รายงานฉบบสมบรณ

โครงการวจย เรอง

กระบวนการยตธรรม : ปญหาและแนวทางแกไข

(กรณคดความเรองทดน)

เลขทขอตกลง สปร. 54 – ก – 0114 ระยะเวลาด าเนนงาน กนยายน 2554 – ตลาคม 2555

ด าเนนโครงการโดย มลนธชมชนไท

ภายใตการสนบสนนของส านกงานปฏรป (สปร.)

สารบญ

หนา

บทสรปผบรหาร 1

กรอบคดโครงการวจย 6

- วตถประสงคโครงการ 7

- วธการศกษาวจย 7

- วธด าเนนงาน 8

- ตวอยางคดทดน 9

ผลการด าเนนงาน 10

ขอเสนอแนะเพอการพฒนา 19

เอกสารภาคผนวก 20

- รายงานขอมลกรณศกษา 5 กรณ

- บนทกการประชมวชาการฯ

- ภาพกจกรรม

1

บทสรปผบรหาร โครงการวจยเรอง กระบวนการยตธรรม : ปญหาและแนวทางแกไข

( กรณคดความเรองทดน )

จากปญหาความไมเปนธรรมทประชาชนไดรบในคดทดนและสงแวดลอมจ านวนมาก ขอมลคดทเกยวของกบทดนและสงแวดลอมพบวา ปญหาเหลานมความซบซอนในเรองขอเทจจรง มกฎหมายหลายฉบบเขามาเกยวของ นอกจากนยงมมตทางดานประวตศาสตร เศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรมของทองถนเขามาเกยวของดวย

ในหลายกรณไมไดเกดจากเจตนากระท าผด แตเปนผลพวงจากสาเหตหลายประการ เชน แนวทางปฏบตของหนวยงานทเกยวของ นโยบายการพฒนาประเทศ และโครงการพฒนาขนาดใหญ สงผลใหมการจบจองขยายทท ากน หรอไปทบซอนกบทดนท ากนและทอยอาศยของชาวบาน

เมอชาวบานถกกลาวหา ถกฟองรองหรอด าเนนคดกจะมปญหา มความยากล าบากในการเขาถงความเปนธรรมในกระบวนการยตธรรม โดยเฉพาะคนจนและมความรนอย หลายพนทมการขมขคกคาม หรอมการออกเอกสารสทธมชอบ ดงนน จงเกดความรสกวาไมไดรบความเปนธรรม จากของหนวยงานของรฐในกระบวนการยตธรรม ซงหมายรวมถงสถาบนศาลหรอตลาการดวย กรณน หากละเลยทงไวไมหาทางแกไข ยอมน ามาซงความเสอมศรทธาของประชาชนทมตอหนวยงานของรฐในกระบวนการยตธรรม โดยเฉพาะอยางยงสถาบนศาลและตลาการ ทงน เปนเรองทละเอยดออนทสดส าหรบสงคมไทยเพราะสถาบนศาลและตลาการเปนหลกและทพงสดทายของสงคมและปวงชนชาวไทย

โครงการนมวตถประสงค เพอท าความเขาใจ สาเหต และปจจยทกอใหเกดปญหาความไมเปนธรรม ตลอดจนวเคราะหปญหาและ ขอจ ากดของกระบวนการยตธรรม เพอใหหนวยงานทเกยวของรวมกนหาทางแกไขปญหาและน าไปปฏบต รวมทงสรางขอเสนอแนะระดบนโยบายและการแกกฎหมาย

องคกรความรวมมอในการศกษาวจย ประกอบดวย ส านกงานปฏรป สถาบนรพพฒนศกด มลนธชมชนไท รวมทงนกวชาการจากมหาวทยาลย และเครอขายองคกรชมชน

วธการศกษาวจย ประกอบดวย 1) การศกษาเอกสารทเกยวของกบคดเรองทดน 2) การรวบรวมผลการศกษาอนๆ 3) การสมภาษณเชงลก 4) การน าผลของการวจยไปสรางแนวทางและกลยทธดวยการจดประชมสมมนากบฝายตางๆ ทเกยวของ 5) สรปรวมผลของการประชมสมมนาและน าเสนอแนวทางแกไขปญหาตอสงคม

กรณศกษา 5 กรณ ประกอบดวย 1) กรณเอกชนออกเอกสารสทธทบทดนชาวบานและทดนสาธารณะ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 2) กรณทดนชนเผาดงเดม (ชาวเล ) เอกชนออกเอกสารสทธทบทดนของชาวเล 3) กรณเกษตรกรพพาทสวนปาองคการอตสาหกรรมปาไม (ออป.) ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 4) กรณเอกชนออกเอกสารไมชอบดวยกฎหมายในทดนหลงสมปทานเหมองแร (ทดนรฐ) และฟองขบไลชาวบาน ในภาคใต 5) กรณทดนเกษตรกรพพาทกบเอกชน ภาคเหนอ

2

ผลการศกษาวจย หลงจากมการศกษารวบรวมขอมล วเคราะห และเรยบเรยงขอเสนอแลว คณะวจย ฯ ไดมการจดเวทน าเสนอและระดมความคดเหนเพมเตม “ การประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรป กระบวนการยตธรรม ” จ านวน 4 ครง ใน 5 กรณ ซงผเขารวมประกอบดวยองคกรทเกยวของกบกระบวนการยตธรรม อาทเชน ผพพากษา อยการ ทนายความ ต ารวจ หนวยงานรฐทเกยวของ นกวชาการดานกฎหมาย นกวชาการทางสงคม นกพฒนา ผแทนองคกรชมชน ฯลฯ ซงมสาระส าคญคอ

1) กรณฉอโกงทดนเกษตรกร : ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ศกษาความไมเปนธรรมคดทดนเอกชนระหวางประชาชนในทองถนกบนายทนโดยการสะทอนให

เหนการใชกระบวนการยตธรรมทงกลไกทางกฎหมายและอ านาจรฐแสวงหาผลประโยชน ซงชาวบานและนายทนมขอพพาทเรองทดนมานานกวา 40 ป ชาวบานถกฟองรองทงคดแพงคดอาญาไดท าเรองรองเรยนหนวยงานตางๆ กวา 10 หนวยงาน รวมทงการถวายฎกาเพอขอความเปนธรรมและขอใหตรวจสอบการออกเอกสารสทธของนายทนทบทดนชาวบาน ท าใหคดพพาทนเปนทรบรกนอยางกวางขวาง และเหตการณท านองนไดเกดขนในพนทอนๆ หลายแหง

รายงานฉบบนสะทอนความไมเปนธรรมทชาวบานไดรบจากการกระท าทไมซอสตยสจรตไรคณธรรมของนายทนนกการเมองและเจาหนาทรฐ และความไมเปนธรรมจากกระบวนการยตธรรม ท าใหประชาชนยากจนจ านวนมากเดอดรอน และรวมตวตอสเรยกรองตอรฐบาล ซงมขอเสนอ ดงน 1) ความไมรกฎหมาย ท าใหไมเปนทยอมรบในกระบวนการยตธรรม จงควรใหค าปรกษาแนะน าแกชาวบาน 2) การพสจนหลกฐานทดนทสงสยวาจะไมชอบดวยกฎหมาย ซงเกยวของกบการตดสนคด จงเสนอปรบปรงกระบวนการตรวจสอบเอกสารสทธท ดน 3) การใชอ านาจรฐและอทธพลทองถนขมขชาวบาน ควรเสรมสรางกลไกการคมครองหรอเสรมสรางความคมกนใหแกประชาชน 4) การตอสคดในศาล ควรท าใหกองทนยตธรรม คลองตวพอทจะชวยชาวบานใหเขาถงได 5) ประเดนอนๆ เชน จะแกไขปญหาคณธรรมของนกการเมอง การทจรตตอหนาท ตลอดจนการเยยวยาชาวบานทไมไดรบความเปนธรรมคดทดน

2) กรณฉอโกงทดนชนเผาพนเมอง : กรณศกษาชมชนชาวเล ศกษาปญหานายทนการฟองรองขบไลชาวเลออกจากทดนทชมชนทเขาอยอาศยมาแตบรรพบรษ

พบวาชาวเลทตงถนฐานสบทอดมานาน มหลกฐานการตงบานเรอน บารายส าหรบไหวผบรรพบรษ สสาน

วด โรงเรยน บอน าโบราณ มวฒนธรรมประเพณดงเดมในการหาอยหากนจากการจบสตวน าในทะเล แต

ดวยความไมรหนงสอ ท าใหคนภายนอกทอาศยความเปนเจาหนาทของรฐ และการรขอมลขาวสาร ออก

โฉนดทดนทบทอยอาศยของชมชนชาวเลทงชมชน จงเปนการฉอโกงทดนของชาวเล การใช

กระบวนการยตธรรม และอ านาจศาลขบไลชาวเลออกจากชมชนจงไมเปนธรรมกบชาวเล

3

งานวจยฉบบนจงมขอเสนอใหตรวจสอบและเพกถอนเอกสารสทธทดนทกฉบบทออกไมเปนธรรม

และท าใหชาวเลเดอดรอนและเยยวยาความเดอดรอนเขาดวยการสนบสนนใหเขาเขาถงการบรการ

ทางดานสาธารณปโภคและการบรการอนๆ ของรฐได

3) กรณความไมเปนธรรมกบเกษตรกร : สวนปาคอนสารจงหวดชยภม ศกษาปญหาหนวยงานของรฐฟองรองขบไลชาวบานออกจากทดนทชมชนอยอาศยท ากนมากอน

การประกาศเปนพนทปาสงวนแหงชาตและการปลกสรางสวนปาขององคการอตสาหกรรมปาไม พบวา

ชมชนตงถนฐานมานานกวา 100 ป สะทอนถงความไมเปนธรรมทราษฎรไดรบจากการใชอ านาจรฐและ

กระบวนการยตธรรม ทไมถกตองทงการประกาศเขตปาสงวนฯ ทบทชมชน การปลกสรางสวนปาทบทท า

กนชาวบาน การไมจดสรรทดนใหสมาชกหมบานสวนปา การกระท าการลแกอ านาจของเจาหนาทรฐ

การเลอกปฏบต และไมใหความรวมมอในการแกปญหา

งานวจยมขอเสนอแนะ ดงน 1) จดทดนสวนหนงใหชาวบานทมหลกฐานใดๆทแสดงการใช

ประโยชนทดนมากอนปาสงวนฯและสวนปา 2) ทบทวนความชอบธรรมในการก าหนดแนวเขตปาไมให

ถกตอง 3) ทบทวนนโยบายการอนญาตใหเชาทดนในเขตปา 4) การพจารณาคด ควรเปดโอกาสใหพยาน

ฝายจ าเลย สรางกลไกตรวจสอบความถกตองทงเขตปาและการสรางสวนปา ดวยการมสวนรวมของ

ประชาชน และ 5) เรงรดการด าเนนการของฝายบรหาร

4) กรณศกษาทดนชมชนทบยาง จงหวดพงงา ศกษาการพพาททดนระหวางราษฎรกบนายทนเอกชน ฟองรองขบไลชาวบานออกจากทดนท

ชมชนอยอาศยท ากนมากอนการไดสทธครอบครองทดนตามกฎหมายของนายทน งานวจยพบวาชมชนทายเหมองตงถนฐานมานานกวา 100 ป มหลกฐานทางประวตศาสตร

เกยวกบการท าเหมองแรและการคาขายมากมาย ชาวบานทเปนคนงานเหมองไดตง บานเรอนอยอาศยบรเวณทายรางเหมองสบ และมการอพยพเขามาอยอาศยมากขนเรอยๆ แตตอมานายทนไดน าทดนไปออกเอกสารสทธ ฟองรองด าเนนคดขบไลและเรยกคาเสยหายจากชาวบาน ชาวบานถกทนายหลอกใหขาดนดยนค าใหการและขาดนดพจารณาจนแพคดทงหมบาน

การศกษาพบวาราษฎรไมไดรบความเปนธรรมจากการใชอ านาจรฐและกระบวนการยตธรรมหลายประการ เชน การครอบครองทดนประทานบตรเหมองแรหลงหมดอายประทานบตร การท าสญญาเชาทไมเปนธรรม การใหบรการชวยเหลอทางกฎหมายจากผมอาชพทนายความ การขบไลราษฎรออกจากพนท

ส าหรบความเหนสมควรใหเพกถอนโฉนดทดนทออกโดยมชอบดวยกฎหมายตามมตของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตและมตของคณะกรรมการแกไขปญหาการบกรกทดนของรฐ (กบร.) ด าเนนการสอบสวนสทธและจดการแกปญหาเอกสารสทธใหราษฎรทถกละเมดสทธ การแกไขปญหาทนายความปฏบตหนาทมชอบหรอโกงราษฎรทเปนลกความ การชะลอฟองละเมดสญญาและขบไล

4

ราษฎร และทบทวนการออกเอกสารสทธทดนในเขตต าบลทายเหมอง อ าเภอทายเหมอง จงหวดพงงาทงหมดเพอปรบปรงแกไขใหเกดความเปนธรรมแกราษฎรโดยทวหนากน

5) กรณศกษาโครงการจดทดนผนใหญหนองปลาสวาย จงหวดล าพน มวตถประสงคเพอท าความเขาใจปญหา การพพาททดนระหวางราษฎรกบนายทนเอกชน และ

เสนอแนะแนวทางจดการปญหานายทนเอกชนฟองรองขบไลชาวบานออกจากทดนทชมชนอยอาศยท ากนมากอนการไดสทธครอบครองทดนตามกฎหมายของนายทน

งานวจยพบวาราษฎรไมไดรบความไมเปนธรรมจากการด าเนนการตามนโยบายจดทดนผนใหญของรฐ การจดทดนผนใหญแปลงนไมมการสอบสวนสทธการถอครองและใชประโยชนในทดนเดมมากอน การออกใบจองผดพลาด ผถอใบจองไมทราบแนวเขตทดน มการเพกถอนจ าหนายใบจอง โดยมไดออกใบจองใหใหม และมการสงใหชาวบานออกจากทดนทยกเลกใบจอง

การด าเนนการดงกลาวขางตน เกดจากความประมาทเลนเลอของเจาหนาทรฐ แมจะมารองเรยนตอจงหวดล าพนแตกไมไดผล นอกจากนนยงพบความไมเปนธรรมอนเกดจากหนวยงานของรฐน าท ดนสาธารณะทประชาชนใชประโยชนรวมกนไปออกเอกสารสทธ ราษฎรในพนทไดชมนมรองเรยนแตกไมมการแกไข

งานวจยฯ มขอเสนอใหทบทวนการออกเอกสารสทธทดนในพนทสาธารณะประโยชนและเพกถอนเอกสารสทธทออกโดยมชอบ รฐควรทบทวนยนยนหลกการส าคญของโครงการจดทดนใหเกษตรกรรายยอยและเพกถอนเอกสารสทธผถอครองกรรมสทธโดยมชอบดวยกฎหมาย แลวสนบสนนใหชมชนบรหารจดการทดน

ส าหรบความไมเปนธรรมจากคดทดน เนองจากคดทราษฎรถกนายทนผถอกรรมสทธทดนฟองขอหาบกรก เปนคดทเกดจากการด าเนนการตามอ านาจหนาทของเจาหนาทรฐบกพรอง หนวยงานในกระบวนการยตธรรมไมควรด าเนนคดรนแรงกบเกษตรกรทตอสเพอปกปองสทธของตนเองและชมชน ควรเหนใจและผอนปรน เชน การชะลอการฟอง ลงโทษดวยวธทไมรนแรง การชะลอการบงคบคด ตลอดจนเออใหเขาถงกองทนยตธรรมเพอใหเกดความเปนธรรมในสงคมไดดวยสนตวธ

สรปขอเสนอแนะในการจดท าขอเสนอเชงนโยบายตอการปรบปรงกระบวนการยตธรรม

โดยสงเขป ดงน 1. ประเดนสทธชมชนตามรฐธรรมนญ : มขอเสนอทส าคญ คอ

- ศาลฎกา ควรวางแนวการพจารณาคดเกยวกบสทธชมชนตามกรอบรฐธรรมนญใหชดเจน

- สถาบนการศกษา ควรมการสมมนาระดมความเหนจากนกวชาการ นกกฎหมาย สายนตศาสตรหลายๆสถาบนในประเดนน

2. ศาลยตธรรม ควรมการทบทวนวธพจารณาความ เนนระบบไตสวน/การเดนเผชญสบ ใหมากขน

5

3. จดตงองคกร/คณะกรรมการทเปนอสระในการพสจนสทธทดนพพาท เพอจดการแกไขปญหาทดนโดยเฉพาะ โดยการรบฟงพยานหลกฐานอนนอกเหนอหลกฐานมหาชนหรอเอกสารทางราชการ เชน ประวตชมชน ภาพถายทางอากาศ เปนตน

4. ปรบปรงแกไขกฎหมายบางฉบบ เชน ประมวลกฎหมายทดน และ เสนอกฎหมายอนๆ 5. สนบสนนกระบวนการทางสงคม ในการจดการกระบวนการยตธรรม แตทงนตองม

การศกษาเพมเตมเพอหากระบวนการทเหมาะสมกบสงคมไทย 6. ปรบเปลยนวธคด มมมอง ทศนคต ของผท เกยวของในกระบวนการยตธรรม

โดยเฉพาะการเพมมมมองดานสงคมวทยาและมานษยวทยาใหกบผพพากษาและผชวยผพพากษา การมหลกสตรการเรยนการสอนดานสงคมวทยาและมานษยวทยาส าหรบบคลากรในกระบวนการยตธรรม

7. การชวยเหลอประชาชนใหเขาถงกระบวนการยตธรรม เชน การใหความร ค าปรกษาดานกฎหมาย การมกองทนยตธรรมทประชาชนเขาถงไดจรงเพอราษฎรจะไดตอสกบความไมถกตองใหเกดความเปนธรรมในสงคมไดดวยสนตวธ

ขอเสนอแนะเพอการพฒนา ขอมลทไดจากโครงการวจยฯ น ยงเปนขอมลในเบองตนทท าใหเหนถงเหต ปจจย ขอจ ากด ปญหาและแนวทางแกไขปรบปรงกระบวนการยตธรรมทงระบบทชดเจนขน ทงนมขอเสนอหลายประการทจ าเปนตองอาศยการยกระดบพฒนาเปนขอเสนอเชงนโยบายใหมความชดเจนและเปนรปธรรมเพยงพอทจะขบเคลอนใหผ เกยวของในกระบวนการยตธรรมสามารถน าไปปฏบตเพอปรบปรงกระบวนการยตธรรมใหมความเปนธรรมตอประชาชนผเดอดรอน รวมทงประชาชนสามารถเขาถงกระบวนการยตธรรมไดอยางทวถงและเทาเทยมกน มลนธชมชนไท ผรบผดชอบโครงการ

6

รายงานฉบบสมบรณ โครงการวจยเรอง กระบวนการยตธรรม : ปญหาและแนวทางแกไข

(กรณคดความเรองทดน) ระยะเวลาด าเนนงาน : กนยายน 2554 – ตลาคม 2555

1. กรอบคดโครงการวจย ในการท างานของคณะอนกรรมการปฏรประบบการจดการทดน ฐานทรพยากร สงแวดลอม และ

น าของคณะกรรมการปฏรป (คปร.) ในชวงป พ.ศ.2553 ถง 2554 ไดพบปญหาความไมเปนธรรมทประชาชนไดรบในคดทดนและสงแวดลอมเปนจ านวนมาก และในการจดสมชชาปฏรปประเทศ ครงท 1 พ.ศ. 2554 มขอเสนอส าคญระบปญหาทดนและทรพยากรเปนปญหาทกอใหเกดความเหลอมล า ความไมเปนธรรมในสงคม โดยไดแสดงใหเหนปรมาณคดความและขอพพาทในเรองทดนและทรพยากร เชน การส ารวจเบองตนของกรมราชทณฑพบวามจ านวนคดความทเกยวของกบความเดอดรอนของประชาชนทยากไรในกรณทดน 191 คด ขอมลจากเครอขายปฏรปทดนแหงประเทศไทย มผถกด าเนนคด 361 ราย จ านวน 143 คด แยกเปนคดแพง 87 คด และคดอาญา 56 คด งานศกษาวจยของศยามล ไกยรวงศและคณะ เรองขอพพาท และความขดแยงปญหาทดนในประเทศไทย เมอ พ.ศ. 2549 ส ารวจพบวามปญหาขอพพาทในทดนและทอยอาศย 740 คดใน 68 จงหวด

จากการประชมพจารณาขอมลคดทเกยวของกบทดนและสงแวดลอมพบวาเปนคดทซบซอนในเรองขอเทจจรง มกฎหมายหลายฉบบ นอกจากนยงมมตทางดานประวตศาสตร เศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรมของทองถนเขามาเกยวของดวย ในหลายกรณไมไดเกดจากเจตนากระท าผด แตเปนผลพวงจากสาเหตหลายประการ เชน แนวทางปฏบตของหนวยงานทเกยวของ นโยบายการพฒนาประเทศ และโครงการพฒนาขนาดใหญ อาทเชน นโยบายสงเสรมการสงออกสนคาเกษตรกรรม กอน พ.ศ.2500 ประเทศไทยสงเสรมการสงออกขาว มนส าปะหลงและยางพารา สนคาเกษตรกรรม จงมสงผลใหมการจบจองขยายทท ากน นโยบายอนรกษปาไม จงประกาศพนทปาเพอการอนรกษ ซงไปทบซอนกบทดนท ากนและทอยอาศยของชาวบาน โดยเฉพาะกลมชนเผาพนเมองดงเดม อาทเชน ชาวเล และชนเผาบนพนทสง จากขอมลการส ารวจพบวามกวา 1 ลานครวเรอน ทอาศยในพนททบซอนกบการประกาศเขตอนรกษของรฐซงหมนเหมกบการละเมดสทธชมชน นอกจากน ยงมขอรองเรยนเกยวกบกระบวนการออกเอกสารสทธทดนมชอบไปทบซอนกนระหวางทดนเอกชนกบทดนชมชน หรอทดนของรฐ อกจ านวนมาก

เมอชาวบานถกกลาวหา ถกฟองรองหรอด าเนนคดกจะมปญหา มความยากล าบากในการเขาถงความเปนธรรมในกระบวนการยตธรรม โดยเฉพาะคนจนทไมมเงนและมความรนอย หลายพนทมการขมขคกคาม หรอบางพนทเมอมกระบวนการตรวจสอบเอกสารสทธปรากฏวาออกเอกสารมชอบ ดงนน จงเกดความรสกวาไมไดรบความเปนธรรม ซงแสดงใหเหนวาสงทชาวบานและประชาชนทวไปเหนวายตธรรมนน แตกตางจากของหนวยงานของรฐในกระบวนการยตธรรม ซงรวมถงสถาบนศาลหรอตลาการ

7

ดวย ความแปลกแยกแตกตางเชนน หากละเลยทงไวไมหาทางแกไข ยอมน ามาซงความเสอมศรทธาของประชาชนทมตอหนวยงานของรฐในกระบวนการยตธรรม โดยเฉพาะอยางยงสถาบนศาลและตลาการ ทงน ยอมนาเปนหวงอยางทสดส าหรบสงคมไทยเพราะสถาบนศาลและตลาการเปนหลกและทพงสดทายของสงคมและปวงชนชาวไทย

1.1 วตถประสงคโครงการ

1. เพอท าความเขาใจ สาเหต และปจจยทกอใหเกดปญหา ตลอดจนขอจ ากดของกระบวนการยตธรรม ในคดความของคนจนทเกยวของกบทดน

2. เพอวเคราะหปญหาและขอจ ากดของกระบวนการยตธรรมและขอกฎหมาย 3. เพอวางแผนและสรางกลยทธใหหนวยงานทเกยวของมารวมกนหาทางแกไขปญหา

สามารถน าไปพฒนาการปฏบตงานของหนวยงานในกระบวนการยตธรรม และหนวยงานเกยวของกบการจดการทดน

4. เพอสรางขอเสนอแนะในการปรบปรงและพฒนากระบวนการยตธรรม การปฏบตงานของหนวยงานรฐทเกยวของกบการจดการทดน รวมทงการปรบปรงแกไขกฎหมายรวมกน

อยางไรกด ภายใตเวลาและงบประมาณทจ ากด โครงการจงไดก าหนดขอบเขตการศกษาในสวนของกระบวนยตธรรมในระบบศาลยตธรรมและเชอมโยงไปส พนกงานอยการ ต ารวจ ทนายความ เจาหนาทรฐทเกยวของ และประชาชนทไดรบความเดอดรอน

1.2 วธการศกษาวจย

ส าหรบวธการศกษาวจยประกอบดวยขนตอนวธการทเชอมโยงเปนกระบวนการอยางตอเนองอาท

1. การศกษาเอกสารในคดทเกยวของกบคดเรองทดน 2. การรวบรวมผลการศกษาและขอความรวมมอจากคณะวจยอนๆในดานขอมลและในดาน

แนวทางการแกไขปญหา 3. การสมภาษณเชงลก, สมภาษณกลมและบคคลบางกลม (เชน ผพพากษาต ารวจและ

เจาหนาททดน) 4. การน าผลของการวจยไปสรางแนวทางและกลยทธดวยการจดประชมสมมนากบฝาย

ตางๆ ทเกยวของเปนรายฝายและรวมกนระหวาง 5 ฝาย (ประกอบดวย หนวยงานร าชการ กรมท ด น , ก รม อทยานแห ง ช าต ส ต ว ป าแล ะพ นธ พ ช ก ร ะทรว งทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, ต ารวจ, พนกงานอยการ, ทนายความ และตลาการ)

5. การจดประชมเปนรายฝายหรอหลายฝายและทกฝายเพอพจารณาหาแนวทางแกไขปญหารวมกน

6. สรปรวมผลของการประชมสมมนาและน าเสนอแนวทางแกไขปญหาตอสงคม

8

1.3 วธการด าเนนงาน

โครงการวจยฯ แบงการท างานออกเปน 3 ระยะดงน

ระยะท 1 เปนการพฒนาโครงการวจย ผลทคาดวาจะไดรบจากการท างานในชวงน คอ คดทเลอกสรรส าหรบการศกษาเชงลกในระยะท 2 และโจทยวจยทไดรบการปรบปรงส าหรบการศกษาเชงลก

กจกรรมประกอบดวย การรวบรวมกรณพพาท และคดทดน จากแหลงขอมลตางๆการเลอกกรณปญหาเพอศกษาเชงลก เปนคดทเกยวของกบทดนมความซบซอนและหลากหลาย เกณฑการเลอกจงเปนการพยายามเลอกหาคดทอาจใชเปนตวอยางในประเดนทส าคญๆ ดงตอไปน คอ

1. กรณท ดนทชาวบานถกฟองรองด าเนนค ด แตชาวบานเหนวาไมเปนธรรมจากกระบวนการยตธรรม เชน เปนทดนทชาวบานครอบครองมากอน แตมการออกโฉนดทดนมาทบซอน, ชาวบาน (ผถกกลาวหา) ไมไดรบอนญาตใหการประกนตว หรอเรยกคาประกนตว1สง การไมรบฟงพยานหลกฐานของฝายผถกฟอง ศาลไมออกไปดขอเทจจรงในพนท มประเดนขอสงสยเกยวกบการออกเอกสารสทธไมชอบดวยกฎหมาย ไมไดน าเรองสทธชมชนเขามาประกอบใชในการพจารณาคด รวมทงมการตดสนลงโทษจ าคก (ซงประชาชนเหนวาความผดทกระท าไมควรถอเปนอาชญากรรม)

2. โจทกเปนเอกชนหรอหนวยงานของรฐ 3. จ าเลยเปนเกษตรกร กลมชาตพนธ เชน ไท กะเหรยง และ ชาวเล ฯลฯ ทเขาไมถง

ขอมลความรและโอกาสในการตอสทางกฎหมาย 4. ทองท ภมภาคหรอพนทอนๆ เชน อทยานแหงชาต ปาสงวนแหงชาต ในชนบทและ

เมองเปนการเลอกคดเพอศกษาในเชงลกใหครอบคลมทกประเดนทเปนปญหา ทชาวบานเหนวาไมเปนธรรม

ผลจากการวเคราะหคดตางๆ ทรวบรวมได น ามาก าหนดค าถาม/ประเดนหรอโจทยการวจย ซงจะเกบขอมลจากทกฝายทเกยวของในคดกรณศกษาโดยมกรอบของประเดนทตองการคนหาจากงานวจยกวางๆ คอ

1. ความเดอดรอนของชาวบานเกยวกบทดน คออะไร 2. ชาวบานรสกวาปญหา เกดหรอเรมมาจากไหน ระดบความรายแรงของปญหาจาก

บคลากรในกระบวนการยตธรรม (เชน เจาหนาทรฐ ต ารวจ พนกงานอยการ หรอ ศาล) 3. ปญหาในกระบวนการยตธรรม 4. ปญหาในกระบวนการพจารณาของศาล

ระยะท 2 ระยะการศกษาวจย จะศกษาวเคราะหเพอท าความเขาใจและตอบโจทยเกยวกบ

สาเหตและปจจยจากมมมองของประชาชนทเหนวาตนไมไดรบความเปนธรรมในกระบวนการยตธรรมสาเหตปจจยและขอจ ากดทท าใหบคลากรในกระบวนการยตธรรม (ผพพากษา พนกงานอยการ ต ารวจ

9

และทนายความ) ตองด าเนนคด และมผลการตดสนไปตามนนตลอดจนสาเหตปจจยและขอจ ากด ทบคคลากรในหนวยงานรฐ เชน กรมทดน และ กรมอทยาน สตวปา และพนธพช ตองปฏบตในทางทเปนการสรางผลกระทบตอประชาชนในเรองทดนท ากน รวมทงขอสนนษฐานเบองตน สาเหต ปจจย และขอจ ากด ทท าใหคนจนทถกฟองรองคด ถกตดสนวากระท าผด และถกตดสนลงโทษนน มไดจากหลายสาเหต ปจจย ตงแตเรองตวบทกฎหมาย การเลอกใชและตความกฎหมาย กระแสความคดทางสงคม และทศคตของบคลากร

การศกษาในระยะน จะศกษากรณคดความทเลอกแลวอยางละเอยด ในทกขนตอน ขนสอบสวน คน ทนายความหรออยการ ด าเนนการฟอง ขนพจารณา ตลอดถงการตดสนคด อทธรณ การลงโทษ ฯลฯ โดยจะพยายามสมภาษณเชงลกทกฝายทเกยวของ ทงจ าเลย ทนาย อยการ และผพพากษา ผตดสนคดนนๆ

นอกจากนนแลว จะมการประชม สมมนากบฝายตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยงฝายตลาการ เพอตอบโจทยค าถามของการวจย ซงอาจกาวไปถงแนวทางการแกไข ซงจะท าใหระยะท 2 นทบซอนกนกบระยะท 3

หลงจากการวเคราะหคดตางๆ ทรวบรวบได จะมการวางแผนและกลยทธส าหรบการด าเนนงานในระยะท 3 ซงจะเปนการรวมกนหาแนวทางแกไขและวธทจะด าเนนการเพอแกไขปรบปรงกระบวนการยตธรรมโดยจะจดใหมการประชมสมมนารวมกบบคลากรในกระบวนการยตธรรม เชน ต ารวจ พนกงานอยการ พนกงานอยการ ทนายความ และผพพากษาเปนระยะ ๆ โดยคาดวาทงสามระยะจะใชเวลาด าเนนงานวจยนาน 24 เดอน

หากกระบวนการวจยด าเนนการไปตามแผนการทก าหนดไว จะสงผลใหเกดการเรยนรถงเหต

ปจจยทกอใหเกดปญหาและขอจ ากดของกระบวนการยตธรรมและขอกฎหมายในคดความของคนจนท

เกยวของกบทดน เกดแนวทางการแกไขปญหาทชดเจน เปนรปธรรม ทบคคลากรในกระบวนยตธรรมทก

ฝายสามารถน าไปใชในทางปฏบต ตลอดจนเกดแนวทางการแกไขปญหาในระดบนโยบายสาธารณะซง

ทายทสดจะน าไปสความเปนธรรม ลดความเหลอมล า สงคมอยรวมกนอยางสงบสข

1.4 ตวอยางคดทดน (ซงจะด าเนนการรวมวเคราะหเพอเลอกกรณคดศกษาเชงลกในระยะท 1)

คด พนท รายละเอยด

1.กรณเอกชนออกเอกสารสทธทบทดนชาวบานและทดนสาธารณะ

ภาคตะวนออก เฉยงเหนอ

ฟองขบไลชาวบาน ถกจ าคก DSI และกสม.ระบออกเอกสารมชอบ ยงคงถกด าเนนคดเรอยๆไมหยด

2.กรณท ดนชนเผาดงเดม (ชาวเล ) เอกชนออกเอกสารสทธทบทดนของชาวเล

ภาคใต เอกชนฟองขบไล / หามตดตงน าไฟ / หามปรบปรงสาธารณปโภค / ถกฟองเพราะปรบปรงบานตนเอง 11 ราย

10

คด พนท รายละเอยด

3 . ก รณ เ กษตรกรพพาทสวน ปา องคการอตสาหกรรมปาไม(ออป.)

ภาคตะวนออก เฉยงเหนอ

เพอท าเกษตรเพราะเปนทดงเดมของเกษตรกร /นโยบายสวนปา ออป. ใหออกจากพนท

4. กรณเอกชนออกเอกสารไมชอบดวยกฎหมายในทดนหลงสมปทานเหมองแร (ทดนรฐ) และฟองขบไลชาวบาน

ภาคใต พพากษาใหออกจากพนท /กบร.ชาตมมตใหเพกถอนทดนมชอบ

5.กรณทดนเกษตรกรพพาทกบเอกชน ทดน

ภาคเหนอ เปนทดนจดสรรเพอท าการเกษตร / ออกเอกสารแสดงสทธในทดนไมชอบดวยกฎหมาย /ถกทงรกราง / เกษตรกรถกฟองด าเนนคด ถกจ าคก

2. ผลการด าเนนงาน

2.1 รายงานขอมลกรณศกษาขอพพาท จ านวน 5 กรณ ประกอบดวย 1) การใชอ านาจรฐและกระบวนการยตธรรมฉอโกงทดนเกษตรกร : รายงานการวจย

คดทดนภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 1 มวตถประสงคเพอศกษาความไมเปนธรรมคดทดนเอกชนระหวางประชาชนในทองถนกบ

นายทนโดยการสะทอนใหเหนการใชกระบวนการยตธรรมทงกลไกทางกฎหมายและอ านาจรฐแสวงหาผลประโยชน เพอเสนอแนะหาทางแกไข

รายงานการศกษานเปนกรณศกษาคดทดนซงเปนเรองทเกดขนจรงในสองต าบลของจงหวดหนงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอซงชาวบานและนายทนมขอพพาทเรองทดนมานานกวา 40 ป ชาวบานทเดอดรอนจากการถกฟองรองทงคดแพงคดอาญาไดท าเรองรองเรยนหนวยงานตางๆ กวา 10 หนวยงาน รวมทงการถวายฎกาเพอขอความเปนธรรมและขอใหตรวจสอบการออกเอกสารสทธของนายทนทบทดนชาวบานวาออกโดยชอบหรอไม ท าใหคดพพาทนเปนทรบรกนอยางกวางขวาง เหตการณท านองเดยวกนนยงไดเกดขนในพนทอนๆ อกหลายแหง จนเกดกระแสวพากษวจารณวาประชาชนคนยากจนไมไดรบความเปนธรรมจากกระบวนการยตธรรม ต าบลทงสองแหงทเลอกศกษาเปนชมชนดงเดมทตงถนฐานมานานกวา 200 ป ปจจบนมประชากรราว 2,300 ครอบครว สภาพพนทเดมเปนปารมแมน าใหญ ชาวบานสวนใหญท าการเกษตร การใชทดนสบตอกนมารนตอรนแตไมมเอกสารสทธในทดน แตเมอมการเรงรดพฒนาเศรษฐกจ พนทนกลายเปนท าเลทองทนายทนตองการเพราะอยใกลเมองใหญและไมไกลจากชายแดน นายทนเคยเปนคนในพนทซงเมอเตบโตมอ านาจทางการเมองมากขนชาวบานจงเกรงกลว มความพยายามทกวถทางจากฝายนายทนทจะครอบครองทดนของชาวบาน ทงการขอซอ การขมขใหชาวบานขายทดน การหลอกวาจะชวยใหชาวบานไดเอกสารสทธทดนแลวกลบน าทดนมาออกโฉนดเปนของตน ตลอดจนการออกเอกสารสทธทบทดนชาวบานทมไดขายทดนฯลฯ โดยใชทงกลไกทาง

11

กฎหมายและอ านาจรฐโดยความรวมมอจากเจาหนาทรฐในทองถน ท าใหชาวบานทงต าบลกวา2,300 ครอบครวไดรบความเดอดรอน ชาวบานหลายรายทถกคดตองขายทดนและทรพยสนมาเปนคาใชจาย ชาวบานทไมมเงนจ านวนหนงจงไมสคดยอมแพและขอประนประนอมตามแตนายทนจะเมตตา ชาวบานทตอสและแพคดสวนหนงตองตดคกและช าระคาเสยหายจงตองขายทดนและทรพยสนหรอกหนยมสนเพอเปนคาใชจายในการตอสคดและชวงถกจ าคก ปจจบนแมผกอปญหาและทายาทบางคนจะเสยชวตไปแลวชาวบานผถกฟองรองกเสยชวตไปหลายคนแลวเชนกน แตการฟองรองตอสคดกยงอยตกทอดสบรวารและทายาทรนลกหลาน ปญหาขอพพาททดนนยงไมมททาวาจะสนสดลงโดยงาย

โดยสรปอาจกลาวไดวาความไมเปนธรรมครงนนาจะเกดจากนายทนโดยความรวมมอของเจาหนาทรฐโกงชาวบาน กระบวนการเรมจากความโลภของนกการเมองระดบชาตทอาศยความเปนคนพนถน ความนบถอของชาวบานเพราะเคยเปนครโดยเจาหนาทรฐในทองถนใหความร วมมอในการใชขอมลความรและอ านาจบารมชกจงใหชาวบานลงชอในเอกสารเปลาเพอขอออกโฉนดทดนแลวปลอมเอกสารออกโฉนดทดนเปนของตนเอง หลอกน าลายเซนและปลอมลายเซนชาวบานไปท าสญญาซอขายทดน รวมทงการซอทดนโดยจายเพยงคามดจ าเพยงราว 10% ทเหลอจายเชคทไมมเงนในบญช รวมทงยงใชอทธพลขมขชาวบานใหขายทดนให และเมอไดทดนแลวกฟองขบไลชาวบานใหออกจากท ดนและเรยกคาเสยหาย ส าหรบเจาหนาทรฐมผทเกยวของหลายฝายทงนายอ าเภอก านนผใหญบานเจาหนาทดานทดนตลอดจนเจาหนาทหนวยงานในกระบวนการยตธรรมเองกเปนเครองมอของผมอทธพล ทงชวยชกจงและขมขชาวบานใหขายทดน ปลอมแปลงเอกสาร ชวยใหนายทนออกหลกฐานเอกสารสทธทดนโดยมชอบดวยกฎหมาย ตลอดจนกดกนองคกรเอกชนทเขามาชวยเหลอชาวบานดานคด และเมอชาวบานรองขอใหชวยเหลอเชนการตรวจสอบหลกฐานเอกสารของนายทนซงสงสยวาจะออกโดยมชอบแตกไมปฏบต เจาหนาททใกลชดกบนายทนจะไดโฉนดทดนหรอไดทดนหรอผลประโยชนอนเปนการตอบแทน ในสวนชาวบานกไมมความร เกรงกลวผมอทธพลบารม เชอผน าทองถน จงถกหลอกไดงายและไมมอ านาจตอรองกบนายทน สวนทนายความกไมเปนทพงของชาวบานเพราะใหค าปรกษาแนะนาชาวบานในทางทไมถกตองรวมทงไมไดใชความพยายามตอสคดหกลางขอกลาวหาของฝายนายทนอยางเตมความสามารถ และยงมพฤตกรรมคบคดกบฝายนายทนจนท าใหชาวบานแพคดหรอยอมความเพยงเพอหวงจะไดลดโทษทงทเปนฝายถกโกง พฤตกรรมของผทสมคบคดกนหลายฝายเหลานท าใหหลกฐานการกลาวหาของนายทนมน าหนกมากกวาหลกฐานการตอสของชาวบาน อกทงการทศาลยอมรบวาเอกสารสทธของนายทนซงชาวบานกลาวหาวาไดมาไมชอบดวยกฎหมาย ท าใหชาวบานแพคดตองถกขบไลและจายคาเสยหาย

คดทดนจากรายงานฉบบนสะทอนความไมเปนธรรมทชาวบานไดรบจากการกระท าทไมซอสตยสจรตไรคณธรรมของนายทนนกการเมองและเจาหนาทรฐ และความไมเปนธรรมจากกระบวนการยตธรรม ท าใหประชาชนยากจนจ านวนมากเดอดรอน จงน ามาสการรวมตวตอสเรยกรองตอรฐบาลใหแกไขปญหาโดยการปฏรปกระบวนการยตธรรมงานวจยไดเสนอรายงานขอมลประกอบและเสนอแนะประเดนเพอการอภปรายดงน

12

ความไมรกฎหมาย ความไมรในกฎหมายพนฐานหลายประการท าใหการปฏบตของชาวบานไมเปนทยอมรบในกระบวนการยตธรรม จงมประเดนนาคดวาจะพฒนาการใหค าปรกษาแนะน าทางกฎหมายแกชาวบานเพอใหชาวบานเขาถงความรและการบรการทางกฎหมายจากรฐใหทวถงและเทาเทยมกนอยางไร

การพสจนหลกฐานทดนทสงสยวาจะไมชอบดวยกฎหมาย ประเดนนเปนหวใจของการตดสนคด ชาวบานรองเรยนในเรองนวากระบวนการยตธรรมไมยอมพสจนหลกฐานเอกสารสทธทดนทชาวบานสงสยวาจะไดมาโดยไมชอบดวยกฎหมายจะใหชาวบานพสจนเองแตเมอชาวบานรองใหรฐตรวจสอบกไมท า จงท าใหชาวบานแพคด จงมประเดนนาคดวาจะมทางปรบปรงกระบวนการและวธการตรวจสอบหลกฐานการไดมาของเอกสารสทธทดนทสงสยวาจะไดมาโดยมชอบกอนการตดสนคดไดอยางไร

การใชอ านาจรฐและอทธพลทองถนขมขชาวบาน ชาวบานทไมรวมมอมกจะถกขมข กดดนท ามาหากนล าบากสดทายอยไมไดกตองทยอยขายทดนทละรายสองรายจนหมด และเหตการณลกษณะนเกดขนทวไป จงมประเดนนาคดวาจะเสรมสรางกลไกการคมครองหรอเสรมสรางความคมกนใหแกประชาชนและกลไกสอมวลชนชวยเปนปากเสยงใหชาวบานอยางไร

การตอสคดในศาล กระบวนการยตธรรมตองใชทงเงนและเวลามาก ชาวบานยากจนและตองท ามาหากนไมสามารถรบภาระไดหากตองตอสยดเยอ จงมประเดนนาคดเกยวกบกองทนยตธรรมวาจะท าใหมเงนมากพอและคลองตวพอทจะชวยชาวบานใหเขาถงเพอการตอสคดไดอยางไร

ประเดนอนๆ เชน จะแกไขปญหาคณธรรมของนกการเมอง การทจรตตอหนาท ตลอดจนการเยยวยาชาวบานทไมไดรบความเปนธรรมคดทดนไดอยางไร

2) การใชอ านาจรฐและกระบวนการยตธรรมฉอโกงทดนชนเผาพนเมอง : กรณศกษา

ชมชนชาวเล มวตถประสงคเพอท าความเขาใจปญหา วเคราะหสาเหตปจจย และเสนอแนะแนวทาง

จดการปญหานายทนการฟองรองขบไลชาวเลออกจากทดนทชมชนทเขาอยอาศยมาแตบรรพบรษ ชาวเล

เปนชอเรยกกลมชาตพนธทอาศยอยในเรอและใชชวตแบบเรยบงายกบทองทะเลในประเทศไทยและ

ประเทศเพอนบาน เชน มาเลเซย สงคโปร อนโดนเซย พมา จ าแนกไดเปน 3 กลมยอยคอ มอแกน มอ

แกลน และอรกลาโวย

งานวจยครงนพบวาชาวเลทศกษาเปนกลมอรกลาโวยและมอแกนทตงถนฐานทหาดรา

ไวยสบทอดมาแตบรรพบรษมากวา 100 ป ดงหลกฐานการตงบานเรอน บารายส าหรบไหวผบรรพบรษ

สสานฝงศพ วด โรงเรยน บอน าโบราณ มวฒนธรรมประเพณดงเดมในการหาอยหากนจากการจบสตวน า

13

ในทะเล แตดวยความไมรหนงสอและการสอสารเปนภาษาไทยไมไดในอดตท าใหคนภายนอกทอพยพเขา

มาอยในชมชนไดรบการแตงตงจากทางราชการใหเปนผน า และอาศยความเปนเจาหนาทของรฐ การร

ขอมลขาวสาร และกลไกของรฐเขาครอบครองทดนและออกโฉนดท ดนเปนของตนเองทบพนทอยอาศย

ของชมชนท าใหชาวเลทงชมชนกวา 2,000 คนเดอดรอน อกทงกดดนใหชาวเลอยไมไดดวยการหามตอน า

ตอไฟใช หามสรางหองสขาจงตองไปถายทชายหาด กนก าแพงท าใหน าทวมขง ถมบอน า และอนๆ อก

นานปการทไมเปนธรรมและท าใหชาวเลไดรบความเดอดรอนและคณภาพชวตไมไดรบการพฒนา ยงไป

กวานนยงไดฟองรองด าเนนคดขบไลชาวเลออกจากทดนทตนเองอางเปนเจาของ แนวโนมปญหาการ

ฟองรองขบไลชาวเลแทบทงหมดออกจากชมชนมสงมากท าใหชมชนชาวเลทหาดราไวยตองสญเสยทอย

อาศยอยางถาวร

กระบวนการใชอ านาจรฐออกเอกสารสทธทดนทบทชมชนจงเปนการฉอโกงทดนของ

ชมชน และการใชกระบวนการยตธรรมและอ านาจศาลขบไลชาวเลออกจากชมชนจงไมเปนธรรมกบชาวเล

งานวจยฉบบนจงมขอเสนอใหตรวจสอบและเพกถอนเอกสารสทธทดนทกฉบบทออกไมเปนธรรมและท า

ใหชาวเลเดอดรอนและเยยวยาความเดอดรอนเขาดวยการสนบสนนใหเขาเขาถงการบรการทางดาน

สาธารณปโภคและการบรการอนๆ ของรฐได

3) การใชอ านาจรฐและกระบวนการย ตธรรมท ไมเปนธรรมกบเกษตรกร : กรณศกษาสวนปาคอนสารจงหวดชยภม มวตถประสงคเพอท าความเขาใจปญหา วเคราะหสาเหตปจจย และเสนอแนะแนวทาง

จดการปญหาหนวยงานของรฐฟองรองขบไลชาวบานออกจากทดนทชมชนอยอาศยท ากนมากอนการ

ประกาศเปนพนทปาสงวนแหงชาตและการปลกสรางสวนปาขององคการอตสาหกรรมปาไมตามกฎหมาย

งานวจยครงนพบวาชมชนตงถนฐานมานานกวา 100 ป มหลกฐานทางประวตศาสตรมากมาย จนถงชวง

ของขอพพาทขดแยงกนตงแตป 2516 จนถงปจจบน ไดพบเหนหลกฐานทสะทอนถงความไมเปนธรรมท

ราษฎรไดรบจากการใชอ านาจรฐทไมถกตองและกระบวนการยตธรรม 7 ประการ ไดแก 1.) การประกาศ

เขตปาสงวนแหงชาตทบทชมชน 2.) การปลกสรางสวนปาทบทท ากนชาวบาน 3.) การไมจดสรรทดนให

ชาวบานสมาชกหมบานสวนปาไม 4.) การกระท าการลแกอ านาจดวยความรนแรงของเจาหนาทรฐตอ

ราษฎร 5.) การเลอกปฏบต 6.) การไมใหความรวมมอในการแกปญหาทางนโยบาย 7.) กระบวนการ

ยตธรรม

กระบวนการน าทปาสงวนฯมาท าสวนปา จงไมเปนธรรมกบราษฎรในชมชนทองถนเดม

และการใชกระบวนการยตธรรมและอ านาจศาลขบไลชาวบานทรอฟงผลการแกปญหาเชงนโยบายจงไม

เปนธรรม การวจยครงนมขอเสนอแนะเบองตนให 1) หาทางออกรวมกน โดยจดทดนสวนหนงใหชาวบาน

14

ทรองเรยนและมหลกฐานใดๆ ทแสดงการครอบครองใชประโยชนทดนมากอนปาสงวนฯและสวนปาไดมท

ท ากนพอยงชพและพฒนาคณภาพชวตทดได 2) ทบทวนความชอบธรรมในการก าหนดแนวเขตปาไมให

ถกตอง ผลจากการศกษาวจยซงพบวา การด าเนนงานทางดานปาไมตางๆไดแกการประกาศปาสงวน

แหงชาต การปลกสรางสวนปาตามนโยบายรฐ กระท าไปดวยความไมถกตองและไมเปนธรรมกบชมชนซง

อยอาศยท ากนในพนทมากอน จงควรปรบปรงแกไขใหถกตองและเปนธรรมกบราษฎรในชมชนทองถน 3)

ทบทวนนโยบายการอนญาตใหเชาทดนในเขตปา ใหเกดความเปนธรรมแกราษฎร 4) การพจารณาคด

ควรเปดโอกาสใหพยานฝายจ าเลยใหการไดเตมท และสรางกลไกตรวจสอบความถกตองของการก าหนด

เขตปาและการอนญาตใหท าการปลกสรางสวนปาดวยวธการมสวนรวมของประชาชนในทองถน และ5)

การแกไขปญหาของฝายบรหารตามมตของคณะกรรมการและคณะท างานชดตางๆ ตองเรงรดด าเนนการ

โดยเรวใหเปนธรรมกบราษฎรทเดอดรอน

4) ความไมเปนธรรมจาก การใชอ านาจรฐและกระบวนการยตธรรม : กรณศกษา

ทดนชมชนทบยาง จงหวดพงงา มวตถประสงคเพอท าความเขาใจปญหา วเคราะหสาเหตปจจยการพพาททดนระหวาง

ราษฎรกบนายทนเอกชน และเสนอแนะแนวทางจดการปญหานายทนเอกชนฟองรองขบไลชาวบานออกจากทดนทชมชนอยอาศยท ากนมากอนการไดสทธครอบครองทดนตามกฎหมายของนายทน

งานวจยพบวาชมชนทายเหมองต งถนฐานมานานกวา 100 ป มหลกฐานทางประวตศาสตรเกยวกบการท าเหมองแรและการคาขายมากมาย สวนพนทพพาทอยในเขตต าบลทายเหมอง อ าเภอทายเหมอง จงหวดพงงา เดมอยในทองทอ าเภอทงมะพราวซงมราษฎรอยอาศยหนาแนนตงแตสมยรชการท 4 มการปลกมะพราวมาก ยงมทาเรอใหญทปากน าล าแกนทเรอกลไฟเขามาได มการคาขายกบตางชาต และมการท าเหมองหาบกนมากจนมโรงถลงแรอยททงมะพราวดวย แตเมอทายเหมองมการท าเหมองสบกนมากขน ชาวบานจงเรมเขามาปลกกระตอบเลกๆ อาศยหลบนอนและรอนแรมากขนเรอยๆ จนกลายเปนชมชนใหญ โดยเฉพาะบรเวณพนทพพาทบรเวณบานทบยางซงเดมนนอยในเขตประทานบตรเหมองแรดบก ในราวป พ.ศ. 2441 ชาวบานทเปนคนงานเหมองไดตงบานเรอนอยอาศยบรเวณทายรางเหมองสบ และมการอพยพเขามาอยอาศยมากขนเรอยๆ หลงชวงหมดอายสมปทาน และผถอประทานบตรคนสดทาย ยงไดเกลยดนขมเหมองและประกาศใหจบจองทดน จงมผคนมาจบจองทดนเพออยอาศยและรอนแรทายเหมองขายมากจนกระทงเปนชมชนใหญ ทางการจงยกขนเปนอ าเภอ แตตอมานายทนไดน าทดนไปออกเอกสารสทธรวมทงซอทดนเอกสารสทธซงนายเหมองคนกอนๆ ไดขายใหจนมทดนรวม 10 แปลงเนอทหลายรอยไร กอนน าทดนไปจ านองกบธนาคารจนถกยดขายทอดตลาด แตกไปไถถอนมาและขายทดนบางแปลงใหแกบรษทเอกชนท าสนามกอลฟ ราษฎรทอยในเขตแปลงทดนทขายถกไลรอออกมาตงบานเรอนอยในแปลงอน และไดเกบคาเชายอนหลงจากราษฎรทตงบานเรอนอยในเขตทดนกรรมสทธของตนโดยใหราษฎรท าสญญาเชา ราษฎรทไมยอมถกฟองรองด าเนนคดขบไลและเรยกคาเสยหายจากชาวบาน ราษฎรถกทนายหลอกใหขาดนดยนค าใหการและขาดนดพจารณาจนแพคดทง

15

หมบาน ตองถกยดบานทสรางเองแลวยงตองจายคาเชาบานของตวเองแกนายทน ชาวบานทไมยอมกถกบงคบคดรอถอนบาน ท าใหมชาวบานเดอดรอนถง 99 หลงคาเรอน รวมกวา 400 คน

การศกษาพบวาราษฎรไมไดรบความเปนธรรมจากการใชอ านาจรฐและกระบวนการยตธรรมหลายประการ เชน การครอบครองทดนประทานบตรเหมองแรหลงหมดอายประทานบตร การท าสญญาเชาอาคารและทดนและการซอทดนทไมเปนธรรม สทธในการครอบครองและท าประโยชนในทดนพพาทของชมชนทอยอาศยมานาน การใหบรการชวยเหลอทางกฎหมายจากผมอาชพทนายความ การขบไลราษฎรออกจากพนท ส าหรบความเหนเบองตนสมควรใหเพกถอนโฉนดทดนเลขท 972 และ 973 ต าบล ทายเหมอง อ าเภอทายเหมอง จงหวดพงงา ทออกโดยมชอบดวยกฎหมายตามมตของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตและมตของคณะกรรมการแกไขปญหาการบกรกท ดนของรฐ (กบร.) ด าเนนการสอบสวนสทธและจดการแกปญหาเอกสารสทธใหราษฎรทถกละเมดสทธ การแกไขปญหาทนายความปฏบตหนาทมชอบหรอโกงราษฎรทเปนลกความ การชะลอฟองละเมดสญญาและขบไลราษฎร และทบทวนการออกเอกสารสทธทดนในเขตต าบลทายเหมอง อ าเภอทายเหมอง จงหวดพงงาทงหมดเพ อปรบปรงแกไขใหเกดความเปนธรรมแกราษฎรโดยทวหนากน

5) ความไมเปนธรรมจากการใชอ านาจรฐและกระบวนการยตธรรม : กรณศกษา

โครงการจดทดนผนใหญหนองปลาสวาย จงหวดล าพน มวตถประสงคเพอท าความเขาใจปญหา วเคราะหสาเหตปจจยการพพาททดนระหวาง

ราษฎรกบนายทนเอกชน และเสนอแนะแนวทางจดการปญหานายทนเอกชนฟองรองขบไลชาวบานออกจากทดนทชมชนอยอาศยท ากนมากอนการไดสทธครอบครองทดนตามกฎหมายของนายทน

งานวจยพบวาราษฎรไมไดรบความไมเปนธรรมจากการด าเนนการตามนโยบายจดทดนผนใหญของรฐ หนองปลาสวาย จงหวดล าพน เนองจากการจดทดนผนใหญแปลงนไมมการสอบสวนสทธการถอครองและใชประโยชนในทดนเดมมากอน การออกใบจองผดพลาด ผถอใบจองจ านวนมากไมทราบแนวเขตทดนแนนอนจงไมสามารถเขาท าประโยชนในทดนตามใบจองได การเพกถอนจ าหนายใบจองทออกใหทงหมด โดยมไดออกใบจองใหใหมท าใหราษฎรเสยสทธทจะพงมพงไดในทดน และการสงใหชาวบานออกจากทดนทยกเลกใบจอง โดยมไดมมาตรการรองรบการท ากนของราษฎรทไมมทท ากน การด าเนนการดงกลาวขางตน เกดจากความประมาทเลนเลอของเจาหนาทรฐทออกเอกสารใบจองโดยไมไดตรวจสอบพนทเพอชแปลงทดน ท าใหเกดความสบสนไมรวาทดนตามใบจองอยตรงไหน ชาวบานทจบจองบกเบกทดนครอบครองท ากนมาแตเดมจงไมไดสทธท ากนในทดนผนนน แมชาวบานทไมไดรบความเปนธรรมจะมารองเรยนตอจงหวดล าพนแตกไมไดผลท าใหราษฎรไดรบความเดอดรอน นอกจากนนยงพบความไมเปนธรรมอนเกดจากหนวยงานของรฐน าทดนสาธารณะทประชาชนใชประโยชนรวมกนไปออกเอกสารสทธ การทเจาหนาทรฐด าเนนการผดพลาด ใชหลกฐานไมถกตอง น าทดนสาธารณะประโยชนไปออกเอกสารสทธจนทดนตกเปนของนายทน แมหนวยงานในจงหวดจะทกทวงรวมทงราษฎรในพนทไดชมนมรองเรยนและแสดงความไมพอใจกบการเดนส ารวจออกโฉนดทดนและเสนอใหเพกถอนโฉนดแตกไมมการแกไข จงไมเปนธรรมแกราษฎรการด าเนนการทผดพลาดของเจาหนาทรฐ ท าใหบคคลภายนอกท

16

มใชเกษตรกร (แทนทจะเปนเกษตรกรในพนท) ไดรบสทธในทดนตามโครงการจดทดนผนใหญของรฐ จงผดไปจากหลกการและเจตนารมณของรฐทตองการชวยเหลอใหราษฎรยากจนซงไมมทดนหรอมทดนไมพอประกอบอาชพ ไดมทดนเปนทอยอาศยและประกอบการท ามาหากนเลยงชพเปนหลกฐานมฐานะทางเศรษฐกจแหงครอบครวมนคง และเพมพนผลตผลทางการเกษตรกรรมตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต

งานวจยฯ มขอเสนอเบองตนใหทบทวนการออกเอกสารสทธทดนในพนทสาธารณะประโยชนบานหนองเขยดและเพกถอนเอกสารสทธทออกโดยมชอบ โดยกรณความไมเปนธรรมอนเกดจากการเดนส ารวจออกโฉนดของหนวยงานรฐ รฐควรสนบสนนการแกปญหาดวยการทบทวนยนยนหลกการส าคญของโครงการจดทดนผนใหญของรฐใหเกษตรกรรายยอยและเพกถอนเอกสารสทธของบคคลภายนอกผถอครองกรรมสทธโดยมชอบดวยกฎหมาย แลวสนบสนนใหชมชนบรหารจดการทดน ใหแกเกษตรกรรายยอยและทดนสวนรวมดวยสทธของชมชนตามเจตนารมณของรบธรรมนญ ส าหรบความไมเปนธรรมจากคดทดน เนองจากคดทราษฎรถกนายทนผถอกรรมสทธทดนฟองขอหาบกรก เปนคดทเกดจากการด าเนนการตามอ านาจหนาทของเจาหนาทรฐบกพรอง จะตองใหโอกาสและความเปนธรรมแกเกษตรกรในการตอสคด หนวยงานในกระบวนการยตธรรมไมควรด าเนนคดรนแรงกบเกษตรกรทตอสเพอปกปองสทธของตนเองและชมชนดวยความบรสทธ ควรจะพจารณาคดดวยความเหนอกเหนใจ ผอนปรนดวยวธการตางๆ นานาทกฎหมายเออใหท าได เชน การชะลอการฟอง ลงโทษดวยวธทไมรนแรง การชะลอการบงคบคด ตลอดจนเปดโอกาสใหเขาถงกองทนยตธรรมไดสะดวกเพอราษฎรจะไดตอสกบความไมถกตองใหเกดความเปนธรรมในสงคมไดดวยสนตวธ

2.2 การประชมสมมนาทางวชาการฯ จ านวน 4 ครง ส าหรบ 5 กรณ ในการประชมสมมนาทางวชาการฯ ผเกยวของในกระบวนการยตธรรมทงผพพากษา อยการ

ทนายความ ต ารวจ และเจาหนาทรฐทเกยวของ ไดรวมกนอภปรายถงปญหาของกระบวนการยตธรรมในคดความเรองทดนทเกดขน เชน ชาวบานไมรกฎหมาย/เขาไมถงกระบวนการยตธรรม การทจรต/การด าเนนงานลาชาของเจาหนาทรฐ กระบวนการพสจนสทธ/ตรวจสอบเอกสารสทธ ทนายความไมมความร/สผดทาง ศาลรบฟงพยานหลกฐานทางราชการมากกวาหลกฐานอน เปนตน รวมทงรวมกนอภปรายแนวทางแกไขปญหา เชน การน าประเดนสทธชมชนตามรฐธรรมนญมาใชในการพจารณาคด การเสนอใหแกกฎหมายบางประการ การเสนอใหมหนวยงานเฉพาะแกปญหาทดน มการใหค าปรกษาใหความรประชาชนทเดอดรอน การใชกระบวนการทางสงคมเขามาหนนเสรม การปรบทศนคตของผเกยวของในกระบวนการยตธรรม เปนตน (รายละเอยดดงเอกสารภาคผนวก)

การประชมสมมนาทางวชาการฯ ประกอบดวย

17

1) การประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครงท 1 : กรณขอพพาททดนในพนทหนงของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ภาพการประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครง 1 วนท 27 มนาคม 2555

2) การประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครงท 2 : กรณ

ขอพพาททดนชาวเล

ภาพการประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครง 2 วนท 22 มถนายน 2555

3) การประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครงท 3 : กรณขอพพาททดนสวนปา

ภาพการประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครง 3 วนท 1 สงหาคม 2555

18

4) การประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครงท 4 : กรณ

ขอพพาททดนหลงสมปทานเหมองแร และกรณโครงการจดสรรทดนผนใหญ

ภาพการประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม ครง 4 วนท 8 ตลาคม 2555

2.3 สรปขอเสนอแนะในการจดท าขอเสนอเชงนโยบายตอการปรบปรงกระบวนการ

ยตธรรม โดยสงเขป ดงน 1) ประเดนสทธชมชนตามรฐธรรมนญ : มขอเสนอทส าคญ คอ

- ศาลฎกา ควรวางแนวการพจารณาคดเกยวกบสทธชมชนตามกรอบรฐธรรมนญใหชดเจน

- สถาบนการศกษา ควรมการสมมนาระดมความเหนจากนกวชาการ นกกฎหมาย สายนตศาสตรหลายๆ สถาบนในประเดนน

2) ศาลยตธรรม ควรมการทบทวนวธพจารณาความ เนนระบบไตสวน/การเดนเผชญสบ ใหมากขน

3) จดตงองคกร/คณะกรรมการทเปนอสระในการพสจนสทธทดนพพาท เพอจดการแกไขปญหาทดนโดยเฉพาะ โดยการรบฟงพยานหลกฐานอนนอกเหนอหลกฐานมหาชนหรอเอกสารทางราชการ เชน ประวตชมชน ภาพถายทางอากาศ เปนตน

4) ปรบปรงแกไขกฎหมายบางฉบบ เชน ประมวลกฎหมายทดน และ เสนอกฎหมายอนๆ 5) สนบสนนกระบวนการทางสงคม ในการจดการกระบวนการยตธรรม แตทงนตองม

การศกษาเพมเตมเพอหากระบวนการทเหมาะสมกบสงคมไทย 6) ปรบเปลยนวธคด มมมอง ทศนคต ของผทเกยวของในกระบวนการยตธรรม โดยเฉพาะ

การเพมมมมองดานสงคมวทยาและมานษยวทยาใหกบผพพากษาและผชวยผพพากษา การมหลกสตรการเรยนการสอนดานสงคมวทยาและมานษยวทยาส าหรบบคลากรในกระบวนการยตธรรม

19

7) การชวยเหลอประชาชนใหเขาถงกระบวนการยตธรรม เชน การใหความร ค าปรกษาดานกฎหมาย การมกองทนยตธรรมทประชาชนเขาถงไดจรงเพอราษฎรจะไดตอสกบความไมถกตองใหเกดความเปนธรรมในสงคมไดดวยสนตวธ

3. ขอเสนอแนะเพอการพฒนา ขอมลทไดจากโครงการวจยฯ น ยงเปนขอมลในเบองตนทท าใหเหนถงเหต ปจจย ขอจ ากด ปญหาและแนวทางแกไขปรบปรงกระบวนการยตธรรมทงระบบทชดเจนขน ทงนมขอเสนอหลายประการทจ าเปนตองอาศยการยกระดบพฒนาเปนขอเสนอเชงนโยบายใหมความชดเจนและเปนรปธรรมเพยงพอทจะขบเคลอนใหผ เกยวของในกระบวนการยตธรรมสามารถน าไปปฏบตเพอปรบปรงกระบวนการยตธรรมใหมความเปนธรรมตอประชาชนผเดอดรอน รวมทงประชาชนสามารถเขาถงกระบวนการยตธรรมไดอยางทวถงและเทาเทยมกน

20

ภาคผนวก

- รายงานขอมลกรณศกษา 5 กรณ - บนทกการประชมทางวชาการฯ 4 ครง ส าหรบ 5 กรณ

- ภาพกจกรรม

ภาพกจกรรม

1. การลงพนทรวบรวมขอมลกรณศกษา

2. การประชมทางวชาการ เรยนรสการปฏรปกระบวนการยตธรรม

ครงท 1

ครงท 2

ครงท 3

ครงท 4