.50 0.00 1.50 0.00 0.00 0.00 3.00 3.70 6.70 3.00 0.00 3.00

Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn

Tablo 1. (devam)

Balang nodu

Sra

21 25 FORMUL 1 146.70 177.07 32 FORMUL 1 323.77 212.49 40 FORMUL 1 536.26 238.73 40 775.00 0.00 775.00 q 120.00 32 146.70 154.68 40 301.38 0.00 301.38 0.00 490.20 1,265.20 1,265.20 1,879.15 T=4.6 80 1,879.15 80 4,733.95 0.05 120.00 0.04 120.00 0.80 0.30 120.00 0.45 2.65 0.15 120.00 0.46 2.20 0.18 120.00 0.53 1.74 0.14 120.00 0.41 1.21 DP K

H14

Biti nodu

Bran. Koord. q 120.00 0.80 K 161.00

Debi (l/dak)

Boru ap (mm) Basn (bar) Notlar

Fitings ve cihazlar

Edeer boru uzunluu

Srtnme kayb (bar/m)

BL-5

q

H13

22

H15

BL-5

Q q

0.14 161.00

H14

23

H16

BL-5

Q q

DP K

0.18 161.00

H15

24

N31

BL-5

Q q

DP K

0.15 161.00

H16

25

Q q

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.30 476.07

N31

26

H17

BL-5 AH-3 BRLEM BL-6

Q q

FORMUL

K

161.00

H18

27

N31

BL-6

Q q

0.12 0.92

FORMUL 1 FORMUL

DP K

0.04 161.00

H17

28

Q q

0.08 1.00

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.05 301.12

N31

29

Q q

120.00

2.65

N27

30

4

Q q

120.00

2.65

FORMUL 3 FORMUL 2

K

777.19

N31

30.A

Q q

120.00

5.85 FORMUL 1

K

777.19

N31

30.B

N33

BL-6 K FAKTR BL-6 YENI DEBI BL-5+BL6 AH-3 BIRLEM N31 YENI DEBI AH-2

Q q

0.05 120.00 0.29

0.40 6.25 0.88

DP K FORMUL 1 DP

0.05 777.19 0.29

N31

Q

L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T

3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 1.50 0.00 0.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 0.00 0.00 0.00 1.50 0.00 1.50 0.00 0.00 0.00 3.00 4.60 7.60 3.00 0.00 3.00

Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn

Tablo 1. (devam)

Balang nodu

Sra

31 25 FORMUL 1 146.70 177.07 32 FORMUL 1 323.77 212.49 40 FORMUL 1 536.26 238.73 40 775.00 0.00 775.00 q 120.00 0.80 32 146.70 154.68 40 301.38 0.00 301.38 0.00 490.20 1,265.20 1,265.20 2,074.79 T=6.1 100 2,074.79 100 6,808.74 0.00 6,808.74 0.05 120.00 0.04 120.00 0.30 120.00 0.45 2.65 0.15 120.00 0.46 2.20 0.18 120.00 0.53 1.74 DP K 0.14 120.00 0.41 1.21 DP K

H20

Biti nodu

Bran. Koord. q 120.00 0.80 K 161.00

Debi (l/dak)

Boru ap (mm) Basn (bar) Notlar

Fitings ve cihazlar

Edeer boru uzunluu

Srtnme kayb (bar/m)

BL-7

q

H19

32

H21

BL-7

Q q

0.14 161.00

H20

33

H22

BL-7

Q q

0.18 161.00

H21

34

N33

BL-7

Q q

DP K

0.15 161.00

H22

35

Q q

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.30 476.07

N33

36

H23

BL-7 AH-4 BRLEM BL-8

Q q

FORMUL

K

161.00

H24

37

N33

BL-8

Q q

0.12 0.92

FORMUL 1 FORMUL

DP K

0.04 161.00

H23

38

Q q

0.08 1.00

FORMUL 1 FORMUL 2

DP K

0.05 301.12

N33

39

Q q

120.00

2.65

N33

40

4

Q q

120.00

2.65

FORMUL 3 FORMUL 2

K

777.19

N27

40.A

Q q

120.00

7.13 FORMUL 1

K

777.19

N33

40.B

N37

BL-8 K FAKTR BL-8 YENI DEBI BL-7+BL-8 AH-4 BIRLEM N33 YENI DEBI AH-4 0.02 120.00

Q q

0.20 7.32

DP K FORMUL 1 DP

0.02 777.19 0.19

N33

40.C

Q q

0.19 120.00

0.58 7.90

N37

AH-4 BL-9 BRLEM

Q

L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T L F T

3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 1.50 0.00 0.00 3.00 0.00 3.00 1.50 0.00 1.50 0.00 0.00 0.00 1.50 0.00 1.50 0.00 0.00 0.00 3.00 6.10 9.10 3.00 0.00 3.00 0.00 0.00 0.00

Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn

Tablo 1. (devam)

Balang nodu

Sra

41 25 146.70 177.07 32 323.77 0.00 40 323.77 0.00 F 323.77 0.00 323.77 0.00 569.27 2E=2x4.3 L 150 7,378.01 GV=0.9 AV=6.0 F T L 7,378.01 F T T F L 1.50 0.00 1.50 14.00 15.50 29.50 0.00 0.00 0.00 0.03 120.00 120.00 T 0.00 120.00 F 0.00 L 0.00 120.00 T 0.00 Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt Pv Pn Pt STATK Pn 0.92 8.82 0.40 9.22 FORMUL 1 DEBI (l/dak) BASIN (bar) DP 7.90 FORMUL 3 , 7.90 K 2.56 FORMUL 2 K 0.00 Pv L 0.00 120.00 Pt T 13.60 0.06 Pn 0.81 2.56 F 9.10 Pv FORMUL 1 DP T=9.1 L 4.50 120.00 Pt 1.74 T 3.00 0.18 Pn 0.53 F 0.00 Pv FORMUL 1 DP L 3.00 120.00 Pt 1.21 T 3.00 0.14 Pn 0.41 FORMUL 1 F 0.00 Pv DP K

H26

Biti nodu

Bran. Koord. q L 3.00 120.00 Pt 0.80 K

Debi (l/dak)

Boru ap (mm) Basn (bar) Notlar

Fitings ve cihazlar

Edeer boru uzunluu

Srtnme kayb (bar/m)

BL-9

q

161.00

H25

Q

0.14 161.00

42

N35

BL-9

q

H26

Q

0.18

43

N37

BL-9

q

N35

Q

0.06

44

BL-9

q

N37

AH-4

BRLEM

Q

46

BL-9

q

202.51

N37

K

FAKTR

Q

47

BL-9

q

202.51

N37

YENI

DEBI

Q

48

BL-9+BL-2

q

N37

AH-4

BIRLEM

Q

0.03 7,378.01 9.22

49

ALARM

q

N51

VANASI

ALTI

Q

aplarnn ykseltilmesi (pompa gcnn drlmesi ile elde edilecek maliyet dmnn boru aplarnn artrlmas maliyetine gre yksek kald noktaya kadar deneme yanlma ile uygulanabilir; bu sayede olas jeneratr yklerinin azaltlmasndan sk kullanlmasa da enerji tasarrufuna ve ilk yatrm maliyeti dmne kadar bir ok noktada fayda salanabilir). - Boru gzergahnn dikkatlice belirlenmesi (rnein; ortak asma tavanl mahallerde mahal duvar yapsna gre deil, ortak asma tavan geometrisine gre olabildiince simetrik uygulama). 3. Sonu Yukarda belirtilen detaylar, onayl bir hidrolik hesap program yetenekleri ile i verimi asndan da zaman kaybetmeden deneme yanlma yoluyla uygulanabilir. Yukarda aa sistemini (Tree) inceledik. Dier borulama trlerinden dng (Loop) ve zgara (Grid) iin yaplmas gereken hidrolik hesap almas ciddi lde iterasyon gerektirmesi sebebi ile bilgisayar programlar ile yaplabilmektedir. phesiz analitik yntemle ve baz kabullerle de zme ulalabilir ama doruluk ve verim asndan dnldnde onayl bir program kullanlmasnda fayda vardr. Kullanlan baz tablolar ve ekiller iin referans bilgiler aada sunulmutur: 1- Younluk / Alan erileri (Figure 11.2.3.1.5 Density/Area Curves. 8.2 System Protection Area Limitations). 2- Edeer boru uzunluklar (Table 14.4.3.1.1 Equivalent Schedule 40 Steel Pipe Length Chart). 3- Hidrolik hesap formu (14.3 Hydraulic Calculation Forms). 4- elik boru lleri (Table A.6.3.2 Steel Pipe Dimensions). 5- Sprinkler K faktrleri ve atm karakteristikleri (Table 6.2.3.1 Sprinkler Discharge Characteristics Identification). 4. Kaynak NFPA 13 2003 Edition.

Yazar; Okan Toker, 1989 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Makina Mhendislii Blmnde lisans almalarn tamamlad. 1990 ylnda EMO Teknik Malzeme Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nde alma hayatna balad. 1993 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Makina Mhendislii Blmnde yksek lisans almasn tamamlad. 1999 ylna kadar EMO Teknik Malzeme Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nde Otomasyon, Yangn ve Gvenlik ana konularnda eitli kademelerde grev ald. 1999 ylnda EMO Mhendislik naat Taahht Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nde greve balad ve halen ayn irkette Ynetim Grubu yesi olarak grevini srdrmektedir. 2002 ylnda ALARA Proje Mhendislik naat Taahht Ticaret ve Sanayi Ltd. tini kurdu ve halen yazlm, proje ve danmanlk konularnda bu irkettede almalarn srdrmektedir.

Gazl Sndrme Sistemlerinin Temel Prensipleri ve KarlatrmalarAta zdenal; Mak. Mh. Atilla Aday; Mak. Mh. Blent Ylmaz; Mak.Mh.

ZET Bu derlemede okuyucuya gazl sndrme sistemlerinin detaylarndan ziyade, temel mhendislik kriterleri ve yrrlkteki standartlar erevesinde gnmzde kullanlmakta olan gazl sndrme sistemlerinin genel bir kyaslamasnn verilmesi amalanmtr. Bu haliyle makale, konusunun iinde olmayan, ya da meslee yeni balayanlar iin balang dokman, uzmanlar iin ise sistemler arasndaki farklar tek bir tabloya indirgemeye alan bir referans tablosu olarak deerlendirilebilir.

unun cevab ok aktr: yangna teknik olarak, ya da yangnn niteliinden dolay su veya kpkle mdahale edilemeyecek durumlarda ya da su/kpkl mdahalenin ortamda yangnn kendisinden daha fazla zarara sebep olabilecei durumlarda gazl sndrmeye bavurulur. Gazl sndrmenin dinamiinde ise aadaki temel unsur rol oynamaktadr: 1. Yanc maddenin oksijenle temasn kesmek ya da ortamdaki oksijen konsantrasyonunu yanmann gerekleemeyecei dzeye drmek, 2. Sndrlen yangn ortamnda ykselmi olan scaklk nedeniyle maddenin tekrar alevlenmemesi iin madde/ortam scakln drmek, 3. Yanma reaksiyonunun kimyasna mdahale yoluyla yanmay engellemek, olarak sralanabilir. Kimyasal etki her trl gaz iin geerli deildir, ancak dier etkiler genel olarak tm sndrme gazlar iin geerlidir. lk iki etkiyi portatif bir karbondioksit tpnn boalmas srasnda gzle grmek mmkndr. Tpn iinde basn altndaki karbondioksit (veya baka bir gaz) sv haldedir. Ventil aldnda tpn basnc der. Sv karbondioksit, tpn hemen knda boru iine sv-gaz karm olarak akmaya balar, boru iinde ilerlerken eper srtnmesiyle snan sv gaza dnrken scakl der. Tpten uzaklatka borudaki gaz basnc dmeye devam eder ve borunun knda atmosferik basnca dtnde ise, svnn ok byk bir ksm gaza dnrken, ok az bir miktar da kuru buz olarak bilinen mikronik buz paracklarndan oluan bir buz bulutu halini alr. Bu souk bulut, doal olarak yakn evresindeki havann nemini sise dntrr. Bir karbondioksit tp boalrken nozul ucunda grnen beyaz bulut ite bu sis ve kuru buz karmdr. Nozul, alevin dibine dorultularak alev evresindeki atmosfer karbondioksitle doyurulur, bylece bir yandan oksijen azl (yokluu) ile alevin snmesi salanrken, bir yandan da soutma yaplm olur. Bu temel termodinamik olay her zaman bu denli ak olarak gzlenmesede tm gazlar iin geerlidir. Baz gazlar, yanmann kimyasna da etki ederek kimyasal olarak da sndrmeye yanmay engellemeye - katkda bulunur. Portatif karbondioksit tpleri zelinde aklanan bu temel prensipler, daha karmak

gibi grnseler de tm gazl sndrme sistemleri iin geerlidir, ve tm sistemler bu temel parametreler gzetilerek tasarmlanr. 2. Gazl Sndrme Sistemleri Gazl sndrme sistemlerini ilk olarak kullanm yerleri ilevleri asndan snflandrmak doru olur. Tanabilir Gaz Tpleri: alma esas yukarda detayl olarak aklanan bu tpler, kk yangnlarda tek kiinin kullanm iin tasarlanm olan tplerdir. Tpler konusundaki standartlar NFPA 10 (2000 Edition) da verilmitir. Sabit Tesisatl Sistemler: Bu gruptaki sistemler, NFPAda ele alnd ekilde aada verilmitir. Hacim Baskn Sistemleri: (Total Flooding System). Kapal ya da tehlike annda kapatlarak izole edilebilecek bir hacmin tmn korumaya ynelik olarak tasarlanan sistemlerdir. Sistemin tm bileenleri mekana gre tasarlanmtr ve sabittir. Tetiklendiinde depolanm olan gazn tm korunacak hacme boaltlr. (rnein bir kimyasal madde deposu). Lokal Gaz Uygulamalar: (Local Applications) Ak mekanda belli bir mahalin (rnein bir fabrika alanndaki belirli bir makine) korunmasna ynelik sistemler. Tesisat ve gaz tpleri sabittir. Gaz dorudan alevin zerine boaltlr Hortumlu Gaz Hatt Sistemi: (Hand Hose Line) Bu sistem, sabit bir CO2 kaynana bal bir hortum ve nozulden oluur. Bir eit Gazl yangn dolab da denilebilir. Sabit Tesisatl - Tanabilir Gaz Beslemeli Sistemler: (Standpipe Systems with Mobile Supply). Bu sistemler, yukarda verilen gruptan herhangi birine uygun olarak tasarlanabilir. Aradaki tek fark, bu tasarmlarda gaz kaynann sabit olmamasdr. Bir yangn halinde tpler - genellikle itfaiye tarafndanmahale getirilir ve sabit tesisata balanr. Denizcilik Amal Sistemler: Marine Systems bal altnda (NFPA 12; Chapter 6) bu grupta, deniz aralar ve platformlarda karbondioksitli sndrme uygulamalarnn standartlar ele alnmtr. Bu grup makine daireleri, kapal jeneratr hacimleri v.b. uygulamalar kapsamaktadr. NFPAda ele alnmam olan bir baka sistem de, genel olarak yanmazlatrma sistemi (inerting system) olarak adland-

General Principles and Comparisons of Gaseous Extinguishing SystemsABSTRACT This article intends to state the general principles of gaseous extinguishing systems, rather than the details of a gaseous system design. With this approach, the basic scientific and engineering principles are stated and discussed without getting into details. The article can be considered as an introductory material for the beginners, which also provides a reference table for experienced application engineers. 1. Gazl Sndrmenin Esas Sndrmenin esaslarndan sz edince ister istemez yanma nn esasndan balamak gerekiyor. Ksaca hatrlamak gerekirse, yanma olay, yanc maddenin oksijenle reaksiyona girmesi (yani oksitlenmesi) ve bu reaksiyon sonucunda da fiziko-kimyasal niteliklerinin bozulmas olarak tanmlanr. Oksitlenme srecinde oluan ok dalgasnn madde (ya da ortam) iindeki yaylma hzna gre, bu reaksiyona farkl isimler verilir:Detonasyon (detonation) tipik olarak km/s, Patlama (explosion) m/s, Yanma (deflagration) cm/s ve daha dk hzlarda gelien yangnlardr. Tm bunlar hatrlarken, konumuzun dnda apayr bir uzmanlk olarak ele alnan paslanma olaynn da aslnda bu tanma gre bir eit yanma olay olduunu not etmek gerekir. Yanma olaynda scaklk, yanmann sonucu olarak ortaya kt gibi yanmann nedeni ya da daha doru bir tanmlamayla katalizr olarak da sahneye kabilir. Yanc gazlar belli bir konsantrasyonda, belli bir scakla eriirlerse, dardan herhangi bir ateleme olmakszn kendiliinden alev alrlar. Ayn fizik kanunu katlar iin de geerlidir. Gazl sndrmeye neden gerek duyuldu-

rlabilecek bir sistemdir. Ortamdaki oksijen miktarn yanmann gereklemeyecei ve insanlarn yaamn srdrebilecei bir oranda tutmak esas zerine kurulu bu gibi sistemler deiik reticilerde aratrma-gelitirme aamasndadr. Byle bir sistemde bir gaz ayrtrc cihaz, ortamdaki havann oksijenini ayrtrarak dar atar, elde edilen azotu mekanda basarak ierideki havann oksijen konsantrasyonu drr ve sabit bir deerde (%13.5 dolaynda) tutar. Tanabilir tplerin temel prensipleri giri blmnde aklandnda burada tekrar ele alnmayacaktr. lgili okuyucu, NFPA 10da tplere ilikin standartlarn detayn renebilir. Sabit tesisatl sistemler aada ilenmitir. 3. Sabit Tesisatl Gazl Sndrme Sistemleri Sabit tesisatl bir gazl sndrme sisteminin temel bileenleri unlardr: Gaz deposu / Kayna / stasyonu: Sistemin tasarmna gre gazlar, yksek basn tpleri ya da (karbondioksit uygulamalarnda olduu gibi) daha dk basnl gaz tanklarnda da depolanabilir. Bu seim daha ok gazn depolanaca evre artlar ile belirlenir. Depolanacak gazn miktar, sndrlecek (ya da gaz ile doyurulacak) olan mekann hacmine gre hesaplanr. Gaz istasyonlar sndrlecek her mahal iin ayr ayr olabilecei gibi, merkezi bir mahalde birden ok sayda mahale hitap edebilecek ekilde de tasarlanabilir. Gaz boaltma tesisat: Gazn istenen blgede, istenen zaman aralnda ve younlukta datlabilmesi iin gereken boru tesisat ve nozullerden oluur. Sistemdeki nozul adedi ve nozul aklklar (orifice) hem gaz boalma sresini hem de boalma sonrasnda nozulun etkin olduu blmelerdeki gaz konsantrasyonunu etkiler. Alglama / Tetikleme Sistemi: Ortama gaz boaltlmasn gerektirecek tehlikeli durumu alglayan elektronik alglama sistemidir. Sistemin alglamas gereken durum yangn yani alev ya da duman olmak zorunda deildir. Ortamdaki parlayc gaz konsantrasyonunun tehlikeli snrlar ulamas da mdahale edilmesi gereken bir tehlike durumu olabilir. Alglama sistemi yangn ya da tehlikeli durumu alglar ve tasarm senaryosuna gre ya otomatik olarak boaltma sistemini tetikler, ya da operatre bir alarm sinyali gnderir ve operatr sistemi elle aktive eder. Alglamadan

gelen sinyal uyarnca gaz boaltma vanas alr, gaz tesisat zerinden sndrlecek mahallerde gerekli olan konsantrasyon salanacak ekilde datlr. Byle bir sistemin tasarmnda kullanlan kriterler ve mhendislik parametreleri unlardr: 3.1 Mekan ve Kullanm le lgili Kriterler: Mekann Hacmi: Sndrlecek mekann hacmi, sndrmede kullanlacak gaz miktarn belirlemek iin gereklidir. Fakat mekann hacmi, iinin doluluk oranna gre ok fazla deiiklik gsterebilir. (rnein bir boya deposunun bo hacmi ile malzeme doluyken ki hali) Bu yzden, tasarmlarda mekann geometrik hacmi deil efektif hacmi ya da tasarm hacmi kullanlmaldr. Gvenli bir tasarm iin genellikle mekann bo hacmi kullanlr. Bu deer de yangn senaryosunda belirlenir. Hacim hesaplanrken, ykseltilmi deme ve asma tavan iinde kalan blmeler ayr ayr hesaplanr ve blmelere ayr tesisat ile gaz boaltlr. Hacim bilgisi tek bana yeterli deildir; en, boy ve ykseklik lleri de ayr ayr bilinmek durumundadr. Bu bilgiler, hacim blmelerine yerletirilmesi gereken nozul niteliklerini ve adetlerini belirlemek iin kullanlr. Tesisatn yapsna gre gazn boalrken yukar yada aa doru ilerliyor olmas boalma hesaplarn etkiler. Bu yzden ykseklik nemli bir parametredir. Baz tesisatlarda merkezi gaz istasyonu binann bir katna konulur ve bu kattan alt ve stteki katlara datm yaplr. Byle durumlarda ykseklik nemli bir parametre olmann tesinde bir tasarm kst olarak da karmza kabilir. Aklklar: Bir baka nemli kriter de mekandaki kaplar, havalandrma menfezleri ve benzeri aklklardr. Gazl sndrmenin etkin olabilmesi iin ideal olarak mekann tam kapal (ya da tam kapatlabilir) olmas istenir, ancak bu ideal artlar tam olarak elde etmek mmkn deildir. Kapal olsalar bile kappencere aklklarndan, havalandrma kanallarndan gaz sznts kanlmazdr. Sistem tasarmnda gaz miktar hesaplanrken, kullanlacak gazn niteliine gre bu gibi szntlar iin bir katsay hesaplanr ve gaz miktar orantl olarak arttrlr. Aklklar te yandan gazn boalmasndan sonra ortamn havalandrlabilmesi iin gereklidir.

Tm gazlar boalma sonrasnda odadaki ortam basncn ykseltir. Projeye gre, boalma sonrasnda ortam basncn dzenlemek (gaz konsantrasyonunu istenen bir dzeyde tutarken odaya yksek basntan dolay hasar vermemek) iin gerektiinde basn atm dzenei tesis edilmelidir. Mekanda Normalde nsan Olup Olmad: Sndrmede kullanlan gazlarn insan salna etkisi dnlmesi gereken bir parametredir. Her gaz iin insan saln tehlikeye sokacak konsantrasyon seviyesi bu konsantrasyondaki bir gazn solunabilecei en uzun sre NFPA de listelenmise de, insanlarn bu gazlara maruz kalmas istenmez. Tehlike annda yangn sndrmek amacyla kaplarn otomatik olarak kapatlmas, ieride insanlarn mahsur kalmas ile sonulanabilir. te yandan kaplar otomatik olarak kapatan bir mekanizma olmaz ise, ierideki gaz konsantrasyonu dalacandan sndrme etkin olmayacaktr. Bu ikilemin zm alternatifleri yangn senaryosu oluturulurken kararlatrlmal ve sistem ona gre tasarlanmaldr. Seenekler arasnda, yangn alarmnn ardndan gaz boaltmnn mekann insandan arndrldndan emin olduktan sonra bir yetkili tarafndan elle yaplmas ya da gazn insanlarn tahliyesine zaman tanyan bir gecikmeyle otomatik olarak boaltlmas dnlebilir. Kullanm Amac ve Ortam artlar: Mekann kullanm amac, yani normal artlarda ieride bulunacak (depolanacak) malzemenin nitelii, kullanlacak gaz ve miktarn belirlemek asndan nemlidir. Sz gelimi, yzey yangnlarnda etkili olabilecek bir gaz konsantrasyonu, iin iin yanan bir malzemeyi sndrmekte yetersiz kalabilir. rnein bir pamuk deposunda iten yanmakta olan bir pamuk ynnda gazn pamuun iine ileyerek etkili olabilmesi iin daha yksek konsantrasyon gerekir, dolaysyla bu gibi bir projede gaz hesab depolanan malzemenin d hacmine gre yaplrsa sndrme etkisiz olabilir. Ortam scakl da gaz seimini etkileyen nemli bir faktrdr. Her gazn kullanlabilecei bir en dk scaklk seviyesi vardr. Bu deerden daha dk scaklklarda, basnl tpte sv haldeki gaz, gaz haline dnmeyebilir, yani boalmayabilir. Scaklk dier yandan gaz boaldktan sonra mahalde elde edilecek gaz konsantrasyonunu da etkiler.

3.2. Tesisat le lgili Parametreler: Tesisatla ilgili parametrelerin tm gazn boalmas, daha ak bir ifadeyle gazn tasarlanan zamanda istenilen konsantrasyona ulaabilmesi iin sistem hesaplarnda kullanlr. Bu parametrelerden nemli olanlar aada sralanmtr. Tp balant rakorlarnn dnme yarap: Belli bir yaraptan daha az olursa, sv haldeki gazn gaz haline Sonuta nozul ucunda istenen basnca ulaamaz, gaz boalmas gecikir. Akn dikey yn: Akn tp balantsndan balayarak yukar ya da aa doru gelimesi. Tesisat boru ap ve uzunluu, kullanlan dirsek says Tesisatn dili ya da kaynakl olarak yaplmas: Gazn maruz kalaca srtnmeyi ve dolaysyla nozl azndaki boalma basncn deitirir. Nozul aklklar (orifis / diyafram) ve adetleri, Nozullerin yerleimi. Dikkat edilecek olursa sonuncusu hari parametrelerin tm, tp kndan balayarak nozul ucuna kadar gazn tesisat iindeki akna (srtnmeye) ilikin parametrelerdir. Nozullerin yerleimi ise gazn mekanda homojen dalmas ile ilgilidir. Nozullerin akl ve yerleimi, kullanlacaklar hacim blmesine ve kullanlacak gaza gre retici firmann verdii teknik zelliklere uygun olmaldr. 4. Sndrmede Kullanlan Gazlar Karbondioksit ve Halon 1301 gazlar bilinen en eski sndrc gazlardr. zellikle Halon, insan salna zarar olmamas ve ok etkin bir sndrc olmas itibariyle uzun yllar alternatifsiz olarak kullanlagelmitir. Ancak, atmosferdeki ozon tabakasna zarar verdii anlaldktan sonra Halonun kullanm uluslararas bir uzlamayla engellenmitir. (Montreal Convention, 1987). Buna gre yeni tasarlanan sndrme sistemlerinde Halon kullanlmayacaktr. Mevcut Halonlu sistemler ise zaman iinde baka gazlar kullanacak ekilde deitirilecektir. Sistemin tesisatnn kullanlan gaza uyumlu olmas gerektii hatrlanrsa, yalnzca gaz deitirmek yeterli olmayacak, ayn zamanda tesisatn da yenilenmesi gerekecektir ki, bu da kullanclar iin hi hesapta olmayan bir maliyet demektir. Bu yzden, Halonun zelliklerine sahip gazlar, deiim projelerinde zellikle tercih edilmektedir. Karbondioksit kullanm devam etmektedir. Bu gazn da atmosferde sera etkisi ile kresel snmay arttrd bilinmektedir.

Ancak sndrme sistemlerinde aa kan CO 2 miktar, dnyadaki dier tm CO 2 retelerinden yaylan gaz miktarna kyasla ne denli nemli olabilecei de ayr bir tartma konusu olabilir. Gnmzde sndrme amal olarak kullanlan gazlar grupta ele alnmtr: (NFPA 2000 Edition) bir kalnt brakmayan madde olarak tanmlanmtr. (NFPA 2001, 1-3.8: Clean Agent, 2000 Edition. Clean Agent terimi Trke'de Temiz Sndrc olarak karlanmtr. Bu makalenin konusu balamnda Temiz Gaz terimi de tercih edilebilir.) Dikkat edilecek olursa, tanmda gazn (maddenin) temiz olmas insan salna ilikin bir tanm deildir. Dolaysyla zehirli etkisine ramen karbondioksit de temiz bir sndrcdr. 5. Tanmlar Gazlarn insan sal zerindeki etkileri NFPAda, aada verilen NOAEL, LOAEL ve PBPK tanmlar erevesinde ele alnmtr. 5.1. nsan Salna ve evreye likin Tanmlar: NOAEL (No-Observable Adverse Effect Level): nsan salna hibir olumsuz etkinin gzlenmedii en yksek gaz konsantrasyonudur. LOAEL (Lowest Observable Adverse Effect Level): nsan salna olumsuz etkilerin gzlendii en dk gaz konsantrasyonu. PBPK (Physiologically Based Pharmaco Kinetic modelleme): Gazlarn toksit etkileri yerine, organizma zerindeki fiziksel etkilerinin parametre olarak alnd, gaz konsantrasyonuna gre gvenli soluma srelerinin tespit edildii bir yntemdir. Bu yntemle, her gazn belirli younluklar iin insanlarn maruz kalabilecekleri en uzun soluma sreleri NFPAda verilmitir. rnein %10 HFC 227ea konsantrasyonuna bir insan en ok 5 dakika maruz kalabilir, v.b. Bu yntemde gazlarn fare ya da kpekler zerinde ki etkileri gzlenir ve biyolojik /matematiksel projeksiyon ile bu deerlerin insan organizmasndaki karlklar hesaplanr. Yani verilen deerler gerekten insanlar zerinde yaplm deney sonular deildir. (Detay iin Bkz: NFPA 2001 Appendix A). ODP (Ozon Depleting Potential): Ozon tabakasna zarar verme katsays (sfr zeri deerler zarar vericidir). GWP (Global Warming Potential):CO2 gaz baz alnarak 100 yl iin belirlenir. CO2 iin GWP=1 (100 yl).

5.2 Sndrme Etkinliine likin Tanmlar: Tasarm Konsantrasyonu: Gaz boaldktan sonra mahalde elde edilmesi gereken gaz konsantrasyonudur. Gaz hesab yaplrken, kaaklardan szabilecek gaz miktar da gz nne alnarak, hesaplanan tasarm konsantrasyonu bir emniyet faktryle arplarak depolanacak gaz miktar bulunur. Bu faktr, yangnn snfna gre deiikler gsterse de; genellikle NFPA' de 1.2, ISO standartlarnda 1.3 olarak verilmitir. Sndrme Konsantrasyonu: Testler sonucunda bulunan sndrme iin yeterli olan konsantrasyon deeridir. Her gaz iin farkldr. NEL: (No Effect Level): Gazn sndrme etkisinin gzlenmedii konsantrasyon dzeyidir. rnein inert gazlar iin bu seviye %12 O2 seviyesidir. Yani bir inert gaz mahale boaldktan sonra ortamdaki oksijen seviyesi %12 ise, gazn sndrc etkisi gzlenmez. LEL: (Lower Effect Level): Sndrc etkinin gzlendii en dk konsantrasyon seviyesidir. nert gaz boaldnda ortamdaki oksijen seviyesi %10 ise, sndrme etkisi en dk dzeydedir. 6. Sonu Verilen bu tanmlar erevesinde, sndrmede kullanlan gazlarn karakteristikleri Tablo 1de derlenmitir. Tabloda en ok kullanlan gazlarn zellikleri karlatrmal olarak verilmitir. Tablodan da anlalaca gibi gazl sistemler arasndan en iyi sistemi aramak pek anlaml deildir. nk sistemler birebirlerine gre iyi ya da kt deildirler, sadece farkl drlar. Karlatmz her konuda olduu gibi bu sistemlerin tasarmnda nce iyi mhendislik yapp daha sonra amaca en uygun sistemi semek gerekir. 7. Kaynaka 1. NFPA, 2002 Edition. 2. Greenhouse Gases and Global Warming Potential Values, U.S. Environmental P r o t e c t i o n A g e n c y, A p r i l 2 0 0 2 http://yosemite.epa.gov/oar/globalwarming .nsf/UniqueKeyLookup/SHSU5BUM9T/$ File/ghg_gwp.pdf. 3. Montreal Protocol, December 4, 1997 http://www.teap.org/TEAP%20SITES/TE AP/REPORTS/REPORTS%20DOWNLO ADS/TN2R0.pdf. 4. Human Inhalation of Halon 1301, HFC134a and HFC-227ea, 19 August 1997.; Ad geen gazlarn insan zerindeki gerek etkisine ynelik bir aratrma. http://www.fluorideaction.org/pesticides/1. 1.1.2.3.3.3-hep.97.report.htm.

Gaz

NFPA da Kimyasal anlan Forml ismi CO2 CO2

Ticari smi

NOAEL

LOAEL

Tipik Tasarm Konsantrasyonu

Tipik Depolama Basnc (Bar @ 21C)

Tipik Tipik Boaltma Kullanm Sresi Ortam ODP GWP (Gazn Scakl %95) (C) 30-60 sn -18 / +54 Sfr 1

Karbondioksit

Karbondioksit Geersiz (*) Geersiz (*)

Argon

Ar

IG-01

Argon

Azot

N2

IG-100

Azot

Kark Inert gaz

Kark IG-55 Inert gaz Trifloro HFC23 methane Heptaflouro- CF3CHFCF3 HFC227ea propane

%52 Ar %40 N2 %8 CO2 %50 N2 %50 Ar CHF3

IG-541

Inergen

%43 %12 O2 seviyesi %43 %12 O2 seviyesi %43

%52 %10 O2 seviyesi %52 %10 O2 seviyesi %52

%34 Yzey **D.B.S. iin 20 yangn % 50-75 Derin **Y.B.S. iin 50 yangnlar % 38 163 - 204

60 sn

-29 / +54 (****) -29 / +54 (****) -29 / +54 (****) -29 / +54 (****) - 40 / + 50 0 / + 40

Sfr

Sfr

% 38 -42

165 - 223

60 sn

Sfr

Sfr

% 34 -52

150 - 200

60 sn

Sfr

(***)

Argonite FE13 FM200 FE227 NAFS227 HFC227 FE25 NAFS125

%43 %50 %9

%52 >%50 %10,5

% 38 -42 %16-21 % 9-9.7

153 - 306 40 25-42 Azotla basnlandrlm sv halde 32-35

60 sn 10 sn 10 sn

Sfr Sfr Sfr

Sfr 12.000 3.500

Pentaflouroethane

CF3CHF3

HFC125

%7,5

%10

8-9 %

10 sn

-10 / + 40

Sfr

3.400

(*) : Karbondioksit insan salna zararl olduu iin NOAEL ve LOAEL kriterleri geerli deildir. Tasarmlar, boalma sonrasnda %12 oksijen konsantrasyonu salanacak ekilde yaplr. (**) : Dk Basnl Sistemler (D.B.S.), Yksek basnl Sistemler (Y.B.S) (***) : Karmdaki gazlarn karakteristiklerine uyar. Gerek deerler gaz temin eden firmadan salanmaldr. (****) : NFPA 2001 2-3.3.3 nolu maddeye istinaden Tablo 1. Sndrmede Kullanlan Gazlarn Temel Karakteristik zellikleri

8. Kaynak NFPA Yaynlar Yazarlar; Atilla Aday, 1979 ylnda Ankara doumludur. 2002 ylnda ukurova niversitesi Makina Mhendislii Blmn bitirmitir. Orta Dou Teknik niversitesi' nde yksek lisans eitimime devam etmektedir. Halen ARI Otomasyon ve Yangn Gvenlik firmasnda Sistem Uzman olarak grev yapmaktadr. Ata zdenal, 1977 ylnda Ankara doumludur. lk-Orta-Lise eitimimi Ankara Ykseli Koleji'nde tamamlamtr. 2001 ylnda Gazi niversitesi Makina Mhendislii Blmn bitirmitir. 2003 senesinde Gazi niversitesi Makina Mhendislii Blmn Yenilenebilir Enerji Sistemleri konusunda ki yksek lisans eitimime devam etmektedir. Meslek hayatna 2000 ylnda Dikta Soutma ve Metal A.. de balad. 2003 ylnda ARI Otomasyon ve Yangn Gvenlik San. Ltd. ti. 'nde Yangn Sistem Uzman olarak balad grevine halen devam etmektedir. Blent Ylmaz, 1978 ylnda Bandrma doumludur. 2001 ylnda Eskiehir Osmangazi niversitesi Makina Mhendislii Blmn bitirmitir. ARI Otomasyon ve Yangn Gvenlik San. Ltd. ti.'nde Sistem Uzman olarak balad grevine halen devam etmektedir.

Pasif Yangn nleme SistemleriMehmet Grcaner; Danman

ZET Yangnn kontrol altna alnmasnda Pasif Yangn nleme Sistemlerinin nemi byktr. Pasif Yangn nleme Sistemleri iki ana balkta toplanr. Bunlardan birincisi alev ve duman kontrol altna alarak yaylmn nleyen sistemlerdir, dieri ise tayc konstrksiyonlarn yangn ortamnda dayanm zamann artran sistemlerdir. Pasif Yangn nleme Sistemleri; aktif sistemlerin, itfaiyenin mdahalesine ve tahliyeye zaman kazandrmas ynnden nemlidir. Yangn esnasnda alevden nce duman hzla szabildii tm hacimleri ksa bir zamanda kaplamaktadr. Bu durumda, kama zorluu iinde olanlarn kurtarlmas iin bekleme zamanna ihtiya duyurmaktadr. Pasif Yangn nleme Sistemler, ihtiya duyulan bu zamann kazanlmas ile can ve mal kayb riskininde ortadan kaldrlmasna yardmc olurlar.

Bu yazdaki ama, her zaman yaamsal risk olarak nem tayan, yangndan korunma sistemleri iinde ayr bir ihtisas konusu olan pasif yangn nleme sistemleri hususunda bilgi paylamdr. Bu erevede pasif yangn nleme sistemlerine, malzeme ve uygulama ayrntlarna girmeden, genel bilgi asndan baklacaktr. Gnmzde, lkemizde deprem gibi yeni yeni dikkat ekmeye balayan yangn riskleri, gelimi lkelerde uzun yllardr bilimsel ve uygulamal almalara konu olmaktadr. lkemizde yrrle girmi olan Yangn Ynetmelii, eksiklikleri olmakla beraber nemli bir adm olmutur. Yangn nleme ve yangndan korunma konusunda, alan malzeme reticisinden itfaiyedeki grevliye ve hatta tm toplum olarak bu sorumluluu tamak ve bilinlenmek zorunluluu vardr. Bu alma, bilgi paylamnn yan sra, bu bilincin gelimesine katkda bulunmak amacyla yaplmtr. 1. Giri Yangn nleme ve sndrme sistemleri iki ana grupta toplanmaktadr. Bunlardan ilki hepimizin bildii aktif sistemlerdir. - Aktif sistemler; kendi iinde alglamalar, sndrme sistemleri, ikaz sistemleri, itfaiye, insan gc gibi alt sistemlere ayrlmaktadr. kinci grup ise pasif yangn nleme sistemlerdir. - Pasif sistemlerde kendi iinde alt gruplara ayrlmaktadr. Bina ve tesis gibi tm yaplarda yanc malzemeler bulunduu srece ve bulunan bu malzemelerin miktar ile de yangn riskinin boyutu deiim gstermektedir. Gelien teknolojik sistemler, yaplarda yangn riski olasln artrmaktadr. Bu da eitli sistemlerin (alma ve kontrol iin) ilevsellii amac ile kullanlan tesisat ve ekipmanlardan kaynaklanmaktadr. rnein, binalarda kullanlan plastik borulardan yatay bir PVC kablo grubunda alevin yaylma hz 20 mt/dak. dr.

1.Pasif Yangn nleme Sistemi Nedir? Pasif yangn nleme Sistemi, yangn riski olan blm ve blgelerde yangn kmadan nce eitli malzemeler ile yangnn (alev ve dumann) yaylmasn geciktirerek kontrol altna alnmasn salamak iin uygulanan nlemlerdir. Yangn kt takdirde ise yangnn (alev ve dumann) bulunduu blm veya blgeden bir baka tarafa geiini engelleyen, yangnn kontrol altna alnmasn salayan, aktif sistemlerin mdahalesine ve can, mal emniyetinin salanmas iin tahliyeye zaman kazandran sistemlerdir. 1.1.Pasif Yangn nleme Sistemleri Nerelerde Kullanlr? A.Kullanm Alanlar Pasif yangn nleme sistemi, yangn riski olan her yerde kullanm alan bulmaktadr. Bu alanlar; alveri merkezleri, oteller, fabrikalar, plazalar, drt katn zerindeki tm binalar, havaalanlar, rafineriler, nkleer ve termik santraller, metrolar, gemiler vb. eklinde snflayabiliriz. B.Uygulama Yerleri Yatay ve dikey elektrik aftlar, Yatay ve dikey mekanik aftlar, Elektrik pano oda ve blmleri, Bilgisayar oda ve blmleri, Trafo merkezleri, Yakt Tanklar, zel blmler aras geiler, Kazan daireleri, Yapsal elikler, ahap konstrksiyonlar, Yangn riski olabilecek her alanda uygulanr. Pasif yangn nleme sistem kullanlaca alan ve yerlerdeki malzemeler, yangn risk almalar yaplarak seilmelidir. Kullanlacak yer ve artlara gre malzemenin karakteristik zellikleri deimektedir. Bu nedenler ile yaplacak yangn risk almalarnda ncelikle yangn kompartmanlarnn belirlenmesi arttr. Pasif yangn nleme sistemlerinde yangnn tipi nemlidir. Selloz yangnlar ile hidrokarbon yangnlarnda kullanlacak malzemeler zenle seilmelidir. Test koullarnda hidrokarbon yangn sekiz

The Passive Fire Protection SystemsABSTRACT For controlling a fire, the passive fire protection systems have a great importance. There are two main groups of systems in passive fire protection. Systems in the first group work by checking flame and smokes, and stop dispersal. The ones in the other group promote the period of durability of bearer constructions in the fire environment. Passive fire protection systems are significant in terms of gaining time for active intervention systems of the fire brigade and the discharge. In the course of fire, smoke rapidly spreads before flame, and covers all spaces in a short time. Therefore, some waiting time is necessary to save people who have to escape. Passive fire protection systems also help to eliminate risks of demise and loss of properties ensuring to gain this needed (idle) time.

PLASTK MALZEMELERN YANGINDAK DURUMU Yangn (alevi) zerinde tamayan nemli plastikler PVC (Polyvinyl chloride) PVC-U (Rigid poly vinyl choloride unplasticized PVC-C (Polyvinyl chloride chlorinated) PVC-HI (High impact polyv.chloride) PP (Non -propagating polypropylene) Yangn (alevi) zerinde tayan nemli plastikler PE (Polyethylene) HDPE (High densty polyethylene) LDPE (Low densty polyethylene) PP (Polypropylene) ABS (Acrylonitrile-butadiene- Styrene ) ASA (Acrylonitrile-styrene-acrylic ester copolymer) PB (Polybutene) dakikada 900 C ularken, selloz yangnlarnda ayn s derecesine altm dakikada eriilmektedir. Selloz yangnlar ahap, kuma, kat gibi malzemelerin yanmasdr. Bro, hastane, alveri merkezleri, okullar bu tip yangn snfndadr. Hidrokarbon yangnlar ise, kimyasallar, yakt gibi malzemeleri iermekte ve rafineri gibi tesislerde oluma riskine sahiptir. Bir ince nokta ise tnellerdir. Tnellerde de hidrokarbon riski sz konusudur. Akaryakt tankeri cinsi bir aracn tutumas da temel olarak hidrokarbon yangndr. Byle durumlarda standart scaklk hidrokarbon veya selloz olsa da yaklak 1300 C olmaktadr. 2.Yangn Kompartman Nedir? Yangn kompartmanlar yangnn (alev ve dumann) kontrol altna alnmas ve yaylmasn nlemek iin yaplarda oluturulan blme ve blmlendirmelerdir. Burada ortaya kan bir gerekde bina proje aamasnda iken mimar veya sorumlu kiilerin olas yangn risklerine, can, mal emniyeti ile mdahale biimlerine gre kompartman belirlemelerini batan gz nne almalardr. 2.1.Pasif Yangn nleme Sistemlerin Uygulanmas Gereken Yangn Risk Noktalar Pasif yangn nleme sistemlerin uygulanmas gereken yangn risk noktalar; aftlar, pano odalar, kablolar, kazan daireleri, vb. eklinde sralanabilir. Hi phesiz ki en riskli noktalar aftlardr. aftlar alev ve dumann en hzl bir ekilde yaylmasna, dier blmler ile katlara transferlerini salar. Bunlardan elektrik aftlar bina iinde en yaygn dalm olan yangn (tutuma) riski yksek olan elektrik kablolarnn bulunduu geilerdir. Bir dier yangn riski noktas ise pano odalardr. Pano odalarnda oluacak bir yangn sratle her tarafa yaylm bulunan kablo geileri (aftlar) zerinden dalacaktr. Bu odalarda pasif yangn nleme sistemler ile alnacak nlemler yangn hapsedip oksijensiz kalmasn salayarak hznn kesilmesine ve kontrol altna alnmasna imkan tanr. Kablolar ise, gnmzde yangn (tutuma) riski ok dk malzemelerden yaplmasna ramen sonuta bir mddet sonra yangn ortamnda dayanmlarn yitirirler. Sadece tutuma noktas nemlidir. Ne yazk ki teknolojik yaplarn dnda hatta gelimi yaplarn nemsiz grlen noktalarnda PE, PP vb. malzemelerden kapl kablo veya izolasyonlar kullanlabilmektedir. te bu tip malzemeler zerinde ksa devreden kan bir alev hzla byyerek ilerlemektedir. Ayrca bu malzemelerin yanmas kt bir koku ve dumana neden olmaktadr. Bu da zehirlenmelere yol amaktadr. nsanlarn lmlerine sebep olan ve sndrme almalarn zorlatran her zaman duman olmutur. Mekanik aftlarda yangn riski yoktur. Bu aftlarn olas bir yangn iindeki en etkin fonksiyonu alev ve duman transfer ederek hzla dalmn salamasdr. Mekanik aftlarda alnacak nlemler yine risk konumuna gre deiim gsterebilir. Mekanik aft geileri bazen elektrik aftlar ile birlikte olabilmekte, plastik boru geileri yangn risk noktalarna yakn olabilmektedir. te byle durumlarda ise plastik boru geilerinin yangn durumunda eriyerek alev ve dumann geiine imkan salamalar sz konusu olmaktadr. Bu durumlarda plastik borulardaki geilerde nlem alnmas arttr. Bu tip yerlerde de kelepe ve sarg tipi malzemeler kullanlmaktadr. Bir baka risk noktas da kazan daireleridir. Buralarda da oluabilecek alev sramas kablo tutumas, baca tutumas gibi riskler sz konusudur. Ayrca at yangnlarn nlemek iin, pasif yangn nleme sistemler ile nlemler alnmas gereklidir. 3.Pasif Yangn nleme Sistemleri Nelerdir? Yaznn u ana kadar ki blmnde pasif yangn nleme sisteminin tanmn ve uygulanabilecei yerler hususunda bilgiler vermeye altk. Pasif yangn nleme sistemleri kendi iinde iki alt gruba ayrlmaktadr. - Yangnn (alev ve duman) dalmn durduran ve engelleyen sistemler, (yangn kompartmanlar zerindeki uygulamalar), - Tayc konstrksiyonlarn yangn ortamnda dayanm zamann artran sistemler. Pasif yangn nleme sistemler ile ilgili malzemelerin uluslararas standartlarna, geerlilii kabul edilmi laboratuvarlarca yaplm test raporlarna sahip olmasna dikkat edilmesi ok nemlidir. 4.Yangnn Dalmn Engelleyen Sistemler Bu grubun iinde nceden bahsettiimiz aft, kazan dairesi, ksaca yangn kompartmanlarnda yaplan yaltmlardr.

Bu yaltmlar, yaltm yaplacak noktann durum ve artlarna gre seilecek malzemeler ile yaplr. Burada nemli olan bir nokta, yaplan risk analizi sonucu elde edilen yangna dayanm sresidir. Bu srenin belirlenmesinde ou kez, itfaiyenin gelii ve mdahaleye zaman kazandracak zaman diliminin gz nne alnmas hususlar dikkatten kamaktadr. Oysa ki, bahsi geen iki unsur ihmal edilemeyecek zaman taleplerini ihtiva etmektedir. Belirlenen kriterlere gre kullanlacak en ekonomik malzeme seilir. Bu almalarda mutlaka bu konuda yeterli bilgiye sahip kii veya kurulular ile iletiimde olmann faydas olacaktr. Bu grupta iki deiik karakterde malzeme vardr. 1. Is karsnda reaksiyon gstererek (intumescent) ien malzemeler. 2. Is karsnda diren gsteren (barrier) malzemeler. 4.1.Reaktif malzeme (ntumescent materials) nedir? artlar normal iken stabil halde durumunu korurken yangnda s ile reaksiyona girerek normal konumunda malzemenin cinsine gre 10 ile 50 misli byme gstererek yaltm noktasnda alev ve duman geiine imkan vermeyen malzemelerdir. Bunlardan rnekler, Yangn geciktirici reaksiyoner mastik (Fire retardant intumescent mastic), Yangn geciktirici yastk (Fire retardant seal bags), Yangn geciktirici fitiller (Fire resistant seals), Yangn geciktirici plastik boru kelepesi (Fire resistant pipe coller), Yangn geciktirici plastik boru sargs (Fire resistant wrap), 4.2. Is karsnda diren gsteren (Barrier) malzemeler Bu tip malzemeler reaksiyoner malzemeler

gibi olmayp, istenilen dayanm sresine gre alev ve duman bloke eden, durduran karakteristik yapya sahiptir. Bunlardan rnekler: Yangn geciktirici dolgu harc (Fire stop compound - mortar), Yangn geciktirici perdeler (Fire rating curtain), Yangn durdurucu bariyer (Fire stop barrier), Yangn geciktirici kablo kaplamas (Fire rating cable coating), Ayrca yangna dayankl ahap veya metal kaplar bu grubun iindedir. Yangna dayankl kaplarda istenilen dayanm sresine gre farkl zellikte retilmekte, malzemeler gibi test sertifikalarna sahip olmas gerekmektedir.

durumlarda ahap grnm korunmu olur. ok nemlidir. Dier nlemlerde olduu gibi bir risk analizi yaplmal ve artnamesi hazrlanmaldr. Bu artname hazrlanrken bina yap elemanlarnn korunmas ve en ekonomik zme imkan veren noktalarn tespiti gereklidir. Bu noktalar unlardr: stenen yangn dayanm srecinin mdahale ve risk durumuna gre belirlenmesi, Korunacak yapsal eliin tad yk durumu, eliklerin blm, tipi, lleri, arl, eliklerin kiri, kolon gibi yapsal konumlar, Yapda nemli hareketlenme olma ihtimali, Koruma malzemelerinin arpma ve benzeri durumlara maruz kalma ihtimali, Korunacak eliklerin grnr ve grnmez ortamdaki durumlar, Binann veya tesisin alma ortam (yksek rutubet, scaklk, toz vb) gibi bilgilere sahip olunmas gerekmektedir. Bu belirleyici hususlar ile uygulanacak en iyi koruyucu sisteme ulamak mmkn olacaktr. 5.1.eliklerin korunmasndaki uygulamalar nelerdir. 1. Alev s ile reaksiyona girerek ien kaplama tipi boyalar (Fire resistant intumescent coating), 2. Is karsnda diren gstererek elie s geiini durduran sprey tipi har kaplamalar (Fire resistant cementitious coating), 3. Is karsnda diren gsteren eitli malzemeler ile kuvvetlendirilmi yaltm plakalar (Fire resistant barrier), 5.2. Hp /A Nedir? Yapsal eliklerin zerindeki koruyucu ilemler yaplmadan nce, yangn dayanm sresi iin gerekli kalnln tespiti arttr. Bu kalnlk tespiti iin ise, eliklerin s emi zellii ok nemli etkendir. Yangna maruz kalan elik yzeyi ne kadar bykse eliin mukavemetini etkileyen s miktar da o kadar byktr. te bu diren kabiliyeti elik blmnn Hp / A faktr olarak ifade edilir. Hp stlan evre (lineer metre olarak), A buna tekabl eden elik kesit alandr (metrekare olarak).

5. Tayc Elemanlarn Dayanm Zamann Uzatan Sistemler Bu sistemlerde korunacak malzeme yzeylerine gre malzeme seilmelidir. Ahaplarn korunmas, yapsal elik veya dier metallerin korunmas amac ile kullanlacak malzemeler deiik zelliktedir. Ahaplarn korunmasnda kullanlan malzemeler; 30 ve 60 dakika dayanml olarak ahabn tutuma geciktiriciliini salayan bir kaplama tipi boyadr. Genellikle ham ahap stne uygulanr, uygulanacak ahabn emprenye edilmemesi gerekir. Ahap stnde kurtlanma ve rmeye kar zel bir koruyucu astar kat kullanlr. Yangndan koruyucu kat uygulandktan sonra istenirse zerine dekoratif bir boya kullanlabilinir. Natrel tipi de mevcuttur, byle

Hp / A Faktrnn elik ile ilgili verilere sahip olunarak forml zerinden hesaplanmas ile kullanlacak malzeme miktar ile uygulama kalnlnn tespiti gerekmektedir. Bu uygulama miktar eliin yangn karsnda istenilen dayanm gstermesini salar. rnek Yangna dayanm artrc kaplama

Kiriin 4 Yz aleve temas edecek Hp= 4 x 203,9 + 2 x 206,2 - 2 x 8,0 = 1212 mm = 1,212 m Hp / A = 1,212 / 0,00664 = 182,5 m-1 182,5 faktr'ne gre retici firmann hesap tablosundan istenilen zaman dilimine gre uygulanacak kaplama kalnl tespit edilir. Sonu Yukardaki bilgiler, pasif yangn nleme sistemlerinin tanm, amalar ve genel malzeme bilgilerini iermektedir. Pasif yangn nleme sistemleri uygulanmasnn nemi uzun yllardr bu konuda alan yabanc otoritelerce de aktif sistemlerin ilevselliinin olmas iin bile art olduu vurgulanmaktadr.

Pasif yangn nleme sistemleri uygulanm tesis ve binalarda en nemli nokta ise belirli periyotlarda durum kontrolnn yaplmasna dikkat edilmelidir. Pasif yangn nleme sisteminin varlnn rahatl ile davranrken bilginiz dnda uygulama yaplm bir noktada, teknisyenler tarafndan yaplacak kablo deiimi veya tadilatlar uygulamann bozulmu olmasna neden olabilinir. Tekrar dzeltilmediinde ise pasif yangn nleme sistemin varl sanlan noktada hibir gvenlik kalmamtr.

2B + 2D + 2 ( B - t ) = 4B + 2D - 2t Hp niversal Kiri B=203,9mm t = 8,0mm 203x203x52kg/m D=206,2mm A= 66,4 cm2 Yazmzda belirttiimiz gibi pasif yangn nleme sistemleri yangnn kontrol altna alnmasnda ve mdahale edilmesinde zaman kazanlmasna nemli bir rol oynamaktadr.

Yazar; Mehmet Grcaner, 1956 ylnda stanbul doumludur. Lisans eitimini 1978'de Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi (eski ad Yksek Teknik retmen Okulu)' nde tamamlamtr. Daha sonra stanbul niversitesi, letme ktisad Enstits'nde letmecilik htisas Programn bitirmitir. Ayrca Uluda niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi'nde yksek lisans derecesi almtr. yl Meslek Yksek Okulunda ve Mesleki Teknik Eitimde mesleki eitmen olarak grev yapm olup, birok zel sektr firmasnda yneticilikte bulunmutur. 1997 ylnda Mer Ltd. ti.'nde pasif yangn nleme sistemleri konusunda yneticilik ve teknik sat danmanl yapmtr. Daha sonra pasif yangn nleme sistemleri ile ilgili bir ngiliz kuruluunda, sistemlerin seimi, projelendirilmesi ve uygulanmas konularnda eitim ve sertifika almtr. NFPA yesi olup, halen pasif yangn nleyici sistemler konusunda almalarn srdrmektedir.

Gazl Yangn Sndrme Sistemlerinde Basn KontrolZeynep Odaba; Mak. Mh. TTMD yesi

ZET Otomatik gazl yangn sndrme sistemi kurulacak ortamn, mimari ve yapsal zelliklerinin sistemin tasarm kriterlerini karlayabildiinin temin ve kontrol, son kullanc, yklenici ve sistem salaycnn sorumluluundadr. Kontrat ve tasarm srecinde bu anlamdaki artlarn aklkla ngrlmesi nemli ve gereklidir. Gazl yangn sndrme sistemi ile korunacak her bir ortam iin dikkatle ele alnmas gerekli drt ana kriter vardr : - Ortamn yapsal mukavemeti: Korunan her ortamn, sndrcnn boalmasndan tr oluabilecek basn deiimlerine kar yeterli dayanma sahip olup olmad, tasarm aamasnda kontrol edilmesi ve hesaba katlmas gereken nemli bir kriterdir. - Ortam snrlarnn yangna direnci / alnm tedbirler: Sistem kurulan ortam snrlarnn yangna kar en az 60 dakika dayankl olmasnn salanmas gereklidir. Ek olarak, korunan ortama bitiik blgelerde yangn alglama ve ihbar sistemi tesis edilmesi ve / veya, binann komple bir otomatik sulu sndrme sistemi ile yangna kar korunmas risk analizi srasnda dikkate alnmas gereken tedbirler arasndadr. - Ortamn basn tahliye donanm: Gazl sndrme sistemlerinin tmnde, boalma esnasnda ani bir basn deiimi oluur. Ortamn yksek basntan kaynaklanan bir hasar grmemesi iin ilgili hesaplamalar yaplarak gerekiyorsa bir basn tahliye dzeneinin tasarma dahil edilmesi gereklidir. Dzenekler, insan bulunmayan ve narin malzeme iermeyen ortamlara, tercihen d havaya almal, konumu, bitiik mahaller, mimari engeller, rzgar etkisi, sndrc gazn younluu ve boalma karakteristikleri dikkate alnarak seilmelidir. Basn tahliye dzenekleri basit yayl veya yer ekimiyle kapal duran kapaklar olabilecei gibi, elektrikli veya pnmatik olarak alp kapanan damperler, menfezler, panjurlar olabilir. - Ortamn szdrmazl: Gazl yangn sndrme sistemi kurulan ortamda beklenmedik veya beklenenden fazla miktarda gazn dar kamak iin aklk bulmas,

gerekli gaz younluunun azalmasna ve sndrme ilevinin riske girmesine neden olacaktr. Ortamn szdrma potansiyeli dikkatle belirlenmeli ve gerekiyorsa bunlarn uygun yntemlerle kapatlmas salanmaldr. Bu kriterlere ek olarak ortamn sndrme ileminden sonra havalandrlmas, k yollar (kap, pencere, vb.) ve binadaki mekanik ve elektrik sistemlerinin baz ksmlar da sndrme sisteminin karlkl etkileim iinde olduu konulardr. Sistem tasarmnda baz alnan unsurlar ve sistemi etkileyebilecek her trl iletme ayrntlarn ieren bir kullanm klavuzunun iletmeciye teslim edilmesi ve iletmeci tarafndan bu bilgilerin uygulanmasnda gsterilecek ncelik ve nem, sistemin ve binann gvenliinin temini iin bir garanti unsuru olacaktr.

enclosure will be dependent on the materials of construction, the strength of their fixings and attachments and the area they present to the load applied by the pressurised agent. It is important to maintain a minimum fire resisting enclosure of 60 min. Further precautions to be considered : providing fire and/or smoke detection in adjoining compartments to ensure early detection and response to the external fire and/or protecting the entire facility with an automatic sprinkler system. All concerned should universally appreciate the importance of appropriately designed pressure relief systems. There will always be a pressure pulse that will be experienced in the enclosure on discharge of all extinguishing systems. This should be taken into consideration when designing the enclosure with pressure relief measures taken to prevent pressure-related damage to the enclosure. Over pressure vents should discharge into unoccupied and nonvulnerable areas, preferably outside the building. The calculation method of the pressure relief vent shall be in accordance with recommendations provided by the system supplier. Unexpected or excessive loss of agent from an enclosure will result in a reduced agent concentration and decreased period of protection. The design and installation of a facility should include an examination of the enclosure to locate potential leaks. It is essential that enclosure integrity is maintained for the lifetime of the enclosure. Regular checks and permit to work scheme will help maintain its integrity. In addition, ventilation of the protected enclosure after discharge, access openings and building services requires particular attention. It is essential that all system details and assumptions are written into design, installation and maintenance contracts and the firms keeps a record of these and briefs to the user, as appropriate. It is recommended that a fire protection log book for each protected facility is maintained and, the importance and priority is given to the maintenance and regular checks of the system by the user/technical department.

Enclosure Pressure and Venting Concept Protected by Clean Agent Fire Extinguishing SystemsABSTRACT It is the responsibility of the user and system supplier to ensure that the enclosure and extinguishing system meet the design requirements. At the contract stage it is essential that the responsibility for each of the enclosure requirements is made clear to all concerned. There are four critical design factors to consider for each protected enclosure : -Enclosure strength (to withstand pressure during discharge). -Enclosure fire resistance/precautions (to withstand fire external to the enclosure). -Enclosure pressure relief (to constrain the pressure differential across the enclosure structure to an acceptable level, by venting of excess enclosure gases during agent discharge). -Enclosure integrity (to aid retention of the agent after agent discharge). Each enclosure will need to be assessed and protected against under and over pressurisation caused by the injection of agent into the space. In addition the fire itself will exert pressure. The strength of the

1. Giri Otomatik gazl yangn sndrme sistemi kurulacak ortamn, mimari ve yapsal zelliklerinin sistemin tasarm kriterlerini karlayabildiinin temin ve kontrol, son kullanc, yklenici ve sistem salaycnn sorumluluundadr. Kontrat ve tasarm srecinde bu anlamdaki artlarn aklkla ngrlmesi nemli ve gereklidir. Ortam olarak kullandmz ifade, kat snrlardan (yan duvarlar, zemin ve tavan) oluan, otomatik gazl yangn sndrme sistemi ile korunacak deerlerin bulunduu oda veya blmeyi tanmlamaktadr. Bu tanm, varsa oda ile birlikte snrlandrlm asma tavan ve ykseltilmi demeyi de ierir. Boyut, yerleim ve ierdikleri malzemenin yaplna bal olarak bu hacimler, bamsz blgeler olarak da deerlendirilebilir. Gazl yangn sndrme sistemi ile korunacak her bir ortam iin dikkatle ele alnmas gerekli drt ana kriter vardr : - ortamn yapsal mukavemeti (ortamn snrlarn oluturan duvarlarn gazn boalmas esnasnda oluacak fazla basnca kar dayanm). - ortam snrlarnn yangna direnci / alnm tedbirler (kendi snrlar dnda oluan bir yangna kar dayanm). - ortamn basn tahliye donanm (boalma esnasnda, ortama katlan gazn oluturduu basncn ortam snrlarnn zarar grmeyecei seviyede kalmasn salayacak basn ayar dzeneinin varl). - ortamn szdrmazl (boalan gazn, yangnn snmesi ve tekrar sirayet etmemesi iin yeterli srede ortamda kalmasnn salanmas). 2. Ortamn Basnca Kar Dayankl Korunan her ortam, sndrcnn boalmasndan tr oluabilecek negatif ve pozitif basn deiimlerine kar deerlendirilmeli ve korunmaldr. Yangnn kendisi de basnc artran bir unsurdur. Ortamn dayanm, yapsn oluturan malzemelere (ta, beton, ahap, vb.), bunlarn balant ve sabitleme aksamlarna ve gazn basn ykne maruz kalan yzey alan miktarna baldr.

Zemin, duvarlar ve tavan dayanmlar birbirlerinden farkldr. Beton bir zemin yzey 2500 Pa yke kadar dayanabilirken hafif malzemeden ve sabitlenmemi bir asma tavan en fazla 50 Pa 'a dayanabilecektir. Beton malzemeden ve herhangi bir yk tamayan yan duvarlar, kaplar ve pencereler de muhtemelen bu iki deer arasnda bir basnca dayanabilirler. Bu nedenle, ortamn bu anlamdaki yapsnn sndrme sisteminin tetiklenmesiyle boalacak gazn yarataca basnca kar yeterli dayanma sahip olup olmad, tasarm aamasnda kontrol edilmesi ve hesaba katlmas gereken nemli bir kriterdir. 3. Ortam Snrlarnn Yangna Direnci / Alnm Tedbirler Yaplan gzlemler, korunan blgenin dnda oluan bir yangnn bir sre sonra buraya sirayet etmesiyle devreye giren sndrme sisteminin ortam korumaktaki etkisinin az veya hi olmadn gstermitir. Bu nedenle, sistem kurulan ortam snrlarnn yangna kar en az 60 dakika dayankl olmasnn salanmas nemlidir. Buna ek olarak risk analizi srasnda dikkate alnmas gereken baka bir takm tedbirler : - korunan ortama bitiik blgelerde kabilecek bir yangnn erken aamalarda fark edilmesi ve mdahale edilebilmesi iin bu blmlerde s veya duman alglama ve ihbar sistemi tesis edilmesi ve / veya, - korunan ortamn bulunduu binann komple bir otomatik sulu sndrme sistemi ile yangna kar korunmas 4. Basn Tahliye Donanm Uygun bir ekilde tasarlanm bir basn tahliye dzeneinin / sisteminin nemi, ilgili btn birimlerin kabul ve dikkat etmesi gereken bir husustur. Gazl sndrme sistemlerinin tmnde, boalma esnasnda ani bir basn deiiminin olumas kanlmazdr. Ortamn yksek basntan kaynaklanan bir hasar grmemesi iin ilgili hesaplamalar yaplarak gerekiyorsa bir basn tahliye dzeneinin ortam tasarmna dahil edilmesi gereklidir. Basn tahliyesini salayacak dzenein yzey alan ile ilgili hesaplamalar, gazl sndrme sistemini salayan firma tarafndan yaplr. Ancak, bu hesaplamalarda kullanlan kriterler, ayn zamanda son kullancnn, yklenicinin ve mekanik tesisat imalatsnn ortak ilgi ve sorumluluuna girdii ve bu anlamda bilgi alverii gerektii iin genel alml da olsa ele almak yararl olacaktr.

Tplerde sv olarak saklanan Halokarbon trevi (FM200, FE-13, FE-25 vb.), gazlar ortama boaldklarnda ortam basncn iki aamal olarak deitirirler : Boalmann balad ilk andaki basn deiimi negatiftir. Bu, pskrtcden kan sndrcnn ani faz deiiminden kaynaklanr. Bu aamay, ortama ek hacim olarak katlan gazn varlndan tr meydana gelen basn art izler. Tablo 1de, FM200 gaznn boalmas srasnda izlenmi basn deiimleriyle ilgili iki ekil verilmitir. Tplerde sktrlm gaz faznda saklanan nert gazlar (IG-1, IG100, IG-55, IG-541) halokarbon trevi gazlardaki ilk aamay atlayarak ortama katlma miktarlaryla doru orantl olarak basn artna neden olurlar. Basn tahliye dzeneinin aklk alan hesab, fazla basncn atlaca ortamn d hava olmas, bitiik bir korunan / korunmayan mahal olmas, aklklarn birden fazla olmasnn tercih edilmesi veya basn atmnn bir kanal boyunca yaplacak olmasna bal olarak deiecektir. Hem sndrc gazn hem de yangnla reaksiyon sonucu meydana gelen yan rnlerin, basncn tahliye edildii blgeyi etkileyecei de gz ard edilmemelidir. Dzenekler, insan bulunmayan ve narin malzeme iermeyen ortamlara, tercihen d havaya almaldr. Bu ayn zamanda, binaya duman ve sndrc gazn yaylma orann ve hzn azaltr. Dzeneklerin konumu, bitiik mahaller, mimari engeller, rzgar etkisi, sndrc gazn younluu ve boalma karakteristikleri dikkate alnarak seilmelidir. Atmosfere (d havaya) alan bir dzenein minimum boyut hesabnda gaz aknn en yksek seviyedeki deeri ile ortam duvarlarnn basnca dayanm deeri kullanlr. Gaz aknn en yksek seviyedeki deeri (peak flow rate) ortama boalacak gazn miktar ve boalma sresi ile ilikilidir. Bitiik bir mekana alan dzenekler, her iki mahalde birlikte bir basn artna neden olacaktr. Oluan basn, mekanlarn hacimleri ve gei yapan gazn miktar ile dorudan orantldr. Dzenein ald mahal ne kadar byk olursa basn art da o kadar dk olacaktr.

hesaplanan boyutlarda bir tahliye dzenei tesis edilmelidir. Her iki koulda da ortamn basnca dayanm mutlaka hesaba katlmaldr. Basn tahliye dzenekleri eitlidir : Bunlar basit yayl veya yer ekimiyle kapal duran kapaklar olabilecei gibi, elektrikli veya pnmatik olarak alp kapanan damperler, menfezler, panjurlar olabilir. Ayrca bunlarla birlikte hava kanallar, bunlardaki yn deiimleri, ku engelleri, yamur, kar gibi etkenlere kar siperler de dnlmelidir.Korunan ortamdaki uygun bir duvara monte edilen ve basn deiimi ile alan yayl veya yer ekimiyle kapal duran bir klape / damper gerekli basn ayarn salayabilir. En ekonomik zmdr. Ancak, bulunduu duvarn yangna direncinin azalmasna sebep olur. Elektrikle hareketlenen damper dzenekleri kullanlabilir. Damper zerindeki motor enerjilendiinde damperi aar, enerji kesildiinde kapatr. Kontrol senaryosunda sistem devreye girdiinde motora enerji gitmesi salanmaldr. Sistemin alma senaryosuna elektriksel ve donanmsal ilave getirdiinden karmakl artrabilir, ilave maliyet getirir. Alternatif olarak hava basncyla alan pnmatik dzenekler, zel basn ayar sistemiyle donatlm mekanizmalar da kullanlabilir. Korunan ortamda kapatlamayan aklklar (kap altlar, menfezler, panjurlar, duvarlarda veya tavanda bulunabilecek aklklar), doal olarak basn tahliyesi salayacaktr. Basn tahliye dzenei olarak kullanlan damperler, sistemin boalma srecine girmesinden nce tamamen alm olmas ok nemlidir. Gaz boalmaya balamadan, dolays ile ortam basncnn ykselmeye balamasndan nce, tasarm aamasnda belirlenmi bir geciktirme sresi ierisinde dzenein bu hareketi salanm olmaldr. Zira, gaz boalmaya baladktan sonra oluan basn, almaya alan damperi kapatma ynnde ters bir kuvvet uygulayabilir. Ortamdaki tasarm konsantrasyonunun bir sre daha korunmas gerekli grlyorsa boalma

Tablo 1. Gaz boalmasna ilikin baz rnekler

Fazla basncn bitiik odaya veya direkt d havaya geirilmesinin mmkn olmad durumlarda basncn tahliye edilebilmesi iin uygun grlen noktaya kadar kanal demek gerekebilir. Bu amala kullanlacak kanaln tasarm damper hesabna kyasla ok daha karmaktr. Basn ayar dzenei olarak kullanlacak sistemi oluturan her bir parann gazn, geii srasnda karlaaca bir engel olarak deerlendirilmesi gerekir. Dzenekteki her ek para gaz akna kar bir diren yaratacaktr, o nedenle aklk alannn hesaplar yaplrken bu paralarn srtnme katsaylar mutlaka dikkate alnmaldr. Bu tip bilgiler basn tahliye dzeneini imal edecek olan firmadan edinilebilir. Basn tahliye dzenekleri, sndrc gazn ortamda kalmas istenen srenin belirlenmesinde hesaba katlan, maksimum izin verilebilir szdrma alan (kapatlamayan aklklar) ile kartrlmamaldr. Ancak, yaplan hesaplamalar neticesinde ortamn doal szdrma kapasitesi bazen basn tahliye ihtiyacn karlayabilir. Yeterli gelmeyecei durumda

tamamlandktan sonra ak olan damperlerin kapanmas salanmaldr. Sistemin elektrikli elle altrma istasyonu ile devreye sokulmas durumunda, ayn ekilde, boalma ncesinde damperin almas iin gerekli bir geciktirme sresi hesaba katlmaldr. Direkt olarak pilot tp vanasna takl mekanik elle altrma istasyonlar, gazn boalmasnda bir gecikme sresi salamadndan motorlu damperler almalar iin gerekli zaman bulamaz. Sistemin mekanik olarak devreye girmesi veya elektrikli elle altrma istasyonlarnn geciktirme sresi salayamad durumlarda, almak iin zaman gerektiren elektrikli veya pnmatik basn ayar dzenekleri kesinlikle kullanlmamaldr. Veya farkl bir ifadeyle, manivela dediimiz tp vanasn mekanik olarak aan sistem paralar basn tahliye dzeneklerinin bulunduu sistemlerde kesinlikle kullanlmamaldr. Basn tahliye dzeneklerinin oda ierisindeki konumu da nemli bir ayrntdr. Pskrtclerden mmkn olduu kadar uzak bir mesafede yerlemelidir. Saysnn birden fazla olduu durumlarda ykseklik hizalarnn ayn olmasna allmaldr. Havadan daha ar olan gazl sistemlerde, gazn gereksiz kana sebep olmamas iin dzenekler mmkn olduunca yksee yerletirilmelidir. Sonu olarak basn tahliye dzeneinin tasarmnda, korunacak ortamn analizi ve aklk hesabnn bu analiz ve seilecek dzenein tipi dikkate alnarak yaplmas ve bu bilgilerin imalatya verilmesi aamalar uygulanacaktr. 5. Ortamn Szdrmazl Gazl yangn sndrme sistemi kurulacak ortam tanmlayan en belirgin zellii, sndrc gaz iinde hapsedecek snrlarnn kapal olduu bir hacim oluturmasdr. Beklenmedik veya beklenenden fazla miktarda gazn korunan hacimden dar szmak / kamak iin aklk bulmas, gerekli gaz younluunun azalmasna ve sndrme ilevinin riske girmesine neden olacaktr. ISO teknikleri kullanlarak yaplan sre tahminlerinde, boalma srasnda ve sonrasnda hava ak olmayan ve kabul edilebilir szdrma aklklar olan ortamlarda, konsantrasyonun korunmasnn gerekli grld sre en az 10 dakikadr. hmal edilebilir bir hava aknn olduu durumlarda bu sre 30 dakikaya ykselmektedir.

Dikkatli gzlem ve hesaplarla, ortamn szdrma potansiyeli belirlenmeli ve gerekiyorsa bunlarn uygun yntemlerle kapatlmas salanmaldr. Gaz kaana sebep olacak aklklarn tespitinde, ortamn basncn artran fan testleri, sndrme sisteminin birebir boaltlarak konsantrasyon deiiminin izlenmesi gibi testler kullanlabilir. Boaltma testlerinde, gerekli grlen gaz konsantrasyonunun korunabilmesi iin gerekli minimum srenin salanp salanmad da kontrol edilir. Yaplan gzlemler, szdrmazlk seviyesinin, yeterli denetimin salanmad ortamlarda zaman iinde azaldn gstermektedir. rnein, sonradan gerekli grlen ek bir kablonun geii iin duvara yeni bir deliin almas ve bu noktada gerekli izolasyonun yaplmamas veya buna benzer tadilatlar, ortamn, sistemin kurulduu ilk zamanki zelliklerinin deimesine ve mevcut sistemin yeterliliinin riske girmesine yetebilir. Kritik olabilecek sonulardan kanmak iin ortamn szdrmazlk seviyesini azaltabilecek her trl deiim sonrasnda oluan aklklarn kapatlmasna dikkat edilmelidir. Bu kriterlere ek olarak ortamn sndrme ileminden sonra havalandrlmas, k yollar (kap, pencere, vb.) ve binadaki mekanik ve elektrik sistemlerinin baz ksmlar da sndrme sisteminin karlkl etkileim iinde olduu konulardr. Sndrme ileminden ve konsantrasyonun sakl kalnmasnn istendii sreten sonra ortam havasnda oluan zararl yan rnlerin ve gazn kendisinin uygun havalandrma sistemleri ile tahliye edilmesi gerekir. Sistem tasarmlar, ortamda bulunan kap ve pencerelerin, ortama bal havalandrma kanallarndaki damperlerin, aspiratr, vantilatr gibi cihazlarn, sndrme ilemi srasnda kapal olaca varsaylarak yaplr. Bu amala, kaplarda otomatik kapatclar, damperlerin motorlar araclyla kapatlmas gibi tedbirler alnabilir. Ancak, ortam kullanan personelin de bu anlamda bilgilendirilmesi ve eitilmesi gereklidir. Binann dier blmleriyle balant oluturan havalandrma kanallarndaki damperlerin, yanma ileminin devamna sebep olabilecek, tekrar kvlcm yaratabilecek, yakt kayna olabilecek her trl sistemin, cihazn, vanann vb.nin kapanmas art olarak kabul edilirken dk enerji ile alan rnein bilgisayarlarn sndrme ilemine kritik bir etkisi olmayabilir.

Korunan ortamn risk analizi, binann dier ksmlaryla irtibatl olduu her trl mekanik ve elektrikli dzenek dikkate alnarak yaplmal ve gaz boalmadan nce hangi sistem ve cihazlarn kapatlmasnn gerektii bu analiz srasnda netletirilmelidir. Havalandrma ile ilgili cihazlarn henz alglama aamasnda kapatlmas, gerek bir yangnn alglanma ve mdahale sresini ksaltacaktr. Sistem tasarm yapan firmalar, tasarm kriterlerinin bazlar yeterince belirgin iken baz kriterlerin ise kesin bilinmemesi nedeniyle bir takm bilgileri ngrerek kullanmak durumundadrlar. rnein minimum ortam scakl sndrme sisteminin baars iin nemli bir faktrdr ve tasarm srasnda minimum scaklk olarak kabul edilen seviyenin sistem kurulduktan sonra temin edilmesi gerekir. Bu ve buna benzer faktrlerin, sistem salayc firma ile son kullanc arasnda yaplacak szlemenin teknik kapsamnda, tasarm dokmanlarnda, projelerinde mutlaka belirtilmi olmas gerekir. Sistem tasarmnda baz alnan unsurlar ve sistemi etkileyebilecek her trl iletme ayrntlarn ieren bir kullanm klavuzunun iletmeciye teslim edilmesi ve iletmeci tarafndan bu bilgilerin uygulanmasnda gsterilecek ncelik ve nem, sistemin ve binann gvenliinin temini iin bir garanti unsuru olacaktr. 6. Kaynaklar Loss Prevention Council, Gaseous Fire Protection Systems, Report # LPR 16 : 2000 NFPA 2001, Standard on Clean Agent Fire Extinguishing Systems, 2000 Eddition Inergen Pressure Relief Venting Guide, ANSUL, Revision 1-5-98 Enclosure Pressure Venting, Dupont Fire Extinguishants, Specification for FE-13 Total Flooding System, Version 1.1 Nov.1998 Enclosure Pressure, FM200 System Design, Great Lakes. Yazar; Zeynep Odaba, 1990 ylnda ODT Makina Mhendislii blm lisans eitimini, 1993'de Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi letme ktisad programn tamamlamtr. 1994 ylnda ONTROL A.. bnyesine sat mhendisi olarak katlmtr. 1997 ylndan bu yana ayn gruba ait KORUN A.. 'de Ankara Blge Sorumlusu olarak almaktadr.

Yangn Sndrme Sistemlerinde Kullanlan Boru Standartlar ve Birletirme TeknikleriCem Hozan; Mak. Yk. Mh. TTMD yesi

'e kadar aptaki borular sch 40 olarak kabul edilebilecei grlr. 2. Boru Birletirme Teknikleri Standartlarda belirtilen boru birletirme tekniklerinden kaynakl, dili ve flanl tip imalatlar ounlukla uygulanan tiplerdir. Ancak standartlarda belirtilen bir dier boru birletirme teknii yivli imalat lkemizde yeni uygulanmaya baladndan, bu birletirme teknii hakknda daha ayrntl bilgi verilecektir. Yivli borulama sistemi ok eitli ekilde dizayn edilebilen, gvenilir bir borulama sistemidir. Bu sistemle borulama kaynakl sisteme gre daha hzl, dili ve flanl sisteme gre kolay ve daha gvenilirdir. Yivli borulama sistemi ksaca yledir. Birletirilecek borularn ularna belli mesafede belli tleranslarda yiv (oluk) alr. Borularn ularna sisteme gre seilmi conta, zel bir ya srlerek taklr. Daha sonra zerine kelepe geirilerek, kelepenin gvdesi yivlere oturacak ekilde civatalarndan sklarak birletirme ilemi bitirilir. Sistemde ince etli borular haddelenerek veya ezme (roll grooved) yntemi ile kaln etli borular tala kaldrma (cut grooved) yntemi ile imalat oluturulur. eitli yiv ama makineleri sayesinde borularn hazrlanmas ve montaj, ister atlyede ister antiye alannda olsun, hzl ve olduka kolaydr. Sistemin hzl ve kolay olmasna ilaveten, yivli sistem hem taahhtlere hem de projecilere eitli mekanik avantajlar sunmaktadr. Bunlar yle verilebilir; 1. Borulamada hem rijitlii hem de esneklilii bir arada sunan