Upload
kelda
View
135
Download
3
Embed Size (px)
DESCRIPTION
9. kafli. Vistfræði. Nokkur undirstöðuhugtök. Lífhvolf Lífhvolf jarðar er allt það svæði þar sem líf á jörðinni þrífst Búsvæði Búsvæði er afmarkað svæði þar sem lífskilyrði eru öðruvísi en fyrir utan það T.d. skógur, tjörn, fjara o.fl. Líffélög - PowerPoint PPT Presentation
Citation preview
9. kafli. Vistfræði
Nokkur undirstöðuhugtök Lífhvolf
Lífhvolf jarðar er allt það svæði þar sem líf á jörðinni þrífst Búsvæði
Búsvæði er afmarkað svæði þar sem lífskilyrði eru öðruvísi en fyrir utan það
T.d. skógur, tjörn, fjara o.fl. Líffélög
Líffélag eru allar þær lífverur sem lifa á sama búsvæði T.d. Í skógi, að þar myndar allur gróður og dýr í skóginum eitt líffélag
Vistkerfi Vistkerfi er líffélag og búsvæði, þ.e.a.s. allar lífverurnar og
lífvana umhverfi þeirra (grjót, mold o.fl)
Nokkur undirstöðuhugtök Tegund
Tegund er safn einstaklinga sem geta átt saman frjó og eðlileg afkvæmi
Hestar og asnar geta t.d. eignast afkvæmi saman, en afkvæmið er alltaf ófrjótt og því eru asnar og hestar ekki sama tegundin
Stofnar Stofn er safn lífvera af sömu tegund
sem lifa á sama svæði og eignast oftast afkvæmi með einstakling úr sama stofni
Skil á milli stofna eru oftast landfræðileg, t.d. haf, fjallgarður eða eyðimörk.
Liger er afkvæmi ljóns og tigrisdýrs. Þar sem foreldrarnir eru af mismunandi tegund þá er Liger alltaf ófrjór
Lífverur í vistkerfi Allar lífverur þurfa lífræna næringu (fæðu) Lífverur sem geta nýmyndað flókin lífræn efni
(ljóstillífa) kallast frumbjarga lífverur (t.d. gras og tré) Þær þurfa ekki að borða aðrar lífverur til að fá sín
lífrænu efni Þumalputtaregla: þær lífverur sem geta myndað sína
eigin fæðu kallast frumbjarga Þær lífverur sem verða að fá sín lífræn efni úr
öðrum lífverum kallast ófrumbjarga lífverur (t.d. maður, kind) Þumalputtaregla: þær lífverur sem verða að borða
kallast ófrumbjarga
Lífverur í vistkerfi
Í vistfræðinni kallast allar frumbjarga lífverur frumframleiðendur, en allar ófrumbjarga lífverur kallast neytendur
Þær lífverur sem nærst á frumframleiðendum (grasætur) kallast fyrsta stigs neytendur
Þær lífverur sem nærast á fyrsta stigs neytenda (kjötæta) kallast annars stigs neytendur, og svo koll af kolli
Fæðukeðjur og fæðuvefir Fæðukeðja lýsir því hvernig mismunandi
lífveruhópar afla sér fæðu, hver á eftir annarri í “einfaldri” röð þannig að hver tegund verður hlekkur í fæðukeðjunni
Frumframleiðandi fyrsta stigs neytandi annars stigs neytandi þriðja stigs neytandi o.s.frv
Dæmi um fæðukeðju er t.d:
gras lamb maður
Fæðukeðjur og fæðuvefir
Fæðuvefur er þegar fæðukeðjur skarast
Fæðuvefur er gerður úr öllum fæðukeðjum sem finna má í hverju vistkerfi og tengjast saman
Neytendur og sundrendur Dýr sem lifa á plöntum kallast grasætur, t.d. hestar og
kindur Grasætur eru alltaf fyrsta stigs neytendur
Dýr sem lifa á öðrum dýrum (annars stigs neitendur og hærra) kallast hinsvegar kjötætur Rándýr, t.d. ljón og refur, eru dýr sem veiða dýr sér til matar
(bráð) Hrædýr eru dýr sem borða dauð dýr
T.d. hrægammar og hýenur Alætur eru dýr sem geta bæði verið grasætur og
kjötætur, t.d. við mennirnir
Neytendur og sundrendur
Dreggætur éta mold og drullu og melta úr henni fæðuT.d. ánamaðkar
Síarar sía smáar lífverur úr umhverfi sínuT.d. skíðishvalir
Vökvasugur nærast á fljótandi fæði, t.d. blóðiT.d. lýs
Neytendur og sundrendur Sundrendur eru rotverur
(bakteríur og sveppir) sem eru ófrumbjarga lífverur sem sundra leifum dauðra lífvera.
Sundrendur halda uppi hringrás efna í náttúrunni
Sundrendur þurfa: Raka Súrefni Hita Sum efni gera rotverum erfitt
fyrir (rotvarnarefni)
Samlíf
Samlíf er samband tveggja lífvera þar sem önnur lífveran (snýkillinn) er háð annarri lífveru (hýslinum) án þess að borða hana
Til eru þrjár gerðir af samlífiSamhjálpGistilíf Sníkjulíf
Samlíf Samhjálp
Í samhjálp hafa bæði snýkillinn og hýsillinn gagn af samlífinu Dæmi um samlíf er samband skordýra og blóma og sumar bakteríur
í ristlum dýra Gistilíf
Í gistilífi hefur einungis snýkillinn gagn af samlífinu, en hýsillinn hefur hvorki gagn né tjón af samlífinu
Snýkjulíf Í snýkjulífi sækir snýkillinn fæðu til hýsilsins og veldur honum
skaða T.d. njálgur
Orka og píramítar Fæðuhlekkirnir eru gjarnan settir upp á mynd
þannig að breidd hlekksins endurspeglar orkuna sem í honum býr.
Þá kemur fram pýramídi sem oft er kallaður fæðu- eða orkupýramídi.
Mest af orkunni er neðst, en með hverju þrepi tapast nokkuð af orkunni. Lífverur sem eru efst í pýramídanum þurfa að borða orkumeiri fæðu en þeir sem eru neðar. Sjá myndir bls. 201
Orka og píramítar Um 90% allrar orku tapast á milli hlekkja
fæðukeðjunnar Orkan tapast m.a:
við fumuöndun sem hiti við hreyfingu í saur o.fl.
Aðeins um 10% af fæðunni (orkunni) er notuð af lífverunni til að byggja sig upp Þessi 10% eru þá notuð í vöxt, viðgerðir og viðhald
vefja lífverunnar
Orka og píramítar
Af þessum ástæðum fækkar alltaf fjöldi lífvera því aftar sem farið er í fæðukeðjuna
Af sömu orsökum minnkar einnig heildarmassi lífvera í hverjum hlekk, þ.e. lífmassi
Lífmassapíramítinn lítur alveg sömu lögmálum og orkupíramítinn
Orkupíramíti: Þessi mynd sýnir hvernig orka (90% hennar) tapast á milli hvers hlekks í fæðukeðjunni
Sveiflur í stofnstærð Ákveðið jafnvægi ríkir milli stofna í vistkerfi Gott dæmi um þetta eru sveiflur í stofnstærð gaupa og
snæhéra Ef mikið er af snæhéra þá er nóg fyrir gaupuna að borða, og þá
geta fleiri gaupur lifað góðu lífi og eignast afkvæmi Ef of mikið verður hinsvegar af gaupum þá fækkar snæhérunum
það mikið að erfitt verður fyrir gaupuna að fá sér í svanginn Þetta leiðir til þess að gaupunum fækkar og þá geta snæhérar
farið að fjölga sér aftur þar sem minna er orðið um gaupur sem borða þær og sagan endurtekur sig
Toppar og lægðir í fjölda rándýra koma á eftir hámarki eða lágmarki í stofni bráðarinnar
Þessi mynd sýnir greinilega að snæhérum fjölgar þegar gaupum fækkar (færri sem veiða þá sér til matar). Að sama skapi fækkar þeim þegar gaupunum fjölgar. Gaupum fjölgar þegar snæhérum fjölgar (nóg að borða), en fækkar þegar snæhérum fækkar (lítið að borða)
Kolefnishringrásin Plöntur ljóstillífa, og við það ferli taka þær koltvíoxíð (CO2) úr andrúmsloftinu
og nota það til þess að byggja upp sykur (og önnur flókin lífræn efni) Dýr (grasætur) borða plöntunar og fá sykurinn frá plöntunum
Sykurinn nota þau í frumuöndun til að fá orku, en við frumuöndunina losnar CO2 aftur út í andrúmsloftið
Kolefnið í sykrinum er einnig notað til að nýmynda lífræn efni í lífverunni Önnur dýr (kjötætur) borða svo grasæturnar
Hér losnar CO2 aftur út í andrúmsloftið við frumuöndun Þær plöntur og þau dýr sem eru ekki borðuð rotna, en rotverur (bakteríur og
sveppir) sjá um það Við rotnun losnar CO2 út í andrúmsloftið
Þær lífverur sem deyja en rotna ekki mynda með tímanum jarðeldsneyti: mór, kol, olíu eða jarðgas Við mennirnir brennum þessi jarðeldseyti (t.d. á bílana okkar) og við það losnar
CO2 aftur út í andrúmsloftið
Kolefnishringrásin
Í stuttu máli má segja að koltvíoxíð (CO2) er numið úr andrúmslofti við ljóstillífun en skili sér til baka við öndun og rotnun (og brennslu manna á jarðeldsneytum)
Munið að kolefni (C) er meginuppistaða allra lífrænna efna og er því gríðarmikilvægt fyrir allar lífverur
Kolefnishringrásin
Gróðurhúsaáhrif Líkja má lofthjúpi jarðar við gler í gróðurhúsi Lofthjúpur jarðar hleypir geislum sólar greiðlega í
gegnum sig Jörðin gleypir geislana og hitnar
Gróðurhúsalofttegundir í lofthjúpi jarðar halda inni miklum hluta varmageislunarinnar sem berst frá yfirborði jarðar Varmageislar endurkastast af
gróðurhúsalofttegundum lofthjúpsins Þetta leiðir að sér að hitastig á jörðinni verður
hærra en ella og gerir líf kleift á jörðinni Ef gróðurhúsalofttegundirnar væru ekki, þá væri
hitastigið á jörðinni um 33°C lærra
Gróðurhúsaáhrif
Undanfarna áratugi hafa menn hinsvegar losað sífellt meira af þessum svokölluðu gróðurhúsalofttegundum (aðallega CO2, metan, óson (O3) , vatnsgufa o.fl)
Þetta leiðir af sér að varmageislarnir komast síður í gegnum lofthjúpinn og hiti jarðar eykst
Afleiðingar gróðurhúsaáhrifa Aukin losun á gróðurhúsarlofttegundum auka því
gróðurhúsaáhrifin Aukin gróðurhúsaáhrif geta m.a. leitt af sér:
Aukin hlýnunar jarðar Hækkað vatnsyfirborð vegna aukinnar bræðslu jökla Aukin flóðhætta Gróðurbelti geta færst til Aukinn tíðni og styrkur fellbylja Auknir þurrkar og myndun eyðimarka Hafstraumar geta hugsanlega breyst