T.C.MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSHEYKEL ANASANAT DALI

YKSEK LSANS PROGRAMI

HEYKEL VE MTOLOJ

(Yksek Lisans Eser Metni)

Hazrlayan:

20036052 Gne INAR

Danman:

Prof. Vedat SOMAY

STANBUL 2006

1. GR

1.1 almann Amac

Bir taraftan masal ve mitlerin ierdii evrensel kavramlar ve simgesel motifleri

irdelerken, dier taraftan ait olduklar dnemlerin kltrel etkilerinin sanat yaptna

yansmasn aratrarak, heykel almalarm iin kaynak oluturabilecek bulgular

elde etmektir. Bu alma eser-metin almas eklinde sonulanacaktr.

1.2 almann Kapsam

alma temel blmden oluacaktr:

1. Mit ve masal kavramlarnn tanm ve tarihsel genel bak

2. Farkl dnemlerde ve kltrlerde masal ve mitlerin sanat yaptyla ilikisi seilmi

belli rnekler zerinden irdelenecektir.

3. Gnmz sanatnda bu konuya yaklamlar rnekleriyle aratrlacaktr.

1.3 almann Yntemi

Seilmi belirli rnekler zerinden hareketle masal ve mitlerin sanat yaptna

yansmas konusunu irdelemeyi hedeflediim iin zel bir dnem ya da yere bal

kalmakszn almann tamamlanmas dnlmtr. Kukusuz mitler ve masallar

insann kltrel varlna ait sonsuz bir kaynak oluturmaktadr ve bu kaynak birok

disiplinin ilgi alanna girmektedir. Ancak bu almada amacm, bu alanlara fikrimi

destekleyecek lde bavurmaktr. Yazl ve grsel kaynaklarn yan sra internetten

yararlanarak ve bu aratrmalara ezamanl olarak heykel almalarm tamamladm.

NDEKLER

Sayfa no.

NSZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III

ZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV

SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V

RESMLER LSTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI

1. GR

1.1 almann Amac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

1.2 almann Kapsam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

1.3 almann Yntemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

2. MT VE MTOLOJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

2.1 Mitolojik Anlatlarda Ortak Temalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

2.2 Mitler ve Masallar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2.3 Modern Dnyann Mitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.4 Mitoloji ve Sanat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3. HEYKEL SANATI VE MTOLOJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.1 Mitolojik ykler ve Boyutlu Anlatm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.2 lka Uygarlklarnda Heykel Sanat ve Mitsel Temalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

3.2.1 Anadolu Uygarlklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

3.2.1.1 Hitit Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

3.2.1.2 Urartu Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3.2.1.3 Frigya Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

3.2.2 Mezopotamya Uygarlklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

3.2.3 Msr Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

3.2.4 Yunan Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

3.2.5 Hint Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

3.2.6 Kelt Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

3.3 Orta Amerika Uygarlklarnda Heykel Sanat ve Mitsel Temalar . . . . . . . . . . . . . . . 40

3.3.1 Maya Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

3.3.2 Aztek Uygarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

3.4 Avrupa Sanatnda Mitoloji ve Heykel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

3.4.1 Ortaa Heykel Sanatnda Mitoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

3.4.2 Rnesans Dnemi Heykel Sanatnda Mitoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

3.4.3 Barok Heykel ve Mitoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

3.4.4 Neo-Klasik Heykel ve Mitoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3.4.5 Romantik Heykel ve Mitoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

4. 20. YZYILDA MTOLOJ VE HEYKEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

5. TRK HEYKEL SANATINDA MTOLOJK KAYNAKLARDAN

YARARLANAN SANATILAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

6. SONU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

7. KAYNAKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

8. UYGULAMALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

9. ZGEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

NSZ

Doa ile ilikileri erevesinde, metaforlarla ykl bir dil gelitiren insan, bu

dili hayatyla ilgili her eyin iinde, oluturduu kltrel toplumsal ve bilimsel

yaplanmada kullanmtr. lka uygarlklarndan itibaren sanatn her alannda

rastlanan doa ile ilikili metaforlar, mitolojiler araclyla grsel sanatlara esin

kayna olmutur. Kltrel ve toplumsal eitlilik gsteren bu dil, antik a

uygarlklarndan gnmze kadar heykel ve rlyeflerde etkili bir biimde

betimlenmitir.

Dnya zerinde saysn bilemediimiz kadar uygarlk kurulmutur. Bu

uygarlklar, kltrel yaplarnda etkin e olarak mitsel anlatlar barndrmtr. Bu

eser-metin almasnda, geni bir zaman ve mekn dzlemine dayanan bu kltrel

rnleri ele alabilmek iin zorunlu olarak baz elemeler yaplmtr. Bu elemeleri

belirleyen noktalar; tez almasnn sresi ve bu almayla birlikte gerekletirmeyi

dndm heykel almalarna katks lsnde olmutur.

Bu konuyu aratrrken almalarmda bana yardmc olan danmanm Prof.

Vedat Somay bata olmak zere, Do. Fatma Akyrek, Yrd. Do. Ayla Aksungur,

Yrd. Do. Neslihan Pala Mente, Ar. Gr. mer Emre Yavuz, Ar. Gr. Sla en,

arkadalarm Yaam amazer ve Hakan Ersize desteklerinden dolay en iten

teekkrlerimi sunarm.

SUMMARY

Mitos means word or story in Greek. Myths are stories that describe the

cultural characteristics, beliefs, and the formation of the earth and living beings from

which a particular society stems. Mythology on the other hand is a science that

researches the creation of myths and their evolution, and interprets them.

Being significant foundation documents in terms of understanding the nature in

the process of the evolution of the human thought, the myths, fairy tales, and legends

have offered us useful information for learning about the historical adventure of

humanity. Reaching the present time by means of science and arts, the myths are

included in the area of interest in many disciplines; philosophy, psychology,

sociology, anthropology, history, literature, music, theatre, cinema, architecture,

painting, and sculpture are among these disciplines. Architecture and sculpture

particularly carry the most ancient expression models into our time.

We run into endless number of examples in terms of mythology and sculpture

relations. Mesopotamian, Egyptian, Greek, Anatolian, Indian, Mayan, and Aztec

civilizations mythologies based on belief have not only influenced their own culture

and arts, but also the artistic development of the cultures that followed them.

We continue to observe the influence of artistic works and mythologies of the

ancient civilizations in the 20th century sculpture art. However, contrary to ancient

civilizations, mythological stories are not related to belief, they are actually used as

metaphors to track down the political, social, and scientific developments and help

building a critical approach to them.

Creating myths when faced with unknown and frightening occurrences that defy

explanation, it wouldnt be too out of place to assume that the humans will continue to

do so as long as they exist, and the newly created myths will continue to inspire arts.

Key Words: Myth, Mythology, Fairy Tale, Arts, Sculpture.

ZET

Mitos Yunanca sz, yk demektir. Mitler, kaynakland topluluun kltrel

zelliklerini, inanlarn, yerkrenin ve canllarn ortaya kn aklayan

yklerdir. Mitoloji ise mitlerin ortaya kn, yaad deiimleri inceleyen ve

onlar yorumlayan bir bilimdir.

nsan dncesinin geliim srecinde, doay kavrama asndan nemli birer

balang belgeleri olan mitler, masallar ve sylenceler insanln tarihsel servenini

renmede bize yararl bilgiler sunmulardr. Bilim ve sanat yoluyla gnmze

ulaan mitler, birok disiplinin ilgi alanna girmektedir; felsefe, psikoloji, sosyoloji,

antropoloji, tarih, edebiyat, mzik, tiyatro, sinema, mimari, resim ve heykel bu

disiplinlerden bazlardr. Bu disiplinler arasnda mimari ve heykel en eski

anlatmlarn rneklerini gnmze tarlar.

Mitoloji ve heykel ilikisine dair snrsz sayda rnee rastlarz.

Mezopotamya, Msr, Yunan, Anadolu, Hint, Maya, Aztek uygarlklarnn inanca

dayanan mitolojileri sadece kendi kltr ve sanatna deil, kendinden sonraki

kltrlerin sanatsal geliimi zerinde etkin olmulardr.

20. yzyl heykel sanatnda, ilka uygarlklarnn sanat rnlerinin ve

mitolojilerinin etkilerini grmeye devam ederiz. Ancak mitolojik anlatlar, ilka

uygarlklarndan farkl olarak inanla ilikili deildir, bugne ait siyasal, sosyal ve

bilimsel gelimeler ve bunlara eletirel bir bak amalayan metaforlar olarak

kullanlrlar.

Bilinmeyen, tanmlanamayan, korkulan olaylar karsnda mitler yaratan

insann, var olduu sre boyunca, bu retimini srdrecei ve yaratlan yeni mitlerin,

sanata ilham vermeye devam edeceini dnmek ok yanl olmayacaktr.

Anahtar Kelimeler: Mit, Mitoloji, Masal, Sanat, Heykel.

RESMLER LSTES

Sayfa no.

2. Mit ve Mitoloji

2.1 Kelile ve Dimne Kitap Resmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

2.2 Adolf Born, La Fontaine llstrasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

2.3 Domates Kafalar, Paul McCarthy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

2.4 Superman Posteri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

2.5 Atomal Kyamet, Linares Ailesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

2.6 Dalga UFO, Mariko Mori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

2.7 Vensn Douu, Botticelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

2.8 Minatouromachy, Pablo Picasso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

2.9 lahi Komedya, Cehennem, Gustave Dore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

2.10 lahi Komedya, Salvador Dali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

3. Heykel Sanat ve Mitoloji

3.1 Kefren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

3.2 Boa Heykelcii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

3.3 Geyik Ritonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

3.4 Aslantepe Kent Duvar Kabartmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

3.5 Adilcevaz- Kef Kalesi Kabartmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

3.6 Fildii Grifon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

3.7 Apollon ve Pan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

3.8 Midas Bst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

3.9 Mezopotamya Silindir Mhr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

3.10 Smer Silindir Mhr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

3.11 Babil Mhr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

3.12 Akad Silindir Mhr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

3.13 Aslan ve Glgam Rlyefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

3.14 Sekmet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

3.15 Thot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

3.16 Babun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

3.17 Horus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

3.18 Horus, Osiris ve sis Rlyefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

3.19 sis ve Horus Heykelcii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

3.20 Gigant Savan Gsteren Rlyef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

3.21 Afrodit, Eros ve Pan Heykeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

3.22 Skylla Rlyefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

3.23 Bhatkal Tapna Rlyefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

3.24 Vinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

3.25 Angkor Tapna Rlyefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

3.26 Vinu ve Garuda Rlyefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

3.27 Gundestrup Kazan Rlyefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

3.28 Gundestrup Kazan Rlyefi, Kurban Edilme Sahnesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

3.29 Gundestrup Kazan Rlyefi, Cernunnos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

3.30 Maya Gne Tanrs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

3.31 Dresden Kodeksi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

3.32 Msr ve Tarm Tanrs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

3.33 Yeryz Tanras Coatlicue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

3.34 Mitolojik Ku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

3.35 Hayvanlarn Yaratl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

3.36 Narbonne Kemeri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

3.37 Grifonlu Panel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

3.38 Notre Dame Katedrali, Gargolyuslar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

3.39 Cennet Kaplar, Ghiberti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

3.40 Davut, Michelangelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

3.41 Apollon ve Daphne, Bernini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.42 ason ve Altn Post, Thorvaldsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.43 Theseus ve Kentaur, Canova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

3.44 Minatoru Katleden Theseus, Barye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

4. 20. Yzylda Mitoloji ve Heykel

4.1 Maiastra, Brancusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

4.2 Prometheusun Mcadelesi, Lipchitz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

4.3 Capricorn, Max Ernst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

4.4 Sarmal Anafor, Robert Smithson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

4.5 Anubis, Niki de Saint Phalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

4.6 Horus, Niki de Saint Phalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

4.7 Thoeris, Niki de Saint Phalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

4.8 Fare Kral, Katharina Fritsch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

4.9 Kemik Melek, Joseph Wheelwright . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

4.10 Ramona in Kavga Eden Gezegenler Aras Canavarlar, Antonio Berni . . . . . 100

5. Trk Heykel Sanatnda Mitolojik Kaynaklardan Yararlanan Sanatlar

5.1 Zmrd- Anka, Ali Teoman Germaner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

5.2 Zmrd- Anka, Ali Teoman Germaner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

5.3 Kulu Masal Manzaras, Bihrat Mavitan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

5.4 ahmeran, Mehmet Aksoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

5.5 Peri, Rahmi Aksungur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

8. Uygulamalar

8.1 ehir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

8.2 Kromkent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

8.3 Ku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

8.4 simsiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

8.5 simsiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

8.6 simsiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

8.7 Balklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

8.8 Aa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

8.9 Kule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

8.10 Bcek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

8.11 Bcek ve ark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

8.12 Bcek ve ark Detay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

8.13 Aalar ve ark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

8.14 Aalar ve ark Detay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

8.15 Kule ve ark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

8.15 Kule ve ark Detay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Resim 2.1 Kelile ve Dimne, 14. yzyl, Milli Ktphane,Paris.

Resim 2.2 La Fontaine, Fabller, 2003, Adolf Born illstrasyonu.

Resim 2.4 Superman.

Resim 2.3 Paul Mccarthy, Domates Kafalar, 1994. Amerikankltrnde yerlemi inanlara, Disney ve Holywoodun kitleiletiim aralar ile rettii egemen kltr politikalarna eletirelbir yaklam ortaya koyan sanat, Heidi, Pinokyo, Noel Babagibi karakterleri performanslarnda, enstelasyonlarnda veheykellerinde grotesk denebilecek bir biimde kullanr.

Resim 2.5 Linares Ailesi, Atomal Kyamet, 1983. Alk, ktlk, salgn hastalk vesavalar gibi kyamet habercisi saylan olaylarn ironik bir biimde betimlendii,Meksika ller ve Azizler Gn iin yaplm, kt heykel dzenlemesi.

Resim 2.6 Mariko Mori, Dalga UFO, 2003. Budist felsefe ve teknolojik gelimeleri birarada kullanan sanat, kozmik bir dler lemi yaratrken, bilgisayar grafikleri, sesefektleri, beyin dalgalarn grselletiren zel tasarlanm bilgisayar programlarndanfaydalanr.

Resim 2.7 Vensn Douu, Botticelli, 1484.

Resim 2.8 Pablo Picasso, Minatouromachy.

Resim 2.9 Gustave Dor, lahi Komedya, Cehennem.

Resim 2.10 Salvador Dali, lahi Komedya.

Resim 3.1 Kefren ve Horus.

Resim 3.2 Gm kakmal, tun boaheykelcii. Hititlerde gk tanrsnsimgeleyen bu yapt Hattili ustalartarafndan retilmitir. Alacahyk.M. 2100-2000. Ankara, AnadoluMedeniyetleri Mzesi.

Resim 3.5 Adilcevaz-Kef Kalesi kabartmalarnda, aslan zerinde durankanatl tanrlar betimlenmitir.

Resim 3.4 Malatya, Aslantepede kent duvar kabartmasndan izim. Frtna Tanrs, ejder lluyankay ldrrken betimlenir. Soldaki figrn Frtna Tanrsnn olu olduudnlmektedir. M.. 1050-850.

Resim 3.3 Geyik ritonunun az kenarnda yer alan 4. 5 cm enindeki frizin metal kalbndanalnm fotoraf, M. 14. yy., Hitit. Metropolitan Mzesi.

Resim 3.6 M.. 7. yzyl, Toprakkale,fildii grifon.

Resim 3.7 Tanr Apollon ile Pan arasndaki ezgi yarmasnda kararn bildiren gen Midas.Ta kabartma.

Resim 3.8 Gordionda bulunan eek kulakl, erkekbstnn Midasa ait olduu sanlmaktadr. Bstn, Midasefsanelerinde ad geen kr yarat Silenosun betimlemesiolduu da dnlmektedir. M. 4. yzyl.

Resim 3.9 Smer Hava Tanrs Enlile adak sunulan bir sahne. M. 3000, Mezopotamya SilindirMhr. Smerlerde, Tanrlar insanlar kendilerine hizmet etsin, kurban kesip doyursun vednyada onlarn yerine alsnlar diye yaratmlardr.

Resim 3.11 Marduk, Babil mhr, 7. yy.

Resim 3.10 Smer su tanrs Enki, gktanrs An, hava tanrs Enlil birlikte byk tanrlarlsn kurarlar. nsanlara hayatlarn srdrmek ve topra ilemek iin gerekli bilgileriveren bu tanrlar, ayn zamanda onlar cezalandrma hakkna da sahiptir.

Resim 3.12 Glgam ve Enkidunun boalarlasavan gsteren Akad silindir mhr. M. 3000civar.

Resim 3.13 Aslan ve Glgam SargonSaray, Korsabad, 8. yy.

Resim 3.15 Thot.Resim 3.14 Sekmet, Metropolitan Mzesi.

Resim 3.16 Babun, 18. Slale, M..1350. Kuvarsit ta. Babun, gndoumunda lk att iin gnetanrsyla, genellikle bis baylabetimlenen Hermapolisin tanrsThotla ya da Horusun oullarndanolan koruyucu Hapi ile ilikilendirilir.

Resim 3.18 Horus, Osiris ve sis, 19. Slale dnemi.

Resim 3.17 Horus.

Resim 3.19 sisin Horusu emzirirkenbetimlendii bu heykel grubunda, Neftis,Mut ve ylanlar koruyucu figrler olarakyer almaktadr. M.. 664332.

Resim 3.20 Gigant Savan gsteren rlyef, Antalya Mzesi.

Resim 3. 21 Afrodit, Eros ve Pan heykeli, M. 2. yzylsonu. Atina Milli Mzesi. Pan, Hermesin olu veobanlarn tanrsdr. Kei ayakl, gzel kaval alan Pan,obanlar, srleri korur ve bereketi simgeler.

Resim 3.22 Mitolojik deniz canavar Skylla, M..465435, Terakota Rlyef, British Museum.

Resim 3.24 Vinu, Hindistan,10. yzyl.

Resim 3.23 Ramayana destanndan bir sahnenin betimlendii rlyef, 16. yy., Bhatkal Tapna.

Resim 3.25 Ramayana destanndan bir sahnenin betimlendii,Angkor Tapna rlyefi. Rlyefte Ravana, iva ve ei Parvatininoturduu da kknden skerken betimlenir.

Resim 3.26 Prambanan, Java, Endonezya. Tanr Vinu, cennettekitahtndaki dev bir ylann stnde otururken betimlenir. Solundadiz km Garuda oturur. Sanda ise cennet, cehennem vednyay ykp yakan Ravanay yenmek iin Vinunun yardmnisteyen tanrlar bulunur.

Resim 3.28 Gundestrup kazan. Kurban sahnesinin betimlendii rlyef.

Resim 3.27 Gundestrup kazan, Danimarka.

Resim 3.29 Gundestrup Kazan. Cernunnos, (Geyik boynuzlu tanr).

Resim 3.30 Maya Gne Tanrs.

Resim 3.31 Maya panteonundan baz tanrlar, ad ve iaretleriylegrlyor. Dresden Kodeksinden, a. lm Tanrs; b. Chak, YamurTanrs; c. Ku tanr(dierlerinin yerine geebilen bir karakter);d. Itzamna; e. Msr Tanrs; f. Ahaw Kin, Gne Tanrs; g. Gen AyTanras; h. Kawil, kral soylarnn koruyucusu; i. Ek Chuah,Tccarlarn Tanrs; j. Chak Chel, Yal Ay Tanras ve HekimlerinTanras.

Resim 3.32 Ah Mun ya da YumKaax, Msr ve Tarm Tanrs, GeKlasik dneme ait, Mayapan,Yucatanda bulunan heykel.

Resim 3.33 Yeryz tanras Coatlicue(ylan etek). Ylanlar Azteklerde yenidendou simgesi olarak grlmtr.

Resim 3.34 Maya mitolojik ku, 7. yy., Copan Mzesi.

Resim 3.35 Hayvanlarn yaratl, Gney talya, 11. yy.,ncilden sahnelerin betimlendii, 50 fildii panelden oluanrlyef.

Resim 3.36 Narbonne kemeri, 12. yy., Fransa.

Resim 3.37 Grifonlu panel, 1250-300. Bizans,Yunanistan ya da Balkanlarda bulunmutur.

Resim 3.38 Notre Dame Katedrali, Gargolyuslar.

Resim 3.39 Lorenzo Ghiberti, Cennet Kaplar, (dou kaps), 1425-1452, Floransa.

Resim 3.40 Michelangelonun en bilinen heykellerinden biriolan ve Rnesans heykel sanatnn bir bayapt kabul edilen bueser, Davutun Golyatla mcadelesini betimler. 1504.

Resim 3.41 Bernini, Apollon veDaphne, 1623-1624.

Resim 3.42 Bertel Thorvaldsen,1802-1828. ason ve Altn post.Argonautlar seferinin kahraman veolkos Kral Aisonun olu olan ason,taht kavgalar yznden Kolkhistenaltn postu aramaya gider.

Resim 3.43 Antonio Canova, Theseus ve Kentaur, 1805-1819.Bu heykelde Poseidonla Aithrann olu olduuna inanlanmitolojik Atina kralnn, dalarda yaayan vahi varlklarolan at gvdeli, insan vcutlu Kentauru ldr betimlenir.

Resim 3.44 Antoine Louis Barye,Minatoru katleden Theseus, 1843,Louvre Mzesi.

Resim 4.1 Brancusi, Maiastra, 1912.

Resim 4.2 Jaques Lipchitz,Prometheusun Mcadelesi1944-1953.

Resim 4.3 Max Ernst, Capricorn, 1948-1964.

Resim 4.4 Robert Smithson, Sarmal Anafor, Utah.

Resim 4.5 Niki de Saint Phalle,Anubis, 1990.

Resim 4.6 Niki de Saint Phalle,Horus, 1990.

Resim 4.7 Niki de Saint Phalle,Thoeris, 1990.

Resim 4.8 KatharinaFritsch Fare Kral,1992-1993.

Resim 4.9 Joseph Wheelwright,Kemik Melek, 1986.

Resim 4.10 Antonio Berni Ramona in Kavga Eden Gezegenleraras Canavarlar, 19641965.

Resim 5.1 Ali Teoman GermanerZmrd- Anka serisinden, 1968-1970.

Resim 5.2 Ali Teoman Germaner, Zmrd- Anka serisinden, 1994.

Resim 5.3 Bihrat Mavitan, Kulu MasalManzaras.

Resim 5.4 Mehmet Aksoy, ahmeran 1989,Mermer ve demir.

Resim 5.5 Rahmi Aksungur, Peri, 1995, Ahap.

8.1 ehir I, 2003 Bakr, Emay Bro 7,5 cm x 5 cm.

8.2 Kromkent, 2003 Krom kaplama, 39 cm x 70 cm x 50 cm.

8.3 Ku, 2004 Gm Bro, 7 cm x 5 cm.

8.4 simsiz, 2004 Gm Madalyon.

8.5 simsiz, 2005 Gm, 18 cm x 6 cm.

8.6 simsiz, 2005 Bronz, 29 cm x 12 cm x 11,5 cm.

8.7 Balklar, 2005 Ahap, Bakr 26 cm x 19 cm x 6,5cm.

8.8 Aa, 2006 Ahap, Bronz, Bakr, Polyester, Epoksi, 25 x 24 x 10.

8.9 Kule, 2006, Ahap, Bronz Bakr.

8.10 Bcek, 2004 Al, Bakr 42 cm x 43 cm x 15 cm.

8.11 Bcek ve ark 40 cm x 40 cm, Sac.

8.12 12.754 cmBcek ve ark Detay.

8.13 Aalar ve ark 40 cm x40 cm Sac.

8.14 Aalar ve ark Detay.

8.15 Kule ve ark 40 cm x40 cm Sac.

8.16 Kule ve ark Detay.

2. MT VE MTOLOJ

Mitos (mythos), Yunancada sz, yk anlamna gelir. Mitoslar, ilkel insan

topluluklarnn, evreni, dnyay ve doa olaylarn kiiletirerek yorumlamak, henz

srrn zemedikleri yaamn ve evrenin eitli grntlerini bir anlam kolaylna

balamak gereksiniminden domu yklerdir.

Kaynakland topluluun kltrel zelliklerini ve dinsel inanlarn aklayan

mitler, evrenin oluumu, ilk insann ortaya k, yeryz ve gkyz tanrlar,

yeryznn oluumu, bitki ve hayvanlarn, denizlerin, dalarn, ormanlarn yaratl,

lmllerin yaad dnyann bir tufanla yok edilii, allmadk glere sahip

kahramanlarn ktlerle mcadelesi gibi ykler, hemen hemen tm toplumlarn

mitolojilerinde farkl sembolik anlatmlarla karmza kan ortak konulardr.

19. yzyln ikinci yarsnda sylencebilimsel ve bilimsel dnce alannda

aratrmalar yapan Sir James Frazer, Altn Dal adl yaptnda: Gerek mitlerin

dnyann ve insann orijini, yldzlarn hareketi, bitkilerin birbirini izleyen

deiiklikleri, hava olaylar, gne ve ay tutulmas, rzgrlar, atein kefi, faydal

sanatlarn bulunuu ve lmn gizemiyle ilgili olduunu2 syler.

Hemen her toplum iinde yaad evre koullar, retim ilikileri, kltrel

yaplanma ve dnya grnn ifadesi olarak mitolojisini oluturmutur.

Mit: Mitlerin temelindeki dnce, olumsuz olarak nitelendirilen etkilerden ve

olaylardan korunup, olumlu olana yaklamadr. Korunmay amalayan mitler, inan

ve ballk gsterme esasna dayanmaktadr. Mitler doast varlklarn etkinliini

ortaya koyarken; bu doast varlklarn yaptklarnn kutsalln ya da sadece

olaanst olma zelliini anlatr.

1 Behet NECATGL, Yz Soruda Mitologya, 13.2 Dursun Ali TKEL, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, 11.

Yerkrenin, hayvanlarn ve bitkilerin oluumunun yan sra, insanlarn ne

olduunu, nasl yaadn, lmn kaynan anlatan ve insanlarn neden lml

olduunu aklayan mitler de vardr. nsana gemi ve gelecekle bir ba kurma

olana veren mitler, gerek dnyaya sk skya baldr. Mitler insanlarn

yararland ya da zarar grd doa olaylarn konu edinirken, zaman zaman da

doa olaylarnn kendileri birer mit haline gelir. Mitler, insanolunu srekli bir

gerekliin paras olduuna inandrarak gven duygusu verir.

En eski zamanlara ait olan, insan topluluklarnn aktara aktara bugne

getirdii, insanlarn, ehirlerin, dnyalarn, tanrlarn ve evrenlerin nasl ortaya

km olduklarn anlatan hikye, hikyeler, bu srete baka ilevler de

yklendiler. Evreni, dnyay, tanrlar ve insan, yani aklanamaz olan anlatp,

akladlar. Bununla kalmayp inandrdlar, bu inann gerektirdii davranlar

belirleyip kurumsallatrdlar; insanlar aras ve ( bu ve teki) dnyalar aras ilikileri

dzene koydular. Gemiten geldiler, ama hep bugne ait oldular. Anlattklar

olaylarn zel yanlar silindi, unutuldu; hep daha fazla genelletiler, bugnde

yaayanlar iin rnek haline geldiler. Ancak dikkat edilmeli, bu hikyeler mit adn

almadlar, bu ad altnda snflandrlp ona gre anlaml klnmadlar. Bu hikyelere

inanld. Nasl ve niye inanld da, bu inann hakiki olup olmad da

sorulabilir Fakat toplumlar bu hikyeleri anlatt, aktard; anlatr ve aktarrken,

toplumda oluan yeni arlklara gre hikye farkllat, deiti. Yeni kesitler

eklendi, kimi kesitler atld. Toplumlarn rgtlenii ve sreklilii asndan bu

hikyeye inan ilevsel ve kendiliinden olduu lde hikye de varoluunu

srdrd.3

Mitler; insan doasn, psikolojisini, ihtiyalarn, isteklerini ve korkularn

yanstr. Her zaman geerliliini koruyan; ben kimim? Yaam nedir? Yaamm sona

erdiinde ne olacak?... gibi oaltlabilecek sorulara kltrel deiiklik gsteren

yantlar verir, kaynakland topluluun esenliini salama, doast glerden

2

3 Yves BONNEFOY, Mitolojiler Szl, ev. Levent Ylmaz, V.

korunma ve gelenein devamlln salama ilevini yklenir. nsanlk iin byk

iler baaran, olaanst glere sahip kiilerin maceralarn anlatrken, rnek

alnacak davran biimleri sunar. Tufan mitleri, mene (orijin) mitleri, ahlak mitleri,

lmden sonra yaam (eskatalogya) mitleri gibi, konular ve ilevleri bakmndan

farkl ekillerde snflandrlm olan mitler, ayrca iinde bulunduklar corafya ve

kltrlere gre de eitlilik gsterir.

Hemen hemen tm kltrlerin mitolojilerinde rastlanan yaratl (kozmogoni)

mitleri; evrenin neden ve nasl yaratld gibi konular ele alr ve insanlarn kken

sahibi olma ihtiyacn tatmin etmeyi amalar. Bereket, av ve ziraat mitleri topra

ileme, mahsul alma gibi hayatn devamllnn salanmasnda nemli rol oynayan

bilgilerin sonraki nesillere aktarlmasn salar.

nsann, dnyann ve yaamn doast bir yks ve kkeni bulunduunu

ortaya koyan mitler, gelenei glendirirken, insann kendisine, doaya ve gelenee

sayg duymasn salayarak yaamn anlaml klar.

Mitler, destanlarn iinde yaamalarna devam ettikleri gibi, bazlar zamanla

zelliklerini yitirerek masal ve efsaneye dnmlerdir.

Mitoloji: Mitoloji, mitlerin ortaya kn, yaad deiimleri inceleyen

ve onlar yorumlayan bir bilimdir. Farkl toplumlarn mitsel yklerini

inceleyerek karlatrmalar yapan mitoloji, bu alandaki rnleri kategorize eder.

ok tanrc ilka inanlarnn tanrlarnn, yar-tanrlarnn ve kahramanlarnn

tarihini kapsayan ve onlar inceleyerek yorumlayan mitoloji, drt kola ayrlr:

Tanrlarn nasl olutuklarn inceleyen Teogoni, evrenin nasl olutuunu

inceleyen Kozmogoni, insann nasl olutuunu inceleyen Antropogoni ve btn

bunlarn geleceini inceleyen Eskataloji. lka insanlarnn bilim ncesi dsel

ve varsaymsal aklamalarn toplayan ve inceleyen btn bu bilimleri kapsayan

mitoloji deyimi ilkin sadece klasik eskia inanlarn kapsad. eitli mitolojiler

balca konular olan mitoslarn (hayal rn olan sz) epos (sanatl sz) ve

logoslarla (geree dayanan sz) kaynam bulunduunu da saptamaktadr.

3

Edeyile her mitos bir lde bir sanat rn ve bir lde de gerekle

ilgilidir.4

Mit motiflerinin saptanabildii iir, tiyatro, bale, resim, heykel, dekoratif

sanatlar gibi tm kltr olgularnn yan sra, mit bilimiyle ilgili bilgiyi hazrlamaya

alan tarihsel, eletirel, kurgusal metinler de mitoloji aratrmalarnn konusunu

oluturur. Bu aratrmalarda, kltrn balangcnda ve tarihi srete, mitin nemi

irdelenir. Mitoloji aratrmalarnn en nemli sebeplerinden biri, insan hayatnda

mitin oynad roln merak edilmesidir.

Mitos terimi Aristonun Poetikasnda yk ve olay anlamnda kullanlmtr.

17. yzyln sonlarnda, G.V.Viconun Yeni Bilim adl eseriyle ilk karlatrmal

mitoloji aratrmalar balamtr. 19. yzyla kadar Batda mit terimi, uydurma ya

da tarih bakmndan doru olmayan anlamna gelmitir.

19. yy. mitoloji aratrmalarnda antropologlar, mitos ile ayin arasndaki

iliki zerinde durmulardr. Tylora gre mitos, ayinleri aklamak zere

oluan bilinli anlatlardr. J. Frazer ise Altn Dal adl yaptnda, mitosun, ayinin

bilinli olarak kurgulanm aklamalar deil, ge biimleri olduu sonucuna

varmtr.

Mitosu, bir toplumsal karakter olarak yorumlayan Malinowskiye gre ise,

mitos simgesel deil, ait olduu konunun dorudan ifadesidir ve ilkel kltrde

vazgeilmez bir ilevi yerine getirmektedir.

Freud, mitoslar insanlarn bilinalt istek, korku ve i atmalarnn bir

yansmas olarak grm ve mitoslarn simgesel yann n plana karmtr.

Freudun izinden giden Jung ve Joseph Campbell ise mitoslarn evrensel ynn

vurgulayarak, onlar, kolektif bilinaltnn yansmas olarak grmlerdir.

4

4 Orhan HANERLOLU, Dnya nanlar Szl, 336.

Levi-Strauss, mitosu insanln kltrel ve toplumsal sistemlerinin altnda

yatan evrensel ilkelerin ileyiinin bir rnei olarak grmtr.

M. Eliadeye gre mitos, zamann balangcnda olan olaylarn periyodik

olarak yeniden canlandrld trenler iin bir modeldir.

Mitoloji aratrmalar, ok geni bir alan kapsar. Mitoloji ok sayda

incelemenin yapld bir bilim daldr. Bu blmde ele alnan mitoloji

aratrmaclar, ne kan isimlerden bazlardr ve yaptklar aratrmalardan ksaca

bahsedilmitir. Daha sonraki blmlerde, ad geen aratrmaclardan bazlarnn ele

alnan konuyla ilgili fikirlerinden bahsedilecektir.

5

2.1 Mitolojik Anlatlarda Ortak Temalar

Mitolojiler, su, hava, ate ve toprak yani hayatn devamllnda kanlmaz bir

yeri olan temel elementlerin etrafnda ekillenir. Doa olaylar, gk cisimleri,

hayvanlar, bitkiler, dalar, kayalar, denizler, rmaklar kiiletirilerek ve kutsallk

atfedilerek mitolojilerin konusu olur. lka kltrlerinin mitolojilerine konu olan

ortak temalar snrsz saydadr. Ancak bu blmde gne, ay, su, tufan, hayvan, bitki

ve aa temalar ele alnacaktr.

Gne: Gne, antik a uygarlklarnn hemen hemen hepsinde

tanrlatrlm bir g olarak karmza kar. Mitolojilerde tanrlar, yar-tanrlar,

kahramanlar gnele zdeletirilmi; seilmi kiilerin, imparatorlarn, krallarn

gne soyundan geldiine inanlmtr. Gne: ok tanrl uygarlklarn

mitolojilerinde genellikle ba tanr veya ondan sonraki tanrlar temsil eden eril bir

gk varl simgesidir. Ra, Osiris, Mitra, Helios, arruma (Telepinu), Apollon

gibi... In, scakln, yaamn kayna, atein dourucusu, korku ve sevin

veren gn kalbi, tanrnn her eyi gren gz, kozmik akln, dengenin, lnn,

adaletin, bilin stnn semboldr. Ayrca soyut geometrik biimlerin de esin

kaynadr. Eski Msrn uurlu bcei Scarabe de gne sembollerinden biridir.5

Ay: Hemen hemen btn mitolojilere konu olan ay, diil bir g olarak

dnlm, bereketin ve dourganln sembol olmutur. Ay byr, klr,

kaybolur, tm evrene hkmeden oluum, doum ve lm yasasna boyun eer....

Ama bu lmn ardndan yeniden dou gelir; yeni ay. Ayn karanlklara

gmlmesi kesin bir son deildir.... Srekli olarak ilk biime geri dnmek, bu

sonsuz dngsellik, ayn, yaamn ritimlerini mkemmel bir biimde temsil eden bir

gk cismi olmasna neden olmutur. Srekli oluum yasasyla ynlendirilen tm

6

5 Ayla AKSUNGUR (1995), Kltrler Aras letiim Dili Sembol ve Dou Akdeniz Uygarlklar HeykelSanatndaki Bildiriimi, Yaynlanmam sanatta yeterlilik tezi, Marmara niversitesi Sosyal BilimlerEnstits Heykel Anasanat Dal, stanbul, 56.

kozmik dzlemleri sular, yamur, bitkiler, bereket denetlemesi artc deildir.6

Ay tanras; Yunan mitolojisinde Artemis, Romada Diana, randa Anahita,

Azteklerde Coyolxauhqui gibi farkl isimler alarak hemen her mitolojide karmza

kar. Ayn bereket getirme, dngsel yaratl, tkenmez yaam temsil etme

nitelii ok aktr. Byk bereket tanrlarn temsil eden kz boynuzlar, tanrsal

Magna Materin ambleminin simgesidir. Neolitik ada, ister ikonlarda, ister kz

biimli putlarda olsun, grndkleri her yerde byk bereket tanrasn iaret

etmilerdir. Oysa boynuz, yeni ayn imgesinden baka bir ey deildir.7

Su: Su, btn potansiyel ve retken gleri temsil eder, sular tm varoluun

kaynadr. Su, btn kltrlerde: Kozmogonide, mitlerde, ritellerde ve

ikonografide her zaman ayn ilevi grr; her biimin ncl, her yaratnn

desteidir.8

Erginlenme ritellerinde su bir yeniden doum baheder; bysel ritellerde

iyiletirir, cenaze trenlerinde lmden sonra doumu garantiler. Btn potansiyel

gleri kendinde toplayan su (hayat suyu) yaamn simgesidir. Ayn ve suyun

ritimleri ayn kaderi paylar, tm biimlerin dzenli aralklarla grnp

kaybolmasn ynetir, evrene dngsel yapsn kazandrr. Bu nedenle tarihncesi

alardan beri su-ay- kadn ls hem evrenin hem de insan retkenliinin

yrngesini biimlendirir gibi grnmektedir. Spiral, smkl bcek (ay

amblemi), kadn- su- balk yapsal olarak tm kozmik dzlemlerde ayn dourganlk

simgelerini paylarlar.9

Su, tm yaam dzlemlerinde hayatn ve bymenin kaynadr. Hint

mitolojisinde Narayanann gbeinden kan kozmik aaca tutunarak yzd ilk su

temasnn pek ok versiyonu vardr.10

7

6 Mircea ELIADE, Dinler Tarihine Giri, ev. Lale Arslan, 167.7 A.g.k, 175.8 A.g.k, 196.9 A.g.k,196-197.10 A.g.k, 198.

Babil kozmogonisinde de, su kaosu, ezeli okyanus, apsu ve tiamat temalar

vardr; apsu daha sonra zerinde yeryznn yzecei tatl su okyanusunun

kiiletirilmi halidir; tiamat, canavarlarn bulunduu tuzlu ve ac su denizidir.

Dnyalarn doduu ilksel sularla ilgili gelenein, eski ve ilkel kozmogoni

mitlerinde pek ok farkl versiyonu bulunabilir. 11

Suda younlam mutlak gereklii temsil eden, deniz hayvanlar, zellikle

balklar ve deniz canavarlar kutsaldr: Ejderhalar, ylanlar, kabuklu deniz

hayvanlar, yunuslar ve balklar su amblemleridirler; okyanusun derinliklerinde

barnan bu hayvanlar derinliin kutsal gcyle sarmalanmlardr; gllerde uyurken

ya da nehirleri geerken yamuru, nemi, seli dnyann bir o yanna bir bu yanna

datr ve dnya zerindeki bereketi kontrol ederler. Ejderhalar, bulutlarda ve

gllerde yaarlar, yldrmn efendileridir; gn sularn boaltr ve tarlalara ve

kadnlara bereket datrlar. 12

in ve Gneydou Asya kltrlerinde ejderha ve ylan ritmik yaamn

simgesidir; nk ejderha yaamla uyum iindeki dalgalanmalaryla yaam

besleyen ve uygarlklar douran suyun ruhunun simgesidir.13

Biimi olan her ey sudan kmtr ve suyun stndedir. Buna karlk,

sudan kan her biim, artk potansiyel deildir; bylece her biim zamann ve

yaamn kurallarnn eline der; snrlanr, tarihe dhil olur, evrensel gelecein bir

paras olur ve znden koparak yok olur; tabii eer dzenli olarak suyun iinde

eriyip giderek yeniden canlanmaz, kozmogoninin ardndan gelen tufan

tekrarlanmazsa. Suyla arnma ve ykanma ritelinin amac yaratln meydana

geldii zaman, yani in illo temporeyi canlandrmaktr; dnyann ya da yeni

insann doumunun simgesel tekrarlardrlar.14

8

11 Mircea ELIADE, Dinler Tarihine Giri, ev. Lale Arslan, 199.12 A.g.k, 212.13 A.g.k, 213.14 A.g.k, 217.

Tufan: Tufan inanlarnn hepsinde, insanln suyun altnda kalmas ve yeni

bir insan rknn ve yeni bir dnemin kuruluu dncesi vardr. Evren ve tarih

dngs kavramna gnderme yaparlar: Bir felaketle son bulan eski dnem ve yeni

insanlarn hkmettii yeni dnem. Bu dng kavram, ay mitlerinin su baskn ve

tufan temalaryla bir arada alnmasyla da dorulanr; ay mkemmel bir ritmik devir,

lm ve yeniden dou simgesidir.15

Ktlkler ve gnahlar insanln biimini bozar; tohumdan ve yaratc

glerinden yoksun kalan insanlk sner, ksr ve ypranm kalr. Alt insan

biimlerine yava bir dnn yerine tufan, sularn iinde kalarak anlk bir yok olu

getirir. Bylece gnahlar arndrlr ve suyun iinde yeni ve canl bir yaam

doar.16 Tufan; Smerler, Yunanllar, Mayalarda ve daha birok kltrde ska

yinelenen mitsel bir motiftir.

Hayvanlar: Mitolojilerde hem gerek, hem de kurmaca hayvanlara ska

rastlarz: Msr tanrlar eitli hayvanlarla simgelenmitir. Ptah ve Osiris Apis

kznde belirmektedir. Hathor inek, Horus leylek, Ganesh fil, Thoth maymun,

Kepre bok bcei kafaldr. Yunan tanrlarnn yanlarndan hi ayrmad eitli

hayvanlar vardr: Zeusun kartal, Athenann baykuu, Apollonun kertenkelesi bu

gibi tanr arkada hayvanlara rnektir. Yunan tanrlarnn ou eitli servenlerinde

eitli hayvan klklarna girerler; Zeus kuu klna girerek Leday, boa klna

girerek Europay karr, o inek klna girerek dnyay dolar. Hint tanrlar ve

Buda eitli Avatarlarnda eitli hayvan klna brnrler. Msr inanlarnda tanr

Ra bir yumurtadan kaz biiminde kar ve umaya balar. Onun uuuyla gn

karanl aydnlanr ve yeryz canlanr. inlilerin ejderleri, Hintlilerin naga adl ok

kafal ylanlar, makara adl deniz canavarlar, Garuda adl acayip kular bu hayal

rn hayvanlardandr. 17

9

15 Mircea ELIADE, Dinler Tarihine Giri, ev. Lale Arslan, 215.16 A.g.k, 216.17 Orhan HANERLOLU, Dnya nanlar Szl, 186.

eitli dinsel ve bysel etkileri bulunduuna inanlan mitolojik bir ku olan

Zmrdanka; kayna Eski Msr inanlarnda bulunmakla beraber, inden ran

mitolojisine ve Mslmanlktan Hristiyanla kadar geni bir inan alannda yer alr.

Altn renkli, uzun tyl, kocaman, gzel sesli bir ku olarak tanmlanan Ankann,

lecei zaman yuvasn atee verip kendisini yaktna, o yanarken, gen Anka

kuunun meydana geldiine inanlr. eitli kltrlerde Anka, Semender, Phoenix,

Turul, Hma, Simurg, Anka-yi Mugrib, Sirenk, Zmrt ve Zmrdanka gibi

deiik isimlerle karmza kan bu mitolojik ku, yeniden douun simgesi

saylmtr.

Aalar ve Bitkiler: Mitolojilerde, inanlarda, mistisizmde ve halk

sanatlarnda yaygn bir motif olarak kullanlan aalara ve bitkilere kutsallk

atfedildiini grrz. Aa da su ve toprak gibi ilk insanlara yaam dngsnn

(lp-dirilme) simgesi olarak grlmt. lkbaharda yenileniyor, yazn meyve

veriyor, sonbaharda soluyor ve kn da lyordu. Sonra gene ilkbaharda

canlanyordu. Smerler, evreni aa biiminde tasarlyordu. Yahudilerde cennette bir

hayat aac bulunduuna inanyorlar. demle Havva bu aacn meyvelerini

yedikleri iin cennetten kovulmulardr. Eski Germenlerin ilkel dinlerinde aa

tapm nemli bir rol oynamt. Upsala yaknndaki Yggdrasil aacn dnyann

stunu sayarlard. Saksonlardaki rminsul aac da buna benzer bir inanla evrenin

destei saylyordu. Hititler kutsal saydklar aa direklere taparlar bunlara

stananos derlerdi. Antik an nl Yunan ve Roma mitolojileri de aa tanrlar ile

doludur. Aalar, Yunanllarla Romallarda tanrlarn barnaklar saylyordu.

rnein, Roma inanlarna gre mee aac Jpiterin, defne aac Apollonun,

zeytin aac Minervann barnayd.18

10

18 Orhan HANERLOLU, Dnya nanlar Szl, 17.

2.2 Mitler ve Masallar

Mitler zaman iinde inantan uzaklap, masallara dnerek geleneksel halk

anlatlarnn iinde varlklarn srdrmeye devam ederler. Szl bir anlatm tr

olan masal, geleneksel bir yknn nesilden nesile iletilmesi ilevini stlenir. Ahlak

felsefesi ieren masallar, ocuklukta toplumsal normlarn yerlemesinde nemli rol

oynarlar. Analoji yoluyla toplumsal sorunlar ele alan masallar, toplumlarn

rgtlenii, akrabalk sistemleri ve erginlenme ritelleri ile ilikilidir. Hayvan

masallar, olaanst masallar, gldrc masallar ve zincirleme masallar gibi

gruplandrlan masallarn en eski rneklerinden biri Sanskrit dilinde yazlm olan

Panatantradr. Kelile ve Dimne, Aisopos masallar, eyhinin Harnamesi,

Feridettin Attarn Mantkut Tayr adl mesnevisi hayvan masallarna rnek

gsterilebilir. La Fontaine, Andersen ve Grimmin masallar gnmzde en bilinen

rneklerdendir. (Bkz. Resim 2.1, Resim 2.2.)

Mitler ve masallar ou zaman birbirleriyle karm, i ie gemitir. Masallar

ve mitler arasndaki ilikiyle ilgili, Masaln Biimbilimi adl yaptnda Propp: Bu

masallar tarihsel adan tanmladmzda, eskiden kullanlan ama imdi

kullanlmayan anlamyla mitik masal demek uygun olur19 eklinde yorumlar.

Masal, tarihsel bir evrim vastasyla mitten domutur: Bir yandan kltrn arkaik

biimleri ile din arasnda, dier yandan din ile masallar arasnda yasalara dayal bir

ilikinin varolma olasl ok byktr. Bir kltr lr, bir din lr ve bunlarn

ierikleri masala dnr.20

Mircea Eliadeye gre masallar ocuklarn toplulua kabulyle ilikilendirilen

erginlenme trenlerinin bir parasdr: Masal inisiyasyonu yeniden ele alr ve

imgeler dzleminde srdrr. Bir elence ya da bir dinlenme arac oluturmasysa

11

19 Yves BONNEFOY, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, ev.Levent Ylmaz, Cilt I, 370, 371.20 Yves BONNEFOY, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl,ev. Levent Ylmaz, Cilt I, 371.

yalnzcabasitletirilmi bilin, zellikle de modern insann bilinci iindir;

derinliklerdeki psikede, inisiyasyon senaryolar nemini korur ve mesajlarn

aktarmay, deimeler gerekletirmeyi srdrrler.

Modern toplumlarn insan hi farkna varmadan ve elendiini ya da kafasn

dinlediini sanrken bile masallarn getirdii bu hayali inisiyasyondan yararlanr. Bu

durumda insan kendi kendini olaanst masaln, ok erken bir tarihte inisiyasyon

miti ve ritinin, basit bir benzeri durumuna gelip gelmediini, imgeler ve dler

dnyas dzeyinde, inisiyasyon snamalarn yeniden gerekletirme aamasna

getirme roln oynayp oynamadn sorar. Ayn bak as yalnzca, inisiyasyonu,

geleneksel toplumlarn insanna zg bir davran olarak grenleri artacaktr.

Gnmzde inisiyasyon olarak adlandrlan eyin, insanlk durumuyla birlikte

varolduunun, her yaamn, her varoluun, kesintisiz bir dizi snamalar, lmler

ve dirilmelerden olutuunu farkna varlmaya balanmtr. 21

Masallar, 19. yzyldan itibaren antropoloji, din tarihi, edebiyat eletirisi,

psikoloji ve felsefenin de konusu olmutur. Gnmzde folklorun en nemli

aratrma alanlarndan biri olan masallar, Batda ilk defa, W. Grimmin ncs

olduu mitolojik okul ile birlikte sistemli bir biimde aratrlmaya balanmtr.

Finlandiya Okulu, bir masaln btn deikelerini saptayp snrlandrarak,

masallarn yaylmn belirlemeye alm, en eski orijinal biimine ulama abas

masallarn ortak kkten yayld uygarlk ve ekirdek blge anlayna

dayandrlmtr... V.Y. Propp (1987) masallarn ierdii nemli episodlar yapsal

olarak belirleyerek nemli eylemleri 31 adet olarak saptayarak masallarn soyut

yapsn ve evrensel elerini ortaya koymaya almtr...

Masallarn ierdii simgesel motiflerin evrensel ierii ve ait olduklar tarihsel-

kltrel balam saptama abalaryla, masallar iin Hint-Avrupa veya tarih ncesi

Akdenizli kken, Megalitik dnem spanya ve Kuzey Afrikas, Hindistan gibi etnik-

corafi neriler gelitirilmitir.

12

21 Mircea ELIADE, Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, 245, 246.

20. yzyldan itibaren Jungun arketip ve kolektif bilinalt kavramlaryla

dilbilim, gstergebilim disiplinlerinde yaanan gelimelerle masallar yeniden ele

alnmtr. 22

Masallar kutsallklarn kaybetmi ve zaman iinde evrimleerek elendirici ve

retici yklere dnm mitik anlatlardr. Mitsel eler, masallar araclyla

gnmzde de yaamaya devam ederken, mitolojik ykler de modern dnyada

masal olarak alglanr.

13

22 K. EMROLU - S. AYDIN, Antropoloji Szl, 576.

2.3 Modern Dnyann Mitleri

Teknolojik gelimeler, bilimsel aratrmalar ve bunlara paralel olarak oluan

modern toplumlarda da mitik dnce yaps, bu gelimelere tezat oluturacak

biimde yaamaya devam eder. Antik mitolojilerdeki tanrlara, yar tanrlara ve

onlarn olaanst yklerine gnmzde inanlmamaktadr belki ama

mitselletirilen olaylar, kiiler ve durumlarla gndelik yaantmz iinde ska

karlarz. nk mitik dnce insan zihninin ileyiinin bir parasdr: Baz

mitsel davranlar hala gzlerimizin nnde varlklarn srdrrler. Burada arkaik

bir anlayn kalntlar deildir sz konusu olan. Ne var ki, mitsel dncenin baz

zellik ve ilevleri insann bir parasn olutururlar.23

Modern toplumlarda yeni mitler retildiini ya da eski mitlerin farkl

ekillerde yaatldn grrz. Ayn zaman dilimi iinde ok farkl toplumsal

aamalar bir arada yaand iin, tarihin retici glerinin belli aamalarna

tekabl eden eitli ideolojik aamalar da bir arada varolabiliyor. () zellikle

kitle haberleme aralar, televizyon, kitle gazeteleri ve dergileri, reklmclk

sistemi, kitle sinemas, hayatmza egemen olan yeni mitleri retiyor.24

(Bkz. Resim 2.3)

Popler kltr endstrisinin, kitle iletiim aralar yoluyla, modern toplum

insanna benimsettii kahramanlar, toplumun byk bir blmnn ideallerini,

zlemlerini, isteklerini somut bir biimde canlandrr. Spermen, rmcek Adam,

Batman gibi izgi roman kahramanlar, Yldz Savalar, Yzklerin Efendisi ve

Harry Potter gibi fantastik-kurgu romanlarn anlatlar mitolojik bir altyapya

sahiptirler, zamanla her biri kendi mitolojisini ve inananlarn yaratr. rnein,

Felaket sonucu yok olmu bir gezegenden yeryzne gelen ve olaanst glerle

donanm olan Superman, Dnyada alakgnll bir gazeteci olan Clark Kentin

14

23 Mircea ELIADE, Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, 222.24 Murat BELGE, Tarihten Gncellie, 153, 155.

grnmnde yaar, ekingendir, siliktir, i arkada Lois Lanein etkisi altndadr.

Gleri tam anlamyla snrsz olan bir kahramann bu kk drc gizlenii iyi

bilinen mitsel bir temay yeniden ele alr. in derinine inilirse, Superman miti,

Tanrnn sevgisini yitirdiini ve gcnn snrlanm olduunu bilen, gnn birinde

esiz bir kii, bir kahraman olarak kendini gstereceini hayal eden modern

insann gizli zlemlerini karlar.25 (Bkz. Resim 2.4)

Mircea Eliade modern toplumlardaki baar saplantsn ve tketim lgnln

da mitsel bir davran biimi olarak grr: Modern toplumun ok belirtici bir

zellii olan baar saplantsnda mitsel davranlar ortaya karlabilir ve bu

gerek, insanlk durumunun snrlarn gizemli bir ama isteini yanstr; ayn

biimde, en eski yetkinlik zleminin aa karlabilecei Suburbiaya g

olgusundan ve kutsal araba klt olarak adlandrlan eydeki duygusal boalmada

da, mitsel davranlar ortaya karlabilir. Andrew Greeleynin de belirttii gibi tam

bir rit haline gelmi dinsel bir gsteriyi incelemek iin her yl alan otomobil

sergisine gitmek yeterlidir. Renkler, klar, mzik, hayranlarn derin saygs,

tapnakta rahibelerin (mankenler) bulunmas, atafat ve lks, paralarn salp

savrulmas, youn kalabalk ite btn bunlar bir baka kltrde dinsel trenlerin

usul ve srasna uygun gerek bir ayin oluturabilir.26

Gnlk yaantmz iinde, bilinen ilk mit rneklerinin izlerini tayan modern

mitler de vardr. Glgamtan gnmze insan, genlik ve lmszlk aray

iindedir, kozmetik sektr bu araya cevap vermek iin her gn yeni rnler

piyasaya srerek ok eski bir miti canl tutmaktadr.

Nkleer denemeler, savalar, doal kaynaklarn hzla yok edilmesi, kresel

snmaya bal olarak buzullarn erimesi, yeni bir tufan mitinin olumas iin zemin

hazrlar. (Bkz. Resim 2.5)

15

25 M.ELIADE, Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, 226.26 M.ELIADE, Mitlerin zellikleri, ev: Sema Rifat, 227.

Dnyadaki yaamn, baka galaksilerde yaayan stn yaratklarla ilikili

olduu ve zaman zaman dnyay ziyaret ettikleri de yaygn mitik inanlardandr.

Gnmzde bir yandan eski mitler ekil deitirerek varlklarn srdrmeye

devam ederken, dier yandan insann bilmedii ve korktuu durumlarla ilgili yeni

mitler retmesi, sanata ilham verecek kayna oluturmaya devam etmektedir.

(Bkz. Resim 2.6)

16

2.4 Mitoloji ve Sanat

nsann varoluunun ya da dnya zerindeki faaliyetlerinin kkenine ait

aklamalar olan mitlerin, sanat yaptnn konusu olmamas dnlemezdi.

Mitolojik anlatlar; sanatsal yaraty ynlendiren en nemli etmenlerden biri olmu;

edebiyat, mimarlk, plastik sanatlar ve sahne sanatlaryla etkileim iinde, alar

boyu varln srdrmtr.

nsann, doa seslerini yanstarak gelitirdii ezgiler, tanrlarn, yar-tanrlarn,

kahramanlarn mitsel yklerinin anlatld trenlerde sylenen dualara dnm;

dans ve teatral gsterilerin elik ettii bu trenler, gsteri sanatlarnn domasnda

nemli bir rol oynamtr. Msrda Osirisin lm ve yeniden doumunun

kutland trenlerde, Eski Yunan uygarlnda Apollon ve Dionysos enliklerinde ve

daha birok ilka uygarlnda mitolojik anlatlarn aktarmnda mzik, dans ve

tiyatro nemli bir ara olmutur. Eski Yunan dnemi tiyatrosu, mitsel yklerin

sahneye uyarlanmasnda ok nemli bir sre olmakla birlikte, mitsel metinler

rnesanstan beri gncelliini yitirmeksizin tekrar tekrar sahnelenmektedir.

19. yzyl sonuna kadar resim sanatnda da en sk yorumlanan konular, mitsel

ykler olmutur. Mitler, an gncel olaylarna gndermelere dntrlerek ele

alnmtr. Resim sanatnda, mitsel eleri ieren ok sayda rnee her dnemde

ska rastlanr. (Bkz. Resim 2.7, Resim 2.8)

Gemi zamanlarn kltrel verilerinin aktarlmasnda grsel ve szl

anlatmlarn yan sra, yazl belgeler ve tabletler de nemli bir grev stlenmitir.

Tm halklar, henz bir yazy yaratmadan ya da benimsemeden nce de, kendi

dillerinde szl eserler yaratmlard; bu eserler kuaktan kuaa szl biimde

aktarlyor ve uzun sre yayordu. Masallar, efsaneler, halk trkleri, ataszleri,

by szleri ve daha birok rn byle ortaya kmtr.27

17

27 Gennady POSPELOV, Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, 13.

Bilinen en eski destan, Mezopotamya kaynakl Glgam Destandr. (M.

3000) Babil ve Akad toplumlarnca da benimsenmi olan bu destann en eksiksiz

biimi Smerlerde grlr, Uruk kral Glgamn lmszl arayn anlatr.

Hintlilerin mitolojik atas Bharatalarn yksnn anlatld Mahabharata destan

Hint oktanrcl, bir tek tanrnn ok grnlerini dile getirir.

Szl yolla aktarlan halk yaratlar, sanatsal yaznla yan yana gelimi,

onunla sk bir karlkl iliki iinde bulunmu ve onu, ok ynl olarak byk

oranda etkilemitir.28

Btn aratrmaclar Yunan ve Latin mitolojisinin dnya edebiyatna etkileri

zerinde nemle durmulardr. Antik Yunan ve Antik Roma mitolojisinin ve

sanatsal edebiyatnn bata Avrupa halklar olmak zere, birok halkn dili ve

edebiyat zerinde olaanst byk etkisi vard.29

Promete, Oidipus, Sisyfos, Dionysos, Herkl, Eros, Afrodit, Vens, Narkissos

vb. figrler neredeyse btn dnya edebiyatnn ortaklaa kulland figrler haline

gelmitir.30

. IX. yzylda yaad kabul edilen Yunanl air Homerosun yazd lyada

ve Odissea destanlarnda, Yunan Yarmadasndaki Akalarn, Anadoludaki yon

krallklarna saldrs ve Aka kral ve prenslerinin daha sonraki servenleri anlatlr.

Sonraki alarn eserlerinde mitler, metnin ana figrlerini oluturan imge ve

semboller olarak karmza karlar. Dante (12651321) , Vergiliusun Aeneis

destann rnek alarak yazd lahi Komedya adl eserinde mitoloji, tarih ve kutsal

metinlerden yararlanmtr. Gerekst bir ortamda geen bu eser, Cennet, Cehennem

ve Araf olmak zere blmden oluur. Sandro Botticelli, Michelangelo gibi

18

28 Gennady POSPELOV, Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay ,13.29 A.g.k, 15.30 Dursun Ali TKEL, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, 47.

resim ustalar lahi Komedyadan esinlenen resimler yapar. Fransz ressam Gustave

Dor lahi Komedyay resimler. Gnmze dek birok ressamn esin kayna olan

lahi Komedyay 1950de Salvador Dali de resimler. talyan besteci Gioacchino

Rossini ile Alman besteci Schumann iirin kimi blmlerini bestelerken, Macar

besteci Franz Lizt de senfonik bir poem yazar. Dantenin iiri Ezra Pound, T.S Eliot,

Gabriele DAnnunzio, Paul Claudel, Anna Akhmatova gibi ada airler iin de esin

kayna olur.31 (Bkz. Resim 2.9, Resim 2.10)

Edebi metinlerde sembol, metafor ve mit ilikisi 19. yzylda Romantizm

akmyla tekrar canlanr. Bu mitlere dn Fransa, Almanya, ngilterede ve dier

Bat Avrupa lkelerinde de grlr. Bu dnemin airlerinin Msr dini, Zerdtlk,

Hint mitolojisi, Vedizm ve Budizm gibi mitsel motif bakmndan zengin konulara

ynelmeleri, Avrupada 19. yzyln Dou Rnesans olarak nitelendirilmesine

sebep olur.

Goethe, Balzac, William Blake eserlerinde mitsel motiflere ska yer veren

Romantizm akmnn nemli temsilcilerindendir.

Modern sanat zerinde nemli etkileri olan dnr Nietzsche, nermelerini

mitsel kaynakl verilere dayandrarak ekillendirmitir. Sanat srekli bir atmann

dourduundan bahsederken, Yunan tanrlarndan Apollon ve Dionysosun

barndrd kart zelliklerin, sanatn zn oluturan temel yap olduunu ileri

srer.

Trk edebiyatnda da; Cumhuriyet dnemi ncesinde ve sonrasnda szl ve

yazl anlatmlarda mitsel motiflere yer verilmitir. ok sayda yazarmz mitolojik

anlatlardan yola karak eserler vermitir. Bu konunun en tipik rneklerini Yakup

Kadri Karaosmanolu, Behet Necatigil, Yaar Kemal ve Hilmi Yavuzun eserlerinde

grrz.

19

31 DANTE, lahi Komedya, Cehennem, ev. Rekin Teksoy, 25.

20. yzyl sinema sanatna damgasn vurmu pek ok ynetmen de mitolojik

gstergelerin ve ritellerin yansmalarn, ortak zelliklere sahip kahramanlarn farkl

maceralarn filmlerinde kullanmlardr. rnein Fellini, Satryricon (1969) adl

filminde Hristiyanlk ncesi Romadaki hayat tasvir eden yarm kalm metinlerden

yola kmtr.

lka uygarlklarndan balayarak, edebiyat, tiyatro, mzik, resim, sinema ve

heykel gibi birok sanat dalnn konusu olan mitolojik kaynakl ykler, gnmzde

de sanatn konusu olmaya devam etmektedir.

20

3. HEYKEL SANATI VE MTOLOJ

3.1 Mitolojik ykler ve Boyutlu Anlatm

Grsel dilin en gl ifadelerinden biri olan heykel sanat, maddesel kalcl

ile mitolojik yklerin gnmze aktarlmasnda son derece nemli bir rol oynar. Bu

blmde seilen uygarlklarn mitolojileri ve bu hikyelerle ilikilendirilen heykel

rnekleri ele alnacaktr.

nsann doal evresine baml yaants, tm evrene sayg duymas

gerektiini retmitir. Doal evresinde bitki ve hayvanlarla i ie yaayan

insanolu, insan davranlar ile hayvan davranlar arasnda, insann yaam dngs

ve bitkilerin mevsimsel deiimleri arasnda benzerlik kurmutur. Doa ile ilikileri

temelinde insanolu metaforlarla ykl bir dil gelitirmitir.

nsann yaam dngsyle de ilikilendirilen bu metaforlarla ykl dil; lm,

doum, hastalk, iyileme, evlilik, tarm, iktidar ve inan gibi insan yaamyla ilgili

her eyin iinde vardr. zellikle tanrlara atfedilen glerin betimlenmesinde bitkiler

ve hayvanlar sembolik kurgularn kahramanlar olur. lka uygarlklarndan itibaren

sanatn tm alanlarnda bu tip metaforlara ska rastlanr, ou zaman grsel

sanatlarn nemli bir kayna olan mitolojilerde, yani topluluun ortak dilini temsil

eden kltrel eler iinde yer alr. Heykellerde ve rlyeflerdeki betimlemelerde, bu

mitsel elerin gcn hissederiz.

Mitsel yklerin, genellikle kutsallk atfettii, yaratl ya da varolu sreleri

ve bu srelerin kahramanlar, rlyefler ve heykellerin ana motifleri olmutur. Bu

anlatmlar plastik dilin en yaln rnekleri olarak karmza kmaktadrlar. lka

uygarlklarnda, resim ve heykel sanatlarnda ortak konu, doa, insan ve alegorik

figrlerdir. Bu figrler, doay temsil gc asndan her zaman artc bir yetkinlik

tarlar.

21

Mitolojik yklerin heykel diline aktarlmasnda; silindir mhrler, paralar,

taklar ve dier gnlk kullanm objelerinde ok eitli aktarm biimleri kullanlr.

Doann temsili, yaptn retildii kltrel kesitin deerlerinin yansmasdr.

Bu kltrel kesitler, sz konusu dnemlerin toplumsal kurumlarn temsil etmek ve

gcn arttrmak iin farkl diller kullanr. Yerleik toplum dzeni iinde en gl

kurum olarak devlet, sanatn gcn kendi gcnn hizmetine sokmak istemitir.

Mitsel kahramanlarn sembolik eleri, otoritenin gcn temsil etme grevini

stlenir. Doann temsiliyeti otoritenin temsili ile paralellikler tamaya balar.

rnein Msr mitolojisinin doa gleri ile simgeletirdii yetkinlikler firavun

anlatmlarnda kullanlr. Horus, firavunun omuzunda betimlenir. (Bkz. Resim 3.1)

Rlyefler ise mimari yaplar iinde, nemli olaylar mimari birimin ikonografik

diline uygun olarak anlatr. Anlatlan olay, tm sreler ve kahramanlar araclyla

aktarlr. Bu sre mitsel kaynaklarla desteklenir. Mimariden bamsz plastikler,

by objeleri, tlsmlar daha farkl bir kltrel boyutun gstergeleridir. Mitoloji ile

balantlar gl olan plastik rnler olarak her uygarlkta deiik sluplarla

karmza karlar.

22

3.2 lka Uygarlklarnda Heykel Sanat ve Mitsel Temalar

3.2.1 Anadolu Uygarlklar

Hatti, Hitit, Urartu, Frigya, Likya, Lidya, yonya, Troya, Yunan ve daha pek

ok uygarln kurulduu Anadoluda mitoloji ve heykel ilikisi asndan sonsuz

sayda rnek bulunmaktadr.

Anadolunun en kkl kltlerinden biri M. 7. binin balarnda ortaya kan

ana tanra kltdr ve binyllar boyunca nemini korumutur. Doann bereketi,

insan ve hayvan neslinin devamn salayan bir g olarak kabul edilen ana tanra,

mitolojilerde ve heykellerde ska betimlenmitir. Ky karakterli yerlemelerin, ehir

devleti nitelii kazanmas ile birlikte, erkek, fiziksel gcnden tr toplum

ierisinde nem kazanmaya balar. G sembol olarak boa boynuzu betimlemeleri,

heykelciklerde ve dier sanat objelerinde grlr. Gler ve ticari ilikiler ile baba

tanrlara taplmaya balanr.

Mezopotamyada tapnlan gne, hava, su tanrlar gibi doaya hkmeden

tanrlar, Anadolunun inan dnyasn etkilemi, ana tanra kltnn yan sra doa

tanrlarna, kark yaratklara tapnlmaya balanmtr.32

3.2.1.1 Hitit Uygarl

. 2250- 2000 yllar arasnda Kafkasyadan Anadoluya gelen Hint-Avrupa

kavimi olan Hititler, Anadoluya tarihncesi alarda yerlemi olan Hattilerden ok

23

32 Sanat ve nan, Cilt I, 270

etkilenmi, onlarn dinlerini, mitolojilerini ve edebiyatlarn benimsemilerdir.

Hititler, Hattilerin tanr, da, nehir ve kent adlarn korumulardr. Hititlerin

Anadoluya geliiyle birlikte gne kurslar ve hayvanlara tapma gelenei ve bunlara

paralel olarak gelien bir sanat anlay ortaya kmtr.

Hitit sanatnda grld zere boa en byk tanr olan gk tanrsnn

simgesi idi. Gne kurslarnn ortasnda duran boa, geyik ve aslan eidi hayvanlar

hi phe yok ki theriomorf (hayvan biimli) tanrlarn sembolleri idiler. nsanolu ilk

nceleri gkten den meteorlara ve daha baka fetilere, daha sonra da gl olan ya

da kutsal olduklarn sandklar hayvanlara tapmlardr Boalar en byk tanry

(Gk Tanrsn) temsil etmekteydiler.33 (Bkz. Resim 3.2)

Hititlere ait geyik biimli usta bir kuyumcunun elinden kt sanlan, kutsal

sunu kabnn, dini seremonilerde kullanld dnlmektedir. Bu rlyefte, gn

Frtna Tanrsna kutsal sv ve kutsal ekmek sunulmaktadr. (Bkz. Resim 3.3)

Hititlerin ejderha lluyankas ve Frtna Tanrs arasndaki mcadeleyi konu

alan miti, mevsimlerle ilgili olup, Puruli denen bir festivalde kutlanmtr. Hititler

ejderha motifini, ilkbaharda tamasndan korktuklar nehirleri betimlemek iin

kullanmlardr. Her yl tekrarlanan Puruli bayramnda yaplan ayinlerde,

ejderhay ldrerek nehirlerin tamasn engellediklerine inanmlardr. (Bkz.

Resim 3.4)

3.2.1.2 Urartu Uygarl

M. 1. binin balarnda Van Gl ve evresinde yerleen Urartular, geni

bir panteona sahiptir. Balca tanrlar: Ulusal Tanr Haldi, Gk Tanrs Teeba

ve Gne Tanrs ivinidir. Urartu devletinin tanrlar arasnda ayrca 60 tanr

24

33 Ekrem AKURGAL, Anadolu Kltr Tarihi, 23.

ve 16 tanrann ad gemektedir. Bunlarn ou hakknda yeterli bilgi

yoktur.34

Boynuzlu mifer giyen Urartu tanrlar ou kez kutsal hayvanlar zerinde

ayakta durur vaziyette betimlenmilerdir. rnein genel olarak Haldinin aslan,

Teiebann boa ve ivininin de atyla gsterildiine inanlr.35 (Bkz. Resim 3.5)

Hurri ve Asur mitolojilerinden etkilenen Urartularn, mitolojik ku adam

tasvirleri, ge Hitit Zincirli-Sakegz heykelcilik okulunun etkisindedir. Fildii ku

adam kabartmas, Toprakkaledeki Tanr Haldi tapnanda bulunmutur. Ku adam

ya da grifon denilen bu melez yaratklar, tanrlarn ve krallarn koruyucusudur.

(Bkz. Resim 3.6)

25

34 Veli SAYIN, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, Eski Anadolu ve Trakya, BalangcndanPers Egemenliine Kadar, 200.35 Veli SAYIN, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, Eski Anadolu ve Trakya, BalangcndanPers Egemenliine Kadar, 201.

3.2.1.2 Frigya Uygarl

Frigyallar, M. 1190 sralarnda Anadoluya gelen Balkan kkenli boylardan

biridir. Ancak siyasal bir topluluk olarak ilk defa M. 750den sonra ortaya

kmlar, Midas dneminde ise (M. 725695/675) btn Orta ve Gneydou

Anadoluya egemen, gl bir krallk dzeyine ulamlard. Hind-Avrupa kkenli

olduklar halde ksa bir sre iinde Anadolulamlar ve bir yandan Helen br

yandan ge Hitit etkileri altnda kalm olmakla birlikte zgn ve Anadolulu bir

kltr oluturmulardr.36

Midas, dneminde gerek Dou ve gerekse Bat dnyalaryla balantlar

kurulmu ve M. 790 ylndan sonra bu ilikiler srekli dostluk izgisinde

gelimitir. Bunun sonuncunda n uluslararas boyutlara ulam nemli bir kii

haline gelmi ve hatta giderek yzyllarca unutulmayacak cmert, varsl ve

sylencesel-mitolojik bir kimlie brnmtr.

Midas konu edinen sylencelerden en tannm, hi kuku yok ki,

kulaklaryla ilgili olandr. Birinci yzyl Latin ozan Ovidiusun anlatt bu ykye

gre: Kral Midasbir gn Tmolos (Bozda) dann yamalarnda dolarken tanr

Apollon ile Pann bir ezgi yarmasna tututuklarna ve yarg olarak da da tanrs

Tmolosu setiklerine tank olur. Olympos tanrs Zeus olu Apollon lir, obanlarn

tanrs kei ayakl Pan da boumlu kamtan kaval almaktadr. Yarma sonucunda

yarg Tmolos dl Apollona verir. Midas ise hi gerei yokken kaval daha ok

beendiini syler. Bunun zerine kzan Apollon gzel seslerden anlamayan

Midasn kulaklarn uzatp eek kulana dntrr. Kral kzl renkli sivri balyla

bir sre gizleyebilir bu kulaklar. Ancak bir gn sa ve sakaln tra eden uann

grmesine de engel olamaz. Uak kimseye anlatamad bu gizden kurtulmak ve iini

dkp ferahlayabilmek iin topraa bir ukur kazar ve yavaa fsldar bu ukura

gizemi: Midasn kulaklar eek kulaklardr diye. Sonra ukurun zerini rterek

26

36 Ekrem AKURGAL, Anadolu Kltr Tarihi, 265.

gizemi kapadn sanp uzaklar oradan. Ancak ukurun evresinde hemen otlar,

kamlar biter, bunlar yel estike dile gelerek Midasn kulaklar eek kulaklardr

diye yanklanmaya balarlar.37 (Bkz. Resim 3.7, Resim 3.8))

37 Veli SAYIN, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, Eski Anadolu ve Trakya, BalangcndanPers Egemenliine Kadar, 242.

27

3.2.2 Mezopotamya Uygarlklar

M.. 3000e dayanan Mezopotamya mitleri, yeryzndeki en eski yazl

edebiyat rnleridir. Dicle-Frat vadisine yerleen Smerlerle balayan, Akad, Asur

ve Babil uygarlklaryla devam eden kltr gelenei, gnmze kadar gelen inan

sistemlerine kaynaklk etmitir.

Smerler evrenin kkeni ve ileyii ile ilgili, eski ada Yakndounun temel

inan sistemini etkileyecek kadar gl bir kozmoloji ve teoloji gelitirmilerdir.

nceleri halk ozanlar tarafndan yaylan mitler ve masallar, yaznn icadyla

Mezopotamya kil tabletleri zerinde karmza kmaktadr.

Hikayelerle ilgili eitli betimlemelerin yer ald yazl tabletler dndaki

arkeolojik malzemeler arasnda silindir mhrler, figrinler, heykeller ve

kabartmalar, vazo resimleri, duvar resimleri, mozaikler, sikkeler, lahitler ve urneler

(kl muhafazalar) saylabilir.38 (Bkz. Resim 3.9)

Smerlerin evren tasarmnda; ilk olarak su yani ilksel deniz bulunuyordu. Bu

ilksel denizde, dz bir yeryznn zerine konmu ve onunla btnlemi kubbe

biiminde bir gkten meydana gelen bir evren (yani gk-yer) olumutur. Fakat

bunlarn arasnda gkle yeri ayran, hareketli ve genileyen bir atmosfer

bulunuyordu. Bu atmosferden de kl cisimler yani ay, gne, gezegenler ve

yldzlar yaplmt. Gkle yerin ayrlmasndan ve k veren gk cisimlerinin

yaratlmasndan sonra bitki, hayvan ve insan yaam olumutu.39

Smerli teologlarn varsaymnca bu evrenin ilemesini salayan ey biim

olarak insana benzeyen, fakat insanst ve lmsz olan, lmllerin gzne

gzkmesizin kosmosu iyi hazrlanm planlara ve uygun yasalara gre ynlendiren

28

38 Zeynep Koel ERDEM, Antik a Mitoslarnda lm ve Yeniden Dou nanc,Sanat ve nan, Cilt I, 275.39 Samuel Noah KRAMER, Smerler, ev. zcan Buze, 153.

ve denetleyen bir grup canlnn oluturduu bir panteondu. Gk, yer, deniz ve hava

gibi byk alemler; gne, ay ve gezegenler gibi belli bal gk cisimleri, rzgar,

frtna ve kasrga gibi atmosfer gleri; ve nihayet yeryzndeki rmak, da ve ova

gibi doa varlklar, kent, devlet, hendek, kanal, tarla ve iftlikler gibi kltrel

varlklar -ve hatta kazma, tula kalb ve sabun gibi aletler bunlarn her biri insan

biimli; fakat insanst olan, eylemlerini yerleik kurallara ve dzenlemelere gre

ynlendiren u ya da bu varln sorumluluu altnda grnyordu.40

Smerde ok sayda tanrya ibadet edilirdi. Yzlerce tanrdan en nemlileri:

Gk- tanrs An, hava-tanrs Enlil, su-tanrs Enki ve en byk ana-tanra

Ninhursagd. Tanr listelerinin banda genellikle bu tanrlar yer alr ve en nemli

eylemleri birlikte yerine getiren bir grup olarak gsterilirlerdi; ilahi toplantlarda ve

lenlerde bakede otururlard.41

Enuma Eli adyla bilinen kozmogoni iiri, Glgam destan ile birlikte Akad

dininin en nemli yaratmn oluturmaktadr. Enuma Eli dnyann kkenlerini

Marduku yceltmek amacyla anlatr. En bata ilk imge olarak sunulan ayrmam su

btnl ve bunun iinde seilen ilk ift, Apsu ile Tiamat anlatlr. (Baka kaynaklar,

Tiamatn denizi ve Apsunun dnyann yzeyinde durduu tatl su ktlesini temsil

ettiini belirtirler). Baka birok ilk tanr gibi Tiamat da hem kadn hem de ift cinsiyetli

olarak tasarlanmtr. Tatl ve tuzlu sularn karmndan dier tanr iftleri doar. 42

Enuma Elie gre, yaratc sre Apsunun gen tanrlar yok etme, ksacas,

evrenin yaratln henz filiz halindeyken durdurma istei yznden ok erken bir

dnemde tehlikeye girer. Apsunun ldrlmesi yaratc cinayetler dizisini balatr,

nk Ea onun yerini almakla kalmaz, su ktlesi iinde ilk dzenlemenin de yolunu

aar. Kozmogoni iki tanr grubunun arasndaki atmann sonucudur, ama Tiamatn

ordusunda canavarlar ve eytani yaratklar da yer almaktadr. Baka bir deyile,

29

40 Samuel Noah KRAMER, Smerler, ev. zcan Buze, 154.41 A.g.k, 159.42 Mircea ELIADE, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, Ta Devrinden Eleusis Mysterialarna, ev.Ali Berktay, 90.

ezeliyet bu haliyle olumsuz yaratmlarn kayna olarak tantlmaktadr. Marduk,

gk ve yeri Tiamatn lsnden ekillendirir. lk tanrsal varlklardan birinin

bedeninden oluturulan evren, onun zn paylar.43 (Bkz. Resim 3.10, Resim 3.11)

lk mitolojik tanrlara Smerlerde rastladmz gibi tanrlar hie sayan ilk

insanlara da gene Smerlerde rastlyoruz... Glgamn nemi bugn insanln

elinde bulunan en eski mitolojik metin olmasdr. nsanln en eski destan olan

Glgam destan, dnce yaps bakmndan da mitolojik kalntlarn en ilgincidir.

Babillilerin ilk szckleriyle adlandrdklar destan Sha Nagba muru (her eyi

grm olan) deyimiyle anlr. Smer, Asur, Akad vb. gibi eitli Mezopotamya

topluluklarnca ilenmi olan destann bugn elde bulunan metni Smerlerden

kalmadr. Destan, temel dnce olarak, doann srlarn bilmek isteyen insann

aratrc abasn iler ve tanrlara bile kafa tutacak ldeki gcn belirtir.

lmszln insan iin olanaksz bulunduunu saptar. nsan, karsna kacak

doa engellerini yenip aarak kendi yolunu kendi yaratacaktr.44 (Bkz. Resim 3.12)

Glgam efsanesinin, Mezopotamyada yaayan dier uygarlklarda da farkl

biimlerle karmza kmasnn yan sra, Herakles mitosu ve tufan yklerine de

kaynaklk ettii dnlmektedir. (Bkz. Resim 3.13)

Bunlardan Smer yaratl mitosu, Smer tufan mitosu, Enki ile Ninhursag

mitosu, Smer-Akad Glgam mitoslar ve Dumuzi ile nanna mitosu geni bir

mitolojik malzeme kmesi iinde, temel mitoslar olarak adlandrlmay hak edecek

derecede geni alana yaylm olan mitoslardr.

Dumuzi ile nanna, Msrda Osiris ve sis, Babilde Tammuz-tar, Suriyede

Anat-Baal, Hititte Telepinu, Anadoluda Kibele-Attis, Yunan ve Romada Demeter-

Persephone ya da Adonis-Afrodit adl tanr-tanra iftlerinin hikyeleri olarak

karmza kmaktadrlar.

30

43 Mircea ELIADE, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, Ta Devrinden Eleusis Mysterialarna, ev.Ali Berktay, 92, 93.44 Orhan HANERLOLU, Dnce Tarihi, 38, 39.

Antik a insan nedenini aklayamad tabiat olaylarna, rnein doann

canlanmas, ya da lmesine alar boyunca eitli anlamlar yklemitir. Bu olay

genellikle kn len ve ilkbaharda tekrar dirilen tanr ya da tanralarn varl ile

aklanm ve sembolletirilmitir.45

Hikayelerde geen baz ortak eler ise, hemen hemen her mitosta karmza

kmaktadr. rnein tanr-tanra ikilisi ve bazen onlara katlan bir ocuk; yeraltna,

yani ller dnyasna giden genellikle tanr ya da tanra; yeraltna giden kahraman

arayan ei, sevgilisi, anne ya da babas; kahramana zarar vermek isteyen kt kii;

tanrnn yeryzne dnmesi, tanr ve tanrann kavumas zerine yaplan kutsal

evlilik trenleri; belirli sreleri yeryz, belirli sreleri ise yeraltnda geirme gibi

temalardr.46

O dnem insannn hayatnda nemli rol oynayan tarmn eitli evrelerinin bu

hikyelerde sembolletirilerek, tanrann yeraltnda ve yerstnde geirdii srelerle

simgelendiini ve ana tanra, toprak ana, bereket tanras vb. inanlarn tarm klt

ile balantl olarak ortaya ktn gryoruz.

31

45 Zeynep Koel ERDEM, Antik a Mitoslarnda lm ve Yeniden Dou nanc, Sanat ve nan,Cilt I, 275.46 A.g.k., 276.

3.2.3 Msr Uygarl

M.. 3000 yllarnda Nil Irma ve Deltas evresinde yerleen Msrllar,

Aa ve Yukar Msrdaki toplumsal yaantlarn, dini inanlarn, dnce

yaplarn yani tm kltrlerini sanat yaptlarna yanstmlardr.

Doast gler ve doal varlk betimlemeleri, sanat byk lde etkilemi;

aslan, akal, akrep, kedi, ahin gibi hayvan simgeleri totem olarak farkl kabilelerce

benimsenmitir.

Msrn siyasi birliinin salanmas, Yukar Msr ile Aa Msrn birlemesi

ile sayca fazla olan totemler, rahipler ve firavunlar tarafndan l gruplar halinde

birletirilerek alt insan, st hayvan olan gerekst ve kozmogonik figrlere

dntrlmtr. (Bkz. Resim 3.14, Resim 3.15)

Buna ramen Akhenatonun tek tanrl din dnemine geie kadar ok

tanrl din inanc, dnyann oluumundan, gnlk sorunlar da dahil birok

soruya cevap vermitir. Dolaysyla son derece karmak bir tanrlar sistemi

olumutur.

Heliopolis dokuzlusu (Ra, Shu, Tefnut, Seb, Nut, Osiris, sis, Set, Nefthis),

nehir ve l tanrlar (Neit, Knum, Satis, Anukis, Min, Hapi), doum ve lm

tanrlar (Tueris, Heket, Meskenet, Hathor, ai, Bes), saltanatn ve firavunlarn

koruyucusu (Nekbet, Buto, Mentu, Amon, Aton, Mut, Ptah, Bast) ve dier byk

tanrlar (Hathor, Anubis, Ofois, Toth) eklinde kategorize edilebilecek olan Msr

tanrlarnn her birinin efsanesi vardr. (Bkz. Resim 3.16)

sis ve Osirise ilikin en yaygn Msr mitinin tam anlatm Plutarkostan

gnmze gelmektedir. Balca Msr mitleri iki ana evrime aittir: Gne evrimi v