๑ลกษณะของจต ในขททกนกาย ธรรมบท แหงจตตวรรคท ๓

*************************** บทนา

ในทางพระพทธศาสนาถอวามนษยประกอบดวยสวนสาคญสองสวน คอกายกบจต ทมศพทเฉพาะเรยกวานามรป นามกคอสวนทเปนจต รปกคอสวนทเปนรางกาย แมจะเรยกวานามรป หรอจตกบรางกายกมความหมายอยางเดยวกน และตางกมความสาคญตามลกษณะของตน ซงจะตององอาศยซงกนและกนโดยทจะขาดอยางใดอยางหนงไปไมได แตคาสอนในทางพระพทธศาสนากจะเนนในเรองจต และใหความสาคญแกจตมากกวารางกาย โดยทเหนวารางกายนนจะกอใหเกดปญหาตาง ๆ ไดมากมาย แตปญหาทมความสาคญอยางแทจรงนนไดแกปญหาทเกยวเนองกบจต หากสามารถแกปญหาทเกยวกบจตไดอยางเดดขาดสนเชงแลว ปญหาทเนองดวยรางกาย แมอาจจะยงมอย กไมใชเรองสาคญอกตอไป ดวยเหตนคาสอนในทางพระพทธศาสนาสวนใหญจงเนนไปทการแกปญหาเกยวกบจตมากกวา โดยการเสนอแนะวธพฒนาจตในรปแบบตาง ๆ ทมนษยสามารถนาไปใชปฏบตจนสามารถประสบผลไดดวยตนเอง

ฉะนน เรองจตจงเปนเรองทนาศกษาและทาความเขาใจ โดยเฉพาะถาไดทราบเขาใจ

อยางถกตองแลวกจะเปนประโยชนแกชวตของคนเรามากทเดยว และในรายงานนกจะไดว

เตราะหถงลกษณะของจตทมปรากฏในพระสตตนตปฎก ขททกนกาย แหงจตตวรรท ๓ โดย

เลอกคาถาธรรมบทมาศกษาเพยง ๕ เรองเทานน คอ

๑. ลกษณะของจต เรองพระเมฆยเถระ ๒. ลกษณะของจต เรองภกษรปใดรปหนง ๓. ลกษณะของจต เรององอกกษฐตภกษ ๔. ลกษณะของจต เรองพระภาคไนยสงฆรกขตเถระ ๕. ลกษณะของจต เรองพระโสไรยเถระ

ซงในการศกษาวเคราะหน จะกลาวถงความหมายของจตตามทปรากฏในทตาง ๆ เปนเบองตน

หลงจากนนไดศกษาวเคราะหลกษณะของจตทพระศาสดาตรสไวในเรองนน ๆ วามมความหมาย

ในลกษณะใดบาง โดยทลกษณะของจตทพระองคตรสถงนน มนยเหมอนกนหรอเขากนได

อยางไร และเปนไปในทานองเดยวกนกบเรองจตทตรสไวในพระสตรอน ๆ หรอไม ทงนผ วจยจะยก

มากลาวอางประกอบเพอจะไดเขาใจและมองเหนภาพลกษณะของจตทตรสไวอยางชดเจน

๒ความหมายของจต

คาวา “จต” ตามความหมายของรปวเคราะหศพททางนรตตศาสตร ดงน “จนเตต วชานาตต จตต” แปลวา ธรรมชาตใดยอมคด คอยอมรแจง เหตนน ธรรมชาต

นน ชอวาจต ในพระสตตนตปฎก กามสตตนเทสท ๑ ไดใหความหมายของจตไวดงน “คาวา ใจ คอ จต มโน มานส หทย ปณฑระ มนะ มนายตนะ มนนทรย วญญาณ

วญญาณขนธ มโนวญญาณธาต ซงเกดแตผสสะ ดงน เรยกวา “ใจ” จตแมมชอเรยกถง ๑๐ ชอ แตทง ๑๐ ชอ กมความหมายอยางเดยวกน ทาหนาทหลก

คอ รอารมณ และคาวา “อารมณ” ในทางพระพทธศาสนา หมายถงอายตนะภายนอกทง ๖

และจตนจะรหรอรบอารมณไดเพยงครงละอารมณ คอเมอจตรบรหรอคดถงอารมณคอรป จตจะ

ไมรบรอารมณอน คอ เสยง กลน รส สงสมผส แมอารมณนนจะเปนรปทอยในสถานทเดยวกน การทจตมชอเรยกตาง ๆ ดงกลาวแลว เปนการเรยกตามธรรมชาตในแงมมของการทา

หนาทตามขนตอนตาง ๆ แตเนองจากในพระสตตนตปฎกมไดใหความหมายของจตครบทง ๑๐

ชอ มเพยงบางชอ เชน มนายตนะ วญญาณ เปนตน จงไดนาความหมายของคาทใชเรยกจต

เหลานในอฏฐสาลนอรรถกถา มากลาว ดงน “ธรรมชาตใดยอมคด ธรรมชาตนนชอวา “จต” ธรรมชาตใดยอมนอมไปหาอารมณ ธรรมชาตนนชอวา “มโน” ธรรมชาตทรวบรวมอารมณไวภายในนนแหละชอวา “หทย” ธรรมชาตฉนทะคอความพอใจทมอยในใจนนชอวา “มานส” จต เปนธรรมชาตผองใส จงเรยกวา “ปณฑระ” มนะทเปนอายตนะเครองตอ จงชอวา “มนายตนะ” มนะทเปนอนทรยหรอครองความเปนใหญจงเรยกวา “มนนทรย” ธรรมชาตใดทรอรมณ ธรรมชาตนนชอวา “วญญาณ” วญญาณทเปนขนธ จงชอวา “วญญาณขนธ” มนะทเปนธาตชนดหนงซงรอารมณ จงชอวา “มโนวญญาณ” ..................................................................................

อภธมมตถวภาวนยา ปฐมภาค. พระนคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย. ๒๕๑๘. ขอ ๔๔ หนา ๑๒๓ ข. มหา. กามสตตนเทสท ๑. ๒๙ / ๔-๕ / ๒-๓ บญม เมธางกร และวรรณสทธ ไวทยะเสว. คมอการศกษาพระอภธมมตถสงคหะ ปรเฉทท ๑. ตอนท ๑.

จตปรมตถ. หนา ๒๗

๓กลาวโดยสรป จะเหนไดวา ธรรมชาตของจตนน เปนธรรมชาตทคดหรอรอารมณ จตจงแตกตาง

จากกายโดยสนเชง เพราะธรรมชาตของกายนน คดและรอารมณไมได สงทคดและรอารมณได

นน คอจต และคาวา “อารมณ” หมายถง สงทจตร สงทจตรนนอาจจะหมายถงอะไรกไดทผาน

มาทางทวาร ๖ คอ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย และทางใจ สงทผานมาทาง

ทวาร ๖ ทงหมด เปนอารมณทงสน เมอทราบความหมายและชอของจตมาพอสมควรแลว

ตอไปกจะกลาวถงลกษณะของจตตอไป ลกษณะของจต

จตเปนปรากฏการณธรรมชาตอยางหนงมลกษณะเกดดบ ตดตอกนเปนสาย หรอกระแส

หรอวงจร ทเรยกวา กระแสจต หรอวงจรชวต จตจะเกดดบตลอดเวลาทงกลางวนและกลางคน

ทงหลบและตน ในการเรยนรพระอภธรรม มการสมมตเรยกการเกดดบของจตแตละขณะวา ดวง

จตดวงเกาทดบไปแลวเปนเหตปจจยใหจตดวงใหมเกดขน รบมอบการทางานตอจากจตดวงเกา

แลวตงอยเพอทาหนาทของตน เสรจแลวจงดบไป และเปนเหตปจจยใหจตดวงใหมเกดขน ตงอย

และดบไป เชนนตลอดเวลา จตดวงเกาและจตดวงใหมมการทางานประสานสมพนธกน และจต

จะเกดขนไดขณะละดวงเทานน จงเปนเหตและผลในดวงเดยวกน

ลกษณะของจตทแสดงไวในพระสตรตาง ๆ เชน “จตน เปนธรรมชาตผองใส แตวาจตนนเศราหมองไป เพราะอปกเลสทจรมา” “จตน มลกษณะดนรน กลบกลอก รกษายาก และหามยาก”

“จตน ขมไดยาก เปนธรรมชาตเรว และยงตกไปในอารมณตามความใคร”

“จตมรปเปนอารมณ มเวทนาเปนอารมณ มสญญาเปนอารมณ มสงขารเปนอารมณ

และมวญญาณเปนอารมณ เกดขนแลวยอมแตกดบไป”

ในพระอภธรรมไดแสดงถงลกษณะพเศษ (วเสสลกษณะ) ซงเปนลกษณะเฉพาะของจต

ไว ๔ ประการ คอ ๑. เปนธรรมชาตรแจงอารมณเปนลกษณะ (ลกษณะ) ๒. เปนประธานในการรอารมณทงปวงเปนกจ (รสะ) ๓. มการเกดดบเกดขนตอเนองกนไปโดยไมขาดสายเปนผล (ปจจปฏฐาน) ๔. มวตถรป อารมณ มนสการ และการกระทบของเหตทง ๓ เปนเหตใกล (ปทฏฐาน) ...............................................................................................................

อง. เอก. ๒๐/๕๐/๑๐ ข. ธ. ๒๕/๑๓/๑๙ ข. ธ. ๒๕/๑๓/๑๙ ข. ปฏ. ๓๑/๑๑๒/๕๖ บญม เมธางกร และวรรณสทธ ไวทยะเสว. คมอการศกษาพระอภธมมตถสงคหะ ปรเฉทท ๑. ตอนท ๑.

จตปรมตถ. หนา ๒๘

๔ ในอรรถกถาอฎฐสาลน ใหคานยามลกษณะของจตไววา “ธรรมชาตทชอวาจต เพราะอรรถวา คดหรอรแจงอารมณ เพราะสงสมสนดานของ

ตน เพราะเปนธรรมชาตอนกรรมกเลสสงสมกรรมวบาก และเพราะเปนธรรมชาตวจตร” 1

สวนในอภธมมตถสงคหบาลและอภธมมตถวภาวนฎกา ไดใหนยามลกษณะของจตตาง

จากอรรถกถาอฎฐสาลนเลกนอยวา “ธรรมชาตทชอวาจต เพราะทาใหวจตร....เพราะภาวะแหงตนเปนธรรมชาตวจตร.....

เพราะอนกรรมและกเลสสงสมไว.....เพราะรกษาไวซงอตภาพอนวจตร.....เพราะสงสมซงสนดาน

แหงตน.....และเพราะมอารมณอนวจตร”

ลกษณะของจตยงมกลาวไวอกลายแหง ตามทยกมาจากพระสตรและพระอภธรรม

ดงกลาว ผ เขยนเหนวาเพยงพอทจะทาใหเขาใจลกษณะของจต และตอไปนจะไดกลาวถง

ลกษณะของจตในพระคาถาธรรมบท แหงจตตวรรคท ๓ ขททกนกาย โดยเลอกศกษาวเคราะห

๕ เรอง ดงน ลกษณะของจต เรองพระเมฆยเถระ

เนอความโดยสงเขป พระศาสดา เมอประทบอยทภเขาจาลกา ทรงปรารภทานเมฆยะ

เหตเพราะทานไมสามารถประกอบความเพยรในอมพวนนนได เพราะความททานถกวตก ๓ อยาง

ครอบงามาแลว ดงนน จงไดทรงภาษตพระคาถา ๒ พระคาถาเหลานวา ผนทน จปล จตต ทรกข ทนนวารย อช กโรต เมธาว อสกาโรว เตชน วารโชว ถเล จตโต โอกโมกตอพภโต ปรผนทตท จตต มารเธยย ปหาตเว ฯ 3

“ชนผมปญญายอมทาจตทดนรน กลบกลอก อนบคคลรกษาไดยาก หามไดยาก ใหตรง ดจชางศร ดดลกศรใหตรง ฉะนน จตน (อนพระโยคาวจรยกขน จากอาลย คอกามคณ ๕ แลว ซดไปในวปสสนากมมฏฐาน) เพอละบวงมาร ยอมดนรน ดจปลาอนพรานเบด ยกขนจาก (ทอย) คอนา แลวโยนไปบนบก ดนรนอย ฉะนน” ..........................................................................................

สมาคมศนยคนควาพระพทธศาสนาวดสระเกศ, อรรถกถาอฎฐสาลน ตอน ๒, หนา ๓๘ มหามกฎราชวทยาลย, อภธมมตถสงคหบาลและอภธมมตถวภาวนฎกา, ฉบบแปล, หนา ๒๑ ข. ธ. ๒๕ / ๑๓

๕พระคาถาในเรองพระเมฆยะน สามารถวเคราะหลกษณะทวไปของจตได ดงน

๑. จตมลกษณะดนรน ในอรรถกถาทานแกวา ดนรนอยในอารมณทงหลายมรปเปนตน ลกษณะของจตน อธบายไดวาเปนการรอารมณตาง ๆ ตามความตองการ ทงทเปนอารมณทาง

รปธรรม เชน รป เสยง กลน รส เปนตน และอารมณทางนามธรรม เชน ความรสกสขทกข

เวทนา) รความพอใจ ไมพอใจ (สงขาร) รวาขณะนตนเองกาลงโกรธ (โทสจต) เปนตน ๒. จตมลกษณะกลบกลอก หรอกวดแกวง ในอรรถกถาทานแกวา ไมดารงอยใน

อารมณเดยวได เหมอนทารกในบานผไมนงอยดวยอรยาบถหนงฉะนน ลกษณะจตน อธบายได

วา เปนการรอารมณใดอารมณหนงไดไมนาน กตองเปลยนอารมณใหม ๆ เรอยไป เชน เหนรปน

แลวกเบอ ไปเหนรปโนน หรอเสยง กลน ตาง ๆ ตอไป เหมอนวานรอยนง ๆ ไมได ตองเทยวจบ

กงไมกงนนแลวไปจบกงอน ๆ ตอไป ผ ทมจตกลบกลอกกวดแกวงมกจะทาลายความเปนมตรภาพ

และจตจะไมมความสข ๓. มลกษณะรกษาไดยาก ในอรรถกถาทานแกวา อนบคคลรกษาไดยาก เพราะตงไวได

ยากในอารมณอนเปนทสบายอารมณหนงนนแล เหมอนโคทคอยเคยวกนขาวกลาในนา อนคบ

คงไปดวยขาวกลาฉะนน ลกษณะจตน อธบายไดวา การทไมสามารถใหจตอยในอานาจคอร

อารมณหรอคดถงเรองเพยงเรองเดยว ดวยจตทไมฟ งซานคอจตแนวแนมสมาธในอารมณนนเพยง

อารมณเดยว ทาไดยาก นอกจากจตทฝกดแลว สามารถบงคบจตใหอยในอานาจเชนเดยวกบจต

ของพระอรหนต ๔. จตมลกษณะหามยาก ในอรรถกถาทานแกวา ชอวา อนบคคลหามไดยาก เพราะ

เปนธรรมชาตทรกษาไดยาก เพอจะหาม (กน) จตอนไปอยสวสภาคารมณ ลกษณะจตน

อธบายไดวา คอการหามจตไมใหรอารมณตาง ๆ ไมได เพราะจตมกชอบไปรอารมณในกามคณ

หา คอ รป เสยง กลน รส โผฎฐพพะ ซงไดแกสงสมผสตาง ๆ อนเปนอารมณทนาปรารถนา

(อฎฐารมณ) ตามทจตตองการ ทงนเพราะปถชนยงมความกาหนดดวยราคะ หรอตณหา จตจง

อยากไดสงนน และอยากไมไดสงน

และยงมพระสตรอน ๆ อก ทกลาวถงลกษณะของจตในทานองเดยวกน เชน ในตาลปฏ

เถรคาถา ความวา “จตนกวดแกวงเชนวานร หามไดแสนยาก เพราะยงไมปราศจากความ

กาหนด” 5

...............................................................................

1 เรองเดยวกน หนา ๔ 2 เรองเดยวกน หนา ๔ 3 เรองเดยวกน หนา ๔ 4 เรองเดยวกน หนา ๔ 5 ข. เถร. ตาลปฏเถรถาคา. ๒๖/๓๓๙/๓๖๐

๖และในกฏทสกชาดก ความวา “ผมจตไมมนคง มจตกลบกลอก มกประทษรายมตร

มปกตไมยงยนเปนนจ ยอมไมมความสข”

ลกษณะของจต เรองภกษรปใดรปหนง เนอความโดยสงเขป เมอพระศาสดาประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปใด

รปหนง โดยทพระองคแนะนาใหเธอรกษาจตอยางเดยว วา “เธอจงรกษาจตของเธอนนแหละ

ธรรมดาจตนอนบคคลรกษาไดยาก เธอจงขมจตของเธอไวใหได อยาคดถงอารมณอะไร ๆ อยาง

อน ธรรมดาจตอนบคคลขมไดยาก” ดงนแลวจงตรสพระคาถานวา ทนนคคหสส ลหโน ยตถ กามนปาตโน จตตสส ทมโถ สาธ จตต ทนต สขาวห. “การฝกจตอนขมไดยาก เปนธรรมชาตเรว มกตกไปในอารมณตามความใคร เปนการด (เพราะวา) จตทฝกดแลว ยอมนาสขมาให” 2

พระคาถาในเรองภกษรปใดรปหนงน สามารถวเคราะหลกษณะทวไปของจตได ดงน ๑. จตมลกษณะขมไดยาก คอ จตฝกไดยาก เพราะเคยทองเทยวเดนทางไปในอารมณ

ตาง ๆ ตามความปรารถนา (กามคณหา) จนเคยชนเสยแลว จตชอบเดนทางไปสายกามสขลลกา-

นโยค คอหมกมนในกามสข โดยคดวา กามคอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนนาใครนา

ปรารถนา จะใหความสขทยงยนไดตลอดไป ๒. จตมลกษณะเปลยนแปลงไดรวดเรว ในอรรถกถาทานแกวา จตนยอมเกดและดบเรว

เพราะเหตนน จงชอวา ลห ซงจตอนขมไดยาก อนเกดและดบเรวนน หมายถง การเกดดบ

ตอเนองไปตลอดเวลา เปนกระแส หรอวงจร ทงเวลากลางวนและกลางคน ทงหลบและตน สมดงพระพทธพจนทวา “ไมมสงใดทเปลยนแปลงไดเรวเหมอนจต”

๓. จตมลกษณะทชอบตกไปในอารมณทปรารถนา ทตองการ ในอรรถกถาทานแกวา

มกตกไปในอารมณใดอารมณหนงนนแล หมายถง การทจตตองการเหน ไดยน ไดกลน

ลมรส สมผสสงทสบายกาย และคดเรองตาง ๆ ตามความตองการ ...............................................................................................

ข. ชา. สงกปปวรรคชาดก. ๒๗/๓๕๔/๙๘ 2 เรองเดยวกน หนา ๕ 3 เรองเดยวกน หนา ๕

4 เรองเดยวกน หนา ๕ 5 เรองเดยวกน หนา ๕

๗และมทกลาวถงลกษณะของจตในทานองเดยวกนนคอ ในหตถาโรทปตตเถรคาถา ความ

วา “แตกอน จตนเคยจารกไปในอารมณตาง ๆ ตามความปรารถนา ตามความตองการ

ตามความสบาย วนนเราจะขมจตนนโดยอบายอนชอบ เหมอนนายควาญผฉลาด ขมขชางผขน

มนไดดวยขอฉะนน”

ลกษณะของจต เรองอกกณฐตภกษ เนอความโดยสงเขป พระศาสดาเมอประทบอยในกรงศาวตถ ทรงปรารภภกษผ

กระสน (จะสก) รปใดรปหนง โดยทพระองคไดตรสถงการรกษาจตอยางเดยวอาจพนจากทกข

ได โดยประทานโอวาทนวา “ถากระนน เธอจงรกษาเฉพาะจตของตนไว เธออาจพนจากทกขได” ดงนแลว จงตรสพระถาคาน สทททส สนปณ ยตถ กามนปาตน จตต รกเขถ เมธว จตต คตต สขาวห. 2

“ผมปญญา พงรกษาจต ทเหนไดแสนยาก ละเอยดยงนก มกตกไปในอารมณตามความใคร, (เพราะวา) จตทคมครองไวได เปนเหตนาสขมาให” พระคาถาในเรองอกกณฐตภกษน สามารถวเคราะหลกษณะทวไปของจตได ดงน ๑. จตมลกษณะเหนไดยาก ละเอยดออน ในอรรถกถาทานแกวา ยากทจะเหนไดดวยด

และละเอยดทสด ไดแก ละเอยดอยางยง คอจตเปนนามธรรมเหนดวยตา หรอสมผสจบ

ตองไมได เพราะไมมรปราง มถา คอรางกายเปนทอาศย เกดดบตลอดเวลา ซงพระผมพระภาค

เจาตรสเรยกกายไวหลายอยาง ดงน “กายเรยกวา ถา รางกาย เรอ รถ ธง เมอง กระทอม ผ

หมอ” เมอจตอยในภวงค จตจะอาศยเกดดบอยในรางกายคอสวนหนงของหวใจ ท

เรยกวา หทยวตถ เมอเวลาตน จตจะอาศยรางกายคอ ตา ห จมก ลน กาย เปนทางออกไปร

อารมณ คอ รป เสยง กลน รส โผฎฐพพะ ทงทนาปรารถนา (อฎฐารมณฉ และไมนา

ปรารถนา (อนฏฐารมณ) ..........................................................................................................

ข. เถร. หตถาโรทปตตเถรคาถา. ๒๖/๒๑๔/๒๒๖ เรองเดยวกน หนา ๔

3 เรองเดยวกน หนา ๔

4 เรองเดยวกน หนา ๔

๘

ลกษณะของจต เรองพระภาคไนยสงฆรกขตเถระ เนอความโดยสงเขป พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษชอวาสงฆ

รกขต โดยพระองคตรสถงการสารวมจตเปนเหตใหพนเครองผกของมาร และไดตรสกะเธอวา

“มาเถดภกษ เธออยาคดไปเลย, ธรรมดาจตนมหนาทรบอารมณ แมมอยในทไกล, ควรทภกษจก

พยายามเพอประโยชนการพนจากเคลองผกคอราคะ โทสะ โมหะ ดงนแลว ตรสพระถาถานวา ทรงคม เอกจร อสรร คหาสย เย จตต ส ญเมสสนต โมกขนต มารพนธนา. 1

“ชนเหลาใด จกสารวมจต อนไปในทไกล เทยวไปดวงเดยว ไมมสรระ มถาเปนทอาศย

ชนเหลานน จะพนจากเครองผกคอมาร” พระคาถาในเรองพระภาคไนยสงฆรกขตเถระน สามารถวเคราะหลกษณะทวไปของจตได ดงน ๑. จตมลกษณะไปในทไกล ในอรรถกถาทานแกวา กชอวา การไปและการมาของจต

โดยสวนแหงทศมทศบรพาเปนตน แมประมาณเทาใยแมงมม ยอมไมม จตนนยอมรบอารมณ

แมอยในทไกล เพราะเหตนน จงชอวา ทรงคม อธบายไดวา เนองจากจตมลกษณะเกดดบ ๆ

คอเปลยนแปลงไดรวดเรวดงกลาวแลว จตจงเกดดบ ๆ จบอารมณปลอยอารมณในทตาง ๆ ทงท

อยใกล และอยไกล เชน จตคดถงอารมณคอเพอนทอยในอเมรกา จตกรบรภาพเพอนทอยใน

อเมรกาทเคยอยดวยกนเมอครงกอน หรอจตคดถงบานเกดในตางจงหวดทอยไกลได เปนตน

๒. จตมลกษณะเทยวไปดวงเดยว ในอรรถกถาทานแกวา อนง จต ๗ – ๘ ดวง

ชอวาสามารถเกดขนเนองเปนชอโดยความรวมกนในขณะเดยว ยอมไมม ในกาลทเกดขน จต

ยอมเกดขนทละดวง ๆ เมอจตดวงนนดบแลว จตดวงใหมกเกดขนทละดวงอก เพราะเหตนน จง

ชอวา เอกจร หมายความวา จตจะเกดดบขณะละดวงทานน ดวงเกาเมอเกดขนรบอารมณ

ตงอยเพอทาหนาทของตน จงดบไป คอปลอยอารมณแลว สงตอมอบการทางานใหจตดวงใหม

เกดขน ตงอย ดบไป ตลอดกระแสวงจร จตแตละขณะจะรบอารมณไดเพยงอารมณเดยว จะรบ

พรอมกนหลายอารมณไมได การรบอารมณหนง ๆ ของจต เกด – ดบ ทละดวงรบอารมณเดยว

ในหลาย ๆ ขณะ จงจะรอารมณวา คออะไร กอใหเกดความรสกสข ทกขไดอยางไร แลวจงเกด

– ดบ ๆ ทละดวงไปรบอารมณอน ๆ ได แมเทวดาทมอายยนถง ๘๔,๐๐๐ กป กมจตเกดดบทละ

ดวง

........................................................................................................

เรองเดยวกน หนา ๔ 2 เรองเดยวกน หนา ๔ 3 เรองเดยวกน หนา ๔

4 ข. มหา. ชราสตตนเทส ท ๖. ๒๙/๑๘๒/๑๐๙

๙ลกษณะของจต เรองพระโสไรยยะ

เนอความโดยสงเขป พระศาสดายงพระธรรมเทศนานวา “น ต มาตา ปตา

กยรา” เปนตน ซงตงขนในโสไรยนคร ใหจบงในพระนครสาวตถ โดยกลาวถงประวตของโสไรย

บตรของเศรษฐทมเพศเปลยนเปนหญง เพราะเหตเพยงแคคดกบพระมหากจจายนะซงเปนพระ

อรหนตวา “สวยจรงหนอ พระเถระรปน ควรเปนภรยาของเรา หรอสแหงภรยาของเรา พงเปน

เหมอนสแหงสรระของพระเถระนน” แตภายหลง เมอขอขมาพระมหากจจายนะแลว กได

เพศกลบเปนชายแลวไดบวชบรรลอรหตผล ดงนน พระศาสดาจงตรสถงจตทตงไวชอบวาด

ยงกวาเหตใด ๆ โดยทรงตรสวา “ภกษทงหลาย บตรของเราพยากรณอรหตผลหามได

(เพราะวา) ตงแตทบตรของเรา เหนมรรคทสนะ ดวยจตทตงไวชอบแลว ความสเนหาในบตร

ไหน ๆ ไมเกดเลย จตเทานน ซงเปนไปในภายในของสตวเหลาน ยอมใหสมบตทมารดาบดาไม

อาจทาใหได” ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา น มาตา ปตา ภรยา อ เญ วาป จ ญาตกา สมมาปณหต จตต เสยยโส น ตโต กเร.1

“มารดาบดา กหรอวาญาตเหลานน ไมพงทา เหตนน (ใหได), (แต) จตอนตงไวชอบแลว พงทาเขาใหประเสรฐกวาเหตนน” พระคาถาในเรองพระโสไรยเถระน สามารถวเคราะหลกษณะทวไปของจตได ดงน จตอนตงไวชอบ ในอรรถกถาทานแกวา ชอวาตงไวชอบแลว เพราะความเปนธรรมชาต

ตงไวชอบในกศลกรรมบถ ๑๐ หมายถง จตของผทตงใจใฝในการบาเพญคณงามความด

ยอมจะตามรกษาจต ใหพนไปจากความใฝตา จะพยายามรกษาศล ระมดระวงกาย วาจา และ

ใจไวใหอยในความสงบ ระวงอารมณไมใหเกดนวรณ ๕ มาปดกนหนทางทจะบรรลความด สมดงพระพทธพจนทวา “เมอจตไมเศราหมองแลว สคตเปนอนหวงได” และในวชตเสนเถร

คาถา กลาวถงจตทตงไวชอบแลว หมายถงการทสามารถฝกจตไดแลว จะทาหไดดงสงทหวงดงน “เราจกระวงจตนนไว เหมอนนายหตถาจารย กกชางไวทประตนคร ฉะนนเราจกไม

ประกอบจตไวในธรรมลามก จกไมยอมใหจตตกลงไปสขายแหงการ อนเกดในรางกาย เจาถกเรา

กกขงไวแลว จกไปตามชอบใจไมได เหมอนชางไดชองประต ฉนนน ดกรจตผชวชา บดนเจาจก

ขนยนดในธรรมอนลามก เทยวไปเนอง ๆ ดงแตกอนมได นายควาญชางฝกกาลงแขงแรง ยอม

บงคบชางทจบไดใหม ยงไมไดฝก ใหอยในอานาจดวยขอ ฉนใด เราจกบงคบเจาใหอยในอานาจ

ฉนนน จกผกเจาไวดวยสต จกฝกจกบงคบเจาใหทาธระดวยความเพยร เจาจกไมไดไปไกลจาก

อารมณภายในละนะจต”

.......................................................................................

เรองเดยวกน หนา ๔ เรองเดยวกน หนา ๔ ม. ม. ๑๒ / ๒๔ 4 ข. เถรวชตเสนเถรคาถา ๒๖/๓๔๓

๑๐ถงอยางไรกตาม ลกษณะของจตตามทกลาวมาแลวทงหมดน ยอมจะหนไมพนลกษณะ

ความเปนไตรลกษณ และลกษณะไตรลกษณของจตมอธบายดงน ก. อนจจลกษณะ คอ จตมลกษณะไมเทยง เปลยนแปลง คอเกดดบ ๆ สบตอเนองกน

ไปตลอดเวลาเปนกระแส อนแสดงใหเหนถงความเกดและความเสอมของจตทดาเนนไปทกขณะ

ซงพอจะสงเกตเหนไดทตวเราเอง จตจะยดเหนยวอารมณตาง ๆ ตลอดเวลา อารมณคอรปบาง

เสยงบาง กลนบาง รสบาง โผฏฐพพะบาง ตลอดถงยดอารมณคอเรองราวตาง ๆ บาง ดง

ขอความหลกฐานในอสสตวตาสตรท ๑ ความวา “ดกรภกษทงหลาย วานรเมอเทยวไปในปาใหญ จบกงไม ปลอยกงนน

ยดเอากงอน ปลอยกงทยดเดม เหนยวกงใหม ตอไป แมฉนใด ...........จตเปนตนนน ดวงหนงเกดขน ดวงหนงดบไป ในกลางคนและ กลางวน ฉนนน”

และในชราสตตนทเทสท ๖ ความวา “สมดงพระผมพระภาคเจาตรสวา ชวต อตภาพ สขและทกขทงมวล เปนธรรมประกอบกนดวยจตดวงเดยว ขณะยอมเปนไปหลบ เทวดา เหลาใดยอมตงอยตลอด ๘๔,๐๐๐ กป แมเทวดาเหลานนยอมไมเปน

ผประกอบดวยจตสองดวง ดารงอยเลย”

ขอความทงสองพระสตร เปนหลกฐานยนยนไดชดเจนวา จตเปนธรรมชาตเกดดบตลอดเวลา ทง

กลางวนและกลางคน และการเกดดบของจตแตละขณะกตองเกดดบทละดวง จะเกดดบพรอม ๆ

กน ๒ ดวง หรอมากกวานนไมได เหมอนวานรทมธรรมชาตอยนง ๆ ไมได ตองเคลอนไหวไปมา

ตลอดเวลาทยงไมหลบ เทยวจบกงไมกงนนแลวปลอยกงทยดเดม ไปเหนยวยดจบกงใหม ๆ ตอ ๆ

ไป แมเทวดาทมอายยนถง ๘๔,๐๐๐ กป กตาม แตจตของเทวดากเกดดบ ๆ รบอารมณ ปลอย

อารมณ จตเกดความรสกสขทกข หรอไมสขไมทกข ทละดวงในแตละขณะ เหมอนจตของมนษย

และสตว ในขณะหนง ๆ จตของเทวดา หรอของมนษย หรอของสตว จะเกดพรอมกน ๒

ดวง หรอหลาย ๆ ดวงไมได การทจตมความเปลยนแปลงสบตอเนองกนเชนน เปนไปอยาง

รวดเรว ตวอยางทอาจรไดดวยตวเอง คอ ประเดยวจตกรอารมณคอรป เสยง.....ตลอดถงร

ธรรมารมณ คอเรองราวตาง ๆ ทงทเปนอารมณปจจบน อดต อนาคต และการเปลยนแปลงของ

จตเปนไปอยางรวดเรว เชน ขณะทจตไดยนเสยงอาจารยสอนหนงสอแลว ขณะตอ ๆ ไปจตกรบร

ทบรเวณทาพระจนทร คดถงสงตาง ๆ ทเคยผานไปเหน ขณะตอ ๆ ไป จตกจะรบรคดไปถงบาน ...........................................................................................

สง. น. อสสตวตาสตรท ๑ ๑๖/๒๓๐/๙๔ 2 ข. มหา. ชราสตตนทเทสท๖ ๒๙/๑๘๒/๑๐๙

๑๑คดถงเพอนทเคยอยรวมกนมาเมอตอนยงเดก ในขณะตอ ๆ ไป จตกคดถงภาพยนตรทเคยชม

ดงนเปนตน จตจะเกดดบ ๆ รบรอารมณตาง ๆ ดงทกลาวมาพอเปนตวอยางททกคนเขาใจได และเคยเกดขนกบทกคน แตอาจมไดเคยสงเกตมากอน โดยผานเครองสง คอ จตของ

แตละคนเทานน ทเปนหองปฏบตการจะสงไปยงเครองรบคออารมณ รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ และธรรมารมณคอเรองราวตาง ๆ ไดภายในชวพรบตาเดยว จตทาหนาทเกดดบ ๆ

รบรอารมณตาง ๆ ไดมากมาย ทงในทใกลและทไกลในเวลารวดเรว จงไมสามารถเปรยบจตท

เปลยนแปลงไดอยางรวดเรวกบความเปลยนแปลงของสงใด ๆ ได แมกบภาพ (แสง) ทสงผาน

ดาวเทยมไปยงเครองรบโทรทศน สมดงพระพทธพจนทพระผมพระภาคตรสไวในองคตตรนกาย เอกนบาต ความวา

“ดกรภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยางหนงทเปลยนแปลงไดเรวเหมอน

จต ดกรภกษทงหลาย จตเปลยนแปลงไดเรวเทาใดนน แมจะอปมากกระทาไดมใชงาย”

ตามทกลาวมาแลวทงหมด แสดงถงความเปลยแปลงคอ เกดดบ ของจตทเปลยนแปลงไดอยาง

รวดเรว จตจงมอนจจลกษณะ ซงเปนความมหศจรรยของจต ก. ทกขลกษณะ คอ จตไมสามารถดารงอยในสภาพเดมได เพราะจตเปนธรรมชาตเกด

ดบ เปลยนแปลงอยตลอดเวลา จตดวงเกาเกดขน ตงอย ดบไป จตดวงใหมกเกดขน ตงอย ดบ

ไปสบตอเนองตลอดเวลา ทาหนาทประสานสมพนธกบจตดวงเกาใหเกดประโยชน คอความรสก

สขทกข หรอไมสขไมทกขภายในจต จตจงมทกขลกษณะ ค. อนตตลกษณะ คอ จตไมใชตวตน เพราะเหตทจตตองเปลยนแปลง เกดดบ จบ

อารมณ ปลอยอารมณตลอดเวลาตน แมเวลาหลบสนท จตกเกดดบอยในภวงค ตลอดเวลาจต

จงไมสามารถดารงอยในสภาพเดมได ตองทาหนาทเกดดบ ๆ สบเนองตอกนไปเปนกระแส จตจง

ไมมตวตนทเทยงแทถาวร ไมใชอตตา ทเราจะยดถอจตหรอแมรางกายซงรวมทงจตดวยวา เปน

ตวตนของเรา พระผมพระภาคไดทรงแสดงธรรมโปรดพระราหล ในเรองไตรลกษณของสงตาง ๆ รวมทง

จตดวย ดงน “ดกรราหล เธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน จกษ...รป...จกษวญญาณ..... จกษสมผส.....เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ทเกดเพราะจกษสมผส เปนปจจยนน เทยงหรอไมเทยง .....................................................................................................

อง. เอกก. ๒๐/๔๘-๕๑/๘

๑๒พระราหล ไมเทยง พระพทธเจาขา พ. สงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข ร. เปนทกข พระพทธเจาขา พ. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา

ควรหรอจะเหนสงนนวา นนของเรา นนเรา นอตตาของเรา ร. ไมควรเลย พระพทธเจาขา พ. ดกรราหล เธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน โสต.....

ฆานะ.....ชวหา......กาย.....เทยงหรอไมเทยง ร. ไมเทยง พระพทธเจาขา ฯลฯ พ. ดกรราหล เธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน มโน.....

ธรรมารมณ.....มโนวญญาณ.....มโนสมผส.....เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ทเกดเพรามโนสมผส เปนปจจย แมนน เทยงหรอไมเทยง

ร. ไมเทยง พระพทธเจาขา พ. กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข ร. เปนทกข พระพทธเจาขา พ. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอทจะ

เหนสงนนวา นนของเรา นนเรา นอตตาของเรา ร. ไมควร พระพทธเจาเจาขา..........

เมอสงตาง ๆ รวมทงจตมไตรลกษณะ คอไมเทยง (อนจจลกษณะ) เปนทกข (ทกขลกษณะ) ไมใชตวตน (อนตตลกณณะ) ดงน พระผมพระภาคเจาจงตรสสอนพระราหลไมใหยดถอคอ

ไมใหมความเหนผดในสงตาง ๆ รวมทงจต วาเปนของเรา เปนเรา เปนตวตนของเรา เพราะ

เมอไมมความเหนผดในสงตาง ๆ รวมทงจต กเทากบไมมความทกขในจตใจ แตผ ทจะเหนไตร

ลกษณของจตได ตองฝกจตดวยการปฏบตสมาธ จนกระทงจนเปนสมาธอยางลกซง คอจตม

ลกษณะบรสทธ ไมมราคะ โทสะ และโมหะ เขาครอบงา จตออนในการงานอนเปนกศล จตควร

แกการงานอนเปนกศล จตตงมนในอารมณ จตไมหวนไหวตออารมณคอ โลกธรรม ๘ คอ ลาภ

ยศ สรรเสรญ สข เสอมลาภ เสอมยศ นนทา ทกข ทจตรบร เมอจตเปนสมาธ จตกจะเกด

ปญญา คอวปสสนาญาณ ปญญารความเกดดบ คอความไมเทยง ตองเปลยนแปลง

ตลอดเวลาจต ดงปรากฏหลกฐานแสดงถงจตทเปนสมาธ เหนความเกดดบของรปและนาม ใน

สามญญผลสตร ความวา ..................................................................

ม. อ. จฬราหโลวาทสตร. ๑๔/๗๙๗-๘๐๖/๓๘๔

๑๓“ภกษนนเมอจตเปนสมาธ บรสทธ ผองแผว ไมมกเลส ปราศจากอปกเลส

ยอมควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางน ยอมโนมนอมจตไปเพอ ญาณทสสนะ เธอยอมรชดอยางนวา กายของเรานแล มรปประกอบดวยมหาภต ๔ เกดแตมารดาบดา เตบโตขนดวยขาวสกและขนมสด ไมเทยง ตองอบ ตองนวดพน มอนทาลายและกระจดกระจายเปนธรรมดา และวญญาณ ของเราน กอาศยอยในกายน เนองอยในกายน”

พระสตรนแสดงวา รปคอรางกายทประกอบดวยธาตดน นา ไฟ ลม มบดามารดาเปนผให

กาเนด เตบโตดวยอาหารตาง ๆ รางกายไมเทยง คอ เปลยนแปลงตลอดเวลา แตในชวงเวลา

สน ๆ ถาไมคดพจารณาใหถถวนกมองไมเหน การเปลยนแปลงของรางกายสวนภายนอก

ตอเมอเวลาผานไปนานจงจะมองเหนชด การเปลยนแปลงตาง ๆ น จดเปนอนจจลกษณะของ

รางกาย ในภาวะทรางกายแสดงถงทกขลกษณะนน เชน ขณะนนงพบเพยบอยบนพนชวครเดยว

ขาปวดเมอยกตองบบตองนวด จงคลายความปวดเมอยหรอจาเปนตองเปลยนอรยาบถเพอแก

ทกขกาย (ทกขเวทนา) การทเปลยนอรยาบถ เชน เปลยนทานงจากนงพบเพยบเปนนงเหยยดขา

คอรางกายทนอยในสภาพเดมไมได (อนตตลกษณะ) เพราะถารางกายเปนตวตนทแทจรง เราก

ตองสงรางกายมใหเจบ มใหแก มใหตาย ใหเปนไปตามทจตเราปรารถนา จตมรางกายเปนท

อาศย ดงขอความในพระสตรนกลาว วญญาณ (จต) ของเรากอาศยอยในรางกายน ดงนนเมอ

รางกายมไตรลกษณ จตทอาศยรางกายทเปนไตรลกษณดวย ดงทพระผมพระภาคไดตรสแสดง

ธรรมโปรดพระราหล ดงไดกลาวมาแลวขางตน ดงนน ผ ทปฏบตสมาธ คอฝกจ ตจนจตเปนสมาธอยางลกซง ดวยการฝกจตใหมสตตลอดเวลา คอ ใหมศล สมาธ ปญญา

(อรยมรรค ๘) อยในจต จงมจตทมความสามารถเหนความเกดดบของนามรป ซงรไดเฉพาะ

ตน (ปจจตตง) เหมอนบคคลทรบประทานทเรยน จงรรสทเรยน ฉะนน .................................................................................

ท. ส. สมมญญผล. ๙/๑๓๑/๗๒

๑๔

บทสรป คาสอนสวนใหญในทางพระพทธศาสนาเนนเรองจต และการแกปญหาทเนองดวยจตเปน

สาคญ ผ เขยนไดเลอกพระคาถาในธรรมบท แหงจตวรรคท ๓ ขททกนกาย มา ๕ เรอง เพอ

ศกษาวเคราะหถงลกษณะของจตทปรากฏในพระถาถานน ๆ วามลกษณะอยางไร และมพระสตร

ทกลาวถงจตลกษณะเชนเดยวกนนดวย และไดอธบายเพอความเขาใจ ตงแตความหมายของจต

ชอของจตทมเรยกตาง ๆ กน เปนตน การทจตมชอเรยกตางกน เพราะการเรยกตางกนนน

เรยกตามธรรมชาตในแงมมของการทาหนาทในขนตอนตาง ๆ กลาวคอ เรยกวา จต เมอจตเปน

ธรรมชาตคด หมายถงร คอ เหน ไดยน ไดกลน ลมรส รสมผส นกคด คอรอารมณ ๖ ทาง

ทวารทง ๖ เรยกวา มโน เมอจตเปนธรรมชาตนอมไปรบอารมณ ๖ ทางทวารทง ๖ เรยกวา

ปณฑระ เมอจตเปนธรรมชาตผองใส ปราศจากกเลส เรยกวา มนายตนะ เมอจตเปนอายตนะ

เครองตอภายนอกคออารมณ เรยกวา มนนทรย เมอจตครองความเปนใหญในการรบร

ธรรมารมณ เรยกวา วญญาณ เมอจตรแจงอารมณ ๖ ทางทวารทง ๖ จตในชอตาง ๆ จะทา

หนาทของตนตงแตแรกเกดจนเกดความรสก สข ทกข หรอไมทกขไมสขภายในจตใจ แลวแสดง

ออกมาดวยการกระทาทางกาย ทางวาจา ทางใจ จตไมวาจะมชออะไรกเปนธรรมชาตเกดดบ ๆ

ตลอดเวลา จตจงมลกษณะไตรลกษณ คอ ไมเทยง เกดดบเปลยนแปลงตลอดเวลา เปนทกขคอทน

อยในสภาพเดมไมได การทจตมลกษณะไมเทยง เปนทกข ทาใหจตไมใชตวตนทเทยงแทถาวรท

จะยดถอวาเปนเราเปนของเรา เมอจตขนสวถจตจะเกดดบจบอารมณปลอยอารมณ จตจงม

ลกษณะไมอยนงทองเทยวไปในอารมณตาง ๆ และมลกษณะการทางานในแตละขณะทสมมต

เรยกวา “ดวง” คอจตดวงเกาเมอเกดขนทาหนาทของตนแลวดบไป มอบหนาทการงานใหจตดวง

ตอไปทาหนาทของตนแลวดบไป ในลกษณะสบตอเนองประสานสมพนธกนเปนลกโซตลอดเวลา ฉะนน การรและเขาใจเรองจตตงแตความหมาย ชอ ลกษณะ รวมถงหนาทและ

รายละเอยดตาง ๆ ยอมมประโยชนตอชวตมากทเดยว