3.kafli – Frumur

3.kafli – Frumur • Frumur eru grunneiningar allra

lífvera• Einfruma lífverur eru gerðar úr

einni frumu• Fjölfruma lífverur eru úr

mörgum frumum• Lögun og starfsemi frumna er

breytileg en öll helstu frumulíffæri eru eins hjá þeim flest öllum

• Allt efni frumu er kallað frymi• Milli frumuhimnu og kjarna er

þykkfljótandi efni sem kallast umfrymi.

©Árbæjarskóli SH/KJ Einkenni lífvera 2

3-1 Gerð og hlutverk frumna (bls. 52-60)

Frumuveggur er ysta lag í plöntufrumum

hlutverk hans er að:

Vernda frumu og veita henni styrk.

• Gerður úr beðmi• Finnst í plöntufrumum

en ekki í dýrafrumum

http://www.oup.co.uk/images/oxed/children/yoes/nature/plantcell.jpg



Frumuhimna

Innan við frumuvegginn í plöntufrumu og ysta lag dýrsfrumu er frumuhimna.

Helsta hlutverk hennar er að: Stjórna flutningi efna inn og út úr frumunni og afmarka frumu frá umhverfi sínu

• Frumuhimnan ræður lögun frumunnar




Kjarninn

Kjarninn er stórt og egglaga frumulíffæri. Hann er stundum kallaður “heili” frumunnar því hann stýrir allri starfsemi hennar. Þunna himnan sem skilur að kjarnann og umfrymið nefnist kjarnahimna.

• Kjarninn geymir litningana.

http://www.biologie.uni-hamburg.de/b-online/snowbird/prefaces/nucleus.jpg



Litningar• Inni í kjarnanum eru

grannir þræðir sem eru gerðir úr kjarnsýrum (DNA og RNA) og heita litningar.

• DNA er alltaf kyrrt í kjarnanum en RNA fer úr kjarnanum til að stjórna prótínsmíðinni



Kjarnakorn

Í kjarnanum er líka korn sem er gert úr úr RNA og prótínum og kallast

kjarnakorn• Tekur þátt í myndun

ríbósóma



Frymisnet• Í hlaupkenndu

umfryminu eru himnur sem mynda flókið kerfi ganga sem minna helst á völundarhús. Þetta gangakerfi kallast frymisnet. Hlutverk þess er að taka þátt í smíði og flutningi prótína.




Ríbósóm

Í frumysnetinu sitja lítil korn sem nefnast ríbósóm.

• Þau eru stundum kölluð prótínverksmiðjur því að í þeim eru amínósýrur tengdar saman og prótín mynduð.

• Gerð úr RNA

Myndun prótína




Hvatberar

Fljótandi í umfryminu eru orkuver frumunnar því í þeim er orka unnin úr fæðunni. Þetta eru hvatberarnir.

• Vinna orku úr fæðu-sameindunum sem berast inn í frumu

• Orkuvinnslan er kölluð bruni eða frumuöndun

Hvort heldur þú að séu fleiri slík orkuver í vöðvafrumu eða beinfrumu? Af hverju?

Í vöðvafrumu ,því þær nota mikla orku þegar þær dragast saman.




Safabólur• ,,Geymslutankar”

frumunnar safabólur.• Þar eru geymd ýmis efni

t.d. fæðuefni, ensím, vatn.

• Í plöntufrumum eru fáar stórar safabólur og geyma vatn.

• Í dýrafrumum eru margar litlar



Leysikorn eru algeng í dýrsfrumum en fá í plöntufrumum

• Þau innihalda ensím og hlutverk þeirra er

að hjálpa til við meltingarstarfsemi í frumunni.



Grænukorn

Í plöntufrumum finnast líka stór græn frumulíffæri grænukornin.

• Innihalda grænt litarefni – blaðgrænu

• Hlutverk blaðgrænu er að beisla orku sólar og nýta hana til að búa til fæðuefni í ferli sem kallast ljóstillífun


Golgikerfið er gert úr tvöföldum himnum og gegnir hlutverki við pökkun og flutningi efna út úr frumunni og innan hennar.

• Nefndu tvö frumulíffæri sem plöntufrumur hafa en ekki dýrsfrumur:

Grænukorn og frumveggur

• Er eitthvað annað sem greinir að plöntu- og dýrsfrumu?

Plöntufrumur hafa eina eða fáar stórar safabólur en dýrafrumur margar litlar.



Dýrsfruma

Hvatberi

Frymisnet

Kjarni

Ríbósóm

Leysikorn

Frumuhimna

Safabóla

Golgikerfi


Plöntufruma

Grænukorn

Safabóla

Hvatberi

Frumuveggur

Frymisnet

Kjarni

Ríbósóm

FrumuhimnaGolgikerfi

Leysikorn


Upprifjun 3-1(bls.60)

1. Allt efni frumunnar, bæði frumuhimna, umfrymi og kjarni.

2. DNA og RNA3. Ríbósóm og frymisnet.4. Plöntufrumur: hafa frumuvegg, grænukorn,

fá leysikorn og eina (fáar) stóra safabólur.Dýrafrumur: hvorki með frumuvegg né grænukorn, mörg leysikorn og margar litlar safabólur.


3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)

• Í hverri frumu fer fram starfsemi sem einkennir allt líf

• Efnaskipti, flæði, osmósa og frumuskipting er dæmi um slíka starfsemi


3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)Efnaskipti:• Frumur þurfa orku til

starfsemi sinnar• Orkuna fá þær úr

fæðunni en þurfa að breyta henni til að geta nýtt sér hana

• Umbreytingin er flókin, sameindum er sundrað og nýjar verða til – það er kallað efnaskipti

Efnaskiptin fara fram í hvatberum


3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)Flæði:• Er flutningur sameinda þaðan

sem mikið er af þeim, þangað sem lítið er af þeim

• Mögulegt vegna hreyfingar sameinda, þær rekast saman og dreifast hver frá annarri

• Frumuhimnur eru valgegndræpar

• Súrefni, vatn og næringar-efni flytjast yfir frumuhimnu með flæði.


3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)Osmósa:

• Vatn er mikilvægasta efnið sem fer gegnum frumuhimnur. Það ferðast í gegn með osmósu sem er sérstök tegund flæðis.

• Osmósa er flutningur vatns gegnum frumuhimnur, þaðan sem mikið er af því, þangað sem styrkur þess er minni



Osmósa:

• Fruma sem sett er í salt vatn tapar vatni út úr sér því að vatnið flæðir úr til að jafna styrkinn úti og inni. Fruman dregst saman

• Fruma sem sett er í ferskt vatn tútnar út því vatnið streymir inn í hana



Fruma sett í salt vatn

Fruma sett í eimað vatn

Fruma sett í vatn með sama styrk og er í henni



• Þar sem hvorki osmósa né flæði þarfnast orku frá frumunni eru þau mjög heppilegur flutningsmáti fyrir hin ýmsu efni

Lýstu því sem gerist í frumunum


Glas 1. Ekkert gerist.Glas 2. Fruma tútnar út. (vatn flæðir inn í hana).Glas 3. Fruma tapar vatni (dregst saman).



Burður:• Stundum komast efni

ekki gegnum frumuhimnu þó að þörf sé fyrir þau í frumunni

• Þá er notaður virkur flutningur (burður) þar sem sérstök burðarefni flytja önnur efni í gegn

• Burður krefst orku



Frumuskipting:• Tvær gerðir af

frumuskiptingum:– Jafnskipting (mítósa)– Rýriskipting (meiósa)

http://www.youtube.com/watch?v=aDAw2Zg4IgE



3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)Jafnskipting (mítósa)• Aðferð frumna til að

fjölga sér• Ein fruma verður að

tveimur• Nýja fruman kallast

dótturfruma og er nákvæm eftirmynd móðurfrumunnar

• http://www.youtube.com/watch?v=-mWUpdxIDrc&feature=related


3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)Jafnskipting (mítósa)

• Tilgangur:– Einfrumungur

fjölgar sér– Fjölfrumungur bætir

við frumum til að stækka

– Koma í stað dauðra frumna hjá fjölfrumungi

http://www.youtube.com/watch?v=VlN7K1-9QB0&feature=related

Gott myndband



Jafnskipting (mítósa)• Frumuskipting manna með

46 litninga hefst á þvi að fruman býr til nákvæma eftirmynd litninga sinna.

• Síðan dragast litningarnir í sitt hvorn enda frumunnar og umfrymið skiptist í tvo hluta

• Myndast þá tvær frumur sem hvor hefur 46 litninga eins og móðurfruman

mítósa


3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)Rýriskipting (meiósa)• Notuð þegar kynfrumur

myndast

• Þá myndast 4 frumur af einni móðurfrumu

• hver dótturfruma hefur helmingi færri litninga en móðurfruman (annan litning í litningapari)

• http://www.youtube.com/watch?v=D1_-mQS_FZ0 Gott


3-2 Starfsemi frumna(bls.60-67)Rýriskipting (meiósa)• Kynfrumur manna hafa

23 litninga

• Þegar eggfruma og sáðfruma sameinast við frjóvgun raðast litningarnir (46) saman

meiósa




Upprifjun 3-2(bls.67)

1. Öll efnahvörf sem fram fara í lífveru, sundrun og nýmyndun efna.

2. Flutningur vatns gegnum frumuhimnu frá svæði þar sem styrkur vatns er meiri til svæðis þar sem styrkur þess er minni .

3. Jafnskipting - mítósa.


Fjölvalsspurningar (bls.69-70)

1. C2. D3. A4. B5. B6. D7. A8. D9. B10. A


Eyðufyllingar (bls.70)

1. Frymi2. Samvægi3. DNA (DKS) og RNA (RKS)4. Hvatberar5. Safabólur6. Leysikorn7. Flæði8. Osmósa9. Jafnskipting10. rýriskiptingu


Rétt eða rangt (bls.71)

1. Rangt (plöntufrumu)2. Rangt (kjarninn)3. Rétt4. Rangt (umfrymi)5. Rétt6. Rangt (blaðgrænu)7. Rétt8. Rangt (út úr)9. Rétt10. Rangt (rýriskiptingu)


Stutt og laggott (bls.71)

1. Kjarni: stjórnar starfsemi frumu. Litningar: stjórna smíði prótína og miðla erfðaupplýsingum frá einni frumu til annarrar í frumuskiptingu. Hvatberar: afla frumunni orku. Ríbósóm: taka þátt í smíði prótína. Grænukorn: annast ljóstillífun í plöntufrumum. Safabólur: geyma fæðuefni, vatn og fl. Frymisnet: flutningakerfi fyrir efni frumunnar. Frumuhimna: velur úr ákveðin efni og heldur þeim inni í frumunni, en gerir öðrum efnum kleift að fara inn í frumuna eða út úr henni.



2. Heppilegast væri að koma grænukornum fyrir í húðfrumum manns. Ljóstillífun er knúin af orku frá sólu og frumur húðar eru þær sem helst gætu tekið til sín sólarorkuna.

3. Þegar planta missir mikið vatn skreppa safabólur saman og innri þrýstingur minnkar. Þegar plantan er vökvuð þenjast safabólur út því þær geyma f.o.f. vatn hjá plöntum.



4. Fruma A fjölgar sér hraðast við 35°C. Fjölgunin verður örari eftir því sem hitinn hækkar á bilinu frá 10° - 35°. Á bilinu frá 35° - 50° hægir á fjölgun frumnanna.

Myndband Frumur og vefir

1. Frumuhimnu, kjarni, umfrymi og hvatberar.

2. Eins og kleinuhringir án gats.

3. Flytja súrefni.

4. Hópur frumna sem mynda eina heild og gegna sama hlutverki.

5. Já

6. Nei

7. Stafvefur©Árbæjarskóli SH/KJ Einkenni lífvera 47

8. Með holrúmi á milli.

9. Kassalaga

10. stór safabóla

11.Frumuhimnu innan við frumuvegginn.

12.Loftaugun (varafrumur innan í þeim) stjórna því hve mikið vatn tapast úr laufblöðunum og hve mikið koltvíoxíð fer inn og hve mikið súrefni út.


13.Stækka yfirborðið og taka upp steinefni og vatn fyrir plöntuna.

14.Þykkir veggir eins og undnir gormar.

15. Jafnskipting (mítósa)

16.Litningar

17.Fara jafn margir litningar í báðar frumurnar sem myndast.

18. Í æxlunarfærum plantna og dýra.©Árbæjarskóli SH/KJ Einkenni lífvera 49

19.Helmingi færri litninga en aðrar frumur líkamans.

20.Þær renna saman við frjóvgun. Við það fá þær sama litningafjölda og aðrar frumur. Ef þær væru með jafn marga litninga og aðrar frumur myndi litningafjöldinn tvöfaldast og engin lífvera verða til.


Documents

3.kafli – Frumur