ANALIZA LOKALNIH TRŽIŠTA RADA Finalni izveštaj Autori: Mihail

Srbija • 11000 Beograd • Kamenička br.6 • Tel/Fax: +381 11 3021-069 • E-mail: [email protected] • www.fren.org.rs 1

ANALIZA LOKALNIH TRŽIŠTA RADA

Finalni izveštaj

Autori: Mihail Arandarenko

Katarina Bojić Galjina Ognjanov

Sanja Mitić Marina Vojvodičan


SADRŽAJ 1. UVOD 32. SAŽETAK NALAZA O LOKALNIM TRŽIŠTIMA RADA I PROIZVODIMA PO

OPŠTINAMA 4

2.1. Pirot 4 Proizvod 1: Pirotski ćilim 7 Proizvod 2: Pirotski kačkavalj 11 Proizvod 3: Pirotska kobasica 142.2. Babušnica 16 Proizvod 4: Lužnička vurda 192.3. Svrljig 23 Proizvod 5: Svrljiški belmuž 272.4. Sjenica 29

Proizvod 6: Sjenički sir 323. UPOREDNA ANALIZA KARAKTERISTIKA PROIZVODA I TRŽIŠNI

POTENCIJAL 36

3.1. Karakteristike proizvodnje, potrošnje i marketinški potencijal 363.2. Tržišne mogućnosti na osnovu zaštićenog geografskog porekla 423.3. Tržišne mogućnosti po osnovu udruživanja u poljoprivredne kooperative za proizvodnju, marketing i distribuciju

43

4. MERE PODRŠKE PREDUZETNIŠTVU, POSLOVNOM UDRUŽIVANJU I

MALIM I SREDNJIM PREDUZEĆIMA 45

5. ZAKLJUČCI I PREPORUKE 475.1. Razumevanje lokalnih tržišta rada 475.2. Tržišni potencijal i komercijalizacija tradicionalnih proizvoda 50


1. UVOD U skladu sa projektnim zadatkom, ova studija nastoji da opiše i istraži ljudske potencijale za razvoj kooperativa oko specifičnih lokalnih i regionalnih proizvoda u Srbiji. Metodološki, istraživanje se zasniva na studiji slučajeva, analizirajući potencijale ponude i tražnje za radom u četiri odabrane opštine, i ukrštajući ih sa osobinama ponude i tražnje šest karakterističnih tradicionalnih proizvoda u tim opštinama. Premda je projektnim zadatkom zamišljeno da se istraživanje posebno fokusira na viškove zaposlenih u lokalnim sredinama i njihovu mogućnost uključivanja u kooperative koje bi proizvodile tradicionalne proizvode, prethodna selekcija opština i posebno uska selekcija proizvoda, sa akcentom na njihovoj potencijalnoj marketabilnosti, usmerilo je ipak našu pažnju prvenstveno ka analizi ukupnog ljudskog potencijala u posmatranim lokalnim sredinama. Takvo opredeljenje je bilo anticipirano i našom predloženom metodologijom. Tražnja za radom je izvedena tražnja, tako da ona ključno zavisi od potencijala tražnje za proizvodima. Takođe, naša analiza je pokazala da su osobine lokalnih tržišta rada u posmatranim opštinama mnogo ujednačenije u poređenju sa sadašnjim stepenom tržišne izgrađenosti šest tradicionalnih proizvoda. Jedan od zaključaka naše analize da uska grla mnogo manje postoje na strani ponude rada (raspoloživog ljudskog kapitala), a mnogo više na strani tražnje za radom, iza čega stoje problemi vezani za proizvod – od standardizacije, kanala prodaje, distribucije, prepoznatljivosti, do raspoloživosti kapitala. Ostatak studije je organizovan na sledeći način. Drugi odeljak daje, sledeći zajedničku strukturu pojedinačnih izveštaja, sažeti prikaz nalaza o lokalnim tržištima rada i o aspektima odabranih proizvoda po opštinama. Treći odeljak se fokusira na uporednu analizu karakteristika proizvoda, osvetljavajući glavne probleme i veliki diversitet u njihovoj sadašnjoj tržišnoj poziciji. Četvrti odeljak analizira probleme finansiranja ekspanzije proizvodnje i načine da se oni prevaziđu. Peti odeljak pruža zajednički pogled na ponudu i tražnju na lokalnim tržištima rada, kao i zaključke i preporuke vezane za korake koje treba učiniti ka tržišnoj ekspanziji tradicionalnih proizvoda.


2. SAŽETAK NALAZA O LOKALNIM TRŽIŠTIMA RADA I PROIZVODIMA PO

OPŠTINAMA 2.1. Pirot: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman tradicionalnih proizvoda 2.1.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu rada Pirot se nalazi na značajnoj međunarodnoj transverzali “Koridoru 10”, koji povezuje Evropu sa Azijom. Pirot je administrativni centar najvećeg okruga u Republici Srbiji koji sa njim čine opštine Dimitrovrgad, Babušnica i Bela Palanka, dok je po površini od 1232 km2 na trećem mestu u Republici. Svojevremeno je bio centar prerađivačke industrije mlečnih proizvoda, kože, vune, drveta i industrije odeće. Svoju poznatost Pirot pre svega duguje pirotskom ovčijem kačkavalju, pirotskom ćilimu i danas svakako auto gumi “Tigar MH”. Osnovni podaci o stanovništvu (septembar 2006. godine): broj stanovnika: 63 791; prosečna gustina naseljenosti u opštini Pirot iznosi 52 stanovnika na km2 i ispod je republičkog proseka; na teritoriji opštine Pirot se nalazi 71 selo; procenat seoskog stanovništva je oko 35%.

Najveći privredni subjekti su A.D. “Tigar” u gumarskoj industriji koji zapošljava 4 650 radnika i IO “Prvi maj” u tekstilnoj industriji sa oko 2000 radnika.

Prema popisu iz 2002. godine u opštini Pirot živi 63.7911 stanovnika na površini od 1.232km2. Prosečna starost stanovništva iznosi 41,8 godina, a udeo stanovništva mlađeg od 18 godina iznosi 18,2%. Od ukupnog broja stanovnika koji žive na teritoriji opštine Pirot 66,2% je radno sposobno (stanovništvo staro 15-64 god., odnosno radni kontingent). Udeo nepoljoprivrednog stanovništva u ukupnom iznosi 96,3%2. Dužina puteva po km2 u ovoj opštini iznosi 18,8. Kada je reč o tržištu rada, u opštini Pirot u 2007. godini je bilo 8.500 nezaposlenih lica, a u 2008. godini taj broj neznatno raste na 8.586. Više od polovine broja nezaposlenih čine žene. Stopa registrovane nezaposlenosti je u 2007. godini iznosila 30,3%. U odnosu na 2001. godinu broj nezaposlenih je porastao za 13,7% u 2007. god., a u 2008. god. za 14,8%. Nezaposleni su u 2007. godini u proseku na zaposlenje čekali 47,5 meseci a skoro tri četvrtine njih je posao tražilo duže od godinu dana. U 2008. situacija se blago poboljšala pa su nezaposleni tražili zaposlenje u proseku 41,1 meseci, a više od dve trećine nezaposlenih je na posao čekalo duže od godinu dana. U opštini Pirot stopa slobodnih radnih mesta iznosi 0,8 što je iznad proseka za Srbiju (posebno uzimajući u obzir visoku lokalnu nezaposlenost) pa to verovatno ukazuje da struktura nezaposlenih lica prema zanimanjima ne odgovara strukturi slobodnih radnih mesta. Istina, struktura slobodnih radnih mesta je veoma nepovoljna, odnosno samo jedna petina slobodnih radnih mesta odnosi se na ponude zaposlenja na neodređeno vreme. U 2007. godini u opštini Pirot je bilo 19.507 zaposlenih lica od kojih je 43,4% bilo ženskog pola. Stopa zaposlenosti se neznatno povećala u 2007. god. u odnosu na 2006. i iznosila je 46,2%, dok je stopa zaposlenosti žena bila nešto niža i iznosila je 41,4%. Najveći broj zaposlenih u privredi i vanprivredi radi u prerađivačkoj industriji (50,9%). U 2007. godini stopa participacije u opštini Pirot je iznosila 66,3%. Prosečna zarada u ovoj opštini u 2007. godini iznosila je 21.664 dinara (u odnosu na prosečnu zaradu u Srbiji od 27.759 dinara).

1 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine. 2 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.


Tabela 1 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Pirot 2005 2006 2007 2008

Nezaposlenost, opšta, broj 7.935 9.007 8.500 8.586

Nezaposlenost, žene, broj 4.130 4.730 4.385 4.411

Nezaposlenost, opšta, stopa (%) 28,2 31,8 30,3 n/a

Nezaposlenost, žene, stopa (%) 32,09 36,00 34,12 n/a

Zaposlenost, opšta, broj 20.182 19.323 19.507 n/a

Zaposlenost, žene, broj 8.739 8.406 8.466 n/a

Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%) 106,1 120,4 113,7 114,8

Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%), žene 102,3 117,2 108,6 109,3

Zaposlenost, opšta, stopa (%) 47,8 45,8 46,2 n/a

Zaposlenost, žene, stopa (%) 42,7 41,1 41,4 n/a

Participacija, opšta (%) 66,6 67,1 66,3 n/a

Participacija, žene (%) 62,9 64,2 62,8 n/a

Prosečno trajanje nezaposlenosti (mes) 60,8 54,8 47,5 41,1

Prosečno trajanje nezaposlenosti, žene (mes) 70,9 60,1 53,2 46,1

Udeo dugoročne nezaposlenosti (%) 82,2 73,3 74,3 68,7

Udeo dugoročne nezaposlenosti, žene (%) 83,5 74,9 77,8 71,9

Stopa slobodnih radnih mesta 0,6 0,8 0,8 0,8 Izvor: RZS. Tabela 2 Izabrani pokazatelji, opština Pirot, 2007 Površina (km2) 1.232

Dužina puteva (km) 231

Dužina puteva po km2 (%) 18,8

Učešće populacije ispod 18 god1) (%) 18,2

Prosečna starost stanovništva1) 41,8

Radni kontingent (15-64) 1) 42.220

Radni kontingent, žene (15-64) 1) 20.459

Radni kontingent u ukupnom stanovništvu1) (%) 66,2

Učešće nepoljoprivrednog stanovništva (%) 96,30

Maks. broj zaposlenih u grani / ukupan broj zaposlenih u privredi i vanprivredi 50,9

Maks. broj zaposlenih u grani (prerađivačka) 7.429

Zaposleni u privredi i vanprivredi 14.601

Zarada po zaposlenom (RSD) 21.664

Zarade porast 2007-2001 (%) 428,7 1)Podaci iz Popisa 2001. godine. Izvor: RZS.


Grafikon 1 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Pirot

3100

3600

4100

4600

5100

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64

starosne grupe

Izvor: Popis 2001. godina. Grafikon 2 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Pirot

0%

10%20%

30%40%

50%

60%70%

80%90%

100%

2005 2006 2007 2008

VII-1

VI-1

V

IV

III

II

I

Izvor: Nacionalna služba za zapošljavanje (NSZ).


Grafikon 3 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Pirot

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2005 2006 2007 2008

preko 50 godina

41-50 godina

31-40 godina

26-30 godina

19-25 godina

do 18 godina

Izvor: Nacionalna služba za zapošljavanje (NSZ). 2.1.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmana tradicionalnih proizvoda U opštini Pirot je organizovan sastanak kojem su prisustvovali sledeći stejkholderi: predstavnik opštine Pirot, predstavnik Ruralne mreže, predstavnik Nacionalne službe zapošljavanja, predstavnik proizvođača pirotskog kačkavalja (vlasnik lokalne mlekare), nastavnik srednje mlekarske škole, jedan najveći proizvođač pirotske peglane kobasice, predstavnik jednog lokalnog udruženja za proizvodnju pirotskog ćilima (nevladina organizacija Grlica). Razgovor je vođen individualno sa stejkholderima, prema pripremljenom upitniku. U nastavku su pojedinačno prikazani svi analizirani proizvodi s obzirom na stanje ponude i tražnje za radnom snagom, kao i mogućnosti njihove proizvodnje i plasmana. Proizvod 1: Pirotski ćilim Pirotski ćilim je trenutno jedini proizvod u ovoj opštini sa zaštićenim geografskim poreklom. Pored ovoga, postoji i inicijativa za zaštitu pirotskih šara i ovaj postupak je u toku. Ponuda radne snage Kada je reč o lokalnom stanovništvu koje može da se uključi u proces proizvodnje, moguće je među nezaposlenima identifikovati nekoliko desetina pojedinaca, žena, koje znaju da proizvode ćilim. Najčešće je reč o domaćicama u seoskim gazdinstvima, koje po tradiciji znaju tehniku proizvodnje ćilima. Žene koje poznaju način izrade ćilima je moguće identifikovati i među zaposlenima (na drugim poslovima). One se u slobodno vreme najčešće bave proizvodnjom ćilima. U proizvodnji su dominantno angažovane žene(ćilimarke). Postoji interes za uključivanje u proizvodnju mlađe populacije, o čemu govori i iskazana zainteresovanost za programe obuke koje je organizovalo udruženje Grlica – udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata. Identifikovano je da u opštini postoji oko 100 žena koje poznaju tehniku proizvodnje ćilima. Od toga, njih 12 je sa završenom školom za « ćilimara ». Takođe postoji 15-20 žena koje su su završile obuku za tkanje ćilima uz pomoć NSZ. Uključivanje novih kadrova u proces proizvodnje podrazumeva obuku. Da bi se savladale osnove tkanja neophodna je obuka u trajanju od minimum tri meseca (8 sati dnevno, 5 dana nedeljno), i još


tri meseca je neophodno da bi se savladala tehnika izrade šara. Potrebno je pet godina aktivnog rada da bi žena posle obuke postala profesionalac. Procenjeni troškovi obuke su oko milion dinara za grupu od 15 žena, uz obezbeđenu opremu. Identifikovano je da postoji mobilnost (ne)zaposlenih i spremnost da se anagažuju u proizvodnji ćilima. Udruženje Grlica – udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata je organizovalo obuke – u grupama od 15 žena, kojima su kurseve držale po dve profesionalne ćilimarke, sa jednim pomoćnikom. Njihovo iskustvo govori da postoji zainteresovanost žena za uključivanje u proizvodnju ćilima. Tražnja za radnom snagom Tražnja za novom radnom snagom postoji, zbog toga što zanat izrade ćilima izumire. Mogućnost novog zapošljavanja u proizvodnji ćilima se do osnovanja zadruga ili kooperativa svodi na samozapošljavanje. U Pirotu postoji nekoliko radionica, a postojalo je i akcionarsko preduzeće Ponišavlje – bivša ćilimarska zadruga, sa radionicom i predionicom, ali je nakon privatizacije preduzeće propalo, tako da se vlasnica i zaposleni nalaze na tržištu rada. U Pirotu još uvek radi preduzeće Piroteks triko, koje se nekada bavilo proizvodnjom ćilima (tu su proizvedeni ćilimi koji su poklonjeni Hilandaru), ali se poslednjih godina preorijentisalo na proizvodnju plastike i blisko sarađuju sa preduzećem Tigar. Razlozi odustajanja od proizvodnje ćilima su bili nedovoljno radne snage i dugotrajan proces proizvodnje. Mogućnosti proizvodnje i plasmana pirotskog ćilima Karakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti. Pirotski ćilim se u potpunosti ručno izrađuje, na isti način kao pre 400 godina. Njegova vrednost i originalnost je posledica kvaliteta, trajnosti, boja i načina izrade. Zbog ručne izrade svaki primerak je jedinstven. Svaki je jedinstven i neponovljiv – kao otisak prsta. Ornamenti, oblici i boje čine pritoski ćilim prepoznatljivim svuda u svetu. Puni su simbolizma vizantijskih, grčkih, kineskih i turskih motiva koji su modifikovani zahvaljujući imaginaciji i veštinama pirotskih tkalja. Takođe su dominantni i geometrijski motivi koji su karakteristični za praistorijsku tradiciju izrade predmeta od keramike, bronze i metala. Postojeće tkalje smatraju da je za kvalitet pirotskog ćilima najznačajnija vuna. Smatra se da samo vuna sa Stare planine odgovarajućeg kvaliteta za izradu pirotskog ćilima. Pirotski ćilim se izrađuje na vertikalnom razboju, gde je osnova i potka od čiste runske vune, što je prava retkost. Ćilim je izuzetne gustine, sadrži preko 1400000 prepleta sa obe strane, a uz to je izuzetno tanak i lagan. Pirotske tkalje su ornamente ukomponovale na sopstveni način, tako da je formirano oko 100 različitih originalnih pirotskih ćilima, pri čemu svaki od njih ima svoju priču i svoju vrstu energije. Pirotski ćilim, od pamtiveka, smatran je simbolom ognjišta, porodične sloge i bogatstva, pa se kao takav i naručivao kod tkalja, pa poklanjao i čuvao, kao zaštitnik kuće i prenosio sa kolena na koleno. Pirotski ćilim često mešaju sa turskim. Oni po šarama i motivima jesu slični, ali samo na prvi pogled. Osnovne razlike su da, pirotski ćilim ima dva lica, dok turski samo jedno, kao i da se pirotski radi iz jednog komada, a turski iz dve polovine- sastavljene po uzdužnoj osi ćilima.3 Pirotski ćilim ima zaštićeno geografsko poreklo. Od juna 2002. godine pirotski ćilim kao proizvod zaštićen je od strane Zavoda za intelektualnu svojinu, na osnovu Zakona o geografskim oznakama porekla. Postoji Opštinska komisija za vršenje kontrole kvaliteta izrade i proizvodnje pirotskog ćilima koja daje saglasnost i priznanje svojstva ovlašćenog korisnika geografske oznake. Korisnici geografske oznake su četiri radionice.

3 http://www.dijaspora.nu/latinica/radosti_i_tuge_tudjine/index.php?strana=cilim


Postoji inicijativa za zaštitu takozvanih pirotskih šara, kojih ima 96, po kojima su ćilimi sa ovog geografskog područja diferencirani i prepoznatljivi. Na tim aktivnostima je angažovana opština Pirot i udruženje Grlica – udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata. Do sada ne postoji posebno definisano pakovanje proizvoda, iako postoje inicijative na dizajniranju kartonskih kutija i papirnih kesa. Postoji takođe i ideja da se proizvod prilagodi prodaji u suvenirnicama i u svim većoim gradovima, te da se tržištu ponudi u više veličina i te da se njegova namena za korišćenje diversifikuje (osim podnih ćilima i prekrivača za sofe mogu se proizvesti i ukrasni ćilimi za zid, za stolove, podmetači za čaše i razne druge vrste predmeta sasvim različite upotrebne vrednosti). Proizvodnja i kapaciteti. Proces proizvodnje ćilima zahteva tehničku veštinu ali i umetnički talenat proizvođača. Proces je dugotrajan, jer je u proseku moguće proizvesti 1,5m2 ćilima mesečno. Iako postoje pravila izrade i šaranja ćilima, ona nisu kodirana, niti pretočena u pisana uputstva, Proces zaštite geografskog porekla pirotskih šara, koji je u početnim fazama, bi u isto vreme značio i precizno definisanje načina proizvodnje (načina izrade, gustine, veličine i pozicije šara, i sl.) što omogućava standardizaciju u proizvodnji. Uz adekvatnu obuku novih proizvođača i aktivno uključivanje kadrova koji dobro poznaju veštinu proizvodnje ćilima, moguće je po relativno niskim troškovima povećati kapacitete. Najznačajniji fiksni trošak se odnosi na nabavku razboja (oko 300 eura za jedan razboj 1m širine i 2m visine). Ne postoje prepreke u smislu izvora snabdevanja, iako je reč o jednom tradicionalnom i starom zanatu izrade razboja. Ukoliko ćilimarka ima razboj, ona može raditi na tkanju ćilima kod kuće, tako da je moguće afirmisati kao model zapošljavanja rad kod kuće. Po pitanju nabavke i bojenja sirovina, tj. vune koja se koristi za izradu ćilima, postoje dovoljne količine i razrađeni kanali snabdevanja, na teritoriji opštine, koji bi pratili značajnije povećanje kapaciteta. Mogućnosti za dodatna unapređenja karakteristika proizvoda, odnose se na mogućnost bojenja vune prirodnim bojama, na Staroj planini. Na taj način bi proizvod bio u potpunosti napravljen od prirodnih materijala, organskog porekla. Prirodno bojenje vune je jedan od zahteva inostranih kupaca. Na taj način bi se dodatno uposlili „mladi penzioneri“, koji na Staroj planini žive nakon odlaska u penziju. Tržište: kupci i konkurencija. Postojeći kupci su ambasade, galerije, kolekcionari, inostrani kupci, privatna preduzeća, ljudi poreklom iz Srbije koji žive u inostranstvu, opština. Najčešće je reč o pojedincima, bilo iz zemlje ili inostranstva, koji su već dobro informisani o karakteristikama proizvoda. Veće zalihe proizvoda ne postoje, jer je proces proizvodnje dugotrajan i tražnja je veća od postojeće ponude. Proizvod se može plasirati na lokalnom, ali i na nacionalnom tržištu. U pirotskoj opštini ali i regionu jugoistočne Srbije, retka su domaćinstva koja nemaju ovaj proizvod. Postoji i inostrana tražnja. Identifikovani su kupci koji dolaze iz Sjedinjenih Američkih Država, Grčke, Italije, Slovenije, Bugarske. Inostrana tražnja ne postoji samo za proizvodom, već se pojavljuje i turistička tražnja za programima obuke rada na razboju (iz Italije, na primer, postoje inicijative za otvaranje internacionalne škole ćilima u Pirotu, i turisti često rezervišu vreme za rad na razboju, pri poseti Pirotu). Inostrani kupci zainteresovani za kupovinu ćilima su već informisani o proizvodu, i kupuju ćilime većih dimenzija. Inostranu, turističku tražnju treba iskoristiti, u smislu prodaje suvenira – takozvanih šustikli (ćilima malih dimenzija – 60x60cm i manjih).

Veoma vredna kolekcija pirotskih ćilima nalazila se u manastiru Hilandar. Pirotskim ćilimima bio je zastrt svečani salon Hilandara. U požaru koji je manastir Hilandar zadesio 2004. godine najveći deo te neprocenjive zbirke je izgoreo. Opština Pirot je da bi obnovila kolekciju ćilima u Hilandaru, sredinom prošle godine darivala manastiru 21 ćilim, koje su pirotske tkalje tkale četiri godine.

Pirotski ćilim kao proizvod sa zaštićenim geografskim poreklom se odnosi na ćilime koji se proizvedeni na teritoriji opštine Pirot, od sirovina, tj. vune koja se takođe proizvodi u Opštini (Stara


planina). Širom Srbije se mogu naći slični proizvodi, ali oni po svojim karakteristikama ne nose prepoznatljiva obeležja pirotskog ćilima. Postoji nelojalna konkurencija. Najznačajniji oblik nelojalne konkurencije se odnosi na upotrebu prepoznatljivih šara sa pirotskih ćilima, na sličnim proizvodima koji se izrađuju širom Srbije i prodaju kao pirotski ćilim. Tkalje drugih krajeva vrlo često pokušavaju da urade šare sa pirotskog ćilima. Ali šare su jako teške posebno što za njih ne postoje šeme već se one uče napamet. Stoga, tkaljama često ne uspeva da ih urade, tako da to budu deformisane šare pirotskog ćilima. Pirotske šare se takođe mogu naći na drugim proizvodima i suvenirima, koji ne potiču iz Pirota. Proizvođači tekstila koriste šare pirotskog ćilima, dizajneri u grafici za štampanje različitog propagandnog materijala i td. Distribucija. Tražnju za proizvodom nije moguće zadovoljiti trenutnom proizvodnjom. Dodatni problem je uzrokovan činjenicom da ne postoji definisano mesto prodaje, tako da potencijalni kupci ne znaju gde mogu kupiti, ili kod koga naručiti proizvod. Zainteresovani kupci se informišu u ličnim kontaktima sa pojedincima, odlaze direktno kod ćilimarki po selima u opštini, kontaktiraju lokalna udruženja, opštinu i turističku organizaciju. Prodaja velikim kupcima, poput ministarstava, ambasada i sl. se najčešće realizuje uz posredovanje opštine i lokalnog udruženja, jedan deo proizvodnje se plasira preko galerija u Beogradu i Novom Sadu, koje otkupljuju proizvode direktno od proizvođača. Proizvod ne zahteva posebne uslove čuvanja, skladištenja i transporta, i ima neograničen vek trajanja. Cena. Cena pirotskog ćilima pri kupovini direktno kod proizvođača iznosi oko 200 eura po 1m2. Do sada identifikovanih 100 tkalja u opštini Pirot, bi moglo da generiše godišnji prihod od preko 350.000 eura, ukoliko bi bile angažovane na tom poslu tokom čitave godine. Promocija. Pirotski ćilim je proizvod koji je poznat na nacionalnom tržištu. Inostrana tražnja koja postoji govori o tome da proizvod ima određenu reputaciju i na nekim inostranim tržištima. Najznačajniji oblik promocije ćilima predstavljaju sajmovi. Ćilim je do sada izlagan na brojnim sajamskim manifestacijama u Beogradu, Novom Sadu, Nišu, Vrnjačkoj banji, Knjaževcu i dr. Na organizaciji ovog vida promocije ćilima aktivni su udruženje Grlica – udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata i opština Pirot. U Pirotu se takođe organizuje Međunarodni folklorni festival, u okviru kojeg se izlaže i promoviše ćilim. Pored ćilima inostrani i domaći posetioci kupuju i druge proizvode narodne radinosti (grnčarija, suveniri, sir i proizvodi od sira...). U opštini Pirot i udruženju Grlica postoji osoba koja se bavila zaštitom geografskog porekla ćilima, trenutno se bavi zaštitom šara na pirotskim ćilimima, organizovanjem programa obuke kadrova i programa promocije ćilima. Indirektni izvoz kroz privlačenje stranih turista u Pirot ograničen je postojećim smeštajnim kapacitetima koji su uglavnom veoma niskog kvaliteta. Saradnja. Udruženje Grlica - udruženje za negovanje i očuvanje starih i umetničkih zanata je najznačajniji oblik saradnje u oblasti proizvodnje ćilima. Registrovano je kao neprofitna organizacija, koja okuplja proizvođače, organizuje programe obuke novih kadrova, kao i izložbe i druge oblike promocije ćilima. U toku je formiranje zadruge pod nazivom Zanatska zadruga za izradu ćilima i suvenira – Damsko srce, Pirot, koja bi kao profitna organizacija bila u mogućnosti da se angažuje i na organizovanju prodaje ćilima. Ćilimarska zadruga u Pirotu nalaziće se u strogom centru grada, u zgradi koja je u vlasništvu firme „Progres", a koju će opština dobiti u vlasništvo prebijanjem dugova sa ovom firmom na ime neplaćenih poreza. Uskoro će zgrada biti potpuno rekonstruisana. Novac za osnivanje zadruge, u kojoj će raditi iskusne i najbolje pirotske ćilimarke, obezbeđen je preko USAID-a. U opremanju zgrade pomoći će i Ministarstvo za ekonomiju i regionalni razvoj, odsek za turizam, koje će obezbediti razboje i opremu. Opština Pirot je svim delegacijama delila male ćilime kao suvenire, ali je postojao problem sa količinama, pošto ovaj zanat izumire i sve je manje ljudi


koji se bave time. Zahvaljujući donaciji USAID-a i osnovanju zadruge biće moguća izrada kvalitetnih ćilima u većim količinama i u većim dimenzijama, koji se mogu plasirati na svim elitnim turističkim destinacijama u Srbiji, kao i u svim ambasadama u celom svetu. Opština je pri stavu da ne treba ići na masovan i jeftin suvenir, već na najviši mogući kvalitet i odgovarajuću cenu. Međutim, ne treba zaobići i segment suvenira po prihvatljivim cenama, malih ćilima – šustikli, koji se mogu i masovno prodavati (trenutna cena šustikle suvenira iznosi 18 eura bez poreza na dodatu vrednost, internet prodaja). U opštini postoji u udruženje Romkinja ćilimarki. Proizvođači ćilima pokazuju visok stepen spremnosti na saradnju i udruživanje. Iako se proizvodnja može obavljati i kod kuće, ćilimarke se okupljaju u prostorijama zadruge u osnovanju, i rade, bez ometanja, čime se povećava njihova produktivnost. Postojale su inicijative za saradnju iz Sirogojna, u cilju zaštite starih umetničkih zanata. U tom pogledu se insistira na pomoći države, u smislu oslobađanja od poreza na dodatu vrednost tih kategorija proizvoda.

Proizvod 2: Pirotski kačkavalj

Pirotski kačkavalj, kao i pirotski ćilim je veoma cenjen lokalni proizvod među stanovništvom opštine Pirot. U poređenju s ćilimom međutim, ovaj proizvod je manje poznat na drugim tržištima u Srbiji (mada ne i potpuno nepoznat). Razlog tome pre svega leži u njegovoj slaboj rasprostranjenosti u maloprodajnim objektima i na pijacama većih gradova.

Pirotski kačkavalj je proizvod čiji je postupak zaštite geografskog porekla u toku. Posle neuspele inicijative za dobijanjem ovog sertifikata od strane jedne lokalne mlekare, na proceduri zaštite geografskog porekla angažovala se opština Pirot i očekuje se da će se ovaj postupak veoma skoro pozitivno okončati. Korisnici sertifikata biće sve postojeće mlekare u opštini Pirot koje su na listi, ali i one koje to budu želele kasnije jer lista ostaje otvorena.

U odnosu na proizvodnju ostalih proizvoda (pirotski ćilim, ali i sjenički sir i lužnička vurda), postoji suštinskih razlika. Pre svega, proizvodnjom pirotskog kačkavalja uglavnom se bave lokalne privatne i državne mlekare (dakle domanantan deo ponude na tržištu dolazi iz industrijske proizvodnje, a ne proizvodnja u domaćinstvima). Ipak, proizvodnja kačkavalja je isključivo ručna, radi se na tradicionalan način i ne može se automatizovati. Postoji formalni sistem obrazovanja kroz koji se edukuju potrebni kadrovi u proizvodnji i preradi mleka, te tehnologiji i recepturi izrade pirotskog kačkavalja (Srednja stručna škola – Mlekarska škola Pirot).

Ponuda radne snage

Ponuda radne snage je zadovoljavajuća kako u pogledu broja tako i kvalifikovanosti pojedinaca za proizvodnju pirotskog kačkavalja. U Pirotu postoji srednja mlekarska škola u kojoj se edukuje najveći broj kadrova za proizvodnju i preradu mleka na nivou cele Srbije. Đaci dolaze iz Vojvodine i drugih delova zemlje i zapošljavaju se bilo u lokalnim mlekarama ili se vraćaju u svoja mesta iz kojih su došli. U tom smislu mobilnost radne snage je zadovoljavajuća. Pored organizovanja trogodišnje i četvorogodišnje nastave, ova škola ima mogućnost i iskustva u organizovanju posebnih programa obuke i prekvalifikacije za poslove mlekarske industrije.

U preradi kačkavalja su neznatno više angažovani muškarci jer je reč o fizički malo težem poslu, ali postoje gotovo jednake mogućnosti za zapošljavanje oba pola. Ženska radna snaga bi se mogla dodatno angažovati i na poslovima pakovanja i prepakivanja proizvoda (vakumiranje, sečenje većih pogača na komade i pakovanje), mada i ove poslove jednako mogu da obavljaju i muškarci.

Ponuda radne snage ne predstavlja barijeru eventualnom povećanju proizvodnih kapaciteta pirotskog kačkavalja. Na tržištu rada postoji dovoljno edukovanog kadra, a i prekvalifikacija


nezaposlenih je relativno laka, može se organizovati u kratkom roku (10 dana obuke) i nije preterano skupa (oko 250-300 evra po jednom polazniku).

Tražnja za radnom snagom

Najveći broj edukovanih kadrova za preradu pirotskog kačkavalja do skora je regrutovala Pirotska mlekara u drštvenom/državanom vlasništu, koja je bila i najveći prerađivač mleka (60 000 litara u smeni). Od 2001. godine ova mlekara više ne radi. Pritizovana je 2009. godine kada ju je kupio strani vlasnik srpskog porekla (Srbin iz Nemačke) i trebalo bi uskoro da počne da radi na preradi mleka. Trenutno se na preradi kačkavalja radi u 5 lokalnih mlekara od kojij jedna posluje u sastavu Srednje mlekarske škole, dok je ostalih 4 mlekara u privatnom vlasništvu. Trenutno se na preradi kačkavalja radi u 5 lokalnih mlekara od kojih jedna posluje u sastavu Srednje mlekarske škole, dok je ostalih 4 mlekara u privatnom vlasništvu. Kapacitet privatnih mlekara je oko 1000-1500 litara. One rade na granici rentabiliteta, proizvodeći tačno one količine za koje su sigurni da mogu da ih relativno lako plasiraju na tržištu i kao najveći problem navode naplatu robe. Pirotski kačkavalj proizvodi i nekoliko domaćinstava, ali gotovo isključivo za sopstvene potrebe, te se stoga ovaj domaće proizveden kačkavalj ne nalazi u slobodnoj prodaji. Tražnja za radnom snagom bi potencijalno najveća trebalo da bude u okviru postojećih privatnih mlekara ukoliko bi one donele odluku o povećanju proizvodnih kapaciteta. Veće količine proizvoda mogle bi da se plasiraju na tržištu samo ukoliko bi ono bilo šire posmatrano kao celokupno nacionalno tržište u Srbiji (što zahteva angažovanje na distribuciji proizvoda u svim većim gradovima, kroz sistem veleprodaje i maloprodaje), ali i ukoliko bi lokalni proizvođači bili spremni za izvoz na strana tržišta.

Mogućnosti proizvodnje i plasmana pirotskog kačkavalja

Karakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapacitet. Pirotski kačkavlj spada u takozvane sireve od parenog testa koji prolaze kroz proces zrenja. Zrenje je specifično i traje dva do tri meseca. Prve nedelje sirevi stoje pojedinačno, druge nedelje stavljaju se po dva sira jedan na drugi, a sole se samo slobodne površine. Posle tri nedelje na dva sira stavlja se treći. U četvrtoj nedelji stavlja se i četvrti i tako ostavljaju se ostavljaju do kraja zrenja. Po završetku zrenja kačkavalj ima oblik spljoštenog cilindra, formiranu izraženu koru svetložute boje, testo je monolitno, delimično lisnato i elastično. Najbolji je kada se proizvodi u pogačama od 10-12kg, ali su zbog preferencija tržišta proizvođači počeli da ga proizvode i u manjim veknama (1-2kg). Takođe, kao kompromisno rešenje na tržištu se prodaju i kriške isečene iz većih pogača. Kada je potpuno zreo proizvod se može čuvati bez ikakve ambalaže, ali se u poslednje vreme zbog zakonskih normi praktikuje njegovo vakumiranje.

Kačkavalj se pravi se od kravljeg i ovčijeg mleka i može biti čist ili mešanac. Trenutno na tržištu ima samo kravljeg kačkavalja jer je ovčije mleko skupo i nema ga dovoljno (smanjen broj ovaca i tražnja za pirotskim jagnjetom). Mleko se nabavlja od uzgajivača stoke sa Stare Planine. Upravo dostupna količina ove sirovine predstavlja najveće usko grlo u proizvodnji kačkavalja i predstavlja barijeru za njeno eventualno povećanje. Usled niskih otkupnih cena mleka stočari sa Stare Planine sve više smanjuju broj grla, ujedno i sami prerađujući mleko kojim raspolažu u beli sir jer tako mogu da ostvare više zarade.

Stoga, pretpostavka za veću količinu proizvodnje je otkup mleka. Udruživanjem proizvođača na otkupu mleka mogle bi da se ostvare značajne uštede, postigne bolja cena i kvalitet, ali oni ne pokazuju bilo kakve sklonosti za međusobnu saradnju. Čak ni u situacijama kada su pojedini među njima bili u prilici da kačkavalj izvezu na strana tržišta spremnost na saradnju nije postojala. Na primer, jedna izvozna šansa (prodaja veće količine kačkavalja na ruskom tržištu) propala je zbog toga što ostali vlasnici mini mlekara nisu bili spremni da izvozniku predaju sopstvene količine proizvoda kako bi se obezbedio odgovarajući izvozni kontingent.


Mini mlekare u privatnom vlasništvu trenutno rade s kapacitetom prerade 1000-1500 litara mleka dnevno dok je njihov pun kapacitet 5000 litara dnevno, ali je on smanjen zbog krize. Mlekarska škola takođe ima registrovanu preradu mleka čiji je kapacitet 3-4 tone mleka dnevno.

Tržište: kupci, kanali distribucije i konkurencija. Pirotski kačkavalj je omiljen među stanovnicima opštine Pirot i okolnih opština koji pripadaju pirotskom i niškom regionu. Proizvod je dostupan u prodaji u lokalnim mini marketima, loklanim mesarama, a može se naći i u mlekarama mada to nije u skladu sa zakonskim propisima. Najpoznatijim i najkvalitetnijim se smatra kačkavalj koji se prodaje u srednoj mlekarskoj školi. Od poznatih maloprodajnih lanaca, u manjim količinama proizvod se distribuira jedino kroz objekte IDEA na teritoriji Pirota i nigde više, dok se u Maksijima ne može naći ni u Pirotu, a ni drugim gradovima u kojima ovaj lanac ima svoje objekte. Jedan od razloga je insistiranje ovog maloprodajnog lanca na većim količinama proizvoda od onih koje su lokalni prerađivači u mogućnosti da isporuče. Pored toga, naši sagovornici takođe naglašavaju da ulazak u maloprodajne objekte Maksija podrazumeva plaćanje nadoknade maloprodavcu (tzv. Slotting fee), a nezadovoljni su i dinamikom plaćanja robe.

Ponekad se pirotski kačkavalj može naći i na tržištima Beograda i Čačka, a najviše ga nabavljaju za potrebe restorana i picerija. Opština je izrazila spremnost da zakupi lokal na većim tržištima (npr. Beograd) u kojim bi se prodavao pirotski kačkavalj, ali ova inicijativa još uvek nije realizoavana.

Konkurencija u proizvodnji kačkavalja postoji pre svega među lokalnim mini mlekarama. Proizvod nije standardizovan i postoje varijacije u ukusu i kvalitetu među prerađivačima. U Beogradu nekoliko nadležnih institucija trenutno radi na razvoju kultura bakterija i kada se dobije sertifikat o zaštićenom geografskom poreklu svaki prerađivač korisnik sertifikata će morati da koristi iste sojeve bakterija u njegovoj proizvodnji. Nelojalnu konkurenciju lokalni prerađivači vide u Niškoj mlekari koja proizvodi i plasira na tržište pirotski kačkavalj, što će takođe biti onemogućeno kada se završi procedura zaštite geografskog porekla.

Cena. Cena kačkavalja varira (od 470-580dinara po kg) u zavisnosti od toga da li je napravljen od kravljeg ili ovčijeg mleka. Najskuplji kačkavalj je onaj napravljen s većim procentom ovčijeg mleka, ali više gotovo da ga nema na tržištu. U poređenju s drugim domaćim kačkavaljima pirotski kačkavalj je i do 50% skuplji, ali su ovo potrošači spremni da plate zbog njegovog boljeg kvaliteta.

Promocija. Na promociji pirotskog kačkavalja u proteklom periodu nije bilo značajnih angažovanja kako na strani lokalnih proizvođača, tako ni lokalne samouprave koja po osnovu njegove bolje poznatosti i prodaje mogla da ima koristi za ekonomski razvoj. Opštinska inicijativa na ovom polju vezuje se prevashodno za zakup štanda na poljoprivrednom sajmu na kojem je izložen proizvod, kao i za angažovanje konsultantske kuće koja će pružiti pomoć za dobijanje HACCP standarda i sertifikata o zaštićenom geografskom poreklu.

U sklopu turustičke ponude Pirota, takođe nije mnogo urađeno po pitanju promocije ove turističke destinacije, kao ni ponude pirotskog kačkavalja.

Saradnja među proizvođačima. U Pirotu je do sada bilo nekoliko pokušaja udruživanja proizvođača mleka (npr. Udruženje stočara Stara Planina i Projekat Reka mleka). Udruženje stočara Stara Planina osnovano je s idejom da se zajednički nastupi u pregovorima oko otkupne cene mleka. Ovo udruženje još uvek postoji ali gotovo da ne sprovodi nikakve akcije. Projekat Reka mleka formiran je s namerom da se radi na povećanju kvaliteta mleka i unapređenju higijenskih uslova njegove proizvodnje i da se pruži pomoć prilikom kupovine zajedničkih mašina. Grupe formirane u okviru ovog projekta (npr. Grupa za proizvodnju belog sira) bile su aktivne dok je trajao projekat dok sada više ne postoje. Ocena sagovornika je da u Pirotu nema osećaja za timski rad kroz udruživanje. Očekuje se inicijativa i pomoć od lokalne samouprave na formiranju zadruga. Zadruge se percipiraju kao mesta na koja se dolazi radi ostvarivanja određenih prava, a ne kao mogućnost


njihovog udruženog delovanja kroz timski rad i pojedinačnu odgovornost svakog kooperanta. Stoga je potrebno promeniti svest lokalnih prerađivača ili sačekati da stasaju mlađi ljudi modernijih shvatanja. Prestavnici opštine pokušali su da obezbede novac za pokretanje zadruge koja bi funkcionisala po Norveškom modelu (jedan zadrugar jedan glas) ali to ove godine nije moguće usled smanjenih fondova Norveške pomoći. Predstavnik mini mlekara koji je učestvovao u razgovoru smatra da bi udruživanje radi obezbeđivanja večih količina proizvoda potrebnih za izvoz na strana tržišta i distribuciju kroz maloprodajne objekte bilo korisno. Udruživanje bi svakako bilo najkorisnije radi obavljanja zajedničkih aktivnosti marketinga i prodaje.

Proizvod 3: Peglana kobasica Pirotska kobasica je visoko cenjen proizvod među lokalnim stanovništvom koje je na njega veoma ponosno i spremno da za kupovinu izdvoji veće količine novca. Gotovo da nema domaćinstva koje na zalihama (u zamrzivačima) nema ovog proizvoda koji se može nabaviti samo u kratkom vremenskom periodu (može se naći u prodaji oko mesec dana u toku jedne godine). Za razliku od prethodna dva proizvoda karakteristična za opštinu Pirot, peglana kobasica još nije ušla u postupak sertifikacije zaštićenog geografskog porekla. Proizvodi se uglavnom u kućnoj radinosti, mada je imaju i neke lokalne mesare (peglane kobasice dostupne u lokalnim mesarama smatraju se manje kvalitetnim od preglanih kobasica koje proizvode lokalni pojedinci u okviru kućne radinosti). Ponuda radne snage Ponuda radne snage postoji i nije ograničavajući faktor eventualnog povećavanja obima proizvodnje peglane kobasice. Novi kadrovi mogu relativno lako da se uključe u proces proizvodnje, jer je potrebna obuka vrlo kratka i nije skupa. Tražnja za radnom snagom Tražnja za radnom snagom koja bi se angažovala u proizvodnji pirotske kobasice je izrazito niska, mada je reč o jednom izrazito traženom proizvodu u opštini Pirot, koji s obzirom na svoje karakteristike može imati i značajan potencijal prodaje na nacionalnom pa i stranom tržištu, malo je velikih proizvođača. Dakle, iako postoji značajna tražnja za proizvodom, tražnja za radnom snagom je ograničena. Pored nekoliko mesara koje povremeno proizvode peglanu kobasicu, na strani proizvođača se pojavljuje i nekoliko pojedinaca (7-8 većih proizvođača) koji u svojim domaćinstvima proizvode kobasicu. Oni kobasicu uglavnom proizvode potpuno samostalno, uz angažovanje jednog pomoćnika čiji rad lično kontrolišu. Angažovanje više ljudi smatraju velikim rizikom jer smatraju da ne bi bili u stanju da kontrolišu kvalitet sopstvenog proizvoda. U proizvodnji je dominantno angažovana muška radna snaga, iako ne postoje prepreke za uključivanje žena u proces proizvodnje. Mladi trenutno nisu angažovani na proizvodnji peglane kobasice, niti prema mišljenju jednog proizvođača pokazuju interes.

Mogućnosti proizvodnje i plasmana pirotske peglane kobasice

Peglana kobasica: karakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti. Peglana kobasica je kobasica od mešanog mesa, proizvodi se samo na području Pirota u malim količinama. Poznata samo u užem području i tražena je. Retko se nalazi u slobodnoj prodaji. Može da se proizvodi samo tokom decembra i januara. Dok se suše na promaji, ne bi trebalo da bude kiše, magle i velikog mraza. Prija im pirotska klima, a najviše im odgovara temperatura od minus pet do plus pet stepeni. Peglana kobasica se pravi od tri vrste mesa, ovčjeg, kozjeg i telećeg. Svinjsko meso se ne stavlja jer se lako i brzo kvari. Meso mora biti vrhunskog kvaliteta, bez trunke masnoće, loja i drugih neželjenih primesa, pa se za jedan kilogram kobasica mora utrošiti najmanje tri kilograma mesa. One se termički uopšte ne obrađuju. Kada se naprave, najpre se suše na promaji,


na tavanu, na temperaturi između minus pet i plus pet stepeni. Za to vreme kobasice svakoga dana moraju da se peglaju flašom, zbog čega se i zovu peglane i dobiju oblik potkovice. To se radi da bi se istisnuo sav vazduh iz mesa, koji je često uzrok kvarenja. Postojeći kapaciteti za proizvodnju su relativno ograničeni. Ne postoji organizovana veća proizvodnja proizvoda, već je moguće identifikovati nekoliko pojedinaca koji se bave proizvodnjom. Ne postoji urađena komora za sušenje, koja bi uz ispunjavanje higijensko-sanitarnih uslova, omogućila celogodišnju proizvodnju peglane kobasice. Godišnje pojedinačni proizvođač, u sadašnjim uslovima, može da napravi 2 do 2,5t peglane kobasice. Dva radnika dnevno mogu da naprave 150 kg kobasice. Za povećanje kapaciteta je neophodno investirati i u skladišni prostor, jer se kobasica mora čuvati na niskim temperaturama. Druga prepreka za povećanje kapaciteta, pri sadašnjoj tehnologiji proizvodnje predstavljaju finansijska sredstva. Kobasica se proizvodi u dva do tri meseca u toku godine, što znači da je neophodno u jednom momentu investirati značajna sredstva u nabavku mesa i drugih sirovina. Da bi se napravio 1 kg peglane kobasice, neophodno je najmanje 3 kg mesa visokog kvaliteta. Postojeći proizvođači ne koriste mogućnost kreditnog zaduživanja kod banaka, kako bi obezbedili dodatna sredstva i povećali obim proizvodnje. Proizvodnja se obavlja manuelno. Postoje mogućnosti za većom automatizacijom pojedinih faza proizvodnje. Sirovine su lokalne ali receptura nije precizirana. Tehnološki postupak je ujednačen. Pakovanje proizvoda ne postoji, tj. prodaje se u prirodnom crevu u kojem se kobasica i proizvodi. Vakumiranje kobasice je moguće i poželjno, tj. neće negativno uticati na njen kvalitet. Tržište: kupci, kanali distribucije i konkurencija. Postojeći kupci su domaćinstva u opštini Pirot, restorani, kao i pojedinci koji žive u Beogradu i drugim gradovima Srbije, a poreklom su iz Pirota. Primećeno je da deca posebno vole peglanu kobasicu. Konkurencije, osim među lokalnim proizvođačima čije proizvodne količini u celini apsorbuje postojeće tržište nema. Ne postoji proizvod koji po svom sastavu i tehnologiji proizvodnje podseća na peglanu kobasicu. Iako vrlo tražen lokalni specijalitet retko se može naći u prodaji (imaju je neke lokalne mesare ali je znatno slabijeg kvaliteta). Najbolja peglana kobasica se kupuje direktno od proizvođača, ili se može u periodu zime i proleća konzumirati u lokalnim restoranima. Tunis je atraktivno inostrano tržište na koje se u nekoliko navrata peglana kobasica izvozila. Cena. Cena peglane kobasice (vrhunskog kvaliteta) iznosi oko 25 evra (oko 2400 RSD) po kilogramu. U retkim pirotskim mesarama bilo je moguće kupiti peglanu kobasicu po ceni od 1600 RSD, koja po mišljenju lokalnih proizvođača nije proizvedena po predstavljenom tehnološkom postupku, napravljena je od mesa nižeg kvaliteta i sadrži veliku količinu soli kako bi se obezbedio prihvatljiv rok trajanja. Promocija. Nisu identifikovani značajniji oblici promocije peglane kobasice. Promotivne aktivnosti se svode na inicijative pojedinačnih proizvođača. Ne postoji osoba koja se posebno time bavi. Jedan proizvođač je sa peglanom kobasicom učestvovao na takmičenju starih pirotskih jela. O njemu su nekoliko televizijskih stanica snimile reportaže, i to su jedini oblici informisanja nacionalnog tržišta o proizvodu. Proizvod je dobro poznat na području opštine Pirot, ali ne i šire. Saradnja. Proizvođači peglane kobasice ne sarađuju. Saradnju je moguće uspostaviti kako na planu nabavke sirovina, tako i na polju proizvodnje, u smislu obezbeđivanja zajedničkih komora za sušenje proizvoda.


2.2. Babušnica: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman lužničke vurde 2.2.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu rada Opština Babušnica se nalazi u brdsko-planinskom reonu jugoistočne Srbije. Ukupna površina koju zahvata je 529 km2 i pokriva Luđičku kotlinu, deo zvonačkog kraja i gornje Zaplanje. Opština Babušnica je sastavni deo Pirotskog okruga. Susedne opštine s kojima se graniči su Dimitrovgrad, Pirot, Bela Palanka, Gadžin Han, Vlasotince i Crna Trava. Takođe spada u grupu pograničnih opština u Srbiji zbog granice s Bugarskom u dužini od 16 km. Ovu opštinu sa sedištem u Babušnici čini jo 52 sela. Ukupan broj stanovnika ove opštine je 15.734. Zemljište kojim raspolaže je uglavnom poljoprivredno (57%), šume i šumsko zemljište čine 37%, dok na ostalo zemljište otpada 6% teritorije ove opštine. Ukupna dužina puteva je 226km. Pre početka procesa tranizicije dominirajuće industrije u ovoj opštini bile su tekstilna, gumarska, hemijska i mašinska, a u oblasti poljoprivde i prehrambene industrije glavnu ulogu su imale zemljoradničke zadruge. Usled opšte loše ekonomske situacije u zemlji tokom devedesetih godina, većina najvećih industrijskih preduzeća je propala, te Babušnica danas predstavlja jednu od najnerazvijenijih opština u Srbiji. U samoj Babušnici danas se nalazi nekoliko nekada veoma značajnih industrijskih firmi koje više uopšte ne rade (npr. DP Balkan MIN, DP Tekstilkolor i dr), rade smanjenim kapacitetom (npr. DP Tigar, DP IMT Standard), ili se još uvek nalaze se u postupku privatizacije (npr. DP Lužnica, DP Ciglana). Kada je reč o poljoprivredi usled velikog procena poljoprivrednog zemljišta kojim opština raspolaže i značajnog prirodnog bogatstva ona predstavlja potencijalno jednu od najznačajnijih razvojnih mogućnosti opštine. Stočarstvo se smatra jednom od komparativnih prednosti opštine, ali je ono poslednjih godina u stalnom opadanju (smanjen je stočni fond, ne postoje farme krupne stoke, dok je posebno izražen nedostatak likvidnog preduzeća ili zadruge koji bi se bavili otkupom i razmenom poljoprivrednih proizvoda).

U opštini Babušnica živi 15.7344 stanovnika na 529 km2. Prosečna starost stanovništva jeste 48 godina, a 13,5% stanovništva je mlađe od 18 godina. Radni kontingent (stanovništvo staro 15-64 god.) čini 57% stanovništva. U ovoj opštini stanovništvo je pretežno nepoljoprivredno5 (88%), ali je učešće poljoprivrednog stanovništva iznad republičkog proseka. Dužina puteva po km2 u ovoj opštini iznosi 45,9. U 2007. godini u opštini Babušnica bilo je 2.194 nezaposlenih lica, a u 2008. godini taj broj se neznatno smanjio na 2.107. Skoro polovinu nezaposlenih čine žene. Stopa nezaposlenosti je u 2007. godni iznosila 47,5%. U odnosu na 2001. godinu, broj nezaposlenih je u 2007. bio veći za 60% a u 2008. za 54%. Nezaposleni su u 2008. godini na zaposlenje čekali u proseku 45 meseci, a čak tri četvrtine njih je na posao čekalo duže od godinu dana. U opštini Babušnica na jedno slobodno radno mesto ima više od 3 nezaposlena lica. Ako posmatramo strukturu slobodnih radnih mesta može se reći da nešto više od jedne trećine ovih radnih mesta jeste na neodređeno vreme. Kada je reč o broju zaposlenih u opštini Babušnica u 2007. godini je bilo 2.425 zaposlenih. Nešto manje od polovine zaposlenih su bile žene (44,6%). Stopa zaposlenosti se tokom godina smanjivala i u 2007. godini je iznosila nešto više od jedne četvrtine radno sposobnog stanovništva (26,9%).

4 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine. Na terenu smo dobili informaciju da trenutno u opštini Babušnica živi oko 12000 stanovnika. 5 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.


Najveći broj zaposlenih u ovoj opštini u privredi i vanprivredi obavlja delatnost u prereađivačkom sektoru (54% LISCA, TIGAR). U 2007. godini u opštini Babušnica stopa participacije je iznosila 51,2% dok je stopa participacije žena iznosila 26,2%. Prosečna zarada u ovoj opštini je u 2007. godini iznosila 16.880 dinara (prosečna zarada u Srbiji je iznosila 27.759 dinara), što predstavlja porast od 217% u odnosu na 2001. godinu. Tabela 3 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Babušnica 2005 2006 2007 2008


Nezaposlenost, žene, broj 740 845 1.090 1.034





Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%) 121,4 142,6 160,4 154,0










Stopa slobodnih radnih mesta 0,4 0,5 0,4 0,3 Izvor: RZS.


Tabela 4 Izabrani pokazatelji, opština Babušnica, 2007 Broj stanovnika 1) 15.734

Površina (km2) 529,0

Dužina puteva (km) 243,0





Radni kontingennt, žene (15-64) 1) 4.255







Zarade porast 2007-2001 (%) 317,7 1)Podaci iz Popisa 2001. godine. Izvor: RZS. Grafikon 4 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Babušnica

600

700

800

900

1000

1100

1200

1300

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64

starosne grupe

Izvor: Popis 2001. godine.


Grafikon 5 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Babušnica

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2005 2006 2007 2008

VII-1

VI-1

V

IV

III

II

I

Izvor: NSZ. Grafikon 6 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Babušnica

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2005 2006 2007 2008

preko 50 godina

41-50 godina

31-40 godina

26-30 godina

19-25 godina

do 18 godina

Izvor: NSZ. 2.2.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmana lužničke vurde Proizvod 4: Lužnička vurda Ponuda radne snage U opštini Babušnica je organizovan sastanak kojem su prisustvovali sledeći učesnici: nekoliko predstavnika opštine Babušnica, predstavnik Ruralne mreže, predstavnik lokalne turističke organizacije, predstavnik Nacionalne službe zapošljavanja i jedan broj lokalnih proizvođača lužičke vurde. Razgovor je vođen prema pripremljenom upitniku. Prema mišljenju stejkholdera ustanovljeno je da kada je reč o ponudi radne snage u ovoj opštini ne postoje prepreke za eventualno povećanje proizvodnje lužičke vurde. Ovakav zaključak izveden je na osnovu ocene lokalnih proizvođača da sam proces proizvodnje proizvoda nije previše složen. To


otvara mogućnosti za uključivanje različitih profila nezaposlenih osoba, uključujući i one sa nižim nivoima obrazovanja, u proces proizvodnje. Takođe, prekvalifikacija radne snage nije složena, niti skupa i moguća je uz angažovanje i podršku lokalne Nacionalne službe za zapošljavanje, kroz odgovarajuće programe obuke. U proizvodnji lužičke vurde dominantno učestvuje ženska radna snaga, ali to nije isključivo, jer u procesu proizvodnje mogu podjednako da učestvuju i muškarci i žene. Štaviše najveći loklani proizvođač je muškarac koji proizvodi veće količine proizvoda u okviru porodičnog gazdinstva zajedno sa svojom majkom. Takođe, dominantno je učešće starijeg stanovništva u proizvodnji. Proizvod proizvode starije žene, domaćice, ali i one zaposlene u prerađivačkoj industriji (npr. LISCA) koje u ovome vide mogućnosti za ostvarivanjem dodatnog prihoda. S druge strane, učesnici u razgovoru smatraju da mladi koji žive u opštini Babušnica nisu dovoljno motivisani za poljoprivrednu proizvodnju i ne poznaju tradicionalnu recepturu. U regionu Pirota postoji izražena mobilnost radne snage, iz manjih sela i opština ka većim ali i obrnuto. Na tržištu rada identifikovani su raspoloživi stručni kadrovi za preradu mleka (Mlekarska škola Pirot), koji mogu biti angažovani u procesu proizvodnje (prema podacima NSZ regsitrovano je šestoro sa trećim i jedan tehničar sa četvrtim stepenom stručne spreme). Na osnovu navednog, cenimo da je stanje na strani ponude na tržištu rada za proizvodnju lužičke vurde zadovoljavajuće. Ova ponuda uzima ili može da uzme oblik raspoloživosti za rad na proizvodnji vurde ne samo u formi glavnog zanimanja, nego i dopunske aktivnosti već zaposlenih osoba ili inače trenutno neaktivnih osoba, npr. domaćica. Tražnja za radnom snagom Proizvodnja vurde se odvija u poljoprivrednim gazdinstvima. Poljoprivredna gazdinstva nisu pravna lica koja mogu da zapošljavaju nove radnike. Stoga u sadašnjim okolnostima klasične tražnje za novom radnom snagom nema. Mogućnost novog zapošljavanja u proizvodnji vurde svodi se na mogućnost samozapošljavanja, tj. na razvoj preduzetničke inicijative u ovoj opštini, ili investiranje novog kapitala u proizvodnju ovog proizvoda. Takođe, ovde očigledno postoji prostor za iniciranje zapošljavanja na proizvodnji vurde kroz osnivanje zadruga i kooperativa. Mogućnosti proizvodnje i plasmana lužničke vurde Karakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti. Vurda je mlečni proizvod koji pripada tipu kiselo-kazeinskih sireva bele boje, koji se proizvodi i služi sa dodatkom povrća (paprika). Glavna specifičnost proizvoda leži u njegovoj tehnologiji proizvodnje, zrenja i skladištenja te ovaj proizvod predstavlja jedini mlečni proizvod u tipu kiselokazeinskog sira u Srbiji koji ima proces zrenja. Proizvodnja je sezonskog karaktera i počinje u septembru. Proces zrenja traje oko 2 meseca, tokom kojih se proizvod čuva skoro hermetički zatvoren i pod pritiskom (na vrhu se ravnomerno rasporedi vreća čistog šljunka koja treba da pritiska vurdu tokom procesa zrenja). Na taj način prve količine vurde spremne za prodaju i konzumaciju stižu početkom novembra i ima ga na tržištu u narednih šest do sedam meseci u zavisnosti od dinamike prodaje. Proizvod se priprema i čuva u većim posudama (5-15 kg). Osnovna sirovina za proizvodnju vurde je mleko i ono se nabavlja od uzgajivača stoke. Veći proizvođači vurde većinom otkupljuju potrebne količine mleka od uzgajivača stoke. U spetembru kada počinje proizvodnja vurde celokupna količina mleka se proda proizvođačima ovog proizvoda (ništa ne ide na otkup za potrebe lokalne mlekare). Jedan od problema u prozvodnji većih količina vurde leži u smanjenju raspoloživih količina osnovne sirovnine. Naime, stočni fond je u ovoj opštini znatno smanjen zbog problema vezanih za otkup mleka. Uzgajivači stoke su nezadovoljni cenom mleka u otkupu, a posebno se žale na kašnjenje plaćanja, koja su i do šest meseci. Smatraju da je zakon na strani dužnika i nisu motivisani da proizvode veće količine mleka. Ograničena


količina osnovne sirovine u periodu proizvodnje vurde predstavlja najveću barijeru značajnijem povećanju obima proizvodnje u kratkom roku. Jedan od načina za prevazilaženje ovog problema je proizvodnja vurde tokom cele godine uz obezbeđenje boljih mogućnosti za njeno skladištenje. Drugi obavezni sastojak proizvoda je paprika, čija proizvodnja ima sezonski karakter. Pošto paprika na tržištu ima do novembra, celokupna količina vurde za prodaju u jednoj sezoni proizvede se tokom 3 meseca (od septembra do novembra). Rok trajanja proizvoda je šest do sedam meseci, te se uz adekvatno skladištenje proizvod može konzumirati do maja. Međutim, tehnološke mogućnosti za proizvodnju vurde tokom cele godine postoje, jer postoje adekvatni načini konzerviranja paprike, tako da se očuva isti kvalitet proizvoda uz minimalne varijacije. Druga pretpostavka proizvodnje i prodaje vurde tokom cele godine se odnosi na obezbeđivanje adekvatnih uslova za skladištenje proizvoda, posebno tokom letnjih meseci (do 8 stepeni Celzijusa). Sezonalnost proizvodnje, međutim, prati i sezonski karakter tražnje, jer su kupci uglavnom naviknuti da vurde nema tokom letnjih meseci, pa tada ne iskazuju potrebu za ovim proizvodom. Ipak, ukupliko bi proizvod postao raspoloživ i tokom letnjih meseci pretpostavka je i da bi navike u potrošnji mogle relativno lako da se promene, posebno kroz dalju diversifikaciju ponude (na primer služenje ovog proizvoda uz drugo sezonsko povrće, kao što je paradajz). Posebno, ako bi se postiglo da se tržište proširi izvan svog tradicionalnog prostora kroz medijsku kampanju i dostupnost npr. u velikim gradovima Srbije, tražnja za vurdom mogla bi da izgubi svoj gotovo isključivo lokalni i sezonski karakter. Proces prerade sirovina nije složen i ne zahteva posebnu opremu. Prosečan pojedinačni proizvođač može (8 radnih sati) da preradi 500 litara mleka dnevno, od čega se dobija oko 150 kg vurde. Uz bolju organizaciju posla, moguće bi bilo i povećanje produktivnosti. Glavna ograničenja vezana za proširenje kapaciteta i povećanje proizvodnje tiču se mogućnosti skladištenja proizvoda. Individualni proizvođači, takođe nisu skloni riziku te nastoje da proizvode količine proizvoda za već poznate kupce, dok se jedan manji deo prodaje na pijacama. Tržište: kupci i konkurencija. Ključni kupci su uglavnom poznati pojedinci koji su unapred naručili određene količine proizvoda. Proizvod se proizvodi u velikim posudama i prodaje u većim količinama (5-15kg). Kupci često donose sopstvenu ambalažu. Proizvod se prodaje na lokalnoj pijaci, kao i na pijacama u Nišu i Pirotu. Pored okolnih opština iz regiona Pirota i Niša, najveće tržište je Vojvodina gde odlaze veće količine ovog proizvoda. Glavni kupci vurde u Vojvodini su doseljenici koji su poreklom iz regiona Pirota i Niša i koji vurdu pamte kao proizvod iz svog detinjstva i mladosti (tzv. nostalgičari). Određena količina proizvoda se na tržište plasira kroz restorane. Zalihe proizvoda ne postoje, jer se sve količine tokom zime prodaju. Proizvođači ističu da je tražnja veća od ponude proizvoda, te da bi se dodatne količine vrlo lako prodale na tržištu. Međutim, nedostatak inicijalnog kapitala i/ili izbegavanje rizika utiču na proizvođače da se opredele za proizvodnju tačno određenih količina koje lako mogu da prodaju poznatim kupcima ili na okolnim pijacama. Potrošači iz drugih zemalja koji su imali prilike da probaju ovaj proizvod su izrazito pozitivno reagovali, shodno tome postoji potencijal prodaje proizvoda na stranim tržištima. Međutim, u prvoj fazi komercijalizacije proizvoda u skladu sa identifikovanim barijerama na strani proizvodnje i distribucije, realnije je razmišljati o indirektnom izvozu kroz kreiranje i zadovoljavanje turističke tražnje. Opština Babušnica ima i prirodne i kulturno-istorijske predispozicije za razvoj turizma, međutim u ovoj fazi one ostaju neiskorišćene pre svega zbog nerazvijene turističke infrastrukture (nepostojanje smeštajnih kapaciteta, loša komunikaciona infrastruktura). Lokalna inicijativa za razvojem turizma u opštini Babušnica postoji, tako da postoje aktivnosti na planu sajamskog i manifestacionog turizma od strane turističke organizacije Babušnica. Proizvodnja vurde se vezuje isključivo za geografsko područije koje pokriva opština Babušnica. Postoje proizvodi pod sličnim imenom (npr. Pirotska Urda, Lužnički sir sa paprikom – Niška


mlekara i lokalna mlekara Ekomleko koja proizvodi vurdu sa paprikom iz turšije, dok se originalna Lužnička Vurda proizvodi sa sirovom paprikom). Tradicionalno proizvedena Lužnička Vurda je jedini kiselo kazeinski proizvod koji se dobija vrenjem. Percepcija lokalnih proizvođača je da postojeća konkurencija ne ugrožava imidž njihovog proizvoda. Kanali distribucije. Proizvođači samostalno organizuju distribuciju (dopremaju do mesta potrošnje) ili kupci dolaze na mesto prodaje. Veće količine proizvoda prodaju se po principu direktne prodaje, jer proizvođači već imaju svoje kontakte (tj. kupce koji od njih svake godine naručuju ovaj proizvod). U takvim slučajevima ili kupci sami dolaze da preuzmu porudžbinu ili se ona šalje u odredište (npr. redovnom autobuskom linijom). Ovo predstavlja neformalni vid fizičke distribucije jer se prevashodno radi o dobrovoljnom pristanku autoprevoznika da dopreme proizvod do mesta potrošnje gde ga lično preuzima sam kupac. U sezoni se na pijacama u opštini Babušnica pojavljuju i veliki kupci koji kupuju u cilju dalje distribucije i prodaje finalnim potrošačima. Vurda proizvedena u domaćinstvima ne može se naći u maloprodajnim objektima. Ovakvi kanali distribucije predstavljaju usko grlo za povećanje proizvodnje lužničke vurde. U postojećim uslovima proizovođači teško da mogu da proizvode i prodaju veće količine iz najmanje nekoliko razloga: 1) nedostatak skladišnog prostora, 2) potreba za dodatnim angažovanjem na poslovima prodaje (traženje novih kupaca) i 3) nerešeno pitanje transporta uporedo sa izrazito lošom putnom mrežom. Cena. Cena se kreće od 180-220din po kilogramu. Prodaju se količine od 5 do 15kg . Proizvođači su spremni da prodaju i po nižim cenama ukoliko bi se od njih otkupljivale veće količine. S druge strane ukoliko bi se proizvod pakovao u manja pojedinačna pakovanja (0,5-1kg) postojala bi mogućnost prodaje po višim cenama. Promocija. Najznačajniji oblik promocije vurde jeste živa reč. Reč je o tradicionalnom proizvodu koji je poznat u regionu. Promocija na drugim tržištima se realizovala kroz dva sajma - Sajam turizma u Beogradu i Sajam hrane u Novom Sadu. Predstavnici lokalne turističke organizacije u saradnji sa opštinom organizovali su i lokalnu sajamsku izložbenu manifestaciju. U planu je organizovanje posebne manifestacije izložbeno-prodajnog karaktera, u drugoj polovini oktobra 2009. godine koja bi bila atraktivna za veći broj posetilaca. Postoje aktivnosti na produkciji promotivnih materijala za potrebe sajamskih nastupa. Osnovni cilj organizovanja ovakvih događaja jeste razvoj turizma i promocija vurde. Glavni poroblem je nepostojanje smeštajnih kapaciteta i nedovoljna motivacija lokalnog stanovništva da razvijaju seoski turizam. Promocijom vurde za sada se najviše bave predstavnici lokalne samouprave koji poseduju odgovarajuća znanja i motivaciju. Važno je naglasiti da se oni tim poslovima bave volonterski pored svojih tekućih obaveza. Saradnja među proizvođačima. U Babušnici smo identifikovali tri udruženja u poljoprivredi: Udruženje voćara, Udruženje stočara i Udruženje pčelara. Realna potreba za saradnjom postoji zbog velike usitnjenosti proizvođača i to kako u domenu horizontalnog tako i u domenu vertikalnog povezivanja. Lokalni proizvođači međutim izrazito negativno reaguju na mogućnost formiranja zadruga zbog prethodnog negativnog iskustva koje je izazvalo veliko nepoverenje u ovakav vid povezivanja. Kada bi postojala podsticajna sredstva koja bi se iskoristila kao početni kapital postojala bi jača motivacija lokalnih proizvođača za ovakav vid saradnje. Lokalna domaćinstva nemaju kapital za neka veća ulaganja koja smatraju visoko rizičnim. Takođe nemaju želju za udruživanjem sredstava i iskazuju visok stepen nepoverenja u zadruge i skeptični su u pogledu njihovog uspešnog delovanja. Ipak, zadrugu koja bi poslovala po principu otkupa gotovog ili polu-proizvoda uz plaćanje odmah po preuzimanju robe radi daljeg plasmana lokalni proizvođači vide kao dobro rešenje. Zbog visoke sklonosti izbegavanja rizika proizvođača, ovaj vid zadruge bi predstavljao moguće rešenje identifikovanih problema. Takva zadruga bi mogla da regrutuje jedan


broj nezaposlenih lica koji bi se bavili doradom proizvoda, pružanjem usluga skladištenja, transporta i plasmana proizvoda. Opština ima potencijala da stavi na raspolaganje jednu upravnu zgradu i prostoriju koja ispunjava higijensko-sanitarne uslove proizvodnje. Dodatno je potrebno rešiti probleme transporta i skladištenja. Pozitivni efekti rada zadruge se ogledaju i u većim mogućnostima za standardizaciju proizvoda tako da se minimiziraju varijacje u sastavu, kvalitetu i drugim karakteristikama proizvoda različitih proizvođača. Potrebno je nabaviti savremenu opremu za proizvodnju i preradu i usavršiti tehnološki postupak u smislu korišćennja sojeva bakterija koje rade u određenim intervalima temperatura tako da omogućavaju održavanje proizvoda u relativno dužem vremenskom periodu. Standardizacija proizvoda nije nužan uslov (dozvoljene su određene varijacije) ali standardizacija tehnološkog procesa je neophodna i preko zadruge lako izvodljiva. Procena je da takva ulaganja na premašuju 45000 evra. Moguće je primeniti koncept organske tehnologije zbog specifičnosti karakteristika područja (nije razvijena industrija, velike teritorije pod pašnjacima koje se ne tretiraju herbicidima i pesticidima). Za afirmaciju zemljoradničkih zadruga u regionu neophodno je edukovati stanovništvo i objasniti značaj novog vida zadrugarastva u odnosu na zadrugarstvo u društvenoj svojini. 2.3. Svrljig: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman svrljiškog belmuža 2.3.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu rada Opština Svrljig nalazi se u svrljiškoj kotlini koju preseca reka Svrljiški Timok i zauzima površinu od 497 km2. Centar opštine je Svrljig, dok opštinu čini još 38 sela. Po konfiguraciji terena, područje opštine Svrljig je brdsko planinskog tipa u kome visija zauzima gotovo 70% teritorije. Ravničarski deo se prostire duž sliva reke Svrljiški Timok. Opština Svrljig pripada Nišavskom okrugu. Ukupan broj stanovnika opštine prema popisu 2002 je 17.284, dok u opštinskom centru živi 7.705 stanovnika. Broj stanovnika u opštini drastično se smanjivao tokom prethodnih decenija (1961. ovde je živelo oko 35.000 stanovnika) i taj trend se nastavlja. Do početka procesa tranzicija u ovoj opštini je većina zaposlenih radila u mašinskoj industriji, kao i tekstilnoj industriji i drvnoprerađivačkoj industriji (postojala je fabrika nameštaja). Ove firme su uglavnom privatizovane ili se nalaze u stečaju. Privatizovane firme danas zapošljavaju znatno manji broj radnika nego pre procesa privatizacije. Stoga, i jedina srednja škola u opštini danas više ne obrazuje kadrove za ovu industriju, već postoje samo tri smera koja učenike obrazuju za sledeća zanimanja: trgovac, ekonomski tehničar i automehaničar. Sa prosečnim dohotkom po glavi stanovnika među najnižim u Srbiji, ova opština spada u red najnerazvijenijih opština (IV kategorija). Stanovništvo se bavi poljoprivredom (2900 domaćinstava, oko 50% ukupnog broja domaćinstava ima registrovano poljoprivredno gazdinstvo). Oko 10% porodica se angažuje na sakupljanju lekovitog bilja i pečuraka (nekada je u ovoj opštini postojao jedan pogon slovenačke fabrike lekova Krka, pa je deo stanovništva obučen za sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka čime opština zbog specifičnih prirodnih uslova i danas obiluje). U opštini Svrljig registrovano je 109 privrednih društava i oko 700 radnji. Ukupan broj zaposlenih u ovim preduzetničkim formama je 1020. Stranih direktnih investicija je bilo iz Bugarske i Hrvtaske. Firme koje su privatizovane na ovaj način danas rade solidno i očekuje se da će uskoro zaposliti dodatnih 150 ljudi. Lokalno stanovništvo je u prethodnom periodu odlazilo na Zapad i među njima ima povratnika, ali ne i značajnijih ulaganja. Danas stanovništvo uglavnom migrira ka obližnjim većim gradovima (npr. Niš gde mlado stanovništvo masovno odlazi). Prosečna starost stanovništva Svrljiga je čak 49 godina, a 12,5% stanovništva je mlađe od 18 godina. Učešće stanovnika starosti između 15 i 64 godina, odnosno učešće radnog kontingenta u ukupnom stanovništvu u ovoj opštini iznosi 58,5%. Prema popisu stanovništva, stanovništvo se


pretežno bavi nepoljoprivrednim delatnostima (78,6%)6, premda ovaj podatak treba uzeti sa rezervom, imajući u vidu i gorenavedeni broj registrovanih poljoprivrednih domaćinstava. Dužina puteva po km2 u ovoj opštini iznosi 46,5. Broj nezaposlenih u opštini Svrljig u 2007. godini iznosio je 2.150, a u 2008. godini taj broj se smanjio na 1656. Skoro polovinu svih nezaposlenih čine žene. Stopa nezaposlenosti je u 2007. godini iznosila 37,4%. U 2007. godini je broj nezaposlenih opao za 13% u odnosu na 2001. godinu, dok je taj pad bio još veći u 2008. kada je bilo 33% manje nezaposlenih u odnosu na 2001. godinu. Nezaposleni su u 2008. u proseku čekali na zaposlenje u proseku 51,3 meseci, a čak četiri petine njih je na zaposlenje čekalo duže od godinu dana. Stopa slobodnih radnih mesta u ovoj opštini u 2008. godini je iznosila 0,18 što znači da u proseku pet nezaposlenih konkuriše za jedno radno mesto. Nešto više od 40% ovih slobodnih radnih mesta jeste na neodređeno vreme. U opštini Svrljig u 2007. godini je bilo 3.596 zaposlenih, od čega su nešto više od jedne trećine činile žene (35,5%). Stopa zaposlenosti je konstantna u periodu 2005.-2007. i iznosi 35,5%. Najveći borojzaposlenih u ovoj opštini u privredi i vanprivredi obavlja delatnost u prerađivačkom sektoru (58,9%). U 2007. godini u opštini Svrljig stopa participacije je iznosila 56,8%, dok je stopa participacije žena iznosila 22,3%. Prosečna zarada u ovoj opštini je u 2007. godini iznosila 12.313 dinara (prosečna zarada u Srbiji je iznosila 27.759 dinara), što predstavlja porast od 84% u odnosu na 2001. godinu. Tabela 5 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Svrljig 2005 2006 2007 2008


Nezaposlenost, žene, broj 1.111 1.124 1.040 815





Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001. god (%) 85,9 88,5 87,0 67,0

Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001., žene, (%) 95,9 97,0 89,7 70,3










6 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.


Tabela 6 Izabrani pokazatelji, opština Svrljig, 2007 Broj stanovnika1) 17.284

Površina (km2) 497













Zarade porast 2007-2001 (%) 465,9 1)Podaci iz Popisa 2001. god Izvor: RZS Grafikon 7 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Svrljig

600700800900

100011001200130014001500

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64

starosne grupe

Izvor: RZS.


Grafikon 8 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Svrljig

0%10%

20%30%

40%50%60%

70%80%

90%100%

2005 2006 2007 2008

VII-1

VI-1

V

IV

III

II

I

Izvor: NSZ. Grafikon 9 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Svrljig

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2005 2006 2007 2008

preko 50 godina

41-50 godina

31-40 godina

26-30 godina

19-25 godina

do 18 godina

Izvor: NSZ.


2.3.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmana svrljiškog belmuža Proizvod 5: Svrljiški belmuž Ponuda radne snage U opštini Svrljig je organizovan sastanak sa gospodinom Vladanom Krstićem, sekretarom za privredu koji je ujedno i jedini predstavnik lokalnih proizvođača svrljiškog belmuža. Razgovor je vođen prema pripremljenom upitniku. Pored toga, organizovan je i sastanak sa predstavnikom Nacionalne službe zapošljavanja. Ponuda radne snage u ovoj opštini je zadovoljavajuća. Dok oko 50% nezaposlenih ima završenu osnovnu školu, postoji i dovoljan broj nezaposlenih sa višim kvalifikacijama (srednja škola, ali i 30 nezaposlenih sa visokim obrazovanjem i jedan doktor nauka). Veliki broj nezaposlenih su mladi koji su radno iskustvo sticali kod kuće ili radeći kod privatnih poslodavaca, ali nisu nikad bili prijavljeni (nemaju upisan staž). Mogućnosti za sticanje obrazovanja u opštini su do nivoa srednje škole (međutim svi profili zanimanja su trenitno suficitarni). Usled činjenice da je reč o najnerazvijenijoj opštini roditelji uglavnom nisu u mogućnosti da decu šalju na školovanje u druge gradove i regione. Mobilnost radne snage u ovoj opštini se ocenjuje kao visoka – međutim dok su nekada u velikom broju radnici dolazili u Svrljig da rade u mašinskoj i tekstilnoj industriji sada mladi uglavnom odlaze u Niš i druge veće gradove. S obzirom na to da se u proizvodnji svrljiškog belmuža mogu podjednako angažovati i muškarci i žene, kao i na to da se pojedinci mogu relativno lako prekvalifikovati i obučiti za poslove prerade i proizvodnje (u obližnjem Pirotu postoji mlekarska škola), ali i druge prateće aktivnosti u domenu ponude radne snage ne postoje prepreke za povećanje proizvodnje ovog proizvoda uz angažovanje nezaposlenih sa tržišta rada. Tražnja za radnom snagom Svrljiški belmuž je proizvod koji se pravi u domaćinstvima za ličnu potrošnju, dok se proizvodnja za trište obavlja samo u jednoj lokalnoj mlekari koja ga prodaje na tržištu Svrljiga, Niša, Pirota i okolnih gradova. U mlekari se proizvod proizvodi potpuno automatizovano i na tome je angažovano 4 radnika, koji svi imaju stručne kvalifikacije (tehnolozi ili mlekari). U ovom momentu ne postoji dodatna tražnja za radnom snagom, jer mlekara radi kapacitetom od 1000 litara mleka dnevno uz nameru da se taj kapacitet poveća na 1500 litara, pri čemu nema potrebe za povećanjem broja radnika. Uključivanje domaćinstava u proizvodnju većih količina belmuža se ne razmatra kao opcija usled činjenice da ona nemaju adekvatnu tehnologiju za pravljenje i čuvanje belmuža radi njegove prodaje na tržištu. Mogućnosti proizvodnje i plasmana svrljiškog belmuža Karakteristike proizvoda, tehnologija proizvodnje i proizvodni kapaciteti. Svrljiški belmuž je tradicionalni pastirski specijalitet od sira i kombinacije kukuruznog i pšeničnog brašna. Spada u grupu topljenih sireva i služi se kao toplo predjelo ili glavno jelo. Osnovni sastojak je svrljiški punomasni sir, uz dodatak brašna od maksimalno 20%. Mlekara u kojoj se proizvodi belmuž sama proizvodi punomasni sir (osnovnu sirovinu za proizvodnju belmuža) dok mleko otkupljuje od lokalnih proizvođača (domaćinstava iz opštine Svrljig). Proizvodnja belmuža u mlekari je automatizovana, s tim što se on proizvodi po tradicionalnoj recepturi, prilagođenoj modernim standardima kontrole kvaliteta. Najpre se punomasni sir otopi na visokim temperaturama, a zatim se u njega dodaje brašno uz mešanje tako dobijene smese u za to posebno napravljenom kazanu. Pošto je reč o najsterilnijem proizvodu u mlekarstvu, ovaj proizvod spada u red relativno trajnih


proizvoda (rok trajanja i do 45 dana). U ovom momentu se belmuž proizvodi u dovoljnim količinama da se zadovolji postojeće tržište i nikada ga nema na zalihama. Od 1000 litara mleka dobija se oko 200 kg belmuža. Mlekara međutim, pored belmuža proizvodi i svrljiški beli sir, sir sa sremušem, kačkavalj i druge mlečne proizvode. Belmuž se pakuje i prodaje u manjim pojedinačnim pakovanjima – 100 do 200gr. Pakuje se u PVC ambalažu, u kojoj se kasnije može zagrejati u mikrotalasnoj pećnici ili vreloj vodi kako bi se poslužio kao toplo predjelo. Tržište: kupci i konkurencija. Ključni kupci su uglavnom ugostiteljski objekti. Najveće količine ovog proizvoda prodaju se u Nišu (oko 70% tržišta), zarim Vranju (oko 20%), Leskovcu i Pirotu. U Nišu ga takođe imaju i gotovo sve male radnje koje prodaju mlečne proizvode u okolini pijace, a postoji i posebna maloprodajna radnja koju je otvorila sama mlekara u jednom niškom naselju. Manje količine proizvoda prodaju se po porudžbini poznatim kupcima (uz slanje poštom). Ovaj proizvod se ne može naći ni u jednom poznatom maloprodajnom lancu super i hipermaketa. Razlog tome je nesigurnost naplate, jer maloprodajni lanci u Srbiji neredovno plaćaju svoja dugovanja prema proizvođačima. Prema rečima našeg sagovornika konkurencije u proizvodnji belmuža nema, tj. ovo je jedina mlekara koja proizvodi ovaj proizvod od svrljiškog punomasnog sira. S druge strane, postoje druge mlekare koje proizvode svrljiški kačkavalj i sir i ovi proizvodi se mogu naći u nekim maloprodajnim objektima u Beogradu. S druge strane, vlasnik mlekare Aeckop koja proizvodi belmuž ni svoje druge proizvode ne plasira na tržištu Beograda, a kao glavni razlog navodi problem transporta jer bi transport malih količina koje on može da isporuči tržištu bio ekonomski neracionalan. Kanali distribucije. Fizičku distribuciju proizvoda organizuje sama mlekara koja ima vozača i vozilo za prevoz jedne količine proizvoda na okolna tržišta (Niš, Vranje, Pirot i Leskovac). Belmuž se prodaje u maloprodajnim objektima (manje radnje) u Nišu. Najveće količine ipak namenjene su prodaji ugostiteljskim objektima. Postoji i jedna specijalizovana prodavnica koju je mlekara Aeckop otvorila u Nišu. Cena. Cena belmuža u pakovanju od 200gr je 100 dinara. Proizvođač ovu cenu smatra zadovoljavajućom, a mišljenja je da bi njegovi stalni kupci (ugostitelji) bili spremni da plate i višu cenu. Smatra da osnovni razlog za postizanju ove cene leži u činjenici da se proizvod prodaje u manjim pojedinačnim pakovanjima. Promocija. Belmuž, kao tradicionalni lokalni proizvod, relativno je poznat proizvod na lokalnom tržištu. Promotivne aktivnosti usmerene ka širenju poznatosti belmuža na širem tržištu uglavnom se vezuju za različite događaje na kojima je proizvođač učestvovao i izlagao svoj prozvod. Na primer, belmuž je prezentovan na festivalu ribe (Fish Fest u Beogradu), zatim sajmu vina (In Vino u Beogradu) i drugim značajnim sajmovima. U Svrljigu se takođe jednom godišnje organizuje manifestacija Belmužijada na kojoj se domaćini takmiče u pravljenju ovog specijaliteta od svrljiškog sira. Angažovanje lokalne turističke organizacije u promociji ovog događaja i proizvoda nije značajno. Naime, ova organizacija u opštini Svrljig postoji formalno, ali ne obavlja nikakave aktivnosti. Turistički kapaciteti su minimalni – u jedinom hotelu u opštini danas žive izbeglice, dok privatni sektor nije razvijen. Kapaciteti u domaćinstvima postoje, ali lokalno stanovništvo ne pokazuje interes za bavljenje turizmom. Geografski položaj Svrljiga je povoljan, a za eventualni razvoj turizma značajno je i to da se nalazi na putu ka Babinom zubu na Staroj Planini. Put do opštinskog centra je sasvim zadovoljavajući, jer se do njega stiže autoputem do Niša, a zatim još oko 25 kilometara regionalnim putem odličnog kvaliteta.


Saradnja među proizvođačima. Proizvodnjom svrljiškog belmuža bavi se samo jedna mlekara u opštini Svrljig. Mlekara je registrovana kao zadruga koju čine proizvođači i prerađivač mleka. Ipak, mleko koje se koristi u proizvodnji belmuža otkupljuje se od lokalnih proizvođača nezavisno od toga da li su oni članovi zadruge ili nisu. Inicijativu za zaštitu geografskog porekla belmuža pokrenuo je za sada jedini proizvođač, ali ukoliko postupak bude uspešno zavšen kasnije će i eventualni drugi proizvođači moći da dobiju oznaku zaštićenog geografskog porekla. Takođe, jedini postojeći proizvođač je ušao u postupak dobijanja HACCP standarda. 2.4. Sjenica: lokalno tržište rada i potencijali za proizvodnju i plasman sjeničkog sira 2.4.1. Opšte informacije i stanje na lokalnom tržištu rada Opština Sjenica je površine od 1059 km², pa po tom parametru spada u veće opštine Republike Srbije. Sjenica se nalazi u sjeničkoj kotlini na desnoj strani reke Uvac i obalama male reke Grabovice, geografski i ekonomski predstavlja središte Pešterske visoravni. Kompleks Sjeničko-pešterske visoravni je pretežno planinskog karaktera. Sjenica je i u Evropi poznata kao veoma hladan kraj, pa se u zimskim danima često ubraja u najhladnija mesta Evrope. 26. januara 1954. godine u Sjenici je zabeležena najniža temperatura u Srbiji od -36 stepeni Celzijusa. Prema popisu stanovništva iz 2002. godine opština Sjenica ima oko 34 500 stanovnika koji naseljavaju 100-tinak naselja.U gradu Sjenici živi oko 17 000 stanovnika. Etnička struktura: Bošnjaci (77,34%), Srbi (19,50%), Muslimani (2,36%) i ostali. Privreda. U opštini dominira poljoprivredno stanovništvo. Stočarstvo i to uglavnom ekstenzivno, glavna je poljoprivredna grana. Uglavnom je zastupljeno govedo manjeg okvira sa visokim kvalitetom mleka ali male mlečnosti. Ovce se gaje za proizvodnju jaganjaca i mleka. Procenjuje se da trenutno ima oko 60000 ovaca na Pešterskoj visoravni, od čega u Sjenici 20000. Broj krupne stoke na Pešteru se procenjuje na nekih 20000. Stočarstvom se uglavnom bave staračka gazdinstva. Od poznatijih privrednih organizacija u opštini se nalaze: Fabrika lasteksa i ženske modne konfekcije „Vesna“, Rudnik uglja „Štavalj“, Poljoprivredno-šumarski kombinat „Pešter“ koji se bavi ratarskom i stočarskom proizvodnjom, otkupom poljoprivrednih proizvoda. Pešterska visoravan je poznata po svojim predispozicijama za odgoj ovaca i goveda, od kojih se proizvodi veoma ukusan i cenjen „sjenički“ sir i kačkavalj. U Sjenici poslednjih godina nije zabeležen značajan priliv stranih direktnih investicija. Prosečna starost stanovništva je 35,3 godina, što je značajno ispod republičkog proseka, zahvaljujući činjenici da je 27% stanovništva mlađe od 18 godina. Radni kontingent (stanovništvo staro 15-64 god.) čini 64,13% ukupnog stanovništva. U ovoj opštini 69,5% stanovništva čini nepoljoprivredno stanovništvo7, što je, kao i u prethodnim slučajevima, samo statistički artefakt. Zapravo, najveći deo stanovništva se bavi poljoprivredom kao jedinom ili pretežnom aktivnošću. Dužina puteva po km2 u ovoj opštini iznosi 50,7. U 2007. godini u opštini Sjenica bilo je 5.191 nezaposlenih, a u 2008. godini taj se broj smanjio na 4.913. Ako se posmatra struktura nezaposlenih prema polu može se reći da skoro polovinu nezaposlenih čine žene. U odnosu na 2001. godinu broj nezaposlenih se povećao za 24% u 2007. god., a u 2008. godini za 17%. Nezaposleni su u 2008. godini u proseku na posao čekali 66,7 meseci, od čega je skoro 90% posao tražilo duže od godinu dana. Stopa slobodnih radinh mesta u 2008. godini u opštini Sjenica je iznosila 0,54 što znači da na jedno radno mesto u proseku konkuriše dvoje nezaposlenih. Treba napomenuti da je prethodnih godina ova stopa iznosila nešto

7 Ovo je podatak iz popisa 2002. godine.


preko 0,3. Do povećanja ove stope u 2008. godini je došlo delom zbog povećanja broja slobodnih radnih mesta za 12%, a delom zbog smanjenja broja nezaposlenih za 5,4%. Više od dve trećine (67%) ovih slobodnih radnih mesta jeste na neodređeno vreme. Kada je reč o broju zaposlenih u opštini Sjenica u 2007. godini je bilo 3.243 zaposlena lica od čega su 42% činile žene. Stopa zaposlenosti je u ovoj opštini u 2006. godini značajno pala, ali u 2007. godini beleži blagi rast (18,1%). Najveći broj zaposlenih u privredi i vanprivredi u ovoj opštini obavlja delatnost u prereađivačkom sektoru (29%). U 2007. godini u opštini Sjenica stopa participacije je iznosila 47% dok je stopa participacije žena iznosila 27,9%. Prosečna zarada u ovoj opštini je u 2007. godini iznosila 21.306 dinara (prosečna zarada u Srbiji je iznosila 27.759 dinara), što predstavlja porast od 440% u odnosu na 2001. godinu. Tabela 7 Kretanje izabranih pokazatelja tržišta rada u opštini Sjenica 2005 2006 2007 2008


Nezaposlenost, žene, broj 2.689 2.439 2.487 2.303





Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001 (%) 121 118 124 117












Tabela 8 Izabrani pokazatelji, opština Sjenica, 2007 Broj stanovnika1) 27.970

Površina (km2) 1.059










Maks. broj zaposlenih u grani (prerađivačka) 817



Zarade porast 2007-2001 (%) 540,2 1)Podaci iz Popisa 2001. god Izvor: RZS Grafikon 10 Struktura radnog stanovništva po starosnim grupama, opština Sjenica

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64

starosne grupe

Izvor: RZS.


Grafikon 11 Struktura nezaposlenih prema stepenu stručne spreme, opština Sjenica

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2005 2006 2007 2008

VII-1

VI-1

V

IV

III

II

I

Izvor: NSZ. Grafikon 12 Struktura nezaposlenih po godinama starosti, opština Sjenica

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2005 2006 2007 2008

preko 50 godina

41-50 godina

31-40 godina

26-30 godina

19-25 godina

do 18 godina

Izvor: NSZ. 2.4.2. Iskustva sa terena: ponuda i tražnja za radnom snagom i mogućnosti proizvodnje i plasmana sjeničkog sira Proizvod 6: Sjenički sir Ponuda radne snage U opštini Sjenica je organizovan sastanak kojem su prisustvovali sledeći učesnici: predsednik opštine Sjenica, predstavnik Ruralne mreže, veći broj lokalnih proizvođača sjeničkog sira, direktor poljoprivredno-šumarskog kombinata „Pešter“, predstavnik UN Food and Agriculture Organisation (FAO) Sjenica. Razgovor je vođen prema pripremljenom upitniku. Lokalno stanovništvo se dominantno bavi stočarstvom i proizvodnjom sira. Radne snage koja trenutno proizvodi sir i koja bi mogla biti dodatno uključena u proizvodnju ima dovoljno. Procedura


proizvodnje nije složena i relativno brzo i lako je moguće nove kadrove osposobiti za proizvodnju. U proizvodnji mogu učestvovati i muškarci i žene. Kada je reč o starosnoj strukturi postojećih proizvođača dominira starije stanovništvo, mada se u pojedinim gazdinstvima i mlado stanovništvo bavi proizvodnjom i prodajom sira. Tražnja za radnom snagom Kako se sir proizvodi u domaćinstvima, poljoprivrednim gazdinstvima, trenutno ne postoji klasična tražnja za radnom snagom, jer domaćinstva ne mogu zapošljavati radnike sa strane. Drugi razlog za niskom tražnjom za radnom snagom se ogleda u postojanju velikih količina neprodatog sira, koji na zalihama stoji preko deset meseci. Ipak, problem nezaposlenosti veliki broj ljudi u opštini nastoji da prevaziđe otpočinjanjem proizvodnje sira, kako bi na taj način obezbedili prihode, tako da postoji značajan porast samo-realizovane 'tražnje' za radom. Svest je međutim takva da proizvođači stavljaju uglavnom akcenat na proizvodnju. Njihovo angažovanje na aktivnostima prodaje svodi se na dopremanje sira do potencijalnih mesta potrošnje (lokalne pijace u okolini Sjenice, pogranična mesta u Crnoj Gori i na Kosovu) i to rade samostalno. Ne postoje pojedinci koji bi za račun drugih obavljali aktivnosti prodaje, niti postoji svest o potrebi za njihovim angažovanjem od strane proizvođača. Kako upravo prodaja predstavlja osnovno usko grlo za eventualno dalje povećanje proizvodnih kapaciteta ovog proizvoda, otvorene su, ali trenutno neiskorišćene, mogućnosti za angažovanje radne snage na obavljaju ovih aktivnosti. Dodatnu mogućnost za angažovanje radne snage predstavljaju i aktivnosti pakovanja i prepakivanja proizvoda. Naime, ukoliko bi proizvođači prihvatili ideju prodaje u manjim pojedinačnim pakovanjima, otvorila bi se potreba za proizvodnjom odgovarajuće promotivne ambalaže (manje nepovratne drvene kace) u koju bi onda mogli da se uključe i novi proizvođači ambalaže. Takođe, čak i ako se lokalni proizvođači opredele za dosadašnji način proizvodnje u velikim količinama, moguće je ustanoviti jedno otkupno mesto gde bi se preuzimao i prepakivao sir te tako spremao za plasman u manjim količinama, što takođe mogu da rade postojeći nezaposleni na tržištu rada. Za sve ovo, međutim, presudan je uticaj na promenu svesti lokalnih proizvođača sjeničkog sira. Mogućnosti proizvodnje i plasmana sjeničkog sira Opis proizvoda. Sjenički sir je bela vrsta sira koji se po svojim osobinama razlikuje od drugih vrsta belih sireva koji se proizvode u Srbiji. Osnovna sirovina je mleko koje se proizvodi na Pešteru, a dodaci su sirište, odnosno maja i so. Najbolji kvalitet se postiže zrenjem od 60 dana, a može se upotrebljavati do godine dana pod uslovom da se skladišti na adekvatan način. Sjenički sir se proizvodi od davnina i tradicija se prenosi s kolena na koleno. Nekada se proizvodio isključivo od ovčjeg mleka, a zatim od mešavine ovčjeg i kravljeg mleka, da bi se u današnje vreme proizvodio skoro isključivo od kravljeg mleka. Manje količine sjeničkog sira koje se proizvode isključivo od ovčjeg mleka ili se utroše u samom gazdinstvu ili se brzo prodaju. Postoje dva tehnološka procesa. Jedan, koji koriste mala gazdinstva i drugi koji koriste male mlekare koje rade u području. Suštinska razlika se sastoji u tome da se u gazdinstvima mleko ne kuva, već se sveže pomuženo i proceđeno, kada mu je temperatura između 30 i 35 stepeni, siri sa dodatkom maje, odnosno sirišta u iznosu od 2.5% zapremine mleka. Nakon izdvajanja surutke, ostatak mase se stavlja u pamučnu, visoko propustljivu tkaninu koja se naziva grudnjača, kako bi se ostatak surutke ocedio. Najčešće se ovako umotana masa okači a zatim stavlja na sto. Dodatno izdvajanje surutke se vrši tako što se grus u grudnjači pritiska, uobičajeno daskom na kojoj je kamen. Izdvajanje surutke traje nekoliko sati. Kada je sva surutka isceđena vrši se sečenje grude u kriške sira, čija veličina se može menjati. Uobičajene kriške grude su veličine 10-15 cm a debljine najviše 5 cm. Isečena gruda se slaže u veće posude i svaki red se soli. Posude se postepeno pune, i uvek opterećuju teretom, uobičajeno daskom sa kamenom. Veličina pritiska, kao i ostali parametri se određuju na osnovu iskustva. Zrenje sira zavisi od vremenskih uslova i leti traje kraće, nekih 20 dana, a zimi duže, oko 40 dana. U periodu zrenja periodično se vrši pretakanje surutke, pri čemu se


dodaje nova surutka, a sir pere hladnom vodom. Pretakanje surutke se u toku leta vrši svakih sedam dana a zime nešto ređe. U industrijskoj proizvodnji mleko se kuva na 72 stepena a zatim slede ostali procesi uobičajeni za proizvodnju sira. Proizvod se skladišti u drvenim kacama od 20 do 50 kg. Nema prodajnu ambalažu. Proizvođači odbijaju mogućnost pakovanja sira u manjim količinama, bilo da je reč o drvenoj ili pvc ambalaži jer smatraju da bi se time smanjio njegov kvalitet. Po njihovom mišljenju najbolji sir se dobija iz drvenih kaca veličine 20-50 kg, te čak ni manje drvene kace (tzv. promotivna pakovanja) za njih ne predstavljaju odgovarajuće rešenje. Proizvodnja i kapaciteti. Sve neophodne sirovine za proizvodnju sira se mogu nabaviti na teritoriji Opštine. Osnovna sirovina je mleko koje se proizvodi na Pešteru. Zbog klimatskih uslova i mogućnosti za razvoj stočarstva, moguće je raditi na povećanju obima proizvodnje i kapaciteta. Ne postoje značajni ograničavajući faktori na tom planu jer reč je o tradicionalnoj proizvodnji, sa niskim fiksnim troškovima. O tome govori i podatak da svako domaćinstvo proizvodi sir. U opštini postoje i male mlekare koje se takođe bave proizvodnjom sira, ali i drugih mlečnih proizvoda. Značajan je problem standardizacije proizvoda. Kvalitet i karakteristike sira koji je proizveden u različitim domaćinstvima može i značajno da se razlikuje. Prenos znanja o pravljenju sira se prenosi s generacije na generaciju, tako da svako gazdinstvo ima svoju tehnologiju. Drugi problem koji prati povećanje kapaciteta se odnosi na nepostojanje objekata, sa odgovarajućim higijensko-sanitarnim karakteristikama, u kojima bi se veće količina sira skladištile i eventualno pakovale u manja pakovanja. Loša putna, strujna i vodovodna infrastruktura otežavaju kako proces proizvodnje (u smislu obezbeđivanja higijensko-sanitarnih pretpostavki), tako i proces distribucije proizvoda. Veliki proizvođači sira su locirani u selima, do kojih ne postoji adekvatan put. U nekim selima nema ni struje ni vode, te su higejnski uslovi u kojima se sir proizvodi nezadovoljavajući. Međutim, najznačajnije ograničenje povećanja kapaciteta je mogućnost tržišnog plasmana. U Sjenici trenutno najveći društveno-ekonomski problem predstavljaju ogromne količine neprodatog sira (više desetina tona) koje proizvođači nameravaju da bace jer nisu uspeli da ga prodaju. Proizvođači vrše pritisak na predstavnike opštine da obezbede mogućnosti da se država angažuje na otkupu ovih količina sira (za robne rezerve i sl). Tržište: kupci i konkurencija. Praktično sva domaćinstva proizvode sir za sopstvene potrebe, dok se proizvodnjom sira za prodaju bavi polovina od ukupnog broja gazdinstava. Postoje i takozvani nakupci, odnosno pojedinci koji kupuju sir radi dalje prodaje. Sir kupuju i veletrgovci i drugi poslovni kupci iz većih gradova (restorani, pekare i dr.). Za sjeničkim sirom postoji tražnja na pijacama u većim gradovima u Srbiji, gde se i prodaju slični proizvodi pod tim nazivom. Sjenički sir proizveden u domaćinstvima ne može se naći u maloprodajnim objektima, mada ova vrsta sira jeste ponekad dostupna potrošačima u velikim maloprodajnim lancima u Beogradu8. Sa stanovišta navika u potrošnji sjeničkog sira ne postoje prepreke za njegovu proizvodnju i plasman tokom cele godine na različitim mestima prodaje (pijaca, maloprodajni objekti, restorani i sl). Kako bi se stanovnicima većih gradova sir proizveden u domaćinstvima u Sjenici učinio dostupnim uz garanciju određenog kvaliteta i sanitarne ispravnosti jedno od mogućih rešenja je i otvaranje specijalizovane prodavnice za prodaju ovog i sličnih proizvoda koji mogu dobiti status proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom (lužnička vurda, pirotski kačkavalj, sjenički sir). Za to je potreban inicijani kapital i stručna znanja o marketingu i prodaji i može se realizovati kako po osnovu privatne tako i javne inicijative, uključujući i javno-privatno partnerstvo.

8 Reč je siru proizvedenom u registrovanim privatnim mlekarama koje poštuju standarde bezbednosti hrane. Postojanje ovih mlekara naši sagovornici u Opštini Sjenica nisu naveli. Ipak, saznajemo da su neke od njih formirane uz pomoć donacija po osnovu različitih donatorskih projekata.


Najznačajnija tržišta za sjenički sir su proteklih godina bila tržišta Kosova i Metohije i Crne Gore. Uspostavljanje administrativnih granica je onemogućilo izvoz većih količina sira, bez adekvatne izvozne dokumentacije i posedovanja odgovarajućih sertifikata o ispunjavanju higijensko-sanitarnih standarda i drugih standarda kvaliteta. Sir se prodavao i u većim gradovima u Bosni i Hercegovini (Sarajevu) i Makedoniji (Skoplju). Opština Sjenica je nekad bila najveći izvoznik jaganjaca u Grčku, Italiju i arapske zemlje. Konkurencija. Imitacija sjeničkog sira je raširena. Proizvođači iz susednih područja takođe proizvode sličan sir i nazivaju ga sjenički. To su najčešće proizvođači is Tutina, Novog Pazara, Nove Varoši i Ivanjice. Najviše sira koji se deklariše kao sjenički se prodaje na zelenim pijacama u Beogradu i drugim većim gradovima. Imitiranje se vrši zbog ugleda koji sjenički sir uživa i tražnje za sjeničkim sirom. Kanali distribucije. Proizvod se prodaje na pijacama u opštini, Novom Pazaru, Beogradu, Podgorici, i drugim gradovima, i kod kuće. Veći kupci, nakupci, najčešće dolaze direktno kod proizvođača, otkupljuju sir i organizuju njegov transport i dalju prodaju. Fizička distribucija predstavlja najveći problem usled nepostojanja odgovarajućih transportnih sredstava, izrazito loše putne mreže što posebno dolazi do izražaja u lošim vremenskim uslovima, uz činjenicu da zima u ovom kraju traje i do 7 meseci u godini. Cena. Cena sjeničkog sira se u proteklih godinu dana kretala od 4 do 2 evra po kilogramu. Proizvođači izrazito nefleksibilno pristupaju eventualnim sniženjima cene, izražavajući spremnost da bace proizvod ukoliko ne postignu cenu na tržištu od najmanje 2 evra. Promocija. Sjenički sir je dobro poznat proizvod na celom tržištu Srbije, mada njegova promocija gotovo da nikada nije ni postojala. Proizvođačima sjeničkog sira je organizovanje bilo kakavnih promotivnih aktivnosti potpuno strano i ne vide nikakvu potrebu za tim. Prestavnici lokalne samouprave u Sjenici organizuju Poljoprivredni sajam u junu, na kojem se između ostalih poljoprivrednih proizvoda i opreme izlaže i sjenički sir. Ovaj događaj mogao bi da privuče i veći broj posetilaca kada bi Sjenica imala smeštajne kapacitete i prateću turističku ponudu. Turistička organizacija u ovoj opštini međutim tek je osnovana. Usled ogromne devastiranosti područja, nedostatka kapitala, te lokalnog mentaliteta teško je očekivati da će u skorije vreme ovaj kraj, iako značajnih turističkih potencijala koji proističu iz ogromnog prirodnog bogatstva i kulturno istorijskog nasleđa, postati atraktivan za domaće i strane turiste. Saradnja. Saradnja sa poslovnim mrežama i strukturama poljoprivrednika ili prerađivača skoro da ne postoji. Lokalni proizvođači odbijaju mogućnost saradnje i povezivanja kao izvodljivu i korisnu alternativu. Zbog loše infrastrukture, neujednačenog sastava proizvoda različitih proizvođača i nepoverenja u zadruge, oni smatraju da ne postoje koristi od udruživanja bilo na planu proizvodnje, bilo na planu distribucije i tržišnog plasmana proizvoda. Oni smatraju da je država dužna da im obezbedi prodaju sira. Za lokalne proizvođače je karakteristična isključiva proizvodna orijentacija. Nisu fleksibilni po pitanju formiranja cena, smatrajući da im reputacija koju ima sjenički sir to dozvoljava. Posledica takvog stava se ogleda i u velikim količinama neprodatog sira, još od prethodne godine. Objektivan problem u komunikaciji je česta promena lokalnih vlasti i po svoj prilici promena prioriteta na lokalnom nivou.


3. UPOREDNA ANALIZA KARAKTERISTIKA PROIZVODA I TRŽIŠNE MOGUĆNOSTI 3.1. Karakteristike proizvodnje, potrošnje i marketinški potencijal proizvoda U ovom odeljku sumiramo rezultate analize proizvoda po njihovim glavnim obeležjima, uključujući proizvodnju (mesto, receptura, sezonalnost proizvodnje, pakovanje), tražnju, odnosno potrošnju (ključni kupci, mesta prodaje, kanali prodaje, fizička distribucija, sezonalnost tražnje), poznatost proizvoda (svest o proizvodu, promotivne aktivnosti, zaštita geografskog porekla), marketinški potencijal (odnos ponude i tražnje, opseg tržišta, potencijal za ekspanziju na nova tržišta i barijere ulaska). Pored toga, tržišne mogućnosti za posmatrane tradicionalne proizvode analiziraju se kroz inicijative i mogućnosti za njihov plasman kao proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom kao i kroz udruživanje poljoprivrednih proizvođača u zadruge (kooperative). Detaljni opis karakteristika proizvodnje, potrošnje, kao i marketinški potencijal za svih šest analiziranih proizvoda naveden je u tabeli 9. Generalno posmatrano, što se tiče karakteristika proizvodnje, reč je o tradicionalnim proizvodima proizvodenim od sirovina koje se mogu smatrati autohtonim za određeno geografsko područje. Uglavnom se proizvode ručno uz moguću automatizaciju proizvodnje do određenog nivoa i po recepturi koja se godinama nije menjala. Tehnologiju proizvodnje je moguće razviti i unaprediti tako da se omogući proizvodnja u većim količinama, različitim varijetetima, kao i da se ona organizuje tokom čitave godine (a ne samo sezonski), te da se proizvodi učine dugotrajnijim i stoga lakšim za čuvanje, pakovanje, transport i konzumaciju. S obzirom na karakteristike tražnje, ustanovljeno je da su, uopšteno govoreći, svi proizvodi relativno poznati među tačno profilisanom ciljnom grupom koju najčešće čini lokalno stanovništvo, te stanovništvo okolnih opština koje pripadaju određenom geografskom području (kao i iseljenici iz tog područja). Jedina dva izuzetka su sjenički sir i pirotski ćilim kao dva proizvoda koja su poznata širom Srbije, pa čak i u nekim okolnim zemljama (npr. Kosovo, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Crna Gora). Takođe, tipično za posmatrane proizvode je i to što su kupci većinom poznati pojedinačnim proizvođačima koji ih snabdevaju po narudžbini (finalni potrošači i ugostitelji), dok se najveće količine prodaju na pijacama (lužnička vurda i sjenički sir), kućnom pragu (pirotski ćilim, lužnička vurda, sjenički sir, pirotska kobasica) i lokalnim privatnim mlekarama (pirotski kačkavalj, svrljiški belmuž). Ni jedan od navedenih prozvoda gotovo da ne može da se nađe u poznatim maloprodajnim lancima (s izuzetkom pirotskog kačkavalja koji može povremeno da se kupi u maloprodajnom lancu IDEA isključivo u Pirotu i sjeničkog sira određenih mlekara registrovanih privatnih proizvođača koji je u Beogradu ponekad dostupan u maloprodajnim lancima Maxi, Rodić i sl). Kada je reč o marketiškom potencijalu ovih proizvoda, treba naglasiti da u ovom momentu ponuda većine proizvoda ili u potpunosti zadovoljava postojeću tražnju (lužnička vurda, svrljiški belmuž, pirotski kačkavalj) ili je čak značajno prevazilazi (sjenički sir, pirotski ćilim) dok je jedino pirotska kobasica nedostupna na tržištu u količinama koje ono traži. Ipak, s obzirom na relativno slabu poznatost proizvoda u drugim krajevima zemlje, kao i na izrazito pozitivne reakcije potencijalnih kupaca kada prvi put probaju neki od navedenih proizvoda (pre svega se odnosi na lužničku vurdu, svrljiški belmuž, pirotski kačkavalj i pirotsku kobasicu), proizvođači smatraju da bi tržište moglo značajno da se proširi, te da bi ovi proizvodi mogli da budu prodati u daleko većim količinama od onih koje se trenutno proizvode. Povećanje kapaciteta proizvodnje je takođe moguće, dok usko grlo predstavlja inicijalni kapital koji bi bio uložen u povećani otkup sirovina od dobavljača (mleko i meso), kao i činjenica da postojeći proizvođači trenutno nemaju ekonomske mogućnosti da finansiraju veće količine gotovih proizvoda do momenta njihove finalne naplate od distributera (tj. maloprodajnih lanaca za koje su danas tipični dugi rokovi isplate dobavljačima). Tačno je da potencijalna nova tržišta za sve navedene proizvode postoje, međutim, oni bi se svakako prilikom


ulaska na ta tržišta suočili sa izvesnim barijerama. Ove barijere su različite za sve posmatrane proizvode, ali se uglavnom svode slabu pregovaračku moć pojedinih proizvođača prema velikim distributivnim lancima, veliku konkurenciju među sličnim proizvodima i supstitutima, kao i na primenu standarda o bezbednosti hrane (HACCP danas predstavlja glavni preduslov za međunarodnu trgovinu hranom, tj. izvoz na druga evropska tržišta). Navedene barijere mogle bi se prevazići kroz zaštitu geografskog porekla navedenih proizvoda, kao i kroz udruživanje proizvođača u kooperative i pružanje podrške daljem razvoju tih kooperativa. Ideja zaštite geografskog porekla proizvoda i udruživanja proizvođača u kooperative, te njihov uticaj na razvoj i unapređenje tržišnih mogućnosti ovih proizvoda elaborirane su u nastavku.


Tabela 9 Karakteristike proizvodnje, potrošnje i marketinški potencijal tradicionalnih proizvoda

Proizvod 1:

Pirotski ćilim Proizvod 2: Pirotski kačkavalj

Proizvod 3: Pirotska peglana kobasica

Proizvod 4: Lužnička vurda

Proizvod 5: Svrljiški belmuž

Proizvod 6: Sjenički sir

Proizvodnja

Mesto proizvodnje Dve zadruge i ćilimarke u domaćinstvima

5 lokalnih mlekara domaćinstva i poneka lokalna mesara

domaćinstva Jedna lokalna mlekara, domaćinstva samo za ličnu potrošnju

domaćinstva

Receptura tradicionalna tradicionalna, ručna proizvodnja

tradicionalna tradicionalna tradicionalna, automatizovana proizvodnja

tradicionalna

Sezonski karakter proizvodnje i ponude

Proizvodi se tokom cele godine i dostupno je na tržištu tokom cele godine

Proizvodi se tokom cele godine i proizvod je dostupan na tržištu tokom cele godine

Proizvodi se u periodu kad duvaju posebni vetrovi (novembar/decembar) tokom 3 nedelje. Odmah se rasproda celokupna količina.

Proizvodi se od septembra do decembra, proizvoda ima na tržištu do kraja aprila

Proizvodi se tokom cele godine i proizvod je dostupan na tržištu tokom cele godine

Proizvodi se tokom cele godine, proizvoda ima na tržištu tokom cele godine

Pakovanje Radi se na dizajniranju posebnih promotivnih pakovanja (odnosi se pre svega na suvenire poput šustikli, podmetača i sl)

Proizvod se proizvodi kako u većim količinama (pogače od 10-12kg) tako i u manjim pogačama (oko 1 kg) posebno upakovanim u vakumiranu foliju. Može se kupovati i na meru.

Proizvod se proizvodi u manjim količinama spremnim za prodaju. Ne postoje posebna pojedinačna pakovanja, već se proizvod prodaje u obliku u kojem je napravljen.

Proizvodnja u posudama veće kilaže, prodaja na meru, ne postoji pojedinačno pakovanje, postoji svest o potrebi prodaje u manjim pojedinačnim pakovanjima i inicijative u tom pravcu

Proizvod se pakuje u manja pojedinačna pakovanja

Proizvodnja u posudama veće kilaže, prodaja na meru, ne postoji pojedinačno pakovanje, odsustvo svesti o mogućnosti prodaje u manjim pojedinačnim pakovanjima


Proizvod 1: Pirotski ćilim

Proizvod 2: Pirotski kačkavalj





Potrošnja Ključni kupci Pojedinci koji kupuju

za ličnu upotrebu (tradicionalni poklon u ovom kraju povodom raznih prigoda, turisti), kupovina za opremanje objekata (diplomatskih predstavništava, ugostiteljskih objekata i sl)

Pojedinci koji kupuju za ličnu potrošnju

Pojedinci koji kupuju za ličnu potrošnju, ugostiteljski objekti

Poznati kupci (poznanici, stalni kupci), pojedinci koji kupuju za ličnu potrošnju, nakupci, ugostiteljski objekti

Ugostiteljski objekti, pojedinci koji kupuju za ličnu potrošnju, nešto manje poznatih kupaca

Pojedinci koji kupuju za ličnu potrošnju, nakupci

Mesto prodaje Pirot Lokalno tržište Pirota i okoline, mada se jedan manji deo prodaje i u Nišu i drugim većim gradovima u okolini Pirota

Lokalno tržište Pirota i okoline

Pirot, gradovi u Vojvodini, ali i druga mesta u Srbiji u koja su se odselili stanovnici ove opštine

Regionalno tržište: Niš, Vranje, Pirot i Leskovac

Okolna tržišta većih gradova, Beograd, (nekad Kosovo, Crna Gora, Bosna i Makedonija)

Kanali prodaje Kućni prag, ćilimarke koje rade u zadrugama

Maloprodajni objekti Kupovina od proizvođača (na specijalnom događaju koji se organizuje, na kućnom pragu)ugostiteljski objekti, maloprodajni objekti (mesare)

,

Pijace, direktna prodaja i prodaja na kućnom pragu

Maloprodajni objekti, ugostiteljski objekti

Pijace i prodaja na kućnom pragu

Fizička distribucija

Fizička distribucija se ne organizuje

Mlekare imaju vozila za dopremu robe do mesta prodaje ili potrošnje

Uglavnom samostalno organizovana od strane proizvođača (prevoz i slanje robe)


Mlekara ima vozilo za dopremu robe do mesta prodaje ili potrošnje (deo robe se šalje poštom do poznatih kupaca u drugim gradovima)


Sezonski karakter tražnje

Tražnja tokom cele godine

Tražnja tokom cele godine

Tražnja potencijalno postoji tokom cele godine

Tražnja je sezonska, verovatno zbog činjenice da je i proizvodnja sezonska

Tražnja tokom cele godine Tražnja tokom cele godine


Proizvod 1:






Poznatost proizvoda Svest o proizvodu Poznat širom Srbije. Poznat među lokalnim

stanovništvom Pirota i okolnih opština (Niš, Babušnica, Svrljig i sl), delimično poznat u Beogradu i drugim većim gradovima, pre svega među stanovništvom koje se odselilo iz Pirota, kao i među ugostiteljima.

Poznata u Pirotu i okolnim opštinama, poznata ugostiteljima i u drugim gradovima, kao i pasioniranim ljubiteljima mesnih prerađevina.

Poznat među lokalnim stanovništvom Babušnice i okolnih opština (Pirot, Niš), kao i među iseljenicima iz opštine Babušnica koji žive u Vojvodini i drugim delovima Srbije.

Poznat među lokalnim stanovništvom, i stanovništvom okolnih opština, od većih gradova poznat proizvod u Nišu, Vranju, Leskovcu, Pirotu.

Poznat širom Srbije, poznat u pograničnim mestima na Kosovu, u Crnoj Gori u Bih, donekle u Makedoniji.

Promotivne aktivnosti

Živa reč, postoji štampani promotivni materijal odličnog kvaliteta.

Prevashodno živa reč, poslednjih godina opština je pomogla učestvovanje na sajmovima i organizovanje specijalnih događaja na kojima se promoviše vurda. Postoji štampani promotivni materijal.

Živa reč i publicitet – najveći proizvođač je učestvovao u nekoliko TV emisija.

Živa reč i učešće na sajmovima.

Prevashodno živa reč, poslednjih godina proizvođač aktivno učestvuje na raznim sajmovima, u TV emisijama kao i u organizovanju specijalnih događaja na kojima se promoviše belmuž (belmužijada). Postoji štampani promotivni materijal.

Isključivo živa reč, nikada nije bilo organizovanih promotivnih aktivnosti.

Inicijative na zaštiti geografskog porekla

Proizvod sa zaštićenim geografskim poreklom. Trenutno je u toku dobijanje sertifikata o zaštićenom poreklu šara koje se pojavljuju na pirotskim ćilimima.

Pokrenuta inicijativa od strane opštinske uprave. Procedura nije započela.

Nema. Pokrenuta inicijativa od strane jednog proizvođača. Kako ovo nije uspele, pokrenuta je nova inicijativa od strane Opštine Pirot. Procedura je u toku i očekuje se skoro dobijanje sertifikata o zaštićenom geografskom poreklu.

Pokrenuta inicijativa od strane proizvođača. Procedura je u toku.

Nema.


Proizvod 1:






Marketinški potencijal Odnos ponude i tražnje

Ponuda i tražnja za proizvodom su relativno male, kroz promociju proizvoda kao suvenira iz Srbije očekuje se značajnije povećanje tražnje.

Ponuda je dovoljna da pokrije tražnju poznatih kupaca.

Tražnja na lokalnom tržištu je veća od ponude tržištu.

Ponuda pokriva tražnju na lokalnom tržištu.

Ponuda pokriva tražnju na definisanom tržištu.

Ponuda je daleko veća od postojeće tražnje.

Opseg tržišta Lokalno tržište, nacionalno tržište (diplomatska predstavništva, turisti)

Lokalno tržište Lokalno tržište Lokalno tržište Lokalno tržište Nacionalno tržište Srbije, kao i delovi Crne gore, Kosova i drugih okolnih zemalja.

Potencijalna nova tržišta

Turističko tržište (prihvatanje pirotskog ćilima kao srpskog suvenira).

Nacionalno tržište (tržište većih gradova u Srbiji).

Uz drastičnije povećanje proizvodnje, potencijalna nova tržišta se mogu definisati kako na nacionalnom tako i na nivou stranih tržišta.



Izvoz u druge bivše YU republike i na tržište EU.

Barijere ulaska (raspoložive količine, plasman, kapital, konkurencija)

Najveća barijera je konkurencija s drugim sličnim proizvodima (ćilimi, tepisi i sl.), kao i drugim vrstama suvenira.

Najveću barijeru predstavlja plasman, tj. loša pregovaračka moć pojedinačnih proizvođača prema vlasnicima velikih maloprodajnih lanaca, kao i nespremnost proizvođača da čekaju na naplatu dopremljene robe.

Najveća barijera su male raspoložive količine.

Nepostojanje dokumentacije (sertifikati HACCP, zašt. geo. poreklo i sl). Nepostojanje odgovarajućeg pakovanja. Neorganizovana proizvodnja, skladištenje i fizička distribucija. Nedovoljan kapital pojedinaca i odsustvo preduzetničkog duha, kao i inicijative za udruživanjem. Velika konkurencija.

Relativno male količine proizvoda koje poskupljuju fizičku distribuciju, slaba pregovaračka moć prema većim maloprodajnim lancima, nedostatak kapitala, nepostojanje navike o potrošnji ove vrste proizvoda koji se može konzumirati u manjim količinama.

Nepostojanje dokumentacije (sertifikati HACCP, zašt. geo. poreklo i sl). Nepostojanje odgovarajućeg pakovanja. Neorganizovana proizvodnja, skladištenje i fizička distribucija. Nedovoljan kapital pojedinaca i odsustvo preduzetničkog duha, kao i inicijative za udruživanjem. Velika konkurencija.


3.2. Tržišne mogućnosti po osnovu zaštićenog geografskog porekla Zaštićeno geografsko poreklo podrazumeva dobijanje sertifikata i prava na stavljanje oznake koja svedoči da je reč o poljoprivrednom ili prehrambenom proizvodu proizvedenom na tradicionalan način i to isključivo i u potpunosti u okvirima specifičnog geografskog područja koje ima definisani zaštićeni status. To dalje podrazumeva da je celokupna proizvodnja i kvalitet proizvoda predodređen okruženjem, tj. prirodnim i ljudskim resursima koji se mogu naći isključivo na tačno određenom geografskom području (može se odnositi na jednu oblast, geografsku celinu, a u izuzetnim slučajevima i na jednu državu u kojoj se proizvodi proizvod). Primeri proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom u svetu su brojni i to mogu biti vina, sirevi, šunke, kobasice, pa čak i zaštićene sorte stoke, voća i povrća. Kao neke od poznatih proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom navodimo Gorgonzolu, Šampanjac, Grčku fetu i Mastihu sa Hiosa. Gorgonzola9, italijanski sir sa plavom plesni poznat ljubiteljima ovog proizvoda širom sveta, može da se proizvodi isključivo na zaštićenom geografskom području koje je obuhvata provinciju Novara, kao i još nekoliko drugih provincija (npr. Bergamo, Komo, Kremona, Leko, Lodi, Milano, Pavia, Vareze, Verčeli...) i jedan broj opština u oblasti provincije Alesandrija. Šampanjac, najpoznatije penušavo vino na svetu proizvodi se isključivo u francuskoj regiji Šampanj. Grčka feta je proizvod koji se u skladu sa statusom proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom na teritoriji Evropske unije može prodavati kao feta sir isključivo ako je proizveden na teritoriji Grčke i od ovčijeg i kozjeg mleka sa ovog geografskog područja. Na kraju, Mastiha sa Hiosa je proizvod biljnog porekla dobijen s jedne vrste drveta koja raste na ostrvu Hios u Grčkoj (mada se ovo drveće uzgaja i u drugim delovima Grčke) i koji se može koristiti kao aditiv za razne prehrambene proizvode, kao i u farmaceutskoj industriji i industriji kozmetike. Poslednji pomenuti proizvod predstavlja posebno interesantan primer i zbog načina na koji je organizovan njegov otkup, prerada i marketinški nastup na tržištu. Naime, sam proizvod predstavlja izlučevinu (neka vrsta smole) koja se pojavljuje na drvetu (popularan naziv «suzice mastihe») koju lokalno stanovništvo sakuplja (isključivo ručnim branjem) i zatim predaje Udruženju uzgajivača mastihe sa Hiosa. Ova kompanija zatim dalje procesuira i pakuje proizvode koje su im predali pojedinačni proizvođači, prerađujući ih na različite načine. Proizvod je zatim dostupan u različitim oblicima – komadićima različitih oblika i veličina, u prahu, a proizvodi se i poznata marka žvakaće gume «Elma», mastihino ulje i voda s ukusom mastihe. Prah koji se proizvodi dalje se koristi u industriji hrane – prehrambeni proizvodi, slatkiši, pića, kozmetike i farmaciji. U Atini i Solunu, kao i drugim većim gradovima koji predstavljaju značajne turističke destinacije postoje specijalizovane prodavnice sa širokim asortimanom proizvoda s hioskom mastihom (ratluci, bombone, keks, sosevi i namazi, pića, kozmetika i sl). Navedeni primer služi kao odličan izvor ideja za eventualni dalji razvoj proizvodnje i prodaje šest tradicionalnih proizvoda iz Srbije čije se geografsko poreklo može zaštiti. Naime, tabela br 9. svedoči o tome da svih 6 posmatranih proizvoda imaju osnova za dobijanje sertifikata o zaštićenom geografskom poreklu (pirotski ćilim već ima ovaj status, dok pirotski kačkavalj treba uskoro da ga dobije). Dobijanjem oznake proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom otvara se prostor ovim proizvodima za njihov budući plasman kako na nacionalnom tako i na međunarodnom tržištu (pod uslovom da proizvodi ispune HACCP standarde) kao konkurentnih proizvoda. Kako su se druge zemlje (navedeni primer Mastihe s Hiosa rezultat je zajedničkog projekta Grčke i EU) angažovale na razvoju proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom, Srbija bi takođe uz pomoć drugih donatorskih projekata trebalo da pruži adekvatnu pomoć proizvođačima za dalji

9 Naziv je dobio po malom gladu u blizini Milana gde je počeo da se proizvodi


razvoj i plasman proizvoda koji potencijalno mogu da postanu proizvodi sa zaštićenim geografskim poreklom. Uvidevši prednosti ovog modela između ostalog i za razvoj lokalnih ekonomija pojedine opštine su se već angažovale na ovakvim inicijativama (Pirot i Babušnica) dok bi ostalim trebalo pružiti adekvatnu podršku pre svega kroz njihovo informisanje, a zatim i motivisanje pojedinaca da uđu u ovaj postupak. Ipak, za sve navedene proizvode, pored koristi koje bi imali od dobijanja sertifikata o zaštićenom geografskom poreklu, za prevazilaženje analiziranih barijera za ulazak na nova tržišta ključno je i njihovo međusobno udruživanje u poljoprivredne kooperative koje će im pružiti odgovarajuće usluge. Stoga, u nastavku su ukratko opisane prednosti i mogućnosti udruživanja, kao i iznete neke ideje na koji način bi sve članovi kooperativa mogli da koriste njihove usluge. 3.3. Tržišne mogućnosti po osnovu udruživanja u poljoprivredne kooperative za proizvodnju, marketing i distribuciju Kooperative predstavljaju oblik poslovnog udruživanja radi pružanja određenih usluga svojim članovima. Mogu poslovati kao sasvim male kompanije, ali isto tako u svetu (pre svega SAD) postoje i primeri velikih kooperativa koje se čak mogu naći na listi Fortune 500 najvećih kompanija10. Osnovna razlika kooperativa u odnosu na profitne kompanije jeste u tome što su one u isključivom vlasništvu i pod kontrolom svojih članova, formirane su radi pružanja usluga isključivo sopstvenim članovima, neprofitno su orijentisane, tj. osnovni motiv njihovog poslovanja jeste pružanje usluga članovima, a celokupan prihod iznad troškova poslovanja vraća se njihovim članovima. Postoje različite vrste kooperativa (potrošačke, proizvođačke, radničke i uslužne). Među proizvođačkim kooperativama za potrebe ovog projekta svakako su najzanimljivije poljoprivredne kooperative. Poljoprivredne kooperative se, na primer u SAD, smatraju jednim od najvažnijih činilaca u sistemu distribucije hrane na nacionalnom nivou. Njihova osnovna uloga je da povećavaju marketinške mogućnosti i efikasnost proizvodnje poljoprivrednih proizvođača, te da obezbede potrošačima odgovarajuću ponudu prehrambenih proizvoda visokog kvaliteta o kojem svedoče prepoznatljive marke proizvoda.11 Udruživanjem proizvođača poljoprivrednih proizvoda u kooperative pružaju se bolje mogućnosti za plasman proizvoda po različitim osnovama. Neki primeri usluga koje članovi mogu očekivati da dobiju od kooperativa su sledeći: 1) omogućava im se da se prevashodno fokusiraju na proizvodnju, te da unapređuju efikasnost i obim proizvodnje 2) pružaju im se usluge kontrole kvaliteta 3) pružaju im se usluge skladištenja 4) pružaju im se usluge pakovanja proizvoda 3) pružaju im se usluge daljeg plasmana proizvoda – organizovanje fizičke distribucije, ugovaranje s posrednicima u prodaji (npr. maloprodajni lanci), pronalaženje drugih potencijalnih kupaca 5) pružaju im se usluge marketiranja proizvoda – istraživanje tržišta, pozicioniranje određenih marki proizvoda, te prodaja proizvoda individualnih proizvođača pod markom/ama kooperative 6) pružaju im se usluge istraživanja i razvoja (novi proizvodi i tehnologija njihove proizvodnje) 7) usluge promocije – promocija same kooperative, proizvoda koji se proizvode i prodaju u okviru nje, promocija pojedinih članova (farmera, poljoprivrednih gazdinstava) 8) finansijske usluge – prikupljanje finansijskih sredstava (donacije, kredit...) 9) otvaranje prodajnog mesta za prodaju proizvoda koji se proizvode unutar kooperative 10) prodaja proizvoda preko Interneta (internet-shop..)

10 http://www.ncba.coop/abcoop.cfm 11 http://www.ncba.coop/abcoop_agri.cfm


Iskustvo sa terena (opisano u delu 2) ukazalo je na postojanje izrazite potrebe lokalnih proizvođača svih analiziranih proizvoda za navedenim uslugama. Stoga, smatramo da bi se rešenje brojnih problema s kojima se suočavaju pre svega u plasmanu svojih proizvoda (bilo da je reč o postojećim tržištima ili perspektivama za izlazak na nova tržišta) moglo pronaći u njihovom udruživanju u poljoprivredne kooperative. Ipak, treba još jednom naglasiti da je izražen negativan stav proizvođača prema eventualnom udruživanju, te da u osnovi takvog stava leži njihovo pređašnje iskustvo sa zemljoradničkim zadrugama koje su svojevremeno postojale širom Srbije. Upravo zbog toga, u ovom tekstu je korišćen alternativni naziv kooperativa i na tome treba insistirati i u budućem informisanju poljoprivrednika o ovoj formi poslovanja i njihovoj daljoj edukaciji. Takođe, treba posebno insistirati na promeni načina na koji srpski proizvođači tradicionalnih proizvoda percipiraju zadruge (mesta okupljanja, mesta za predaju i otkup celokupne količine proizvodnje uz odgovarajuću nadoknadu). Buduće formirane kooperative treba da postanu neprofitna preduzeća razvijena na osnovu modela koji postoji u SAD i EU, te da se kao takve rukovode svim prihvaćenim načelima poslovanja. Da bi to bilo moguće, kooperativama treba da rukovodi tim stručnjaka, zaposlenih u kooperativi zaduženih za pružanje usluga svim članovima (poput gore navedenih usluga) kao i sve prateće rukovodeće i administrativne poslove kooperative. Na ovaj način, otvara se dodatni prostor za regrutovanje nezaposlenih sa lokalnih tržišta rada koji bi doprineli proizvodnji i prometu tradicionalnih proizvoda iz pojedinih lokalnih sredina kroz angažovanje u okviru kooperativa. Reč je o sasvim različitim profilima stručnjaka poput tehnologa, stručnjaka za informacione tehnologije, ekonomista, menadžera, pravnika, stručnjaka za komunikacije i drugih.


4. MERE PODRŠKE PREDUZETNIŠTVU, POSLOVNOM UDRUŽIVANJU I MALIM I

SREDNJIM PREDUZEĆIMA U nastavku je dat kratak pregled postojećih projekata i inicijativa za podršku preduzetništvu, poslovnom udruživanju i malim i srednjim preduzećima. Osnovni cilj je da se stekne opšti uvid u dosadašnje aktivnosti Vlade Republike Srbije i drugih društvenih partnera na ovim pitanjima. Ove informacije mogu biti od pomoći za osmišljavanje budućih aktivnosti za pružanje mera podrške za razvoj lokalnih ekonomija kroz dalji razvoj proizvodnje tradicionalnih proizvoda uz adekvatno uključivanje nezaposlenih sa lokalnih tržišta rada. Posebno su značajne inicijative koje se mogu iskoristiti u okviru razvoja kooperativa proizvođača tradicionalnih proizvoda. Na nivou Republike Srbije, u okviru projekata Ministarstva za ekonomiju i regionalni razvoj, moguće je identifikovati sledeće grupe programa stimulisanja privredne aktivnosti: Programi podrške malim i srednjim preduzećima Programi razvoja preduzetništva Programi aktivne politike zapošljavanja

Brojni su projekti koji se realizuje i od strane Privredne komore Srbije. Mogu se grupisati u nekoliko oblasti: edukacija (seminari i obuke), razvoj i unapređenje konkurentnosti privrede, plasman proizvoda u zemlji i inostranstvu, podrška razvoju preduzetništva i malih i srednjih preduzeća, razvoj turizma, konsultantska i stručna podrška.12 Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza je pokrenula projekat "Stvaramo nove brendove" u saradnji sa Ministarstvom ekonomije i regionalnog razvoja, Republičkom agencijom za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva i Privredne komore Srbije. Reč je o projektu redizajna pakovanja proizvoda, na kojem će biti angažovani studenti dizajna. Ovaj projekat će pomoći uspostavljanju bolje saradnje između privrede i obrazovnih institucija sa ciljem da se promoviše značaj i poboljša pakovanje domaćih proizvoda. Na planu unapređenja poljoprivrede širom Srbije su osnovani Poljoprivredni fondovi. Poljoprivrednicima se na taj način obezbeđuje mogućnost kreditiranja, stručni saveti i besplatna pomoć, a sve u cilju ostvarivanja što boljeg profita. Pored navedenih državnih fondova i projekata, na raspolaganju preduzećima, preduzetnicima i poljoprivrednicima stoje i projekti organizovani i finansirani od strane nevladinih i drugih organizacija. Za oblast unapređenja poljoprivrede i konkurentnosti u Srbiji je od značaja Američka agencija za međunarodni razvoj (USAID). USAID je usvojio višegodišnju strategiju pomoći za Republiku Srbiju u decembru 2005. godine. Ova strategija će služiti kao temelj za izradu svih budućih programa i aktivnosti do samog kraja programske pomoći predviđene za 2012. godinu. Strategija se bavi razvojnim potrebama Republike Srbije uz istovremeno uvažavanje spoljno političkih ciljeva Vlade SAD. U okviru delovanja USAID-a najznačajniji je program Podrške lokalnom ekonomskom razvoju, s ciljem porasta broja novih preduzeća i radnih mesta, kao i povećanja udela kompanija iz Srbije na domaćem, regionalnom i međunarodnom tržištu. Projekti koji trenutno doprinose ostvarenju ovih ciljeva su:

1. Projekat za razvoj konkurentnosti (aktivnosti: prodaja i marketing – podrška u pripremi i učešću na sajmovima, razvoj promotivnih materijala i kampanja, istraživanje tržišta i kontakti sa drugim firmama, kao i uvođenje novih tehnologija i opreme; obrazovanje i trening – rad sa privatnim i javnim obrazovnim institucijama, poslovnim udruženjima i nevladinim organizacijama na razvoju nastavnih programa u stručnim i tehničkim oblastima,

12 Detaljana spisak projekata Privredne komore Srbije: http://pks.komora.net/PregledprojekatauPKS/tabid/1761/Default.aspx


ali i obrazovanje rukovodilaca u menadžmentu, ljudskim resursima i finansijama; zakonodavno lobiranje i reforma – Podrška poslovnim udruženjima i drugim zvaničnim i nezvaničnim grupama u lobiranju za unapređenje regulative u određenim privrednim granama),

2. Projekat za podsticaj ekonomskom razvoju opština (aktivnosti: javno zastupanje u oblasti politike ekonomskog razvoja, podrška reformama zakonodavstva i jačanje kapaciteta Nacionalne alijanse za lokalni ekonomski razvoj (NALED) i Stalne konferencije gradova i opština (SKGO); Izgradnja profesionalnih sposobnosti novoosnovanih Kancelarija za lokalni ekonomski razvoj (LED) u oblasti strateškog planiranja lokalnog ekonomskog razvoja, promocije investicija i podrške lokalnom preduzetništvu; Razvijanje tehničkih kapaciteta opštinskih uprava za, na primer, upravljanje dugovima, pripremu investicionih projekata, partnerstva između javnog i privatnog sektora i upravljanje imovinom; Pospešivanje razvoja privatnog sektora razvijanjem mreže glavnih aktera, podsticanjem partnerstva između javnog i privatnog sektora i uvođenjem instrumenata i objekata ekonomskog razvoja; Obezbeđivanje grantova za sufinansiranje projekata koji doprinose realizaciji prioriteta predviđenih Strateškim planovima za lokalni ekonomski razvoj),

3. Opportunity banka u Srbiji (aktivnosti: davanje kredita preduzetnicima, malim preduzećima, izbeglicama, poljoprivrednim proizvođačima i drugim poslovnim udruženjima koja nemaju pristup tradicionalnim izvorima finansiranja zbog neposedovanja adekvatnih sredstava obezbeđenja kredita ili kreditne prošlosti; odobravanje kredita malim i srednjim preduzećima u cilju podrške njihovog poslovnog razvoja, uključujući i novoosnovana preduzeća; usluge domaćeg i međunarodnog platnog prometa za poslovne klijente; dinarska štednja i štednja u evrima za privatna lica koja žele dobar prinos na svoje uloge),

4. Investicioni fond za mala i srednja preduzeća (aktivnosti: finansiranje malih i srednjih preduzeća u različitim sektorima koja imaju potencijal za rast i ispunjavaju kriterijume fonda; obuka rukovodećih kadrova u preduzećima u koja je fond investirao; podsticaj otvaranju novih radnih mesta u preduzećima u koja je fond investirao, ali i šire kroz njihove dobavljače, distributere i druge aktere; obezbeđuje akcijski kapital i dugoročne zajmove malim i srednjim preduzećima (MSP) u Srbiji i regionu u skladu sa investicionom politikom fonda.

5. Agrobiznis projekat - Petogodišnji agrobiznis projekat, koji je vredan 24 miliona dolara, obezbeđuje pomoć za poljoprivredu i agrobiznis u Srbiji sa ciljem da se povećaju prodaja i izvoz srpskih firmi, kao i da se otvore nova radna mesta u ovom ekonomskom sektoru. Ciljevi projekta će biti ostvareni povećanjem konkurentnosti i efikasnosti poljoprivrednih preduzeća u Srbiji, kao i lanca vrednosti u šest grana poljoprivrede koje imaju visok potencijal za razvoj: uzgoj voća, jagodičastog voća, povrća, pečuraka, proizvodnja bilja i začina, proizvodnja mlečnih proizvoda i stočarstvo. Projekat će raditi u nekoliko oblasti kako bi se povećala efikasnost i konkurentnost firmi u odabranim sektorima. Podrška projekta će uticati na povećanje kapaciteta dobavljača, proizvođača, prerađivača i prodavaca na veliko da budu konkurentni na domaćem, regionalnom i međunarodnom tržištu. Veća konkurentnost agrobiznisa u Srbiji, podrazumeva i povoljno zakonodavno okruženje, kao i efikasan sektor usluga u poljoprivredi kao što su informacije o tržištu, procena nivoa godišnje poljoprivredne proizvodnje, informacije o zdravlju životinja i biljaka i bezbednosti hrane, nadzor sprovođenja regulativa u smislu standarda za dozvole i etikete, sertifikovanja proizvoda itd.

Na osnovu prethodnih pregleda jasno je da postoje načini za prevazilaženje identifikovanog problema nedostatka kapitala za otpočinjanje organizovane proizvodnje analiziranih proizvoda, koja bi ispunila neophodne standarde kvaliteta. Takođe identifikovani su i brojni programi edukacije i konsaltinga, što mora pratiti organizaciju proizvodnje kako bi se obezbedio ne samo kvalitetan output, već i kvalitetan tržišni plasman proizvoda. Iskustva navedenih projekata svakako predstavljaju dobru osnovu za kreiranje nekih drugih mera podrške razvoju lokalnih ekonomija i rešavanju problema lokalnih tržišta rada.


5. ZAKLJUČCI I PREPORUKE 5.1. Razumevanje lokalnih tržišta rada 5.1.1. Struktura tržišta rada u izabranim opštinama Treba imati u vidu da podaci koji su korišćeni za analizu tržišta rada u izabranim opštinama kao jedino dostupni izvori informacija potiču iz administrativnih izvora, što ne pruža pravu sliku o stvarnim ('ekonomskim') tokovima na tržištu rada. Ipak, poređenjem administrativnih podataka na opštinskom nivou sa podacima iz istih izvora za nivo Srbije, može se dobiti približna slika o relativnom položaju ovih opština u odnosu na republički prosek. Dodatni uvidi o stvarnom stanju kako na 'opštim' lokalnim tržištima rada, tako i na 'specifičnim' (tj. onim koji se odnose na aktuelnu i potencijalnu ponudu i tražnju za radom u vezi sa istraživanim proizvodima) dobijeni su kroz intervjue sa lokalnim akterima. Kombinovanjem ovih informacija moguće je skicirati stilizovanu sliku o tržištima rada u posmatranim opštinama i ukazati na neke njihove zajedničke karakteristike, ali i izvesne razlike među njima. Pre svega, sve četiri opštine spadaju u manje razvijene ili sasvim nerazvijene opštine. To se najupečatljivije uočava poređenjem prosečne plate u posmatranim opštinama sa prosekom Srbije. Prosečna zarada se kreće u rasponu od malo iznad 12000 dinara u Svrljigu do nesto ispod 22000 u Pirotu, dok je odgovarajući prosek Srbije za 2007. godinu nešto ispod 28.000 dinara. Međutim, prosečna zarada ipak ne govori sve. U Sjenici, na primer, ona je iznenađujuće visoka, preko 21.000 dinara. Međutim, stopa zaposlenosti u Sjenici je ubedljivo najniža, svega 18,1%, dok prva sledeća opština, Babušnica, ipak ima značajno veću stopu zaposlenosti od 27%, Svrljig 35%, a Pirot sa 46% čak prevazilazi republički prosek. Objašnjenje za relativno visok prosek zarada u Sjenici zapravo i leži u izuzetno niskoj zaposlenosti u nepoljoprivrednom sektoru, koji jedino meri anketa RAD koja je zasnovana na administrativnim podacima o zaposlenosti u preduzećima, ustanovama i kod preduzetnika. Naime, pri tako maloj nepoljoprivrednoj zaposlenosti, jasno je da u njenoj strukturi relativno veće učešće otpada na zaposlene u javnom sektoru (obrazovanje, zdravstvo, opštinska uprava i sl.), a zarade u tom sektoru pokazuju mnogo manju regionalnu varijaciju na republičkom nivou u odnosu na zarade u privatnom sektoru. Pirot se kao jedina gradska opština izdvaja kao izuzetak i kada posmatramo učešće nepoljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu u odnosu na prosek Srbije. U tri preostale 'varošičke' opštine (Babušnica, Svrljig, Sjenica), učešće poljoprivrednog stanovništva u ukupnom je veće od prosečno. To je konzistentno sa manjom stopom (nepoljoprivredne) zaposlenosti u odnosu na republički prosek. Međutim, ovo uopšte ne znači da je stvarna (ekonomska) stopa zaposlenosti srazmerno isto toliko manja u tri 'varoške' opštine u odnosu na republičku ekonomsku stopu zaposlenosti. Naprotiv, po rečima jedne saradnice NSZ sa kojom smo razgovarali, 'ovde svi moraju nesto da rade da bi preživeli, i nezaposleni koje vodimo na evidenciji nisu izuzetak'. Drugim rečima, administrativno registrovana zaposlenost je tek proksi za zaposlenost na primarnom tržištu rada (koje čine relativno zaštićena, legalna radna mesta u formalnom nepoljoprivrednom sektoru). S druge strane, sekundarno tržište rada, koje uključuje poljoprivrednu zaposlenost, neformalnu zaposlenost, zaposlenost pomažućih članova domaćinstva, značajno je veće u varoškim nego u gradskim opštinama. Bitno je razumeti da preporuke i dodatne aktivnosti koje se sugerišu kroz ovaj projekat nemaju za primarni cilj da odmah imaju snažan pozitivan uticaj na primarno tržište rada. Naše preporuke su


prirodom dobijenog zadatka u prvom redu usmerene ka unapređivanju sekundarnog lokalnog tržišta rada, pre svega povećanju kvaliteta i intenziteta rada u poljoprivrednim gazdinstvima udruženim u zadruge i kooperative kroz unapređenja u proizvodnji i plasmanu tradicionalnih proizvoda. To ne znači, naravno, da se poboljšanja neće osetiti i na primarnom tržištu rada, ali ona barem u prvo vreme neće biti previše vidljiva. Ako uzmemo u obzir sve prethodno navedeno o strukturi radnog kontingenta, broju zaposlenih, broju i strukturi nezaposlenih, kao i potrebe za radnom snagom kako bi se povećala proizvodnja analiziranih proizvoda, možemo zaključiti da struktura i ponuda radne snage ne predstavlja nikakvu prepreku za razvoj te proizvodnje. Smatramo međutim, da u slučaju pokretanja veće proizvodnje i plasmana ovih proizvoda neće doći da značajnog rasta broja zaposlenih, već da će se postojeća zaposlenost intenzivirati odnosno postati efikasnija. Ovo je slučaj sa proizvodima kao što su vurda, sjenički sir i peglana kobasica koji se proizvode u domaćinstvima zbog dodatnih izvora prihoda. Ljudi koji proizvode ove proizvode su ili poljoprivrednici ili zaposleni u drugim oblastima, pa će u slučaju intenzivnije proizvodnje samo povećati svoju aktivnost, a i dalje će zadržati postojeći status (zaposlen ili nezaposlen). Na primeru proizvodnje belmuža u Svrljigu, sadašnja 'primarna zaposlenost' se sastoji od ukupno 6 osoba. Udvostručenje proizvodnje, kako nam je objašnjeno, povećalo bi tu cifru na maksimalno 10 zaposlenih. Međutim, efekat na sekundarno tržište rada bio bi značajno veći, jer bi se ili broj kooperanata udvostručio, ili bi isti broj kooperanata bio u mogućnosti da plasira dvostruko veće količine mleka (ili bi se u određenoj srazmeri povećali i broj kooperanata i intenzitet njihovog rada). U takvim okolnostima, skoro da je moguće govoriti o neograničenim mogućnostima za povećanje ponude rada u svim sredinama, uključujući i Pirot. Mogućnosti za povećanje 'primarne' zaposlenosti grubo su definisane raspoloživošću radne snage specifičnih zahtevanih kvalifikacija. Standardan proksi za raspoložive kvalifikovane radnike (npr. mlekare, mesare, diplomirane tehnologe i ekonomiste) je njihovo brojno stanje u lokalnim registrima NSZ, ali kompletna računica bi trebalo da uključi i sve osobe odgovarajućih kvalifikacija spremne da rade za tržišnu platu koje trenutno rade na neodgovarajućim poslovima. Prema našem uvidu, ovih kadrova ima dovoljno u svim sredinama i oni ne predstavljaju usko grlo. S druge strane, mogućnosti za povećanje 'sekundarne' zaposlenosti, kao što smo rekli, praktično su neograničene, i one uključuju kako uključivanje trenutno neaktivnih i nezaposlenih, tako i – važnije – povećanje intenziteta i produktivnosti rada trenutno angažovanih na sekundarnom tržištu rada. U tom kontekstu, očekujemo da bi ekspanzija sekundarnog tržišta rada povezana sa ekspanzijom odabranih proizvoda u posmatranim opštinama imala posebno povoljne posledice na položaj ženske radne snage, a posebno među ranjivim i teže zapošljivim grupama, koje uključuju starije žene u seoskim domaćinstvima, radnice koje su izgubile posao tokom tranzicije, kao i mlađe žene bez stručnog obrazovanja.


Grafikon 13 Struktura radnog kontingenta (15-64), 2007, u %

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Babušnica Pirot Svrljig Sjenica Republika Srbija

neaktivni

nezaposleni

zaposleni

Tabela 10 Izabrani indikatori po izabranim opštinama, 2007. godina

Opštine Babušnica Pirot Svrljig Sjenica Republika Srbija

Učešće radnog kontingenta u ukupnom stanovništvu

57,3 66,2 66,2 64,1 63,9

Radni kontingent (15-64) 9.013 42.220 10.111 17.938 5.032.805

Radni kontingennt, žene (15-64) 4.255 20.459 4.783 8.956 2.538.086

Nezaposlenost, opšta, broj 2.194 8.500 2.150 5.191 785.099

Nezaposlenost, žene, broj 1.090 2.385 1.040 2.485 422.223

Zaposlenost, opšta, broj 2.425 19.507 3.594 3.243 2.002.344

Zaposlenost, žene broj, 1.082 8.466 1.276 1.362 869.017

Zarada po zaposlenom 16.880 21.664 12.313 21.306 27.759

Prosečna starost stanovništva 48,1 41,8 48,8 35,3 40,9

Učešće nepoljoprivrednog stanovništva

88,2 96,3 78,6 69,5 89,1

Nezaposlenost, opšta, stopa (%) 47,5 30,3 37,4 61,5

Udeo zaposlenih žena 44,6 43,4 35,5 42 43,4

Kretanje nezaposlenosti u odnosu na 2001. godinu (%)

160,4 113,7 87,0 123,7 n/a

Zaposlenost, opšta, stopa (%) 26,9 46,2 35,5 18,1 39,8

Zaposlenost, žene, stopa (%) 25,4 41,4 26,7 15,2 34,2

Participacija, opšta 51,2 66,3 56,8 47,0 55,4

Prosečno trajanje nezaposlenosti (mes)

47,6 47,5 54,5 61,9 n/a

Udeo dugoročne nezaposlenosti 76,3 74,3 88,1 86,2 n/a

Učešće populacije ispod 18 god. 13,54 18,21 12,51 27,03 n/a

Stopa slobodnih radnih mesta 0,4 0,8 0,1 0,3 n/a

Zarade, porast 2007-2001 317,7 428,7 465,9 540,2 475,3

Maks broj zaposlenih u grani (prerađivačka)/ ukupan broj zaposlenih u privredi i vanprivredi

54,0 50,9 58,9 29,1 27,4

Izvor: RZS, NSZ.


5.2. Tržišni potencijal i komercijalizacija tradicionalnih proizvoda Naša analiza (tabelarno sumirana u trećem delu) pokazala je da je nivo komercijalizacije posmatranih proizvoda relativno nizak ili praktično nepostojeći. Glavni problemi uočeni su u domenu postojeće količine proizvodnje, u domenu plasmana, raspolaganja kapitalom, kao i nedovoljno razvijenim konkurentskim prednostima. Navedeni problemi su izrazito međusobno povezani, kao i načini njihovog rešavanja koji se uglavnom svode na mogućnosti zaštite geografskog porekla proizvoda, uvođenje standarda bezbednosti i kvaliteta, i na razvoj kooperativa. 5.2.1. Količine proizvoda Količine koje stoje na raspolaganju tržištu su male (mada većinom zadovoljavaju postojeću tražnju), a proizvodnja je često sezonskog ili sasvim neredovnog karaktera. Glavni uzrok tome je nedostatak kapitala na strani proizvođača i odsustvo preduzetničkog duha (izbegavanje rizika). Lokalni proizvođači tradicionalnih proizvoda nemaju mogućnost da finansiraju veće količine proizvodnje (nedostatak kapitala za otkup sirovina), niti imaju uslova za skladištenje veče količine robe. Pored toga, pokazuju izrazitu nespremnost da čekaju na naplatu isporučene robe, te stoga proizvode one količine za koje su sigurni da mogu lako da prodaju (izuzetak je sjenički sir koji se proizvodi i u ogromnim količinama). Posledica navedenog je to da su proizvodi nedostupni širem nacionalnom tržištu, te gotovo da ne postoje mogućnosti za njihov plasman na tržištima drugih zemalja. Jedno od glavnih rešenja ovog problema svakako leži u njihovom udruživanju u kooperative čija će osnovna funkcija biti pružanje usluga obezbeđivanja kapitala, standarda kvaliteta, skladištenja, pakovanja i dalje prerade proizvoda, pronalaženje novih mogućnosti za plasman robe uz bolju pregovaračku moć prema eventualnim distributerima (veći maloprodajni lanci, izvoznici), organizovanje fizičke distribucije i ostalih marketinških aktivnosti (istraživanje tržišta, promocija, razvoj i pozicioniranje novih proizvoda i slično). Kooperative bi dakle, mogle da doprinesu povećavanju obima proizvodnje uporedo s unapređivanjem mogućnosti plasmana tradicionalnih proizvoda kroz doprinos razvoju novih proizvoda i/ili uvođenja različitih varijeteta postojećih proizvoda, dizajniranje pakovanja, kroz raspolaganje većim količinama proizvoda što im daje veću pregovaračku moć prema distributerima, kroz unapređenje efikasnosti fizičke distribucije (organizovanje transporta za veće količine robe) kao i kroz uvođenje posebnih marki proizvoda i njihovo tržišno pozicioniranje uz prateće promotivne aktivnost. Ukoliko bi pojedini proizvodi u okviru kooperativa dobili status proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom, to bi svakako otvorilo dodatne marketinške mogućnosti i za širok dijapazon drugih proizvoda koji bi mogli da se ponude tržištu u okviru kooperativa. Na primer, zaštićeno geografsko poreklo sjeničkog sira otvara mogućnost za njegov plasman na tržištu kao glavnog proizvoda formirane kooperative, uz koji ona može promovisati i druge proizvode – vunu sjeničke ovce, autohtone vrste bilja s kojima se ove životinje hrane, a od koje se mogu praviti čajevi, začini i slično i koji se mogu prodavati pod posebnom registrovanom robnom markom. Na sličan način, uporedo s plasmanom lužničke vurde i svrljiškog belmuža kao proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom mogu da tržištu da se ponude i drugi proizvodi lokalnog karaktera – mleko, kiselo mleko i jogurti, namazi, proizvodi na bazi bilja, pečurke i proizvodi s pečurkama i slično. 5.2.2. Plasman S obzirom na činjenicu da su generalno posmatrano male količine proizvodnje navedenih proizvoda osnovno usko grlo za izlazak na šire nacionalno tržište, kao i na inostrana tržišta isticanje problema plasmana ovih proizvoda deluje kontradiktorno. Iz razgovora s lokalnim proizvođačima jasno je da je postojeći način organizovanja prodaje ovih proizvoda u potpunosti prilagođen postojećim količinama, načinu proizvodnje i održiv je na dugi rok pod uslovom da nema pretenzija za širenje


tržišta. Ukoliko bi međutim, lokalni proizvođači pokušali da na tržištu u narednom periodu plasiraju veće količine sasvim sigurno bi se suočili sa problemom plasmana, jer nemaju kapaciteta za organizovanje fizičke distribucije, kao ni adekvatan pristup drugim kanalima prodaje. Upravo to potvrđuje i primer sjeničkog sira, jer se ovaj za razliku od ostalih navedenih proizvoda već sada proizvodi u daleko većim količinima od onih koje se mogu plasirati na tradicionalan način (poznati kupci po narudžbini, pijace, kućni prag). S druge strane, ustanovljeno je da postoji odgovarajući tržišni potencijal za povećanje proizvodnje ovih proizvoda, te da se uz ispunjenje odgovarajućih uslova (standardi bezbednosti, oznake kvaliteta i sl) mogu ponuditi širem nacionalnom tržištu, pa čak i izvoziti na strana tržišta. Jedno od mogućih rešenja jeste zaštita geografskog porekla ovih proizvoda. Naime, iskustva iz Zapadnih zemalja pokazuju da su savremeni potrošači spremni da plate višu cenu za proizvode sa zaštićenim geografskim poreklom, a njihova eksluzivnost po osnovu činjenice da je proizvodnja limitirana u okvirima određenog geografskog područja predstavlja značajnu konkurentsku prednost u odnosu na druge slične proizvode bez zaštićenog geografskog porekla. Posledično, ekonomski potencijal ovih proizvoda u izvesnoj meri leži i u mogućnostima njihovog marketiranja kao proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom. Uz dobijanje ove oznake oni će na tržištu lakše i brže postati prepoznatljivi, jer će sama oznaka za potrošače predstavljati određeni dokaz o kvalitetu i eksluzivitetu proizvoda. Ipak, treba naglasiti da se dobijanjem statusa proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom tek otvaraju odgovarajuće tržišne mogućnosti koje su uslovljene daljim razvojem proizvoda (tj. brojnih varijeteta osnovnog proizvoda, kao i njegove upotrebe kao glavnom sastojka nekih novih proizvoda koji bi takođe bili razvijeni i uvedeni na tržište). Primera radi, sjenički sir bi mogao da se pakuje u mini drvenim kacama, zatim u pojedinačnom pakovanju u obliku sečenih kriški, u kockicama pakovanim u posebno dizajnirane kesice, kao drobljeni sir, zatim u teglicama s različitim dodacima (paprikom, raznim biljnim začinima, s maslinovim uljem i sl.), pakovanja bi mogla da budu različitog dizajna (od običnih do promotivnih poklon pakovanja), a osim toga mogle bi da se razviju i proizvedu i različite vrste namaza na bazi ovog sira, te da se on na primer koristi kao dodatak raznim drugim proizvodima koji bi takođe mogli da budu dalje razvijena i uvedena na tržište (testenina s ukusom sjeničkog sira, grickalice s ukusom sjeničkog sira i sl.). Na ovaj način, proizvod bi mogao da postane i adekvatan suvenir koji bi strani turisti rado poneli na poklon jer bi se odgovarajućim tehnološkim procesima obezbedilo da on postane nekvarljiv proizvod koji se može čuvati bez obaveznog pohranjivanja u frižiderima. Na sličan način, i drugi analizirani proizvodi mogu se razviti u različitim varijetetima i prodavati u sasvim različitim pakovanjima i za različite namene. U početnoj fazi, preporučujemo otvaranje prodajnih mesta (specijalizovane prodavnice) u Beogradu i drugim većim gradovima (npr. Novi Sad) gde će se prodavati isključivo autohtoni proizvodi i proizvodi sa zaštićenim geografskim poreklom. Ovakvu inicijativu bi mogle da podrže opštinske uprave navedenih gradova, kroz zajedničku koordiniranu akciju, u saradnji sa zainteresovanim proizvođačima i eventualno republičkim i međunarodnim poslovnim asocijacijama, ali i kroz komercijalnu saradnju sa trgovinskim lancima, nezavisnim trgovcima, ili čak i restoranima i hotelima. Na taj način proizvodi bi se učinili dostupnim stanovnicima najvećih urbanih sredina (stanovništvo veće platežne moći, veće potrebe za autentičnim domaćim proizvodima, stranci sa privremenim poslovnim boravkom u Srbiji, strana diplomatska predstavništva) kao i stranim turistima koji zbog boljih raspoloživih smeštajnih kapaciteta u većem broju posećuju upravo ove gradove. Takođe, smatramo da bi bilo korisno otvaranje specijalizovanih maloprodajnih objekata za prodaju ovih i drugih autohtonih proizvoda suvenirskog karaktera u lokalnim opštinama u sklopu razvoja turističke ponude. Ovu inicijativu bi prevashodno trebalo da podrži lokalna turistička organizacija kao i ministarstva trgovine i turizma. Kako bi ovo uspelo potrebno je istovremeno raditi na


stvaranju smeštajnih kapaciteta i promociji celokupne turističke ponude (prirodne lepote, kulturno-istorijske znamenitosti, događaji, potencijali za odmor i relaksaciju i sl). Ideja je da se ova mesta učine atraktivnim za strane, ali u prvom momentu prevashodno za domaće turiste koji bi bili spremni da vikend provedu u ovim područjima i tom prilikom kupe proizvode koji im možda nisu dostupni u mestima iz kojih dolaze. U narednim fazama, uporedo s pružanjem podrške razvoju kooperativa, takođe treba podržati ideju da one samostalno otvaraju prodajna mesta za prodaju proizvoda svojih članova, kao i da razvijaju prodaju preko Interneta (internet prodavnice koje će kupcima širom zemlje omogućiti da naruče željene proizvode direktno od kooperative). 5.2.3. Kapital Nedostatak početnog i obrtog kapitala je čest problem, pa pronalaženje mogućnosti finansiranja proizvodnje iz drugih izvora (osim keša kojim trenutno raspolažu proizvođači), kroz davanje subvencija i kredita predstavlja prirodnu preporuku. Međutim, među proizvođačima se mogu uočiti i značajne psihološke prepreke vezane za ekspanziju proizvodnje pozajmljenim sredstvima, pa bi bilo korisno za proizvođače da prođu i specifičnu preduzetničku obuku, kako bi se kod njih razvila svest o mogućnostima za povećanje proizvodnje, rast kapitala i potrebi ulaganja kroz finansiranje iz različitih izvora. Takođe, edukacija o prednostima i mogućnostima udruživanja u kooperative, te načinu njihovog finansiranja, kao i finansijskih pogodnosti koje pružaju sopstvenim članovima predstavljala bi adekvatno rešenje navedenog problema. Suštinski, kooperative bi inicijalna sredstva za poslovanje trebalo da obezbede kroz donaciju, subvenciju i/ili kredit kao i prikupljanje (na početku) simboličnih članarina, kako bi odmah mogle da isplate proizvođačima preuzetu robu. Kasnije od naplate preuzete robe finansiraće se troškovi poslovanja kooperativa, a razlika ulagati u njihov dalji razvoj i/ili isplaćivati njihovim članovima već u zavisnosti od toga kakvu će odluku doneti njihov upravni odbor sastavljen od izabranih predstavnika članova kooperative. 5.2.4. Konkurencija U domenu konkurencije glavne neposredne aktivnosti odnosile bi se na pokretanje postupaka za dobijanje odgovarajuće dokumentacije – HACCP standardi, zaštićeno geografsko poreklo, kao i uvođenje odgovarajućih marki proizvoda koje bi razvile pojedinačne kooperative, te na promotivne aktivnosti na povećanju poznatosti proizvoda (na nacionalnom tržištu, turističkom tržištu, kao i na stranim tržištima za proizvode koji imaju potencijal za širenje na ova tržišta) i aktiviranje želje kod kupaca da kupuju ovakve proizvode. Kao što je već navedeno, ostvarivanje konkurentske prednosti ovih proizvoda moguća je po osnovu njihove promocije kao proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom, za koje su kupci spremni da plate i veću cenu da bi ih nabavili. Takođe, uvođenjem različitih varijetata proizvoda (na primer mlađi i stariji, sušeni sir, mrvljeni, sečeni, rendani sir, vurda s paprikom, vurda s paradajzom, vurda s biljem, vurda s mesnim prerađevinama, belmuž s biljem, s pečurkama itd...) mogu se ostvariti značajne konkurentske prednosti kako na tržištu hrane, tako i na turističkom tržištu u prodaji proizvoda suvenirnog karaktera. Promotivna pakovanja i proizvodnja određenih limitiranih serija ovih proizvoda doprinela bi mogućnostima njihove prodaje u vidu poklona u različitim prigodama (praznici, odlasci u posete i sl).

Documents

ANALIZA LOKALNIH TRŽIŠTA RADA Finalni izveštaj Autori: Mihail