Araştırma Dergisi

GÜZ'2000 / 15

ARNAVUTLUK NOTLARI

Alemdar YALÇIN - Gıyasettin AYTAŞ

Arnavutluk Cumhuriyeti ile ilişkile­

rimiz belgesel film projesinin Arnavut­

luk çekimleri sırasında başladı. Arna­

vutluk Cumhuriyeti en çok çekindiği­

miz yerlerden biriydi. Bunun sebebi

arasında demokratikleşme sürecinin

tamamlanması sırasında ülkede ortaya çıkan belirsizlik ortamının getirdikleri­

nin film projesinin rahat bir ortamda

gerçekleştirilmesini engelleyebilmesiy­

di. Bilindiği gibi Ba lkanların en sarp

ve sert iklim şartlarına sahip olan Ar­

navutluk'ta gidilecek yerlerin genellik­le kırsal kesimde olması da ekibimizi

düşündürüyordu.

Orada çekim yapan televizyon ekip­

lerin in karşılaştıkları olaylar da bizi dü­şündürmüştü. Anlatıldığına göre otorite

boşluğundan yararlanan bazı fırsatçıla­

rın Kanal D muhabirlerinin araçları ve

kameraları ellerinden almalarıydı.

Shenimet Per Shqiperine

Lidhjet tona nıe Republiken e

Shqiperise filluan nıe filminıet per pro­

jektin e film it doku men tar. Republika e

Shqeperise ishte nje nga vendet qe e mendonim shume problenıatike dhe qe

do te kishim pengesa per realizinıin e

projektit te filnıit per arsye se gjate

kohes se denıokratizimit te vendit

isht~ krijuar. nje gjendie e paqen­dh.ıe~h~e: Siç dit\et -~hqiperia ka .kli­

.m~ri :·· nıe ·te ' as!)per : ne· ·-~~IJkan'·• dfie ·vendet qe do: te filmohesh.in Ja~e ·fsha-'· . . . . . .

ti-a te thella ·:ose ve~de te p~banu·ara fakt ky qe bente qe grubi i xh_i"rimh te

nguronte akonıa me shume.

Si edhe ·kur mesuam problemet q·e

kishin hasur disa grupe te tjera si per

shembull grupi i xhirimit te kanal it tele­viziv 'D' u kishin marre 'nga duart kam­

erat dhe mjetet e tjera te punes hezitu­

am akama me shume.

Shoket tane qendruan ketu per nje

kohe prej pese ditesh dhe gjate kesaj kohe nuk munden qe te lidhen me ne

me ane te telefon it. Por kuru kthyen na

treguan qe ishin takuar nıe njerez te ngrohte qe ish in kujdesur per ta. Ne ate

çast te gjitha mendimet tona negative

u fshine e ne vend te tyre u krijua mendimi qe ky shtet ka shume prob­

leme por ne te njejten kohe eshte nje vend i kentshem.

Pas kesaj besimtaret Bektash i qe priten shoket tane me shume sin­

qeritet, dashamiresi e perkujdesje

Arkadaşlarımız burada kaldıkları

beş gün süre içinde bizimle telefonla

bağlantı kuramadı far. Ancak dönüşle­

rinde fantastik, sıcak ve yürekten bir il­

gi gördüklerini anlattılar. Gözümüzde

bir anda bütün olumsuzlukların yerini,

zorlukları olan fakat güzel ve şirin bir

ülke aldı.

Arkasından arkadaşlarımıza orada

içten ve samimi dostluk kucağını açan

Arnavutluk Bektaşilerinin ileri gelenleri

Ankara'ya geldiler. Soğuk bir hava ve

Kurban bayramı arifesinde yaptıkları

bu ziyaret sırasında ilişkilerimiz gittik­

çe daha da ·çok arttı. Onlarla yaptığı­

mız konuşmalar, aramızda ilişkiyi daha

da güçlendirdi.

Bizi 22 Eylül' de yapacakları Bekta­

şilik kongresi için Arnavutluk'a davet

ettiler. Arnavutluk ziyaretinin sebebi

buydu.

Uçağımız gecikmeli olarak Tiran

havaalanına indi. Doğrusu gümrük çı­kışında hava alanının pasaport kontrol merkezinin küçüklüğü, memurların ge­len yolcularla ilişkisi, bu·naltıcı bir

erdhen ne Ankara. Viziten e bene pak

para bajramit dhe koha ishte shume e

ftohte e megjithate miqesia jone u

shtua. Bisedat qe bem me ta e bene

lidhjen tane akoma me te forte.

Ata na ftuan qe te mernim pjese ne

kongresin Bektashian qe do behet me

22 shtator. Kjo ishte edhe arsyja qe na beri neve ta vizitonim Shqiperine edhe

nje here.

Avioni u uf me vonese ne aero­

portin e Rinasit. Te themi te drejten ne dalie te kufirit, qendra e vogel e kon­

trollit "te pasaportave, siellja e ftohte e punonjesve si edhe dielli percellues na

bene shume pesimist. Une me perpara kam pare airoportet e Bukureshtit dhe

te .B_udapestit. Keto airoporte me shtimin e levizjeve jame modernizuar

dhe hyrjet e daljet jane zmadhuar e zbukuruar si rrjedhoje njerezit nuk bes­

disen. Shpresojme qe ne nje te ardhme

te afert nje nga pikat kryesore te hyries ne Shqiperine mike te behet e bukur

dhe bashkohese ashtu siç e meriton

Shqiperia kultura dhe historia e saj.

Ne dal ie te. aeroportit ne ma priste nxensja AniJa Shehu e cila eshte ne

vitin te dyte te Fakultetit te Komunikimit ne degen e Radio tele­

vizionit bashke me Baba Edmontin i

cifi nga besimtaret Bektashi Shqiptare eshte pranuar si udheheqes i dyte.

Anila disa dite me pare ishte kthyer

nga Turqia per te kaluar pushimet, ajo

do te perkthente per ne. Baba Edmondi

sıcakla birleşince bizi hayal kırıklığına

uğrattı. Ben daha önce Bükreş ve Buda­

peşte Havaalanını görmüştüm. Bu hava

alanları gittikçe artan bir tempoyla

modernleşmiş ve giriş çıkışlar insanı

bunaltmayacak bir genişlik ve güzelli­

ğe kavuşturulmuştu. Dost ve kardeş Ar­

navutluk'un en önemli giriş kapısı olan

Tiran Havaalanı'nın ~da yakın bir za­

manda Arnavutluk'un tarih ve kültürü-

ne yakışır bir güzelliğe ve çağdaşlığa

kavuşacağını umuyoruz.

f-:!avaalanından çıkışımızda bizi

İletişim Fakültesi Radyo Televizyon Bö­

lümü'nde ikinci sınıf öğrencimiz Anila

Shehu ve Arnavutluk Bektaşilerinin

ikinci adamı kabul edilen Edmond Ba­

ba karşıladılar.

ne na çoi ne nje hotel te vogel ku edhe

do rrinim.Ky hotel ngjante nıe nje pen­

sion par ne fakt ishte nje shtepi e vjeter

Shqiptare e sistemuar ne formen e nje

hoteli. Mu ne qender te Tiranes

shtepia e kthyer ne hotel me pastertine

dhe rregulin e saj i bente te gjithe klien­

tet qe te ndiheshin rahat e mire.

Gjate kohes qe qendruam atje ajo

thjeshtesi, pasterti dhe dashamiresi pati

nje vend te veçante. lshte e veshtire te

küptoje nese fytyrat e qeshura te per­

sonel it si dhe kujdesja qe tregonin per

te na bere te kenaqur vinte si rrjedhoje

e ndienjes se vellazerimit apo e kur­

jozitetit. Me gjithe proplemet

ekonomike zonjat mjaft te mbajtura

dhe te rregullta pasqyronin ne fytyrat e

tyre nje buzeqeshje te ngrohte e miqe­

sore qe i ben njerezit e huaj me pak te

ndrojtur.

Pasi pushuam pak ne hotel "te zotet

e shtepise" na çuan ne Kryegjyshaten

Bektashiane qe ndodhet ne verilindje

te Tiranes. Ndertesa qe mbante emrin

"Kryegjyshata boterore Bektashiane"

kishte nje arktitekture te bukur me

kupala te larta e siperfaqe te

madhe.Menjhere te binte ne sy siper­

faqia perpara nderteses dhe tyrbeve

pran saj ku mbizoteronte e bardha dhe

jeshilja. Megjithese ne kete ndertese

nuk gjendeshin karakteristikat e

arkitektures klasike Osmane e as ata te arkitektures fetare evropiane veçohej

per bukurine dhe madheshtine e saj.

Hyrja ishte e mbuluar nga nje kupole e

Anila, Tl.irkiye'den daha önce yaz

tatili için Arnavutluğa dönmüştü ve bi­

ze orada tercümanlık yapacaktı. Ed­mond Baba bizi kalacağımız apart ote­

le götürdü. Apaıt otel veya pansiyon da

diyebileceğimiz yer eski bir Arnavutluk

Evinin otel haline dönüştürülmüş biçi­

miydi. Tiran'ın merkezinde son derece temiz ve bakımlı bir otele dönüştürülen

ev, kalan bütün konukları mutlu edebi­lecek düzen ve temizlik içindeydi.

Orada kaldığımız sürece gördüğü­

müz ilgi içinde bu temiz, sade ve sa­

mimi ortam ayrı bir yere sahiptir. Per­sonelinin güler yüzü ve bizleri mem­

nun etmek için çabalarında bir merak,

bir yakınlık duygusu veya bir kardeş yakınlığının etkisi olup olmad ı ğını kes­

tirmek çok zordu. Ancak çekilen bütün

ekonomik sıkıntılara rağmen hanımla­

rının titiz ve bakımlı oluşu, yüzlerin sı­

cak bir samimiyetle gülümsemesi insa­nın bir yabancı ülkede duyabileceği

her türlü tedirginliği azaltıcı bir özellik

taşıyordu.

Otele yerleştikten sonra ev sahiple­

rimiz bizi alarak Tiran'ın kuzey doğu kıyısındaki Arnavut Bektaşiler Birliğine

gjere. Pas hyrjes nje sallon zgjatej ~ga e majta ne te djathte e pikerishte per­ball deres se hyrjes ndodhej dhonıa e

mejdanit, shkallet qe te çonin ne katin e dyte si edhe nje dalje tjeter. Neper nıure gjendeshin te varura portretet e profet Aliut, Haxhi Bektashit gjthashtu kishte edhe disa piktura qe ringjallnin nje histori te Kajgusuz Abdallit shkruar ne velajetname. Per sa i perket dhomes se miqve ajo ishte e madhe e mobiluar kendsheiıi me ca kolltuke te rahatshem me ngjyre jeshile.

Menjehere pasi Lİ futem "ne dhomen e miqve erdhi kryegjyshi boteror Reshat Bardhi te cilin shpesh e ~her­rasin Baba Reshati. Megjithese rİe m_oshen· 80 vjeçare mbahet i forte. Eshte pak i shendoshe por te terheq

vemendien me qemdrimin,lekuren e mjekren e tij te gjate e te bardhe. Kur fliste me njerezit ai i shikonte ne sy me syte e tij te medhenj me ngjyre jeshile ne gri gje qe i bente te tjeret te ndi­

heshin te pafuqishem perpara fuqise se tij morale e shpirterore. Ai gjithmone mbante te veshur petkun e Kryegjyshit qe eshte nje veshje e bardhe me nje pelerine jeshile.

götürdüler. Dünya Bektaşiler Birliği

adın ı n verildiği bina geniş bir alan içe­

risinde yüksek kubbeli ve tonozlu bir

bina olaiak planlanarak yapılmıştı. Bi­

nada ve yanındaki türbelerde beyaz

zemin üzerinde yeşil rengin hakim ol­

duğu bir düzenleme hemen göze çarpı­

yordu. Klasik Osmanlı Mimarisine uy­

madığı gibi batılı dini binaların kişiliği­

ne de sahip olmayan yapıda yükseklik

ve açıklık kendisi~i hemen gösteriyor­

du. Giriş geniş bir kubbeye sahipti. Gi­

rişten sonra sağ ve sol tarafta iki ayrı

kabul salonu bulunmakta, girişin tam

karşısındaki kapıdan Meydan odası ile

üst kata çıkış merdivenleri ve arka çıkış kapısı bulunmaktaydı. Duvarlar Hz.

Ali, Hacı Bektaş Veli ve Kaygusuz Ab­

dal'la ilgili Velayetname'de anlatılan

menkıbelerin can landırıldığı tasvirler

ası lıydı. Kabul odası geniş yeşil koltuk­

larla döşenmişti.

Kabul odasına girmemizden hemen

sonra Baba Reşat olarak anılan Arna­

vutluk Bektaşilerinin Dedebabası Reşat

Bardhi geldi. Dede baba 80 yaşların ı

aşmış ancak sağlıklı, hafif tıknaz, beyaz

teni uzun ve beyaz sakalı ile dikkat

çekici özeliğe sahipti. Bal rengiyle yeşil

aras ı iri gözleriyle konuklarının gözle­rinin içine bakarak konuşan, onlar üze­

rinde psikolojik ve manevi üstünlük

kurmaya çalışan bir kişiliğe . sahipti.

Üzerinde dedebabalık kıyafeti olarak

kabul edilen yeşil pelerin altında beyaz

bir kıyafet giyinmiş ve giyimi konusun­

da en ufak ayrıntıya titizlikle uymuştu.

Atij bashke me nje pjese te filmit dokumenar ku flitej per Shqiperine i dorezuam edhe dhuratat e ministrise Turke te kultures e te institutit kerki­mor. Me pas u ndame duke vendosur qe te nesermen te filloninı takimet mes pal eve.

Tirana eshte. nje qytet i varfer dhe i pa sistemuar por s'mund te rri pa per­mendur vitrinat qe shkelqenin, resoran­tet te tipit evropian si edhe grate e vajzat qe visheshin aq bukur e me shije. Darken e te henes vajtem ne picarine e nje besimtari Bektashian. Restoranti ishte dy katesh plus nje kat çatie te kuj­tonte arkitekturen Gjermane. Ne kete vend te bukur hengrem darken e me pas u kthyem ne hotel.

Tani i erdhi radha pjeses se tregimit qe ka lidhje me fushen tone pra iu afru­anı bisedinıeve dy paleshe. Ne Shqiperi grupet fetare jane te lira por qeveria s'jep ndihnıe ekonomike per to prandaj edhe çdo problem ekonomik duhet ta zgjidhin vete. Ne kete shtet jetojne afer­sisht tre miljon shqiptar dhe 75% e kesaj popullsie eshte nıyslimane kurse 25% e saj ortodokse dhe katolige.

Kendisine Kültür Bakanlığından ve

araştırma merkezimizden -götürdüğü­

müz hediyelerle birlikte hazırladığımız filmin Arnavutlukla ilgili kısmını ver­dik. Daha sonra taraflar arası görüşme­

ler yapmak üzere ertesi gün buluşmak üzere oradan ayrıldık.

Tiran'ın bütün yoksulluğu ve ba­kımsızlığına rağmen buna adeta baş kaldırır gibi çırpınışını, bir bakışta göz alıcı vitrinler ve batı tarzı düzenlenmiş

restoranlarını ve adeta güzel giyinme­ye özen gösteren kadınlarını önemli özellikleri arasında saymalıyım. Pazar­

tesi gecesi gittiğimiz Bektaşi asıllı bir Arnavut'a ait pizzacıda akşam yemeği­

ni yedikten sonra otele döndük. Mühin adı verilmiş olcın restoran şık ve temiz ikinci katı ve üste yapılmış olan çekme

katı Alman mimarisini ahşap çatı siste-

mine göre dizayn edilmişti

Bu arada yavaş yavaş Arnavutluğun bizim alanım ızla ilgili bilgilerine ikili sohbetlerle ulaşmaya başladık. Arna­vutlukta dini grupların serbestçe çalış­malar yaptığını ancak devletin onlara

Nga 75% e popullsise myslimane 60% e saj pranohet si popullsi bek­tashiane. Por meqe Shqiperia sapo ka filluar te marri veten keto shifra do te saktesohen me vone.

Ne takimet e lnstitutit kerkimor "Haxhi Bektash Veli" te Univiersitetit te Gazit me Kryegjyshaten do bisedohej edhe per te forcuar lidhiet si dhe per pergatitien e listes me emrat e njerezve qe mendohej se mund te marrin pjese

·ne kongresin qe do behet ne shtator.

Qe ne bisedimet e para u kuptua qe mes mendimeve tona per kongresin kishte shume ndryshime. Ata men­donin te benin nje kongres qe perseritet ç'do dy vjet, gje qe ngjan shume me traditat e shteteve socialiste.

Prof. Dr. Sokrat Ahmataj. Zoti Sokrat eshte kryetari i institucionit te kerkimeve Atomike e nje nga hobite e tij ishte studimi i Bektashizmit. Nje nıerı mjaft serioz, punetor, me pikepamje objektive e qe perpiqet te benje nje pune shkencore.

bir tahsisat ayırmak yerine kendi içle­

rinde mali sık ı ntılarını çözmeleri gerek­

tiğini öğrendik. Yaklaşık ü_ç milyon ci­

varında Arnavut'un yaşadığı ülkede di­

ni yapıda ki dağılım da ortalama %75

Müslüman, %25 Ortodoks ve Katolik

olmak üzere kendisini gösteriyordu.

Toplam Müslüman nüfusun %75'i

içinde %60! ı Bektaşi kabul ediliyordu.

Ancak yeni yeni kendi doğal kimliğini

bulan Arnavutluk'ta bu tarz rakamlar

ilerleyen yıllarda daha gerçekçi bir ha­le gelecekti.

Görüşmelerimiz Gazi Üniversitesi

Türk l<ültl.irü ve Hacı Bektaş Veli Araş­tırma Merkezi ile Bektaşiler Birliği ara­

sında ilişkilerin geliştirilmesi Eylül

ayında yapılacak olan kongreye Türki­

ye' den katılması düşünülen isimlerin

tespiti gibi konuları içine almaktaydı.

Onların düşündüğü kongre ile bi­

zim düşündüğümüz kongre arasında

önemli farklılıklar olduğu daha ilk ko­nuşmalarla birlikte anlaşıldı. Onlar tıp­

kı sosyalist ülkelerin her iki yılda bir

yaptıkları gelenekselleşen bir kongre

yapısı içinde düşünüyorlardı.

Kongreyi düzenleme işi Bektaşiler

merkezinin genel sekreterliği görevini

yapan Arnavut ordusundan albaylık

~ütbesinden sonra ayrılmış olan Kuitim

Ahmad.aj ile Prof. Dr. Sokrat Ahmataj yapacaklardı. Sokra~ Ahmataj Arnavut­

luk Atom. Araştırmaları Merkezinin

Başkanı olah hobisi BektaŞilii<.araştır.­malarına da kaymış bir bllinJ adamı idi.

Gjate kohes qe ndejtem ne shqiperi

temperatura ishte 40 grade celcius. Ne

na çuan ne malin i Dajtit qe dukej si

nje shqiponje qe ka hapur krahet per te

brojtur Tiranen e per ta mbajtur ne pre­

her. Ne nje kohe qe ne qytet bente nje vape mbytese ne mal temperatura ulej

deri ne 18 grade celcius. Bukuria naty­

rore, shkelqimi ne mes te erresires i dri­

tave te Tiranes te riıahniste ete bente te kuptoje qe kur te plotesohet permisimi

ekonomik ky vend do te behet nje nga

shtetet me te bukura dhe fantastike ne Ballkan e mjaft e respektuar ne evrope.

Pas mbarimit te takimeve nje nga te

zotet e shtepise na çoi ne qytetin e Krujes. Kruja eshte vendlindja e

Skenderbeut, nje udheheqes ushtarak shume i zoti edukuar ne shkollat

Osmane ne kohen e Sulltan Fatih

Mehmetit. Ne kete qytet ndodhet nje

nga dergjahet me mahnites te Sali Saltukut. Te dhenat per kete vend i

patem marre nga ekipi i xhirimit. Sapo

vajtem menjehere kuptuam se sa te drejta ishin tregimet per rruget dhe

udhetimet e veshtira.

Ne Kruje na priti Zoti Hysen nje

burre rreth te tetedhjetave, i dashur, i

thjeshte ne syte e te cilit pasqyrohej besimi i tij i sinqerte. Ne fiilim na çoi

ne Krujen e vjeter. Kruja e vjeter akoma

i ruante karakteristikat e saj, e shtepite e medha prej betoni ngelen te zbehta

para pazarit dyqanet e te cilit kishin dyer te renda druri shume te ngjashme

me ndertesat e Anadollit.

Sokrat bilimsel ve olabildiği kadar ob­jektif olmaya çalışan ciddi bir bilim

adamı görünümündeydi.

Arnavutluk'ta bultınduğumuz süre

içinde ortalama 40 dereceyi bulan ha­va sıcaklığı içinde bizi Tiran'ı kucak­

lar gibi kanatlarını açmış bir kartala benzeyen Dayti dağına götürdüler. Bo­

ğucu yaz sıcakları içinde suyunu, hava­sını ve serinletici nefesini Tiran üzerin­de gezdiren bu dağda, sıcaklığın gece

18 dereceye kadar düşmesi doğal gü­zelliği ve gece doruğundan Tiran'ın

ışıklarının büyüleyici görüntüsü Arna­vutluğun kalkınmasını tamamladığı za­

man fantastik ve güzel bir Balkan ül­kesi olarak Avrupa ülkeleri arasında

saygın yerini alabileceğinin gösterge­

siydi.

Görüşmelerden arta kalan günler­

den birinde ev sahiplerimiz biri Kroye şehrine götürdüler. Kroye Fatih Döne- ı

minde Enderun eğitimi gören daha son­ra Arnavutluk'a giden İskender . Bey'in

doğum yeri, Sarı Saltuk Dergahlarından en büyüleyicisinin bulunduğu bir kent­ti. Hakkındaki bilgiyi film çekim ekibi­

mizden almıştık. Yolu ve özellikleri ile ilgili anlatılanlardan çok zor bir nokta olduğu anlaşılıyordu.

Kroye'de bizi daha önce kendisini Ankara' da misafir ettiğimiz 80' ine

yaklaşan, sevimli, sade ve samimi inan­cı yüzünde ve gözlerinde beliren Hüse­yin Bey karşıladı. Bizi önce Eski Kro­

ye'ye götürdü. Eski Kroye şimdi hale.n özelliğin i yitirmemiş ahşap kepenkli

Me gj ithe ndryshinıet e bera ne 50 vjet qytetet dhe pazaret e Anadollit

kane ngelur ne kujtimet me te bukura te femirise e s'mund te harroj ajrin e

paster. Brenda nje pazari dodhen dyqane ushqimore, furra,berbere etj.

qe te gjitha kane dyer te renda druri e

ndertesat jane ngjitur me njera tjetren e plotesojne te gjitha nevojat e popull­

sise.Pothuajse te gjitha fytyrat e ustal­lareve, çirakve e te punonjesve te tjere i njihnim. Nga goja e tyre dilnin qete

qete tingujt dhe vargjet e Tyrkyve dhe muzika e radiove krijonte nje atmos­fere te ve çante. Perpara disa dyqaneve

nje karrige ose nje kepuce e vendosur mbrabsht ben te ditur qe i zati i dyqan­it do kthehet se shpejti e te tere mallrat

i linte pa frike me dere hapur. Keto

pazare qe hapen pa lindur dielli e mbyllen pak para perendimit na jepnin

shembull me gjallerine, kulturen dhe ngrohtesine e tyre. Per kete arsye

s'mund t'a shpjegoj lidhjen time shpirterore me keto vende. Sidomos

kur mbi keto pazare binin rrezet e gjata qe njoftonin perendinıin e dielliı e kur

çarşıları ile zevksiz beton apartman

havasında soluk alınacak güvenli bir Anadolu kenti gibiydi.

Hızlı değişimin başladığı SO'li yıl­

lar Anadolu'sunun şehir ve kazaların­

daki bu çarşıların çocuk olarak belle­ğimde bıraktığı güzellikle~i ve hoş ha­vayı asla unutamam. Aynı çarşı içinde tahta kepenkli fırın, nalbant, bakkal, berber adeta iç içe birbirinin devamı halkın ihtiyaçlarını karşılar. Hemen ta­mamı tanıdık olan yüzler, usta, kalfa veya çırakların ağızlarından dökülen türküler, radyo günlerinin en canlı ol­duğu sıralarda radyodan çarşıyı doldu­ran müzik, bambaşka bir hava verirdi. Baz dükkanların kapısının önüne ters bırakılmış olan bir sandalye veya ayak­kabı sahibinin yakında geleceğini bil­dirir, kapısı, satılık bütün malları bura­da korkusuzca bırakılırdı. Gün doğma­dan açılan ve gün batımına yakın kapa­tılan bu çarşılar canlılığın iletişimin,

kültürün ,ve sıcaklığın bize özgü ör­nekleri arasındaydı. Bu yüzden bu çar­şılarla ruhum arasındaki bağı açıklaya­mam. Hele bir ikindi güneşinin çarşıya upuzun düştüğü akşam vakitleri tahta kepenklerin kapanma sesleri buruk bir ölüm sessizliği verirdi. Bir halk Türkü­sünün etkili ve yanık sesi hep kulakla­rımda yankılanır.

"Söğüdün Çarşısına

Gün doğmuş karşısına

insan böyle eder mi

Kapı bir komşusuna'

Acaba bu çarşılarla ilglli kaç türkü

vardı. Kaç şiir vardı.

ulej muzgu i mbremjes, kercitjet e

dyerve te renda prej druri qe sillnin nje

heshtje te dhimbshur vdekjeje me si ll­

nin ndernıend nje tyrky te vjeter.

"Ne pazaıin e shelgut

Die//i kisbte /indur

Deres se komshise

A ia beıı kesbtu njeıiu,

Valle sa kenge e vjersha jane thurur

per keto pazare.

Ja pra ne pazarin e Krujes gjeta

pazaret e femirise time te qyteteve te

Anadollit ne vitet 1950. Ndjenjat m'u

rizgjuan dhe u hutova pak. Kalldremet

e Shqiperise akoma kishin bukurine e

nje kallderemi te sapo ndertuar e kete

bukuri e shtonin dyert e drurit qe ishin

restauruar mjaft bukur. Strehet e

dyqanave bashkoheshin me njera tje­

tren dhe pengonin rrezet percelluese te

mesdites e krijonin nje vend te mbroj­

tur e te fresket par syri me zuri vetem

dyqane dhuratash. ·

Rruga na nxori perpara nje porte e

cila me zgjoi mendime te thella kurbeti

te cif at me morren ne krahe e me çuan

500 vjet mbrapsh ku pash me mijra

njerez qe dilnin nga xhamia ne krahe,

me pas duke ecur e me pas mbi shpat­

ulla. A ishte qetesuese? A thua ne mes

heshties kishte rene ne nje gjume te

thelle? Nuk e di por barerat qe kishin

nıbire mes gureve te kaldremit linte te

kuptoje qe kjo porte nuk perdorej.

İşte Kroye çarşısında 1950'11 yıllar­

da Anadolu'nun şirin ilçelerinde geçen

çocukluğumdaki çarşı l arı buldum.

Duygulandım, etkilendim. ve şaşırdım.

Tahta kepenkleri onarılmış, Arnavut

kaldırımları ilk döşendiği güzelliğinde

ve yeniliğinde kendisini gösteriyordu.

Çarşı keskin bir öğle sonu güneşinde

birbirlerini güneşten korumak için sa­

çaklarını bir şemsiye gibi birbirine

uzatmış ancak sadece hediyelik eşya

satan dükkanlarla kaplıydı.

Bu, bizi kucaklayarak bir anda g~ç­

mişe götüren içimizde derin bir gurbet

duygusu oluşturan ortamda, dükkan­

lardan yaklaşık üç metre içeriye doğru

uzayan üzerinden 500 yıl doğan ve

ölen insanların yürüyerek, kucakta,

omuzda taşındığ ı cami ahşap kap ı s ı ile

bize bakıyordu. Hüzünlü müydü? Ses­

sizlik içinde rahat ve derin bir uykuda

mıydı? Bilmiyoruz ancak merdivenlere

döşenmiş kaldırım taşlarının aralıkla­

rından fışkıran yabani otlar bu kapının

artık kullan ı lmad ığ ı nı gösteriyordu.

Çarşıda alış veriş yaparken istedik

ki buraya özgü bir hediye götürelim.

Ahşabı ve taşı ile ünlü olan· Kroye'de

ahşap iş i bir hediye almak istediğimiz

dükkanda bize Arnavut mil li çalgısı

olarak iki telli bir bağlamanın gösteril­

mesi dilimizin tutulmasına sebep oldu.

İsmi "Çift Telli"ydi ve 4000 yıllık bir

bağlamaydı. Bizim curanın kan kardeşi

olduğunu söylememe ve parmakla ça­

l ındığın ı ilave etmemem hiç gerek yok.

Duke bere pazaret deshem qe te blinim nje dhurate karakteristike. Meqe

l<ruja eshte shume e njohur per

gdhendiet e drurit e te gurit ne nje

dyqan kerkuam qe te blinim nje punim

druri e kur na treguan nje vegel

muzikore te popullit Shqiptar me dy tela ngelem po mend. l<jo vegel quhej

çifteli dhe ishte nje Ballama 4 mije vje

çare. Nuk eshte aspak e nev~jshme te

them qe ngjante shume me gjuren tone dhe i bihej me gishta.

Duke ecur nga pazari per te shkuar ne kala degjuam nje zhurnıe qe vinte

pas shpinave tona, pernjehere kthyem kokat e para syve na doli nje pamje e pabesueshme. Mesiguri brezi i ri nuk e ·

di dhe ndoshta nuk do te ket rrast qe ta shikoje serislıt kete pamie por qe nıua

me kujtoi fenıirine time qe e kam kalu­

ar ne qytetet e Anadollit. Fshataret sili­

nin nga mali dru zjari per t'i shitur ne

pazarin e te premtes, ecnin te shqete­

suar dhe zerat qe nxirnin per te drejtu­ar gonıeret bene qe adhe nje here ne

l<ruje te me bashkohen dy kohe te ndryshme e te rikthehenı para duzete

vjetesh duke me shperthyer serisht nos­

talgja. Kjo per arsye se gomeret me baren e druve nıbi shpine bashke me te

zotet te jepnin pershtypien si kur kishin ardhu nga Anadolli ne rrugicat e

Krujes dhe shkonin ne nje pazar te Anadollit.

Madheshtia e kalase se Krujes, nıe

rrugicat nıahnitese kufizuar nga nıure te larta me dyer te nıedha pas te cilave

Kroje'deki çarşıdan kaleye doğru

yürürken arkamızdan gelen tıkırtı ile

ansızın geri dönünce bir başka şaşırdı­

ğımız manzara ile karşılaştık. Elbette yeni kuşakların bilemedikleri ve belki

bir daha yaşayamayacakları bu man­

zara, bir çağrışımla beni tekrar çocuk­

luğumun Anadolu şehirlerine götürdü. Dağdan kestikleri meşe odunlarını Cu­

ma pazarlarına getiren köylülerin telaş­

lı adımlarla ve eşeklerini yönlendirir­

ken çıkard ıkları seslerle Kroje'de bir kere daha karşılaşmam kırk yıllın için­

deki iki zaman diliminin üst üste gel­mesi bir kere daha duygulanmamıza

sebep oldu. Çünkü eşekler, kuşamları,

ve üzerindeki odunlarla sahipleri adeta

Anadolu'nun ortasından çıkarak Kroje

sokaklarına gelmiş ve oradan yine Ana­dolu' da bir kent pazarına gidiyormuş

hissi veriyordu.

Kroje kalesinin gizemli havasını, so­kaklarını ve bu sokaklarda halen yaşa­

yan fakat geniş kapılı ve yüksek duvar­

lı bahçe kapılarının arkasından her an 15 ve 16 yüzyıl kıyafetleri ile çıkacak

insanları bekliyorduk. Onlar oradan

çıkmıyorlar, fakat sesleri de gelmediği halde onların huşu içinde eski zamanı

yaşadıklarını anlıyorduk ve duyuyor­

duk.

Kalenin topları da dahil olmak üze­

re bir çok şeyi halen kullanılıyor, kale sırtını tam anlamıyla bir dağa dayamış,

olabildiğince enginlere bakan bir göz­cüydü. Bu gözcü sözünün biz çok sık

kullanıyorduk. Ama orada gözcü

fshihen oborre te bukura e mbrapa ketyre dyerve ne çdo moment prisnim te shfaqej dikush i veshur me rrobet e

shkulit te 15 ose te l 6'te. Ata nuk u shfaqen, as zerat e tyre nuk degjo­hesh in por duke u perqendruar e

ndjenim qe ata jetonin.

Shume gjera te kalase duke perf­shire edhe topat akonıa perdoren, ajo me plot kuptimin e fjales e kishte mbeshtetur kurrizin pas malit, si nje

roje qe shikon sa nıe larg qe te jete e mundur. Ne, fjalen roje e perdorninı shume por kuptimin e kesaj fjale e kup­tova nıe mire atje sepse kjo kala me gjithmend ruante pllajen e. pafudme nga çdo lloj su imi e rreziku. lshte gati e pamudur qe ta rrethoje e ta pushtoje kete kala. Atje gjendeshin tre varre te Babalareve Bektashi qe kishin ardhur

me qindra vjet me pare dhe plotesonin njeri tjetrin.Nga shkrimet mbi mure dhe nga gurret kjo ndj enje perhapet si

avull. Pjesa me e çuditese e kesaj pune ishte kur tyrbedari i ci fi thoshte se vinte nga ai soj na pyeti se ne ç'gjuhe donim qe te fliste. Ai ishte ne gjendie te tre­

gonte ne shume gjuhe se çfar kishte ndodhur aty dhe e shoqeronte tregimin e tij me levizjet e kraheve dhe te duarve duke e plotesuar me ulien dhe ngritien e zerit. Sipas te dhenave qe dinte, gjyshi i tij kishte ardhur nga Erzurumi dhe kishte qene nje nenpunes i qeverise Osnıane, me pas ishin ven­dosur ne Kruje. Megjithese dinte shume pak Turqisht ai dinte the tre­

gonte disa bejde nga vellimet e divan-

kelimesinin anlamın ı bir kere daha an­

ladım. Çünkü bu kale gerçekten önün­

deki uçsuz bucaksız düzlüklerden ge­lecek tehlike ve saldırılara karşı .gözcü­

lük yapıyordu. Onu kuşatmak ve al­

mak ise neredeyse imkansız gibiydi.

Kalede bulunan üç yatır kaleye yüzler­ce yıl önce gelmiş ve orada birbirleri­

nin ardası olarak yaşamış Bektaşi Baba­

larıydı. Duvarlardaki yazılardan ve taş­

larından bu koku adeta bir buğu gibi yayılıyordu. İşin ilginç yanı · ne derece

doğru olduğunu bilmemize rağmen bu yatırların soyundan geldiğini söyleyen

türbedar bize hangi dilde konuşmasını istediğimizi sordu. Hemen hemen bir

çok dilde orada olan bitenleri tatlı bir

üslubla anlatıyor, el kol hareketleri ile

sesinin iniş çıkışları birbirini tamaryılı­

yordu. Erzurum defterdarının oğlu ol- /

duğunu, sonradan Kroye'ye yerleşen

babasının izinden gittiğini söylüyor,

çok az Türkçe bilmesine karşılık, aile­

sinden öğrendiği ve artık aralarındaki

izafet ve vasfı terkipleri kopmuş bir bi­

çimde divan şiirinden beyitler okuyor­du.

Kroye'den Sarı Saltık'u görmeden

geri döndük. Kroje ile bir bağımız var­~dı. Bu bağ Arnavutluk'u ilk defa gören

bir kimse için inanılmaz bir yakınlıktı.

Kroje çarşısının bir başka önemli

özelliği kilim dokumacılığı idi. Önemli

ölçüde turist geldiği anlaşılan kalede ve çarşıda BM askerlerinden başka tek

tük Fransız ve İngiliz turistler göze çar­

parken çarşının, kaleye yakın kısmında

Ilı-----

ferr Drejtori i Pergjitlıshem i arshivave

na ftoi qe te shkonim ne drejtorine e

pergjithsme te arshivave shqiptare, nje

ndertese kjo e rrethuar me mure prej

guri e dyer prej hekuri. Ai na priti

bashke me ndihmesat e tij . Nga menyra se si fliste e sillej menjehere

kuptohej qe i merrte punet shunıe seri­

ozisht dhe e dinte vleren e tyre. Si spe­

cialist i gjuhes Shqipe kishte bere studime nıbi follklorin dlıe poezine

popullore.

Ai na foli per disa doreshkrime te

vjetra ne gjuhen osmane qe ndod­heshin ne arshiv e qe planifikonin t'i

ekspozonin me 22 shtator. Por e kishin

te veshtire t'i gruponin, gjithashtu shprehu se per shunıe çeshtie mund te

bashkepunon im.

Duke u futur ne depot e arshivavit

ku ndodheshin afersisht 430 vellime e doreshkrime menduam qe te japim

ndihmen tone per t'i grupuar. Te neser­

men ne mengjes vajtem atje e filluam

puneri per vleresimin e grupimin e tyre. Veprat konkuronin njera tjetren per

vlerat e tyre e gati gati te tera ishin te

shkruara ne Turqisht. Ne mes tyre kishte Kuran-e, xhynke, permbledhje

hadithesh e rregu llore te fese. Gjate kohes qe po kontrollonim keto vepra

vume re se nje pjese e madhe e tyre i

perkiste kultures dhe tarikatit Bektash ian. Arshivi shteteror kishte

mbledhur vellinıet e shume dergjaheve Bektashiane te qyteteve te ndryshme te

Shqiperise. Nje pjese eshte djegur e nje

dükkanlarda kadınlar kilim dokuyorlar­

dı. Orada yatay tezgahlarda dokunan

kilimlerin motifleri Anadolu kilimlerin­

den farklı değildi. Her ne kadar dük­

kan sahibi İngilizce olarak Anadolu

kilimlerinin dikey tezgahlarda, Kroje

kilimlerinin ise yatay tezgahlarda do­

kunduğunu anlatsa da, o iki başlı ej­

derha motifleri, koç başları, suya giden

kız motiflerinin arasındaki benzerliğin

sebebini açıklayamadı. Tezgahın türü

değil kilimin dili önemliydi, bize çok

büyük yakınlıkla gülümsüyor, tanıdık

olduğunu söylüyordu.

Görüşmelerimizden biri de Arna­

vutluk Devlet Arşivleri genel müdürü

ileydi. Programımızı Perşembe günü

tamamlayacak, Cuma günü alış veriş

yapacak daha sonra Cumartesi günü

saat 13. 30'da Arnavutluk'tan ay­

rılacaktık. Devlet Arşivleri genel

Müdürü bizi arşivin de.mir kapılı derin

ve taş duvarlı binasında yine Tiran"n

cehennem sıcağında kabul etti. Yar­

dımcılarıyla birlikte bizi karşıladı. İşini

ciddiye aldığı ve önemini bildiği

konuşmasında ve tavırlarından an­

laşılıyordu . Arnavut Dili ve Edebiyatı

uzmanı, Arnavut halk edebiyatı ve folk­

lörü üzerinde çalışmış bir uzmandı.

Arşivde bulunan Osmanlı Dönemi

yazmalarından söz etti ve bunun 22

Eylül'de sergilenmesini planladıklarını

ancak tasnifinde sıkıntıları olduğunu

anlattı. Bir çok konuda işbirliği yapa­

bileceğimizi ifade etti.

eve te cilat kishin humbur kuptimin e

tyre te vertete e ishin perzier me njera tietren.

Nga Kruja u kthyem pa e vizituar

Sare Saltukun. Per nje njeri qe vjen per here te pare ne Shqiperi kjo afersi e

pabesueshme na lidhte shume me Krujen.

Nje karakteristike tjeter e pazarit te Krujes ishte thurja e qilimave. Pernjehere kuptohej qe kalaja vizitohej nga nje numer i konsiderueshem turis­

tesh, nder ta te binin ne sy trupat e kombeve te bashkuara si edhe ndonje turist francez e britanik te cilet nuk iknin pa vizituar dyqanet ku grate enci­

nin qilima. Ne tezgjahet e shtrire endeshin motive te njejta me motivet e qilimave te Anadollit. Sada qe pronari i

dyqanit perpiqej te shpjegonte ne anglisht vlerat e verteta te qilimave nuk

arriti qe te shpjegonte ngjashmerine e motiveve te kuçedres me dy koka,

vajzes se ujit e te kokave te dashit qe enden ne tezgjahet pingul te Anadollit. S'eshte e rendesishme lloi i tezgjahut par gjuha me te cilen na flisnin qilimat,

ata me nje buzeqeshje te thelle na thonin qe ne njiheshim prej kohesh.

Nje nga takimet tona te rende­sishme ishte edhe takimi me drejtorin e pergjithshem te arshivave shteterore.

Ne kishim planifikuar qe te plotesonim programin deri te enjten, te premten te benim pazare e te shtunen ne oren

13:30' te largoheshim nga. Shqiperia. Ne nje kohe qe ne Tirane digjeshe si ne

Yak laş ı k 430 yazma eserin bulun­

duğu arşiv depolarına girerek bu yaz­

ma eserlerden tasnif edebildiklerimizi

tasni etmeyi kendisine teklif ettik. Ertesi gün sabah erken saatlerde arşivin

deposunda bulunan eserleri gruplar

halinde değerlendirmeye başladık.

Eserlerin birbirinden değer l i tamamına

yakın kısmının Türkçe olması bizi

şaşırttı. Bu eserler arasında cönkler, yazma Kur'an- ı Kerimler, fıkı h ve hadis

kitapları vardı. Bunların tema olarak önemli bir kısmının Bektaşi kültürüne

ait eserler olduğunu incelemelerimiz sırasında anladık. Devlet Arşivlerine

Arnavutluğun değişik illerinde bulunan Bektaşi Dergahlarından intikal etmişti.

Bir k ısmı yanmış, bir kısmı tahrip olmuş

olan eserlerin özellikle cönk olarak

tutulanlarının özel ciltleri, aşağıdan

yukarıya doğru açılışları, üzerine sadece nutuklar, nefesler ve ilahiler

değil, tercüman adını verdiğimiz Bek­

taşi Dergahının kurallarının yer alması, bir babadan bir babaya . adeta miras

gibi yüzlerce yıl elden ele geçişi başlı

başına önemli bir olaydı. Bunların hep­si birer tarih belgesi olarak geçmiş yüz­

yıllarda yaşayan insanların nüfus kağıt­larıydı.

Varlıklarını, kültürlerini ve kimlik­

lerini dile getiriyorlardı. Bu kitapların

101 tanesini akşam saat S'e kadar Türk­

çe ve Arnavutça tasnif ettik. Bir kıs­

mının baş ve son kısımları yok olmakla

birlikte 15. Yüz yılın ortalarından 1930

yılına kadar bir serüven çiziyorlardı.

piese eshte zhdukur por ne shume

doreshkrime perveç poezive neper

xhunke gjendeshin edhe komente, his­

tori fetare si edhe shenime ku tregohej

se si pasuria dhe rregullat e nje derg­

jahu nje baba ia linte nje babai tjeter

ne formen e nje trashegimnie e keshtu

vazhdonte dore pas dore duke u bere

ııje ngjarje e rendesishme. l<eto ishiıı

shenime te cilat kane vlera historike e

qe flasin per jeten, kulturen e veprim­

tarine e njerezve qe kishin sherbyer me

qindra vj et me pare ne dergjahet

Bektashiane.

Egzistenca e tyre fliste per lashte­

sine. Ne deri ne oren 17:00 kontrollu­

am 101 libra nga keto dhe mbajtem

shenime ne Turqisht e ne Shqip. Nje

pjese e tyre kishte manget fletet e fil­

limit e te fundit e i perkisnin nje shtrir­

je kohore prej shekullit te 15'te deri ne

vitet 1930. Ato flisnin per mbrojtien e

leximin e tyre. Veçanerisht ne l<uranet

e shkruar me dore mungonin plotesisht

faqet e fundit ose ishin nıbyllur me nje

faqe tieter. Per kete arsye s'mund te

kuptonim kush e ka kopjuar dhe daten

e shkrimit. Pra edhe per gjerat e shenj­

ta eshte perdorur nje rruge eti ile per te

fshehur te verteten. Nje fakt tjeter qe te

merziste ishte se ne disa doreshkrinıe te

Anlauıkları şey okunmak ve korunmak­tı. Okunmuş ve korunmuşlardı. Bir kıs­mı tam korunmasa bile korunama­masının sebeplerini de bize anlatmas ı bak ı mından önemliydi. Özellikle Yaz­ma Kur'an-ı Kerimlerin tamamının son sayfaları koparılmış, veya başka bir kağıtla kapatılmıştı. Böylece istinsah edeni ve tarihinin belli olmaması kün­yesinin saklanması bununla ilgili ger­çek hak sahiplerinin bir hak iddia et­mesini önlemek içindi. Demek ki en kutsal değerler için bile böyle bir yol izlenm işti. Bazı Altın varak girişli kitap­larınsa giriş alınlıklarının kesilerek çıkarılması bir başka üzücü noktalar­dan biriydi. Acaba altınına mı göz dikilmişti? Yoksa yalnızca o sayfa mı satı lmak için koparılmıştı? Bilinmez.

Şurası muhakkak ki ·Arnavutluk Devlet Arşivleri bir hazine saklıyordu. Bir tarihi saklıyordu. Bir kültürü VE;? bir kimliği saklıyordu. Tiran'da gördük­lerimizin içinde en önemli unsur bu devlet arşivlerinde bulunan kitaplardı. 22 Eylül'de sergilenecek olan bu kitap­ların uyandıracağı etkiyi doğrusu tek tek onu gezen ve izleyen Tiran lıların yüzlerinden görmek isterim.

shkruara me shkronja le arta ishin

lıelıequr pllakat e arla te zbukurimeve

si edhe faq ia e pare. A thua ta kene

bere per floririn? Apo velem per le shi­

tur ate faqe? Nuk i dihet. Nje gje esht e

e sigurte qe arshivi shteteror i

Shqiperise fsheh nje thesar te vertete.

Nga gjerat me te rendesishme qe pame

ne Tirane pa dyshim cıe ishin librat qe

ndodheshin ne arshiv. Te them te

drejten do te kisha shume deshire qe te

shikoja si do ndryshonin fytyrat e

Tiranasve kur te shihnin keto !ibra te

ekspozuara nıe 22 shtator.