absürd tiyatroda ironi

8/3/2019 absrd tiyatroda ironi

1/42

96

Absrd Tiyatroda roni

The Irony of Absurd Theatre

Beliz Gbilmez*

ZET

Samuel Beckettin yazarken hep elinde tuttuu z-farkndalk, oyunlarnn ayn zellii barndrmasn salar ve Beckett, tiyatrosunda ironi aygtn kendine iaret etme, iindebulunulan ortamn farknda olu ve yazarn ve izleyicininkastedilmesi gibi teknik seimlerle iletir. Ionesco iin ise ironi

daha ok dilin bir fonksiyonu olarak kar ortaya;. Genet tiyatrosuise izleyicinin gndelik hayatnn tiyatrodan daha sahte olduuanlaynn srekli yinelenmesi yoluyla, ironin zerine kurulacarol kavramn ironik teatralliinin merkezi haline getirir.

ABSTRACT

Samuel Becketts own self-awarance as a writers stance,maintains the very same quality of his plays and his irony as atheatrical device operates through three technical choices: selfreflexivity, awareness of the theatrical space and time, adressingthe playwright and audience For Ionesco, irony is considered as a

function of the language and the theatre of Genet reveals thecomparable side of the life with theatre by emphasizing thecounterfeit quality of everyday life of its audience. This methodmakes the concept of rol a central argument of his ironictheatricality

_______________________________________

*retim Grevlisi, Doktor Ankara niversitesi Dil ve Tarih-CorafyaFakltesi Tiyatro Blm


2/42

97

Absrd tiyatro bir elikiler, kartlklar toplamnn sahneye

yanstlmasdr. Oyun kiileri hibir yere, dolaysyla iine

frlatldklar ortama ait deillerdir, diyalog biiminde kurulmu

konumalar birbirini karlamaz ya da neden-sonu ilikisiyleilerlemez, oyun sresi boyunca btn olup bitenlere ramen genellikle

ve aslnda oyunlarda zetlenebilir ya da ana hatlar izilebilir bir

olay dizisi yoktur, oyunlardaki ilerleyie ramen dramatik anlamda bir

gelimeden sz etmek genellikle imkanszdr. Bu elikilerin varl,

kartlklardan beslenen ironi asndan verimli bir topra

anlatmaktadr. Dolaysyla btn bir absrd tiyatro, yazarlarnn

oyunlarna yansttklar dnya gr asndan, bu grle yaratlan

anlam asndan ve son olarak da bu anlamn tand anlatm

asndan ironiktir.

Bu makalede, absrd tiyatronun ironi aygtndan nasl

yararland incelenirken, zellikle Beckett tiyatrosu, hem anlam, hem

de anlatm dzeyinde ironi kullanmnn zgn rneklerini sunmas

nedeniyle en sk bavurulan kaynak olacaktr. Beckett dnda kalan ve

Martin Esslin tarafndan absrd oyun yazar olarak snflandrlm

dier yazarlara ise gereksinildii boyutta ve ironi aygtna, absrd

tiyatronun ierdii genel anlam ironisi dnda yaptklar katklar

lsnde deinilecektir. Bu noktada geleneksel ierik/biim

ayrmnn ve bu ayrma dayal incelemelerin, bu iki enin ayrt

edilemez biimde i ie girdii Beckett tiyatrosu sz konusu

olduunda iflas ettiini anmsamak gerekmektedir. Genel bir eletirel

tutum olarak gncelliini yitirmi olsa da byle bir tutum klasiklere ya

da gereki oyunlara uygulandnda skc ve nceden tahmin


3/42

98

edilebilir olsa da, bir sonular toplamna ulamay mmkn klarken,

Beckett gibi, biim/ierik ikilisi zerine dnen ve bu ikisini birlikte

rmeyi hedefleyen bir yazar incelenirken tmyle etkisiz kalmaktadr.

Beckettin anlatt, anlatma biiminin kendisine dnmtr,dolaysyla, ironinin hangi dzeyde anlatlana, hangi dzeyde anlatma

ait olduunu saptamak olanakszdr, stelik bunu saptamaya

almann, ne incelemeye, ne de incelemeciye bir katks olacaktr.

Tiyatroda modern sonrasna/postmoderne bir gei olarak

deerlendirilebilecek ve Martin Esslin tarafndan absrd tiyatro

bal altnda snflandrlm oyunlar, yansttklar durumun youn

trajik boyutu ile, oyun kiilerinin iinde bulunduklar duruma

verdikleri tepkinin komik boyutunun iie gemesiyle ironi aygtnn

varlnn ilk ipularn vermektedir.

Northop Fryen Anatomy of Criticism(Eletirinin Anatomisi)de ironi aygtnntragedyay ve komedyay birbirine yaklatrarak,kahramansz bir dnyay temsil eden sanatanlaynn gstergesi olduu yolundakisaptamas1

belki de en ok Beckett iin, zellikle de Godotyu Beklerken iin

geerlidir. Beckett, eletirmenler ve akademisyenlerce absrd tiyatro

akmnn kilometre ta olarak deerlendirilen bu oyununa,

Franszcadan ngilizceye evirirken iki perdelik traji-komedi alt

baln eklemitir. Yazar bylece izleyicisini/okurunu, oyun

1 Ed. Enoch Brater ve Ruby Cohn,Around the Absrdiinde, Charles R.Lyons, Beckett, Shakespeare and the Making of Theory, (Ann Arbor:The Univ. Of Michigan Press, 1993), s.100.


4/42

99

kiilerinin iinde bulunduu durumun ve verdikleri tepkinin

kartln fark etmeye kkrtmtr.

Beckett hereyin olanakl olduu ama yine de olanakszln

egemen olduu bir dnyay yaratr sahne zerinde. Vladimirin

ncilden aktard/anmsatt iki hrsz meseli, insanlarn iine

frlatldklar durumun samaln yanstr.

VLADIMIR :[...]Kurtarcmz ile aynzamanda armha gerilmi iki hrszd

bunlar. Biri-

ESTRAGON :Kim dedin?

VLADIMIR :Kurtarcmz. ki hrsz.Biri kurtulmu, tekiyse...(kurtulmuunkartn arar) ... lme mahkumedilmitir.1

1956 ylnda, Harold Hobson, Beckette bir inansz olduu

halde neden Godotyu Beklerken de sa ile birlikte armha gerilen iki

hrszla bu denli ilgilendiini sorduunda Beckett yle yantlyor:

Dncenin kendisine inanmadmdurumlarda bile bir dnme biimi beniilgilendirir. Augistinede muhteem bir cmlevardr. [...]Umutsuzlua kaplma; hrszlardan

biri kurtarld. Birey farz etme; hrszlardan biri

1 Samuel Beckett, Godotyu Beklerken, (Btn Oyunlar-I iinde). ev: Uurn (Istanbul: Mitos/Boyut, 1993), s.44.


5/42

100

lanetlendi. Bu cmlenin harika bir biimi var.nemli olan biimdir.1

Augistine alntsnn Beckettin algsyla ilgisi, btn

olaslklarn ayn derecede olas, dolaysyla tmnn birden geersizolduu bir duruma ikindir. Giderek btn bir absrd tiyatro akmnn

temel dncesi, byk harflerle yazlmas gereken tmcesi olarak

almlanabilir Beckettin Augistine alnts. ki hrszn konumlar da

sular da eittir, yalnzca birinin affedilmesi, dnyann, keyfi,

ltsz, mantksz, sama bir dnya olarak alglandnn zl

ifadesine dnr. stelik bu durumu yaratan insanln kurtarcs

olan sadr. Dolaysyla absrd tiyatronun anlama dayal genel ironisi,

her eyin mmkn olduu ama yine de imkanszln damgasnvurduu bir dnya algsndan beslenmektedir.

Godotnun Vladimir ve Estragonuiinde bulunduklar anlamsz durumdan kurtarpkurtaramayaca, kurtarabilecek gteyse bile

bunu isteyip istemeyecei bilinmez. Godot, sagibi davranabilir; Vladimiri kurtarp Estragonuanlamszln ortasnda brakabilir, ya da tamtersini yapabilir. Her tmce bir sonrakitarafndan olumsuzlanr, her eylem bir sonrakiniyok sayar. Bu mekanizma anlam btnyle

ortadan kalkana dek kendini iletir.2

Wolfgang Iser, Godotyu Beklerkeni bir dizi eksi fonksiyon

olarak tanmlar. Oyunun btn bileenleri konvansiyonel beklentilere

muhalefet edecek biimde bir araya getirilmitir. rnein oyunun ve

1 Harold Hobson, Samuel Beckett: Dramatist of the Year,InternationalTheatre Annual, no:1 (Londra: John Calder, 1956) s. 153.

2 James Acheson,Samuel Becketts Artistic Theory and Practice (London:Macmillan Press, 1997), s.148.


6/42

101

Estragonun birinci cmlesi, Yapacak hibirey yok1tur. Bu tmce

geleneksel olarak bir balangtan ok bir sonu imlemektedir. Oyun

boyunca izleyici sk sk kahkaha atar ama btn bu kahkahalar oyun

tarafndan ksa devreye uratlr Isere gre. nk bir savunmamekanizmas olarak tarif eder kahkahay. Komik olan bir tr

ciddiyetsizliin bildirimidir. Bu noktada Iser,

Bu ciddiyetsizlik bildirimi dedirseklenip devriliyorsa ne olacak?Ciddiyetsizliin bir tr zgrletirim olduunufark etmemizle ayn anda yeniden ciddiyetkazanlmaz m? Bu tr durumlarda, gerilimdenkurtulmamz olanakszdr, kahkahamzdudaklarmzda sner. 1

demektedir.

Godotyu Beklerkenin izleyicisi/okuru Vladimir ve

Estragonun sahnede yaptn yapar aslnda. Eylemlere ve olup

bitenlere anlam verme abas izleyiciyi Didi ve Gogoyu oynuyor

olma noktasna getirecektir. Bylece izleyici tiyatronun hem yaratcs

hem tketicisi haline gelir. Oyunda eylem ilerledike, Didi ve

Gogonun bekleyileri ironik biimde gittike anlamszlar. Oyundaki

belirsizlik sonunda yle bir noktaya ular ki, ya da oyun ilerledikeoyunun sunduu belirsizliin datlacana ilikin beslenen umut yle

kesinlikle ortadan kaldrlr ki, izleyici neredeyse igdsel olarak

daha byk bir gayretle anlam retmeye, yorum yapmaya ve

1 Samuel Beckett, Godotyu Beklerken. ev: Tuncay Birkan (stanbul:Kabalc Yaynevi, 1990), s. 14.


7/42

102

belirsizlii, kendi yorumunun belirginliiyle dengelemeye alr.

Ancak izleyici ne kadar yorum yaparsa, Didi ve Gogonun kurgusal

gerekliinin o kadar dna decektir. zleyicinin anlamlandrma

abas ile, Didi ve Gogonun kendi durumlarna kar gelitirdiklerigiderek younlaan kaytszlklar ironik bir kartlk oluturur.

Godotnun gerekte kim olduu, neden gelmedii gibi sorular

izleyici/okuru, kahramanlar ilgilendirdiinden daha fazla

ilgilendirmeye balar.

Aslnda metin [Godotyu Beklerken]srekli bir karar verme arzusunu i banaartacak biimde kurulmutur. zleyici ne buarzuya ayak direyebilir, ne de kanlmaz

biimde, karar verme aamasnda kendisnrllklarnn tuzana dmekten kurtulabilir.2

Bu anlamda Beckettin oyunlarnn son derece kendine zg

bir teknik yaratt sylenebilir: Bu oyunlar her bir okuru/izleyiciyi

bireysel olarak kendi yorumuna/kavrayna gmer ya da yalnzlatrr.

Tiyatroyu kolektif bir deneyim/yaant olmaktan karan bu kavray,

ayn zamanda dnyann da belirli bir biimde alglanmasna elik eder.

Iser, metin-okur ilikisini ele ald almasnda, bir metnin

yazarnn bilinli, kastl olarak yaratt belirsizliklerin, okurun

speklasyonlaryla belirli klndn saptar.

Bir yk ancak kanlmaz ihmalleriylecanllk kazanabilir. Bu anlamda ak kesintiye

1 Wolfgang Iser, The Art of Failure: The Stiffled Laugh in BeckettsTheatre,Theories of Reading, Looking and Listening. Ed.: Harry R.Garvin (Lewisburg: Bucknell University Press, 1981), s.145.

2 Wolfgang Iser, The Implied Reader, (London: Johns Hopkins Press, 1978),s.272.


8/42

103

her uratldnda, beklenmedik ynleregnderiliriz, oyuna, balantlar kurmayeteneimiz lsnde katlma, metninkendisinin yaratt uurumlar doldurma anstannr bize.1

Boluklarn doldurulma biiminin sunduu olaslklarn geni

yelpazesi, metnin tmyle tketilmemesinin sigortas haline gelir.

Oyunun Sonunda Hamm ve Clovun ilikisine egemen olan

tekrar jestler, tmceler ve tepkiler aralarndaki ilikinin, nceden

belirlenmi kurallar olan ve daha nce bu iki oyun kiisi tarafndan

oynanm ve olaslkla bundan sonra da oynanacak bir oyunun

varln antrr. Ayn anda metin, bu kez oynanan oyunun farkl

olduunu ve gerek bir sona, rnein Hammin lmne doru

ilerlediinin de ipularn tar. lk anda beliren bu iki olaslk bile

kararsz metnin karsnda karar vermek durumunda olan

izleyici/okura, kendi yapaca yorumun varsayma dayal, speklatif

ve znel olduunu gsterecektir.

EerOyunun Sonunun kurallar izleyicitarafndan koyulacaksa, olaslklardan hi birimetin tarafndan tek bana doru kabuledilemez. Ve btn oyuna uygulanabilecek

tutarl bir kod gelitirilse de, bu ancak metninteki katmanlarn grmezden gelmek pahasnayaplabilir ve izleyici/okur dikkatini kodundarda brakt katmanlarna ynelttiindekendi anlam arayn reddetmekten baka aresikalmayacaktr. Dolaysyla Oyun Sonuizleyicisini metnin kkrtt anlamlaryadsmaya mecbur brakr ve bu ekilde bitimnoktasnn bitimsizliini ve kendideneyimlerimizle boluklar doldurmak ya da

1 Iser, 1981,n.ver., s. 280.


9/42

104

sonu balamak iin rettiimiz kurgular ifadeetmi olur.1

Iserin izleyici/okur merkezli Beckett dramaturgisi belki bu

noktada Brecht tiyatrosuyla karlatrlmaldr. Yirminci yzyln ennemli iki teatral kavann birbiriyle benzerlikler gstermesi de,

kartlklar barndrmas da kanlmazdr. Beckettin oyunlar da,

Brechtinkiler gibi kapal bir sistem olarak alglanmaya diren

gsterirler. ki tiyatro adam da, oyunlarndaki boluklarn

doldurularak, nihai anlama ulalabilmesi iin izleyicinin aracln

talep ederler. Brechtin metinleri, yabanclatrma teknii araclyla,

izleyicisini/okurunu alternatif zmler ve tavrlar zerinde

younlamaya ynlendirirken, Beckettin oyunlar, izleyicisinden/okurundan kendisine verilen nemsiz ve belirsiz ipularyla,

varsaymsal balantlar gelitirerek metnin keyfiliini vurgulamasn

bekler. Sonuta bir anlamda iki tiyatro adamnn tketicilerinden

beklentisi ayndr: Aktif katlm. Her ikisi de bu zellikleriyle,

bugnk modern eletirinin okur-metin ilikisini gelitirmesinde katk

sahibidir.

Beckett tiyatrosunda ironi, metinlerinin ve sanat anlaynn

hep dnp kendine, kendi varlna iaret eden doasndan beslenir.

Hibir modern yazar yaratma eylemini Beckett kadar ironik ve onun

1 Wolfgang Iser, The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response(Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1978 ), s.123.


10/42

105

kadar sreklilik iinde kendi yaratmyla btnletirmemitir.1 Ayn

ekilde Hanna Copeland de

Beckettin sanatnn btnyle kendi

bilincinde olmann, dolaysyla kendine iaretetmenin doruuna ykseldiini; yaptlarndayaratcnn kendisinin ve yaratma eyleminin,yaratmn ortaya knda birincil neme sahip2

olduunu kesinler. Tiyatro sanatnn gerekleebilmesi iin izleyicinin

varlna kanlmaz biimde ihtiya duyuyor oluuna ilikin genel

geer doru, Beckett tiyatrosunda, bir baka kanlmaz ihtiyac

beraberinde getirerek tiyatro-izleyici ilikisini yeniden tanmlar.

nk z-farkndaln, tam bir z-farkndalk olabilmesi iin, bir

baka z-farkndaln orada bulunmas gerekir.3 Bu anlamda Beckett

tiyatrosunun z-farkndalka sahip bir tiyatro olarak varln

kesinleyebilmesi iin, yazar ile izleyicinin/okurun iliki kurmas

arttr. Sz konusu iliki ya da diyalogun bir tarafn, yazar metnini

yazarak ve sunarak kurmutur; izleyici/okurun zerine deni

yapmasn beklemektedir artk. Brechtten farkl olarak Beckettin

tiyatrosu izleyicisini dntrmeye almaz, ondan sadece yardm

ister.

1 Ruby Cohn, The Comic Gamut (New Jersey: Rutgers University Press,1962), s.296.

2 Hanna C. Copeland,Art and the Artist in the Works of Samuel Beckett(Hague: Mauton, 1975), s.20.

3 Hans Georg Gadamer,Hegels Dialectic (New Haven: Yale UniversityPress, 1986), s.62.


11/42

106

Beckett, James Joyce zerine yazd bir makalede onun

yazlar bir ey hakknda deildir, o eyin ta kendisidir.1 derken

aslnda ayn anda kendi yazarlk (oyun yazarl) anlayn da

aklam olur.

Bir dramatik ara olarak kendine iaret etmenin rneklerine

Aristophanesin Kurbaalar, Kular ve Barndan balayarak

rastlanmaktadr. Ayn ara, Roma komedyalarnda da grlmektedir.

Beendiiniz Gibi, Hamlet, Bir Yaz Dnm Gecesi Ryas gibi

Shakespeare oyunlarnda kendine iaret- eden pek ok ge kimi

zaman belirleyici, kimi zaman ikincil dzeyde kullanlmtr. Bu

tekniin daha incelmi, rafine edilmi haline Goethenin Faustunda

ya da Ibsenin Peer Gyntnde ve yaklak krk alt oyununun temel

eksenini oluturacak biimde Pirandelloda rastlanmakta, yine ayn

tekniin belirgin biimde modern oyun yazarln da etkiledii,

zellikle Weiss, Ionesco, Genet, Stoppard, Tardieu, Handke gibi

yazarlarn oyunlar incelendiinde anlalmaktadr.

Beckettin tiyatrosu absrd tiyatroyu en belirgin ve geni

biimde temsil etmi ve kendisinden sonraki dnem ister absrd

sonras, ister modern sonras ya da postmodern dnem olarakadlandrlsn, bu dnemdeki yazma biimini de aka belirlemi,

kkrtm, imkanlarn geniletmi, ksacas deitirmitir. Beckett

tiyatrosu, tiyatroyla hatta bundan da te yazyla ifade edilemeyecek

olan ifade etmeye soyunur. Onun tiyatrosunda ironi aygt, kendini

1 Samuel Beckett,Dante...Bruno...Vico....Joyce (London: Faber&Faber,1972), s.14.


12/42

107

referans gsterme/zgnderimsellik/ kendine iaret etme, yanstclk,

iinde bulunulan ortamn farknda olu ve yazarn ve izleyicinin

kastedilmesi gibi teknik seimlerin bir araya gelmesiyle oluan

sanatsal btnln iinde aranmaldr. Beckettin yazarken hepelinde tuttuu z-farkndalk, oyunlarnn ayn zellii barndrmasn

salar.

z-farkndalk (self-awareness) R.D. Laing tarafndan

kiinin kendisine ynelik farkndal ve kiinin bir bakasnn

gzlem nesnesi olarak kendisinin farknda olmas eklinde

tanmlanmaktadr.1 Sanatsal z-farkndalktan sz edildiinde ise bu

farknda olma hali, bir sanat rnnde biim, ierik ve yaz n alanna

ait teknik aralarla yaratlm, gsterilmi, ima edilmitir. z-imleme

(self-reference) bir niteliin ya da sz dizisinin (bu tmce be

szckten oluuyor) ya da tiyatronun sahnenin aralaryla (k, dekor,

efekt, kostm vb.) dikkati kendi stne ekme yaklamn anlatan bir

zelliktir. z-gnderim- z-yanstma/dnmsellik (self-

reflexiveness) bir zn yanstld durum ya da srece iaret eder.

Yanstlan zn, yazara, oyun kiisine, oyuncuya ya da izleyiciye ait

olmas

nemli deildir. Yans

t

c

l

k ise bir duygu, dnce ya dadavran biiminin aynadaki kendi grntsn yaratt durumlar iin

kullanlan bir sfat olmakla beraber, genellikle z-imleme ile ayn

anlamda kullanlmaktadr.

Hepsi de (self-referential)a karlk retilmitir.1 R.D.Laing, The Divided Self (Harmondsworth: Penguin, 1974), s.106.


13/42

108

Jerome Schwartz, Rabelaisyi ironi asndan incelerken

kendine iaret eden yaplarla, ironinin balantsn kurar:

Sylemleraraslk nosyonu- toplumsal

adan tabakalandrlm ve ilevsel adanblnm sylemlerin toplumsal birbiimlendirme ile bir araya getirilmesi ironiyeilikin yeni tartmalarn asal erevesinioluturarak, kastl bir retorik stratejisinianlatacak biimde tanmlanm geleneksel ironikavramn tamamlar. Sylemleraraslk ileyaznsal ya da sanatsal metin arasndaki ilikiyalnzca yanstma, taklit ya da benzerliedayanmaz, karmak bir dnm sisteminigerekli klar. [...]

ironi trnn ada incelemesi

(ironi, satir, parodi) olduka net biimde satirinmetin tesi, parodinin metinler aras ve ironininmetin ii olduunu saptamaktadr. Buna uygunolacak biimde, satir ve parodinin bakareferanslar olmas gerekirken ironinin tekreferans kendi metnidir.1

Beckettin her oyunu en az bir dramatik ge ile ya da

tiyatroyu yaratan nemli bileenlerden biri ile youn biimde

ilgilenir ya da o geye odaklanr. Oyunlar genellikle teatral durumun

kendisinin etrafnda biimlenir, hem kendi kurgusalln hem de

kendi gerekliini yaratr. Bu anlamda sahne alan, hareket, k,

makyaj, kostm, klar ve giriler, diyaloglar, monologlar ya da

sahne ynelimleri, salt nihai ve btnlkl bir anlamn yaratmna

katkda bulunmalar iin yaratlmamlardr. Beckettin kendini

referans gsteren, kendine gnderen oyunlarnda anlam, ncelikle

1 Jerome Schwartz,Irony and Ideology in Rabelais(Cambridge: CambridgeUniversity Press, 1990), s.3.


14/42

109

tiyatronun bileenlerinin iinde aranmaldr. nk Beckettin tiyatro

teknii bu trden bir kendine gnderme, kendisine iaret etme zerine

kurulmutur. Beckett, oyunlarnn ieriini, bu teknikle salad

biimiyle yaratr.1 Bu saptamay belki de en ok destekleyen oyunu,Godotyu Beklerkende, bekleyen, giderek beklemeyi bekleyen oyun

kiilerinin dolaymyla eylemin bounaln gsterebilmek iin ok

eitli teatral aralar devreye sokarak bu bounalk duygusunu

ncelikle biimsel dzeyde yaratr. Sonraki oyunlarnda zerinde

younlat teatral aralar azaltr ve teatral unsurlar daha ekonomik

kullanmaya balar. Oyunlarn daha az k, daha dar mekan, daha az

sahne donanmyla yaratmay seer. Btn bu teatral gelerin

kullanm arl azalrken sahnednn kullanm artar. Tiyatroda var

olmayann ancak sahnednn olanaklaryla temsil edilebileceini

dnr Beckett. Aslnda bu bir tr teatral intihardr; olanaksz,

olanakszln iinden temsil etmeye almaktr yapt. Temsil

edilemeyeni, bu zelliinin farkna vararak sahne d ile temsil

etmeye almak bal bana ironik bir tutumdur. Beckett, bu

tutumuyla neredeyse Schlegelin romantik/ironik sanaty

tanmlayna uygunluk gsterir; ifade etmenin olanakszlnn

farkna vard halde, kusursuzluun imkansz olduunun bilinciyle

yaratmaya soyunan kiiye dnr.

Becketti salt kendine iaret eden ve giderek kendinden baka

kimseyi ilgilendirmeyen yaplar kurmaktan kurtaran performansn

kendisidir: nk, hep kendine gnderen bir tiyatronun kendi

1 Shimon Levy,Samuel Becketts Self-Referential Drama (Basingstoke:Macmillan, 1990), s. 15.


15/42

110

dndakilere ne ifade edebilecei, metin dzeyinde bir sorundur.

Beckett sahnede teatral bir yap kurarak, tiyatronun dnyas olarak

dnlmesi gereken bir evreni izleyicinin gzleri nnde yaratr ve

yaratm sresince izleyiciden ortaklk ve ibirlii talep eder.Beckettin oyun metinlerine bakldnda, her birinde bir

teatral genin kendine iaret edecek biimde ne karlarak

kullanld grlr ancak Beckettin yazarlk dehas, paral yapnn

varlna ramen bir teatral btn olumasn salar. Teatral unsurlar,

birbirlerine eklemlenir, yorumlar eitlendirir, gerilim yaratr ve

birbirini destekler. Teatral aralar, tek tek ve birlikte, kendilerine,

paras olduklar oluuma ve yazarlarna dikkat ekerler ve btn

bunlar izleyicinin gzlerinin nnde oluur. Bu noktada teatral

unsurlarn, hem nasl kendi varlklarna iaret edip, hem de oyunun

genel anlamn kendi varlklar iinde tayarak, metnin nihai

anlamnn oluumuna katkda bulunduklarn rneklerle incelemekte

yarar vardr.

Godotyu Beklerkende bir teatral ge olarak oyun

mekan/sahne temel hareket ekseni ile belirlenir:1) yan kanatlarla

birlikte sa-sol hareket ekseni 2) arka sahne ile n sahne arasndaki

ileri-geri hareket ekseni 3) sahneden yukar doru ilerleyen, dikey,

aa-yukar hareket ekseni.1 Birinci eksen, kr yolu ile

belirlenmitir ve oyunda en sk kullanlan eksendir. Geip gitmekte

olan bir yolla belirlenmi bu eksen, merkezsiz ve odaksz bir dnyada

yaand duygusunu destekler. Luckynin ardndan uzanan ip[in],

1Ayn, s. 87.


16/42

111

Pozzo sahnede gzkmeden nce Luckynin sahneye gelmesine

olanak verecek uzunlukta1 oluu, izleyiciye daha uzun bir yolun

yalnzca sktrlm, blnm bir kesitini grdn fark ettirir.

Deiim ve geliimlerin kaynann, sa ve sol giriler olacanaynelik izleyici beklentisi, potansiyel eylemin sahne merkezine doru

ekilmesiyle birlikte, zaman ldrmeye ynelik amasz bir eylemlilik

algsna dnr. Bekleme eylemi eksenin kesitii, hareketin ya da

geli gidiin olanaksz olduu ve skmann doruu olan merkez

noktada gerekletirilir ve bu mekan kullanm Yapacak bir ey

yok.u [G.B.,s.41] destekler ve kendi varlnda yeniden reterek,

anlam bytr.

Arka ve n sahne arasnda gidi-geli, birinci hareket eksenine benzer

bir kapalla, skmla iaret eder.

VLADIMIR: Sarldk desene!.(ESTRAGONlgna dner, sahnenin arka tarafndakifon perdelerine atlr, arpar, der.)Aptal! Oradan k yok! [G.B.,s.105]

Dikey eksen, zellikle gecenin gelip gelmediini anlamak iin

ya da aresizlik iindeyken, oyun kiilerinin baklarn yukar

evirmeleriyle belirlenir. Didi, Gogo ve Pozzo ve Luckynin iinde

bulunduklar sama durum dnldnde, dikey eksenin,

zmszle getirilen alayl bir metafizik zme iaret ettii de

sylenebilir.

1 Samuel Beckett,Btn Oyunlar-1 (Godotyu Beklerken, Tm Denler,Oyun Sonu). ev: Uur n (stanbul: Mitos/Boyut, 1993), s.59.


17/42

112

Oyun boyunca mekann tm belirsizliine karn, Didi ve

Gogonun kesinlikle emin olduklar tek ey sahnede olduklar

gereidir. Birbirlerine oyun iinde tiyatronun tuvaletini tarif ederler.

VLADIMIR : Dnerim imdi. (kulisedoru gider.)

ESTRAGON : Koridorun sonunda, solda.VLADIMIR : Yerimi tut. (kar)[G.B.,

s.67]

inde bulunduklar mekan, yapay olarak yaratlm, dekor ve

sahne donanmlar ile belirgin klnmtr.

ESTRAGON : (birden sinirlenir)Tanmak m? Nasl tanyacak mm?u kepaze yaamm amurun iindegeirdim! Sen de tutmu dekordan,sahneden bahsediyorsun bana!(evresini szer) u pislie bak bir.Bunun dna kmadm ki hi![G.B.,s.92]

Yine benzer biimde, izleyicinin ve seyir yerinin de farkndadrlar.

ESTRAGON : (Estragon sahneninortasna gelir, srt izleyiciye dnk

durur) Ne sevimli bir yer. (Dner,sahnenin nne kadar ilerler, yzizleyiciye dnk durur.) Glenyzler.(Vladimire dner) Haydigidelim. [G.B., s.46]

Mutlu Gnlere bakldnda sahnede, yalnlk ve simetrinin

olabildiince artt arpar gze. Winnienin oyun boyunca izleyiciyle


18/42

113

yz yze olmasna neden olacak skm konumunun yaratt yapay

ve teatral ortam,

arkada ok geni bir asma perde

telerde kesimek zere uzay p giden ovay vegitgide derinleen gkyzn canlandrr.1

Sahne ve sahnede yaratlan durum bir dizi kartl barndrr;

arkadaki perdenin canlandrd geni ova ve derin gkyzne karn,

Winnienin oyun ve hareket alan arpc biimde daraltlmtr, oyun

boyunca da daralmaya devam edecektir. Toprak tarafndan yutulmu

olduu halde tam tersi bir duygu iindedir Winnie oyun boyunca.

WINNIE : Hani burada bir g beni byle tutuyor

olmasa- (tutma jesti)-ge doru hzlauar gidermiim duygusu durmadan

byyor iimde. (Susar) Belki bir gnyer beni brak p salverecek, nk buekim yle byk ki, evet, btnevremi atr atr kr p yerimdenskt gibi beni yukarlarasrkleyecek. (Susar) Sen hi byle birduyguya kaplmadn m, Willieyukarya emilme duygusuna? [M.G.,s.102]

Burada yine varolusal bir kmaz temsil etmeyi hedefleyen oyunungenel duygusu, hareket ve mekanla gsterilmeye allmtr .

Kendisine ve kendisini yaratan bileenlerine iaret eden, oyun

ya da performans metninin zmlenebilmesi iin bu kaynaklar

referans gsteren Beckett tiyatrosunda sahned tiyatroyu yaratan bir

1 Samuel Beckett, Tm Ksa Oyunlar (29 Oyun). ev:Akit Gktrk,(stanbul: Mitos/Boyut, 1997), s. 85.


19/42

114

bileen olarak, z-farkndalk zellii ile donatlm ve ironik bir

biimde kullanlr. Tiyatro sanatnda sahnenin, varoluu, orada ve o

anda bulunuu (burada ve imdiyi) temsil ettii dnlrse,

sahnednn da burada-olmayan, imdi-olmayan, ben-olmayantemsil ettii kabul edilebilir. Bilin ve yetkinlik dzeyleri farkllk

gsterse de tiyatro tarihi boyunca pek ok yazar ve ynetmen

sahnedn oyunlarnn baat gesi olarak kullanmay semitir.

Modern tiyatroda Pirandello, Beckett, Stoppard, Handke; oyun

yazarlaryla paralellik gsterecek biimde Stanislavski, Appia,

Steiner, Grotowski ve Brook kendi tiyatro anlaylar erevesinde bu

teatral geden eitli dzeylerde yararlanmlardr. Sahned, oyun ile

tiyatro arasndaki balant olarak kabul edilebilir; pek ok modern

oyunda ve gsteride hem bir anlatmsal, hem de anlamsal dzeyde

kullanld grlr.

Tiyatroda sahne, olann gsterildii yerdir ve her sahne

kanlmaz biimde, bir sahne-olmayan arr ve ereve sahne sz

konusu olduu srece, bu mekan izleyici tarafndan grlmeyen bir

alanla kuatlmtr. Sahne-d, sahnenin evresini saran belirgin

boluktur ve baz durumlarda dsal gereklik ile isel teatral gereklik

ya da yanlsama arasndaki geii salar. Bu terimlerle bakldnda

sahned, sahne ile yaam arasnda bir tampon blgedir; iki dnyaya

da ait deildir, bir tarafszlk, bir gei blgesidir. Sanki oyundan

yaama gemenin keskinlii bir sahne dnn varlyla yumuatlr.

Sahned kullanm kukusuz tiyatro kadar eskidir.

Oedipusun gzlerini kr ettii, Bakkhalarn Pentheusu paralad,


20/42

115

Macbethin Duncan ldrd, Ionesconun gergedanlarnn

koturduu yerdir. Ancak denebilir ki, Beckette kadar hibir oyun

yazar, bu mekan, bir teatral araca dntrerek, bu denli ironik, bu

denli bilinle ve kendine iaret edecek biim ve younluklakullanmamtr. Yine Beckette kadar sahnednn kullanm pratik

gerekelere baldr ancak, Beckettle birlikte bir zorunluluk deil bir

seim olarak kullanma girmi, bir poetikann en nemli arac ve en

nemli metaforu olmutur. Beckett sahnedn harekete katarak, hatta

giderek hareketin motoru haline getirerek, uzamn, hareketin ve n

ve sahne aralarnn kendilerini referans gsteren yapsnn

kurulmasna destek olur.

Beckett [...], oyun kiilerini de grnmeve grnmeme konumlar arasndaki gerilimeasar. Radyo oyunlarnda ayn gerilim, iitilme veaktif olarak suskun kalma arasndakurulmutur.Tiyatroda sahned anti-mekandr. Hem kavram, hem de teknik bir araolarak sahne ile youn ve yakn bir ilikisivardr. 1

Alain Robbe-Grillet sahne/oyun kiisi ilikisini saptayarak,

aslnda sahnednn da adresini yeniden belirler:

Heidegger, insann durumu orada bulunmaya ilikindir der. Tiyatro bykolaslkla bu durumu, gerekliin dier temsiledilme yntemlerinden ok daha doallklaretir. Bir oyundaki oyun kiisiyle ilgili ennemli ey onun sahnede; orada olmasdr.2

1 Shimon Levy, n.ver., s. 50.2Alain Robbe-Grillet, Samuel Beckett or Presence in the Theatre,Samuel

Beckett: A Collection of Critical Essays.Ed.: Martin Esslin (EnglewoodCliffs, N.J.: Prentice Hall, 1965), s.108.


21/42

116

Sahne ve gsteri an tiyatronun tanm nedeniyle hep imdi

ve buraday yanstyorsa, bu durumda sahned, ayn zamanda

gsteri ann zamansal olarak da kuatan uzam yanstarak

sahne/yaam kartln dntrr. Orada ve o zaman (gemi vegelecek), burada ve imdiyi eitli biimlerde etkiler. Beckettin

tiyatro tekniinin izi Godotyu Beklerkenden Ben Deile ya da

Oyuna doru srldke sahnedeki oyun alannn giderek darald

ve sahned kullanmnn artt grlr. Oyunlarnda sahned farkl

biimlerde, farkl temsil dzeylerinde kullanlrlar. Godotyu

Beklerkende Godotdur sahne d ve sahnedeki yokluu ile

sahnedn tmyle kaplad duygusunu yaratr. Oyunun Sonunda

sahned lm, durgun denizi ve llemi bir dnyay temsil eder.

Szsz Oyun Ide sanki Godot yeniden belirir sahnednda ve

oyunda, sahneye bir aa, su ve ip gndererek nemli bir yer tutar.

Sahnede izlediimiz hareket, szsz oyunun szcklerine dnr

neredeyse. Sahnedeki oyun kiisi oyun boyunca bilinmeyen sahned

glerle savar durur.

Oyun ve Geli ve Gidide, sahned daha da yakna

getirilmi, hatta sahneye tanmtr. Geli ve Gidideki kadnlar

gerek klar yapmazlar, sadece karanlkta kaybolurlar ve bylece

sahnenin karanlk blmleri sahnednn yerini alm olur. Ayn

ekilde Oyunda n yokluu, ya da kullanlma biimi, oyun

kiilerini ksack anlar iin sahnedna al p geri brakr. Ben

Deilde, oyunun biricik oyun kiisi olan Az, sahnedna emilir.

(Sanki Ben Deil, Mutlu Gnlere eklenmi bir nc perde gibidir

bu anlamda.) Oyunda, sahned ve seyir yeri, sahnenin uzatlm


22/42

117

blmleri olduklar duygusunu verir. Sahnenin snrlar karanlkta

seilemediinden, oyun kiilerini sarmalayan karanlk izleyiciyi de

kapsamay hedefler. Beckettin ilk oyunlarnda sahned genellikle

sahneden olduka uzak tutulmu ve sahne/sahned ayrm belirginklnmtr. Sonraki oyunlarda sahned oyun kiilerini iine ekmeye

ve sahneyi ve seyir yerini igal etmeye balamtr.

Sahned Beckettin, bilinen tiyatro zaman kullanmn

deitiren kendine zg zaman ve zamana bal deiim algsn da

gstermesini salar. Godotyu Beklerkende her k, izleyici/okurun

o ana kadar biriktirdiklerinin sfrlanmas anlamna gelmektedir.

Pozzo ve Lucky II. perdede sahnede yeniden gsterildiklerinde I.

perdede onlar hakknda yaplan btn yorumlar ve karmlar

geersizletirilmitir. Sahnednda bulunduklar sre iinde

izleyici/okurun gzndeki kazanmlarn kaybetmilerdir. Lucky ve

Pozzonun ikinci giriiyle zamansal sreklilik kesintiye uratlm ve

yeni bir imdi balatlm olur. Oradan, sahnedndan gelen

herkes, burada, sahnede yeniden ekillendirilmek durumundadr.

Oyunun Sonu ve Geli ve Gidiiin de ayndurum geerlidir.

Mutlu Gnlerde, Willie, sahnednn kysnda yaar,bulunduu yerden arada bir yayor olduuna ilikin grsel ve iitsel

iaretler gndermekle yetinir. Oyundan sonraki metinlerde, ikincil

deil, birincil karakterlerin sahnednn kysnda yaamaya balad

grlr. Bedenlerinin byk bir ksm oradayken, yalnzca kk

bir blm, rnein balar ya da azlar buradadr.


23/42

118

Sahned, oyunlara sadece grsel ve metinsel gndermelerle

deil, iitsel olanlaryla da katlr. Godotyu Beklerkende korkun bir

lk, Szsz Oyun-Ide bir slk, Mutlu Gnlerde bir zil sesi gelir

sahnedndan. Bu iitsel iaretler bir bakma sahnednn tanrsGodotnun varlk belirtileridir.

Beckett tiyatrosu, tiyatroyu vareden, btnleyen btn teatral

aralar bir anlatm aracna dntrm olsa da, son tahlilde,

tamamlanm, eksiksiz bir anlatmn imkansz olduunu gsterir.

Sahned dolaymyla izleyiciyle kurulan iliki bir tr kusurlu, eksik

iletiimdir. Sahned, hem somut, hem grnmez yapsyla, sahneye

ve izleyicilere iaretler gnderip tepkiler alr ama yeni de eksik

iletiimin, kesintiye uratlm iletiimin varlna iaret eder.

Beckettin kahramanlarnn pek ounun sahnede yapt bir

tr yk-anlatcl, yazarlk ya da oyunculuktur. Kurgusal

olmalarna karn kendilerini ifade ederek yazarlarn ifade etmeye

alan insanlardr. Lucky sonunda konumaya baladnda, konuma

hakknda konumann kendine iaret eden acsnn da temsilcisi haline

gelir. Hamm de bir aktr, bir yk anlatcs, bir meddahtr. Anlatm

boyunca yksn sk sk keserek yksnn anlatld koullarbelirtir; anlatmaya balad ilk yk hakknda bir yk anlatmaya ve

bu yknn neden anlatlamayacan anlatmaya balar. Winnie bir

oyuncu ve bir meddah olarak ne yaptnn farkndadr. Krapp sadece

on yedi kopya satm bir kitabn yazardr. Oyundaki oyun kiisi

de konuma gereksiniminin kanlmazlndan ve iie gemi

yaamlarndan sz ederler. Solukda kendini ifade etme, otuz be


24/42

119

saniyeye sktrlm btn bir hayat, nefes al p verme ile temsil

edilir. Her iki Szsz Oyunda da Beckett szckler olmadan

konumaya alr.

Btn Beckett karakterleri szcklerin yaratm srecinin

ylesine farkndadrlar ki, konumak onlar iin yaamn metaforu,

yaamn yerini tutacak bir eylem haline gelir. Varlklarnn szel, sze

dayal olduunun ayrmndadrlar ve bu varoluu sonlandracak

sessizlii zlerler ama artk sessizlik (lm) zlemlerini dile getirmek

iin konumaya her baladklarnda yeniden varlk kazanr, suskuyu

ve lm uzaklatrrlar.

Beckett tiyatrosunda oyun kendini yans

tan bir yap

iindeoluturulur. Mutlu Gnleren basit gelerine indirgendiinde sahnede

nceden Beckett tarafndan yazlm bir gsteriyi srdren Winnie ile

onun izleyicisi Willieyi gsterir. Bu anlamda tiyatro btn

bileenleriyle sahnededir: Oyun yazar, oyuncu ve izleyici. Oyundaki

k belirgin biimde spot dr, arkadaki fon perdesi yapayln

gizlemeyi, bir gereklik duygusu yaratmay hedeflemez. Oyunun

bandaki zil sesi, oyunun baladn duyuran ve izleyicilere yerlerini

almalarn anmsatan zil sesi olarak alglanabilir. Winnie zil sesiylekonumaya balayan itaatkar bir Pavlov kpeine dnr.

Mutlu Gnlerin iki balangc vardr. lki ok gzel bir gn

daha repliiyle balayan, trensel ve oyuncunun sahneye kmaya

hazrlann gsteren balangtr. Winnie soyunma

odasndaymasna kendini oyuna hazrlar, hatta sahneye kmadan

dua eder ya da ezber geer. (Dudaklar iitilmeyen bir duay


25/42

120

mrldanr.) Sonra yine kendine iaret eden szleriyle, ierdeki oyuna,

rolne balar1: Bala Winnie (susar) Gnne bala Winnie. Winnie

sahne donatlaryla, aksesuarla ve izleyicisi Willieyle iletiim kurar.

Son olarak da teatral bir unsur olarak ilgilenir kla: Kutsalk...(gzln siler)- anszn kt karanlktan- (siler)

cehennemsel parlt. Btn bu titizlikle saylan teatral unsurlar

dekor, sahne gereleri, oyuncular, k vs.- oyundaki gelimi teatral

farkndal destekler. Bu farkndaln szcs olan Winnie iin

izleyicisi ve dinleyicisi ile kurduu iliki, oyuna devam edebilmesi

asndan yaamsaldr.

WINNIE : [] Ah evet evet, yaln

z kalmaya biralabilseydim, hani u sreklikonumam dinleyecek tek kii bileolmasayd yanmda. (Susar) []Ozaman senin cevap vermediin, belki dehibirey dinlemediin anlarda bile hepkonutuklarmdan bir eyin iitildiinisanr, bir ln ortasnda srf kendikendime konumaktan kurtulurum,nk aklmdan bile geiremeyeceim,

bir an iin olsun katlanamayacam birdurumdur bu. (Susar)Bana konumayadevam etme gcn bu dnce

veriyor. [M.G., s.94]

Tiyatroda oyun yazar ile izleyici buluturan oyun metni deil,

oyuncunun konuma eylemidir. Beckettin oyunlarnda tiyatroyu

oluturan gelerden biri olarak ima edilen, varlna iaret edilen

yazar, bir baka ge olan izleyiciyle, dorudan balantldr.

1 Shimon Levy, n.ver., s. 111.


26/42

121

Beckettin btn oyunlarnda kimi zaman dorudan, kimi zaman

dolayl gndermeler vardr izleyiciye.

Oyunlarn kendine gnderen, kendini referans gsteren

nitelii ile oyunculuk, gsteri zaman ve mekan, konuma eylemine

yaplan sk gndermeler, grmenin ve ahit olmann tiyatrodaki

karlklarnn sahnede temsil edilmesi bir arada dnlmelidir. Bu

gelerle yaratt kendine gnderen, z-farkndala sahip, dolaysyla

ironik tiyatrosunda, Beckett, tiyatronun gelerini tamamen

deitirmeye almaz, tam tersine bu geleri veri kabul eder. nk

ancak geleneksel, bilinen, allm grnt ve nitelikleriyle sahnede

gsterildiklerinde bu gelere kendine iaret etme nitelii

kazandrlabilir.

Winnienin iletiim zlemi Beckettin zlemidir aslnda. Bu

itkiyle Beckett, oyunlarn iletiim hakknda, ya da izleyiciyle iletiim

kurmak iin deil, iletiim kurma eyleminin kendisi olarak

biimlendirir. Yine de Beckett arayn durdurmasa da kurduu her

iletiimin eksik olduunu bilir. Schlegelin tanmlad ironist gibi

kusursuzluk diye bireyin varolmadnn bilinciyle retir.

Beckett kendi tiyatrosunda eksiksiz iletiimin kanallarn

zorlarken bir baka absrd oyun yazar Eugen Ionesco da zellikle dil

dzeyinde ayn abay gsteren, ayn hedefe odaklanm oyunlar

yazmtr. Klielerden olumu bir dilin ifade konusundaki

yetersizliini kendi oyunlarndaki dil kullanmyla gstermeye alan

yazar, veri anlam sistemini, ironik bak asyla ykmaya

soyunmutur. Her tr konuma ve eyleme konvansiyonunu


27/42

122

darmadan ederek kendi tiyatrosunun konvansiyonunu oluturmutur

Ionesco. Kar-oyun alt balyla yaynlanan oyunuKelarkcda

dil, bir iletiim kurma arac olmaktan km, giderek yabanclamay,

eylemeyi oaltan bir kar-dile dnmtr. Evli Bay ve BayanMartinin, Smithlerin odasnda birbirlerini tandklar duygusuna

kaplarak, bu tankln kaynan klielerden ve anlamsz soru ve

yantlardan oluan bir aratrma srecinden sonra bulabilirler.

Birbirlerini evli olduklar ve ayn evde yaadklar iin

tanmaktadrlar.

BAY MART N: () Bu durumda sevgilihanmefendi, sanrm artk hi kuku

yok, biz birbirimizi daha nce degrdk ve siz benim karmsnz..Elisabeth, sana yeniden kavutum!

BAYAN MART N: () Donald, bu sensinDarling!1

Konuma ve dil, oyun boyunca zm yerine zmszlk

retir; diyaloglar doal bir akl yrtmeyle ilerlemek yerine

birbirinden uzakla

r, giderek her bir tmceyi oluturan szckler bilebirbirini izlemez, herhangi bir anlam retilmesini btnyle engeller.

BAY MART N : Ekmek bir aatr, oysaekmek de bir aatr, meeden de meedoar, her sabah, her tan vakti. [K. .,s.75]

()

1 Eugene Ionesco,Btn Oyunlar-2 (Kelarkc, Ders). ev.: HasanAnamur (Istanbul: Mitos/Boyut, 1997), s.51


28/42

123

BAY MART N : () Peynir trmalamayayarar.[s.75]

()BAY SMTH : nsanlar ayaklaryla

yrrler, ama elektrikle ya da kmrlesnrlar. [s.73]

BAYAN MARTN: Ama inek bize kuyruklarnverir.[s.74]

Oyunun bu konumalarn getii blmnsonuna doru, kendi iinde anlamsz ve

birbiriyle balantsz tmceler, nce saltses uyumuna dayal tekerlemelere,sonra szck tekrarlarna, son olarak daszn en kk birimi olan harflereindirgenir.

BAYAN SMTH : Kabak kabaklarkabaklyorsun. ()

BAYAN MART N: Kakaoluktaki kakaolar

kestane vermez, kakao verir.[s.76]

BAYAN SMTH : Krinamurti, Krinamurti,Krinamurti! ()

BAY SMTH : Or!()BAY SMTH : A,e,,i,o,,u,,

A,e,,i,o,,u,, a,c,,i,o,,i! ()BAYAN SMTH .

B,c,,d,f,g,h,j,k,l,m,n,p,r,s,,t,v,w,y![s.77]

Dilin ilevini yitirdiinin fiziksel olarak temsil edildii Kel

arkcda olduu gibi Dersde de, dilin kullanm, ilevinin deiimi

ele alnr. Bir retmenin eitli alanlarda ders verdii rencisi ile

yaad srecin yanstld oyun, finale doru ilerledike,

retmenin ve rencinin hem dillerinde, hem de kullandklar dilin

etkisinde ters ynl bir deiim olur. retmen giderek, egemen,

buyurgan, despot, aalayc bir dil kullanrken, rencinin gvenli

konumu sarslr; ezilen, iine kapanan, boyun een birine dnr,

kimlii dnrken dili de ayn ynde deiir.


29/42

124

RETMEN :Kk hanm, ama, eerizniniz olursa, bana syleyebilir misinizacaba, Paris hangilkenin

bakentidir?

RENC :(Bir an dnr, sonra bilmesevinciyle) Paris, eyin Fransannbakentidir, deil mi?

RETMEN :Evet, kkhanm,kutlarm, gerekten ok iyi. Mkemmel.Yrekten kutlarm. Ulusal Corafyanzsu gibi biliyorsunuz. Bakentlerinizmkemmel.

RENC :Yok! Daha hepsini bilmiyorum,efendim, o kadar kolay bir ey deil,renirken ok zorlanyorum.

RETMEN :Merak etmeyin, hepsiolacak biraz

cesaretKkhanmzr dilerimama biraz sabrla yava yava, yavayava.Greceksiniz o da oluverecek.1

retmenin, abartlm ve anlamsz grnen vg szleriyle

dolu konumas, ezik kimliinin bir yansmasdr. Hizmeti Kadn iyi

bildii hatta bir paras olduu renci-ldrme oyununa engel olmak

ister ama bunun da oyunun bir paras olma olasl olduka

yksektir. Hizmeti kadn retmeni matematik ya da betikbilim

yapmamas

, btn bunlar

n sonunun ktye varaca

n

syleyerekuyarr. Oyunun finaline, dolaysyla cinayete doru ilerlendike

retmenin tarz btnyle deiir.

RETMEN : (Duruma egemen olmakisteyen birinin tepkisiyle) Susun! Bu dane demek oluyor?

1Ayn, s.85.


30/42

125

RENC : zr dilerim efendim. (Elleriniyava yava masann stne koyar.)

RETMEN : Susun ! [D., s.99]

rtk bask giderek artacak, szel olmaktan fiziksel olmaya

doru ilerleyecektir.

RETMEN : Kstahlama, ekerimyoksa canna okurum.[D., s.111]

RETMEN : Koparrm senin okulaklarn, o zaman bir eyin kalmazekerim![D., s.114]

Hizmeti Kadn ile retmen arasndaki dil, oyun boyunca

onlarn bir ekilde iletiim kurmalarn salyormu gibi grnse de,

finale gelindiinde bunun da bir yanlsama olduu anlalr.

retmenin o gnk krknc rencisini de ldrmesinden sonra

Hizmeti Kadn onu batan uyardn anmsatr.

HZMET K : Demin sizi bir kez dahauyarmtm: Aritmetiin sonu

betikbilime, betikbilimin sonu dacinayete varr

RETMEN : Yok! Ktye varrdemitiniz?

HZMET K. : O da ayney.RETMEN : Yanl anlamm. Ben

Ktyenin bir ehir olduunu, betikbilimin de insan ktye ehrinegtrdn sanmtm.[D., s.117]

Northop Fryen ironinin komedya ile tragedyann iie

getii yerde yeerdiine ilikin saptamasnn, Ionesconun oyunlar

iin de geerli olduu, zellikle oyunlarna kendisinin ekledii alt

balklar gznnde bulundurulduunda rahatlkla sylenebilir.


31/42


32/42

127

d olmann tesine geemediklerini ve izleyicinin gnlk

hayatnn, tiyatronun kendisinden daha sahte olduu anlaynn

srekli yinelendii grlr.

Eer olmak (Sartren anladanlamda) eylemek ile tanmlanabilirse vetoplumsal dzeyde her eylem bir kendini-kandrma ise, bu durumda sadece olmamakdurumu, zn olumsuzlanmas gerek olabilir.1

Gereklik duygusunun krlmasnn ya da gerein

olumsuzlanmasnn Genet tiyatrosundaki temel arac roldr.

Balkonda ve Hizmetilerde roln sahnede ve gerek yaamda ne

anlama geldiini aratrr. Irma Balkon oyunun hem izleyicisi, hem

ynetmeni, hem de oyuncusudur. Irmann varl, sahnenin ve

oyunun snrlarn belirler; teatral olanla, teatral olmayann snr

izgisidir. Sahnedeki dier oyuncularn bu snrlar iinde kalmasn

salamak grevini stlenmitir.

GENERAL : Bu ne? (Sa duvara yaklamakister ve bakmak iin eilir. rmamdahale eder.)2

Irma, oyuncular

n oyun kiisi olduklar

srece kendileri iinbelirlenmi hareket alan iinde kalmalarn salar. Ya da kimi

durumlarda, sahne zerinde kurulan btn oyunlardan birinci derecede

sorumlu olmas nedeniyle, oyunlarn kusursuz olmas iin her eyi

salar, aksesuarlar bile.

1 Christopher Innes,Avant-Garde Theatre (London: Routledge, 1993) s.108.2 Jean Genet,Balkon. ev.: Uur n (Istanbul: Ayrnt Yaynlar, 1990),

s.34.


33/42

128

Kap aralanr, kapnnaralndan kk bir krba ve okkirli, darmadank bir peruk tutanIrmann eli ve kolu uzanr. Fahie

bunlar alr. Kap yeniden kapanr.[B., s.30]

Irmann sahne zerindeki izleyici konumunun, kendisine

salad grme as, televizyona benzeyen ve btn salonlarnda

olup bitenleri grmesini salayan aygtla genilemitir. Bu anlamda

Irma oyunun ideal izleyicisidir; odalarda sahnelenen btn

oyunlarn, oyunlardaki btn rollerin ayrdndadr. Fahie Carmen

onu sadece izleyici olmakla, seyirci kalmakla sular.

CARMEN: Bizim gerek duygularmzdanbtnyle habersizsiniz o halde. Btnbunlar hep uzaktan, patronie olarakizliyorsunuz, oysa mavi tl ve entariyi

bir defalk geirebilirdiniz stnze yada sularn itiraf eden kadn ya daGeneralin ksran ya da samanlkta

baslan kyl kadncanlandrabilirdiniz[B., s.43-44]

Ama aslnda birinin, herkesin roller konusunda kafas

kar

t

nda sorunu zebilmek iin profesyonel izleyiciroln/grevini stlenmesi arttr. Irma, oyunun banda oyunlara

katlmad iin bunu baarabilecek durumdadr.

IRMA :()Yanl alarm. i bitenmusluku bu, gidiyor.

CARMEN : Hangisi?IRMA : Gerei.CARMEN : Gerei hangisi?IRMA : Musluklar tamir eden.[B.,s.47]


34/42

129

Yaamdaki rollerle, yanlsamalar evindeki roller birbirine

kartnda, her defasnda Irma ileri yoluna koyar.

IRMA : () Ama General, Ba pikopos veYargn yaamn iinde olduklarnunutma

CARMEN : Hangilerinden sz ediyorsunuz?IRMA : SahicilerindenCARMEN: Hangileri gerek? Bizim evdekiler

mi?IRMA : tekiler.[B., s.49]

Ancak Irmann kendi zel tiyatrosu iin duyduu hrs ve

onun salt izleyici ya da sahne dndaki yazar olarak kalmasn

engeller. O da, Kralie lnce onun roln stlenir. Irmann sahnede

seyirci olma konumu, oyunun iine girdike deiir. Bu adan ele

alndnda Irma, Hizmetilerdeki Claire ve Solangela ciddi

benzerlikler tamaktadr. Irma gibi, kzkardeler de, gelitirdikleri ve

kontrol altnda tutmaya altklar oyunun izleyicisidirler ve oyunlar

ilerledike yaratclarn ele geirmeye balar. Oyun, oyunu

yaratanlardan bamszlar, giderek canl bir organizmaya dnr.

Bu canl

organizma izleyici/oyuncu konumlar

n

istedii gibidntrr ve iie geirir. Irmann Balkonun finalinde syledii

gibi oyunun gerek izleyicisi de zaten hem izleyici, hem oyuncu

durumundadr. Carmenin, genelevden kmak zere olan Rogera

verdii tarifi, Irma izleyiciye verir. Carmen mterisine, Irma hem

kendi tiyatrosunun, hem Genet tiyatrosunun izleyicisine

seslenmektedir.


35/42

130

IRMA : () evinize dnme vaktiniz geldi, hikukunuz olmasn eviniz buradan dasahte ve gerekdGitmenizgerekiyorDar sokaktan saadnersiniz( son birk daha

sndrr) Sabah oldu bile.[B., s.111]

Oyuna bakldnda Fahie Carmen, Genelev Patroniesi

Irmann kart olarak kar izleyici/okurun karsna. Genelevde

kurulan oyunlar onun yardmyla ve varlyla ve rolleri stlenmesi

ile mmkndr. Bu anlamda oyun ilerledike sahnedeki Carmen-Irma

ilikisi bir tr oyuncu-izleyici ilikisi olarak yeniden tanmlanr.

zleyici ile oyuncular biraraya getiren mekan bir geneleve, izleyici-

oyuncu ilikisi de, Carmen ile Irman

n lezbiyen ilikisi gz nndebulundurulduunda, iktidarn, cinsel baskn kimliin izleyicide olduu

ksnl bir ilikiye dnr. Tiyatro insann aynasysa, Irmann

elikilerini yanstan Carmen gibi, Genetnin oyuncular, Genetnin

izleyicisini yanstr. stelik izleyici de Irma gibi sonunda oyuna dahil

olur, teslim olur.

Genetnin sembollerle sk dokunmutiyatrosu, Katolik ayinlerini yanslarken, hemgsteriden yaltlm, hem de psikolojik olarak

gsteriye dahil olmu bir izleyiciye ihtiyaduyar. Irma bu anlamda da Genet tiyatrosundakiizleyici metaforudur.1

Irma merkezde olmak zere oyun boyunca bu karmak

izleyici kavramnn kendini tekrarlad grlr. General, Bapiskopos

ve Yarg, bastrlm bedensel isteklerinin arsyla geldikleri

1 Sdney Homan, The Audience as Actor and Character, (Levisburg:Bucknell University Press, 1989), s. 58.


36/42

131

yanlsamalar evinde bireysel adan nemsiz ve silik rollerini, soylu

ve nemli rollerinin iinde yok etmeye alrlar. Bir yandan da,

kendilerinin, eitli fantezilerde sembole dntrlm, soyutlanm

halleriyle nasl tekrar edildiklerini, tekrar retildiklerini izlerler.Oyuncu ve izleyici kimlikleri, tek kimlik iinde yoketme, Genet

tiyatrosunun asal eksenini oluturur. Buradan Genetnin btn

oyunlarna uygulanabilecek bir ironi forml karmak mmkndr:

nsan hem sahnede, hem sahne dndaki gnlk yaamnda rol yapar

ama yaamda oynanan rollerin bilincinde olunmadndan, yaamda

stlenilen roller, tiyatroda stlenilen rollerden daha az gerektir.

Hizmetilerde ayn anlay daha oyunun banda temel kabul

olarak sunulur.

Al sahnesinde hanmefendiile hizmetinin gerekliinin yanlolduu gsterilir. Her ikisi de hizmetidir,

biri Madam, dieri kendi kardeini taklitetmektedir. Ancak bu rollerin de etkisiindirgenmitir, nk bu iki kadnergenlik andaki olanlar tarafndanoynanacak ve gsteriden her tr gereklikduygusunu uzaklatracak biimde,amatrce oynamalar istenecektir

kendilerinden. ki hizmetinin, Papinkardelerin gerek hikayesinden yolaklm olsa da, bu hizmetiler toplumtarafndan aalanmann intikamnancak fantastik bir dnyada alabilirler veerkek homosekseller olarakdnldklerinde, snf nefretleri travesti

bir cinsel bask fantezisine dnr; ancak


37/42

132

bu da almdr nk bu da dseldir,gstermeliktir.1

ki kz karde Claire ve Solangen oyun iinde oynadklar

oyun boyunca, kendi gereklerinden paralar kopar p, rollerineyaptrdklar grlr. Ortaya kan uygunsuz diyaloglar, onlarn

konuma ritmini aksatmaz. St, Claire ve Solangen tavan arasna

ait bir sembolken, Claire Solange ikilisi, Bayan-Claire ikilisine

dntnde, bu sembol balamyla ironik bir kartlk oluturacak

biimde gndeme getirilir.

Solange : () Sty de mi elimdenalacaksnz? Aka syleyin. Sty

almak istediinizi saklamayn2

Bakasn oynarken, kendi yaamlarnn szcklerini,

sorunlarn ve alkanlklarn da yaayan hizmetilerdeki bu iie

gemilik durumu oyun iinde oyun/oyun iinde gerek ilikisinin

birlikte dokunmu yapsn gsterir. Oyunun finalinde yaam-oyun

ilikisi, yaam-lm ilikisine dnm, oyunlarla yaama

gereinin, ad konulmam derin anlam olan lm, bir kez daha

kyya vurmutur. Claire, Bayan rolndeyken zehirli hlamuru ierek

gerek Claire kimliiyle hem Bayan ldrm, hem intihar etmi,

hem Solangea kendisini ldrterek ona var olma ans vermi, hem

de Solangen Claire rolndeyken bu cinayeti ilemesi nedeniyle bir

kez daha varolmutur. Oyun boyunca gerekle oyun, oyun kiileriyle

1 Innes, n.ver., s.109.2 Jean Genet,Hizmetiler. ev.: Salah Birsel (Istanbul: Nisan Yaynlar,

1989), s. 16.


38/42

133

gerek kiiler arasndaki srekli geiler, kurguda bir tr sarmal

yapnn olumasn salamaktadr. Sarmal, kendi iine dnerek

geliirken bir yandan da srekli dngy salamaktadr.

Hizmetilerin kendi iine doru derinleen sarmal yapsnn

bir benzerineBalkonda yer verilmitir. Drdnc tabloda, ilk kez

gerek gibi grnen bir oyun kiisini karr Genet sahneye.

ayna bu oyun kiisini yanstacaktr ama Genetnin oyuna dt nota

baklrsa, bu aynalar ayr oyun kiisi tarafndan canlandrlacaktr.

Bu anlamda, bu sahnede kullanlanaynalar arptan aynalardr, bu nedenle veGenetnin tersine evrilmi metafizii iinde,gerek aynalardan daha gerektirler. sahnedirektifi bo erevelerin iinde durup, serseriyitaklit eden kk adam taklit etmek zere oyuncu arr sahneye. Bu anda izleyicikavram, tiyatroyu btnyle ele geirir:kendisini grmek istedii gibi yanstan aynadaki grntsn izleyen oyuncuyu izleriz.1

Oyun boyunca asiler tarafndan gzlenip duran genelevi belki

de ayn adan gzleyen izleyici, asilerin iine, yanlsamalar evinin

hemen dna yerletirilir ustalkla. zleyicinin neredeyse Irma kadar

geni olan grme a

s

na ramen, geneleve yaklaanlar d

nda asigrubu grmesi olanakszdr. nk her eyi gren gz ironik bir

biimde kendini gremez.

Genetnin ve Beckettin tiyatrosunun, ironinin tiyatro

sanatndaki kullanmna en byk katks, yaratt yeni izleyici-sahne

ilikisidir. Genet, anlamsal dzeyde, ironinin en basit, retorie dayal

1 Homan, n.ver.,s.64.


39/42


40/42

135

Her eylemin bir kar eylemle hareketsizletirildii ya da

yorgun drld, her szn bir kar szle suskunlatrld ya da

sze boulduu uyumsuz tiyatro metinlerinde ironi ancak metinlerin

anlam ve anlatm zelliklerinin birlikte deerlendirilmesiyle ortayakoyulabilmektedir. nk insan varoluunu belirleyen uyumsuzluk,

yazma eyleminin de belirleyicisidir. Dolaysyla varolmann ironisi,

doal olarak yazmann ironisinde kristalize olur, somutlanr.

Bu blmde ele alnan Beckettin, Ionesconun ve Genetnin

oyunlar hem uyumsuz dncenin beraberinde bilgece ama buruk bir

glmseyile tanan genel bir ironik tonu barndrr, hem de anlan

yazarlarn her biri tiyatro sanatn oluturan farkl gelere vurgu

yaparak bu ironiyi zgn katklaryla damtarak gelitirir, eitlendirir

ve uygularlar. Bu anlamda Samuel Beckettin yazarken hep elinde

tuttuu z-farkndalk, oyunlarnn ayn zellii barndrmasn salar

ve Beckett tiyatrosunda ironi aygtn kendine iaret etme, iinde

bulunulan ortamn farknda olu ve yazarn ve izleyicinin kastedilmesi

gibi teknik seimlerle iletir. Ionesco iin ise ironi daha ok dilin bir

fonksiyonu olarak kar ortaya; oktan yetersizlemi, iletiim

gereksinimini karlayamayan ama yine de temel ifade arac olarak

egemenliini ve gcn koruyan bir organizma olarak dil, ironik bir

biimde yetersizliinin ortaya konulabilmesi iin kullanlmak

durumunda kalnandr. Ionesco bu bilinle yazd oyunlarnda, byle

bir dil algsnn kanlmaz sonucu olarak dili bir tr kar-dile

dntrerek, yazma eylemini ironik klmtr. Genet tiyatrosuna

gelindiinde ise izleyicinin gndelik hayatnn tiyatrodan daha sahte

olduu anlaynn srekli yinelenmesi, Genetnin ironi anlayn


41/42

136

zerine bina edecei rol kavram ya da yaklamyla dorudan

balantl olduu grlr. Yaamda stlenilen roller farknda

olunmakszn edinilip yaatldndan, tiyatroda stlenilen rollerle

karlatrldnda daha az gerektir. Onun bu yaklamgereklik/sanat ilikisinin, bir tr yanstma, taklit etme ilikisi olduu

n kabulyle belirlenen her tr konvansiyonun yadsnmas ve tersine

evrilmesi anlamna gelir. Genetnin ironisi bu genel yadsmadan

beslenir.

Kaynaka

Acheson, James. Samuel Becketts Artistic Theory and Practice, London:Macmillan Press, 1997.

Beckett, Samuel.Btn Oyunlar-1 (Godotyu Beklerken, Tm Denler,Oyun Sonu). ev: Uur n stanbul: Mitos/Boyut, 1993.

______. Godotyu Beklerken, (Btn Oyunlar-I iinde). ev: Uur n,Istanbul: Mitos/Boyut, 1993.______. Godotyu Beklerken. ev: Tuncay Birkan , stanbul: Kabalc

Yaynevi, 1990.______. Tm Ksa Oyunlar (29 Oyun). ev:Akit Gktrk, stanbul:

Mitos/Boyut, 1997.______.Dante...Bruno...Vico....Joyce, London: Faber&Faber, 1972.Brater, Enoch ve Cohn, Ruby ed.Around the Absrdiinde, Charles R.

Lyons,Beckett, Shakespeare and the Making of Theory, Ann Arbor: TheUniv. Of Michigan Press, 1993.Cohn, Ruby. The Comic Gamut, New Jersey: Rutgers University Press,

1962.Copeland, Hanna C.,Art and the Artist in the Works of Samuel Beckett,

Hague: Mauton, 1975.Gadamer,Hans Georg.Hegels Dialectic New Haven: Yale University

Press, 1986.Genet, Jean. Balkon. ev.: Uur n, Istanbul: Ayrnt Yaynlar, 1990.

______. Hizmetiler. ev.: Salah Birsel, Istanbul: Nisan Yaynlar, 1989.Hobson, Harold. Samuel Beckett: Dramatist of the Year, International

Theatre Annual, no:1, London: John Calder, 1956.


42/42

137

Homan, Sdney. The Audience as Actor and Character, Levisburg:Bucknell University Press, 1989.

Innes, Christopher.Avant-Garde Theatre, London: Routledge, 1993.Ionesco, Eugene. Tiyatro zerine ok Basit Dnceler, 20.Yzyl

Edebiyat Sanat. Ed.: Hseyin Saliholu , Ankara: mge Yaynlar, 1995.

______.Btn Oyunlar-2 (Kelarkc, Ders). ev.: Hasan Anamur,Istanbul: Mitos/Boyut, 1997.

Iser, Wolfgang. The Art of Failure: The Stiffled Laugh in BeckettsTheatre, Theories of Reading, Looking and Listening. Ed.: Harry R.Garvin, Lewisburg: Bucknell University Press, 1981.

______. The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response,Baltimore:Johns Hopkins University Press, 1978.

______. The Implied Reader, London: Johns Hopkins Press, 1978.Laing,R.D.. The Divided Self, Harmondsworth: Penguin, 1974.

Levy,Shimon.Samuel Becketts Self-Referential Drama, Basingstoke:Macmillan, 1990.

Robbe-Grillet, Alain. Samuel Beckett or Presence in the Theatre,Samuel Beckett: A Collection of Critical Essays. Ed.: Martin Esslin,

Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall, 1965.Schwartz,Jerome.Irony and Ideology in Rabelais, Cambridge: Cambridge

University Press, 1990.

Documents

absürd tiyatroda ironi