·i

.. : Yayin Yonetmeni

Prof. Dr. Muzaffer ~EKER · Necmettin Erbakan Oniversitesi Rektorii

Prof. Dr. Ramazan ALTINTA~ Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Yayina Hazulayanlar Dr. ismail KURT - Seyit Ali TUZ

islam.i ilimler Ara~trrma Vak.6.

Editorler Yrd. Doc;. Dr.Murat AK, Ar~. Gor. Hasan CANSIZ

Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Grafik&Tasarrm Merve BULBUL

Mtistafa ALTINTEPE Uzm. Serpil YAKUT

Fotograf Murat AKTEKE

Baslo-Cilt GULER OFSET I Mehmet Giller

Fevzi <;akmak Mahallesi 10447 Sokak No: 24/1 . . ~ Kanatay I KONYA Tel : 0532 662 94 21

Sertifika No : 34742

ISBN: 978-605-4988-08-2

Mart 2017

Necmettin Erbakan 'Oniversitesi Ni~ant~1 Mh. Dr. Hulusi Baybal Cd. No.: 12 Kat: 25 Posta Kodu: 42060 Sel~uklu/Konya

Tel: (0332) 280 80 80 Faks: Tel: .(0332) 236 21 41 www.konya.edu.tr - bilgi@konya.edu.tr

islami ilimler Ar~b.rma Vakfi Kizta~1, Kami! Pa~a Sokak, No. 5; 34080 Fatih/lstanbul Tel : +90 (0212) 523 54 57 - 523 74 36 Faks: 523 65 37

www.isavvakfi.org- isav.org.tr E-posta: isav@isavvakfi.org - isav@isav.org.tr

© 2017 Necmettin Erbakan Oniversitesi & iSAV Bu eserin tiim yaym haklan, Necmettin Erbakan Oniversitesi ile iSAV'a aittir. Yayillctlann yazth

izni olmadan lasmen veya tamamen bastlamaz, c;:ogalttlamaz ve elektronik ortama ta~mamaz. Bu .Kitapta yer alan tfun yaztlarm dil, bilim ve hukuk

ac;:1smdan sorumlulugu yazarlarma aittir.

Bu kitap NEO Saglik, Kiiltiir ve Spor Daire B~kanligi taralindan tasarlarup. bast1nlm1Jllr.

. )

YORUMUN GE~iTLENDiRiLMESi YA DA HiKMET MERKEZLi DiN ANLAYI~I: KAPSAYICI YAKLA~IM

Tevfik YVCEDOGRU1 ~ ....

Hz. Peygamber'in islam'1 insanhga teblig ile gorevli oldugu ytllarda otorite bo~lugu ya~anmarugi iirLn ortaya irikan her problemin birinci derecedeki muhatab1 kendisi idi. Huzuruna getirilen herhangi bir ihtilafi. ya dogrudan hal eder veya yeni bir durum ise vahyi beklerdi. 0, hiybir zaman bir filozof edas1yla problemlere ~ahs1m on plana yikararak irozi.im bulma yoluna gitmezdi. O'nun huzurupa getirilen te~ri konulari, ~eriatm sahibi tarafi.ndan gorevli olmas1 hasebiyle ertelemeyi veya ihmal etmeyi kabul etmez bir durum arz ediyordu. Verdigi kararlarda ihtilaf kabul edilmedigi, O'nun kararlarl.Illll Allah Tealamn kararlar1 oldugu ayetlerde bildirilmekte ve tizerinde bir ihtilaf soz konusu edilmemesi gerektigi de yine ye~itli ayetlerde ifade edilmekte idi.2 Bu Efendimiz'in (sav), dini teblig gorevi iymde yer almakta idi ve bir ihmal soz konusu olamazd1. Bu yonii itibariyle ·Efendimiz (sav), btitiin ihtilaflar1 amnda irozi.ime kavu~turmakta idi. Tabiidir ki bu durum O'nun hayatta olmas1 ile dogrudan ilgili idi.

Hz. Peygamber'in vefatmdan sonra dini manada hiybir kimse otorite olarak kabul gorme durumunda degildi~Her yoniiyle miikernmel, muttaki ve sahabe; Hz. Ebu Bekr, Omer veya ba~ka sahabeler bu durumda oldugu gibi Hz. Peygamber'in zevcesi Hz. Ai~e veya diger ezvac-1 tahirati ile klZl Hz. Fatuna ve diger aile fertleri ve ehl-i beyt de aym konumda idi. ~ok yakimnda olan dostlar1 da dini konularda hiikiim verme yetkisine sahip degillerdi. Bu zikredilenlerin gorti~leri sadece kendisini ve ikna ettigi ki~ileri baglarugi ilfin ortaya lfi.kan problemlerin lfOZiimii bireysel gorii~ beyani ve bunun kabul veya kar~1 gorii~ beyaru ~eklinde cereyan ediyordu. ilk ihtilaflarm biitiiniine yak1mru bu yeryevede gormek bir

[1] Prof. Dr., Uludag Oniversitesi ilahiyat Fakultesi, yucedogrut@hotmail.com

[2] "Allah ve Resu/ii bir i~e hiikmettigi zaman, miimin bir erkek ve kadma o i~i kendi arzularma gore se~me hakkt yoktur. Her kim Allah ve Resu/ilne kar~t gelirse, apapk bir sap1k/1ga dii~mii~ o/ur." el-Ahzab 36 .

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlan

yanh~llga gotiirmez kanaatindeyim.

Hz. Peygamber'in vefah, Miiminleri tam manas1yla ba~sIZ ve sahipsiz brrakrru~tir. Belki bu etki la.sa siirmii~tiir ama birakhgx etki ve tetikledigi problemler ac;:1S1ndan baktlchgmda asrrlan ic;:ine alan ve son derece girift olaylann dogmasma sebep te~kil eden bir iz brrakrru~hr. Birinin bir hadise hakkmdaki gorii~ii, bir ba~kasmm muha1efeti ile kar~1la~rru~; Hz. Ebu Bek:r'in Tebuk arazisi ile ilgili verdigi karara Hz. Fatrma'run itiraz1, Hz. Omer'in hilafet ile ilgili karar1, Sa'd b. Ubade'nin oglunun itiraz1 ile kar~tla~rm~hr. Hasill Miisliimanlarrn vahiy aychnllgxm Hz. Peygamber'in olmachgx bir hayata tatbik etmekte kar~tla~hklar1 zorluklar ilk ihtilaflar olar~.kendini gostermi~tir.

<;:ok kisa zaman ic;:inde geli~en hilafet, imamet, kader, kebira gibi konularm c;:oziime kavu~turulmas1, Hz.. Peygamber'in hemen yakinrnda bulunmu~ olsa dahi ferdi gorii~lerle hal olunabilecek nitelikte degildi. , Bunun iizerine Cemel, Siff1yn, harura gibi Miisliimanlann birbirini siyasi olaylara dayali olarak hilafet merkezli katilleri eklenince, problemlerin c;:oziimii mutlak bir hal ve akt meclislerinin kurulmas1m, c;:oziim J'!lerkezli arayi~lann h12 kazanmasrm ge~ekli ktlrru~hr. Bu c;:erc;:evedeki olu~umlann ileriki asrrlarda hirer ilim dali ve fuka hiiviyetinde ortaya c;:ikmas1 kac;:mtlmaz bir hal alrru~tir. Miisliimanlarm hicri 11 'den sonra kar~tla~hklan problemleri Hz. Peygamber'in brrakhgx miras (nass) iizerinden c;:ozme c;:abalan Kelam, Fi.kth, Tefsir gibi ilimlerin dogmasma vesile olmu~ ve onlarm din ve diinya haklandaki gorii~leri, hayat tarzlar1 ve medeniyet kurgularm1 olu~turmu~tur.

Hicri ikinci asirdan itibaren gili:J.iimiize kadar gel~n bu ve benzeri olaylarm ortaya c;:ikardig1 ihtilaf konularrm hal etme gayretiyle gorevli addedilen islam ulemasmm beyan ettigi c;:e~itli gorii~lerin ana kaynak olan Kur'an ve hadislere uyup uymadig1, nassm ruhunu yans1hp yans1tmadig1 hususlar1 en onemli dini /itikadi tartI~ma konularrm olu~turmaktadrr. (Muhtemelen, ba~llklar alhnda bu hususlarrn tebligler halinde takdimi olacagrm dii~iindiigiim ii;:in hen burada bu fuka ve anlayi~larrn tahlilini yaprmyorum.) Dii~iince tarihimizi olu~turan bu birikim, bazen hii;:bir ~ekilde nassm te'vilini tecviz etmezken, yine bazen de hic;:bir kurala bagh kalmadan dogrudan yaptlan nass yorumlarllll ic;:erdigi gibi, bazen de naslarm ele ahnmasmda kurallar ihdas edip nassm biitiinliigunii bozmadan yaptlacak yorumlarm, islamrn ila yevmi'l- kiyame bir din alma vasfim devam ettirmesi gerektigme inanan bir fukala~manrn da oniinii ac;:rm~tir. Bu frrkala~ma, naslarm zahirine hamledilerek yaptlacak yorumlarm, kucaklayic1 olacagm1 benimseyen, bunun dinin maksadma daha uygun, dine heva ve hevesin kar1~masrm onleyici ve iimmeti cemm-i gafir (sevad~1 a'zam) olarak kucaklamayi amac;:layan bir olu~um olmas1 gerektigi iizerinde hassasiyetle duran bir fukanrn ortaya c;:ikmasrm gerektirmi~tir. Bu frrka, yaptlan diger dini yorumlar1, bir halidaki motifler

gibi resmi tamamlayan ve giizelle~tiren unsurlar olarak benimseyip tekfir yolunu tutmamak gerektigini. kendilerine prensip edin.mi~lerdir. Arna yine de zaman ic;:inde bid'at ve dalfilet (idlfil) suc;:lamalar1 yapmak gerektigi.ne kani olduklar1 zamanlar olmu~tur.

Ehl-i Kible Tekfir Olun.maz (La yukefferu ehW'l-kible)

Ki~inin Allah'a, Peyganiber'e ve ahiret giiniine inarunas1 onun miimin oldugunun kamtrdrr. Bu da siibutu kat'i, manaya delaleti kat'i veya zanni nass1 tereddiitsiiz kabul etmesiyle miimkiindiir. Nassm kat'i olanma imarun anlarru, miitevatiren nakl olunmu~ nassm iizerin4e herhangi bir ihtilafm olmamas1 anlamma gelir ki bu gibi nasslar dinin yiizde doksan be~in iizerinde bir kisnuru olu~turur. Gerc;:i bu alanda bir ittifak saglamamn giic;:liigunden soz etmek miimkiin olmakla birlikte dinin biitiin alanlarlillil ihtilafu oldugu gibi bir goriintii vermek de dogru degildir. i~te nasslarla ilgili bu alanm belirlenmesinde teklif edebilecegimiz bir takun hususlar ~unlardrr:

A- Kur'an'dan itikadi ilke <;tkanim

Dinin temel hynag1 olan Kur'an, biitiin dini hiikiimlerin c;:ikartldig1 astldir. Kur'an'm tamamma inarunak her miiminin gorevidir. Kur'an ile kastedilin Hz.Peygamber'e indirilmi~ (miinezzel) ve tevatiiren nakledilmi~ olan kitaphr. Bu ozelliklerin olmadigi kitap algtlamas1 itikadi hiikii.mlerin kaynagiru olu~turmaktan uzak goriilmelidir.3 Bu konuda tereddiit gostermemek ve inane;: zaafma dii~memek gerekrnektedir. Fakat bu demek degildir ki, onda var olan her ~ey itikadi bir hiikiimdiir. Eger oyle olmu~ olsaydi ic;:erik tarti~malarmrn tamami kiifiir ve ilhad veya en azmdan bid'at bir davran1~ olarak deger kazanrrdi. Hfilbuki Kur'an iizerinde yaptlan ic;:erik tarti~nialanrun, bu ~ekilde algtlarunadig1 hatta bu gibi c;:ah~malarm te~vik edildigi bilinmektedir. Kur'andaki bir hususun itikadi deger kabul edilebilmesi ic;:in c;:e~itli ~artlar vardrr:

1- Hem ortaya c;:iki~1 hem de neye l~<!fet ettigi konusunda hic;:bir ~iiphe bulunmamahdrr. Yani "siibutu .kai'i, manaya delfileti kat'l' olmahdrr. Allah'm varligi ve birligme iman, peygamberlere, 3.hiret giiniiniin mutlaka gerc;:ekle~ecegi.ne, meleklerin varligma, vahiy olarak ilahi kitaplarm ve Kur'an'm Allah tarafmdan gonderildigme iman gibi itikadi ilkeler yaninda namaz, oruc;:, hac ve zekat gibi islamm temel

[3] Kur'an'm dini hi.iki.imlere kaynakhk edebilmesi ic;in bu iki ~artm mutlaka bulun­mas1 gerektigi hususu Seyyid Bey taraflndan geni~ bir ~ekilde anlatihr. Bkz. Usul-1 F1kh Dersleri, Dersaadet,1338. s.48 vd. Seyyid Bey, mi.itevatiren nakledilmemi~ naz1mlann Kur'an olmad1g1m belirttikten sonra: "Boyle Kur'an diye nakledildigi halde tevati.iren menkul olmayan naz1mlara usuliyyun 1stilahmda ~az 1tlak olunur. Bu hadis de degildir, Kur'an da degildir. Binaenaleyh ulemay-1 islam bunun ismine ~az namm1 vermi~lerdir. Evet; fi'I- hakika bunlar vardtr ve pek azd1r. Nitekim hadis ve tefsir kitaplarmda yaz11id1r. Bu ~az iki k1s1mdir: 1- Haber-i Me~hur, 2- Haber-i Vahid'tir."

-i I""'" ! 181 ' \...._/

-..:

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlart

ibadetlerinin ve ahlak kurallanrun farz olu~un hirer inane;: esas1 olarak kabul edilmesinin kaynagi bu prensiptir. Kur'an'm vahyedildigi giinden bu yana islam filimlerinin hii;:biri bunlarm i.izerinde tartl9marm9 ve bu inan<; esaslarmm anla9tlmasmda bir giic;:li.ik gori.ip izahma giri9memi9, li.izumsuzluguna dair gori.i.9 bildirmemi9 ve mi.iminler de bu gibi hususlarda itirazda bulunmarm9lardrr. Sadece emredilmi9, yaptlmas1 istenmi9 ilke ve davran19lar degi.I, yasaklanmi9 ve yaptlmasillm islam inani;:, ibadet, ahlak ve muamelaona uygun olmadigiru bildiren ve bu ilkeye uyan yasaklar da bu kapsamdadir. Bunlar da hii;:bir islam ilimi · tarafmdan ihtilaf konusu yaptlmarm9ur. Bu kadar geni9 bir ittifakm oldugu hususlar, itikadm en onemli ilkeleri kabul edilir ve itikat listesinin ilklerini olu9turur.4 Bu alanda bir yorum soz konusu olmadan nass1 oldugu gibi kabul gerekmektedir.

2- Ortaya c;:Iki9mda hii;:bir ihtilaf olmamakla birlikte delalet ettigi §ey _ hakkmda ihtilaf edilen hususlardrr. Yani " si.ibutu kat'i fakat manaya delaleti zanni" olanlardrr. Kur'an soz konusu oldugunda, bu iki §iktan ba9ka ihtimal olmas1 miimki.in olmaz. Onun i<;in de zuhuru, yani ortaya i;:Iki91 itibariyle hii;:bir zan ii;:ermez ve fakat kastedilen anlamm ne oldugu konusunda islamm ilk devirlerinden bu yana i.izerinde ihtilaf olabilir. Onun ne manaya geldigini d"evrin ilimleri te'vil ederek mi.iminlerin anlayi9larma sunmu9lardrr ve her asrrda da sunmahdrrlar. Ancak bu ti.ir yorumlara kar91 i;:ikanlar ve bunun tam kar91smda duranlar da olmu§tur. 0 zaman ilahi muradtn ne oldugu konusu tartl9mah ve yoruma ai;:ik hale gelmi9 olmaktadrr. 5

Yorumun anlamhhgi oli;:i.isi.inde tara:ftar bulmas1 tab ii oldugu ii;:in, yorumun biri;:ok ki9i tarafmdan kabul edilrnesi i;:e9itli fikri hareketierin ve fukalarm dogmasllli temin etmi9tir. Bu ti.ir Kur'an ayetleri daha i;:ok gaybi (metafizik) konulan ii;:ermesi hasebiyle bir yoni.iyle sonuna kadar i;:ozi.ilemez bir nitelik arz etmi9tir. Kelam tarihi boyunca tartl9ma ve yoruma ai;:ik sahayi olu~turan bu ti.ir ayetler, tek di.ize anla9tlmaktan ve yorumlanmaktan uzaktlr. Bu yonii. iti~ariyle islamm i;:aglara uyan esnek ve evrensel cephesi olarak gori.ili.iise, ortaya <;ikmi9 fukalarm itikadi konularda alternatif dii.9i.ince sistemleri olu9turduklar1 gori.ilii.r. Kendi cografyasmda ve ikliminde, islam'm, mi.intesiplerini tatmin ederek i;:ozii.mi.i di~ar1da aramaktan ve i;:ozi.imsiizli.ik karamsarhgina dii.9mekten mi.iminlerini korumu~tur da denilebilir. Olduki;:a geni9 bir cografyada, bi!i ytldan fazla bir zaman diliminde, islam mezheplerinin di9mdaki felsefi ve fikri akimlarm i.isti.inlii.k saglayamayip lhakirniyet kuramamasmm temel sebebini bu anlayi9 olu9turmu9 olsa gerektir.

(4] islam tarihi boyunca ~e~itli mezhep ve me~rep sahibinin belirttigimiz inan~ esas-lanna kar~1 batini ve mistik yorumlar yaptiklarm1 hatlrlatmak gerekmektedir.

(5] Bkz. el-COveyni, Kitribu'f-ir$6d ila Kavati'i'l-Edilleti Ji Usuli'l-i'tikad, (n~r. M. Yusuf Musa-Ali Abdulmun'im Abdulhamid), M1sir, 1950, s. 418.

~\

~

Siibutu kat'i IDaJ1:aya delaleti zanni olan Kur'an ayetlerinin onemli bir la.smrm miite~abih diye isimlendirilen ayetler olu9turur ki bunlann lafzrna ve siibutuna inanmak vaciptlr; inkan kiifrii gerektirir. Fakat ne manaya geldiginin yorumunda, delaletinde ihtilaf bulundugu is:in kimin veya hangi mezhebin yorumu beniinsenffii~se o ki~iyi o yorum baglar;6 diger ki~ileri baglamay~cagmdan din~i miievvele uymak his: kimseye vacip degildir.7 Bu bii dini tatminclli, dolaylSlyla aklrna uyan ve bu ~ekliyle daha makul oldugunu dii~iinen ki~iler is:in itikat olu~turur. Bu ~ekilde dii~iinmeyen kiinseler is:in ise, his:bir anlam ifade etmeyen bir gorii~ olmaktan oteye ges:mez. Dinin bu yoniinii bilmeyenlerin din adamlarma stlc stlc sorduklar1, problein.mi9 ve s:eli9kiymi~ gibi

· gordiikleri tarafuu olu~turur. Halbuki insanlarm yaratili~tan gelen bala.~ as:tlarrndaki farkltltlclan yadrrgamamak gerekmektedir. Ancak miitehass1slarrnm anlayi~ ve kavrayi9lar1 bu· gibi hususlar1 vuzuha kavu~turabilir. Dinde derinlemesine ilim sahibi olmanrn ilahi bir paye oldugu unutulmamahdrr. 8

Siibutu kat'i, manaya delaleti zanni olan ayetlere hem itikadi hem de ameli sahadan birs:ok ornek vermek miimkiindiir. Genelde itikadi fukalar arasmdaki tart1~mah konularm bu maddede ele alrnan hususlar oldugu soylenebilir. Konunun daha iyj, anla~tlabilmesi is:in, ilk devirlerden itibaren ozellikle Selefiyye, Mu'tezile ve Ehl-i Siinnet aras~da tarti~tlan konularm, sifatullah, kader, irade, kudret, fiil, istitaat, kebire ( kebfu), iman, ru'yetullah, kabir azab1, halku-1 Kur'an gibi konular oldugu goriilmektedir. Kelam kitaplarrnda tart1~tlan hususlarm tamamrmn bunlardan ibaret oldugunu soylemek elbette dogru degildir. Bu saytlan itikadi hususlarla birlikte daha birs:ok konu tartl~ma giindemine gehni~tir. Sadece E~'ari ve Matiiridi mezhepleri arasrnda yetmi~ kusur gorii~ aynhgi oldugu bilinirse J<onunun geni~ligi hakla.nda fikir edinilmi~ olunur.9 Ihtilaf edilen konularm her birinin te'vile miisait olmas1 nedeniyle her rnezhep kendi gorii~iinii destekleyen ayeti bulma konusunda stlcrnt1 s:ekmemi~tir.

· Dolayis1yla her mezhebin ortaya koymu~ olduWt .gorii~ miintesiplerini baglanu~ ve diger mezhepler tarafindan itibara ahnmamr9tlr. Delaletin tam olarak bilinememesinden kaynaklanan bu durum, zaman zarnan tarti~malarm sertle9mesine ve kelam sava~larma donii~mii9 olsa da miisamaha ile kar~tlandigiru ve hazrmsizhklarrn asirlar is:inde ortadan

[6] Bkz.el-Cuveyni, ayni yer.

[7] ibn Teymiyye, el-Furkon beyne Evliyoi'r-Rahmon ve Evliyoi'~-~eyton, M1s1r, tsz., s.76-77; Seyyit Bey, Usul-1 F1kh Dersleri, Derseadet, 1338., s. 51 vd.

[8] "ilimde yiiksek payeye eri~enler ise: Ona inand1k; hepsi Rabbimiz tarafmdan, derler." Al-i imran 3/7.

[9) Bkz. el-Beyazi, Kemaliiddi'n Ahmed, i~aratli'l-Meram min 'ibaroti't-imam, (tahkik, Muhammed Zahid el-Kevseri), istanbul, 1949.s. 53-56.; ~ehyhzade, iki mezhep arasmda­ki ihtilafm kirk tanesini konu edinmi~tir. Nazmu-1 Feraid., M1s1r, 1317.

-i

....

Gelenek ve Modernite Aras1nda islam Yorumlar1

kal.kttguu soyleyebiliriz.10

Nakl.i delillerin katiyet ifade edip etmedigi konusu Ehl-i Sii.nnet mezheplerinden E~'ari ve Matiiridller arasmda tartI~iliru~tir. E~'ariler'in genel kanaati, nakl.i delillerin zan ifade edip kesinlik belirtmedigi yoniinde il<en, Matiiridller nakl.i delillerin baz1slillil katiyet ve yakin ifade ettigi gorii~iini.i. payla~maktadrrlar.11 Fakat bu gorii~ aynhgrnm Kur'an iizerinde olmad1guu belirtmek gerekmektedir. Her iki mezhebe gore de tevatiiren nakledilmi~ bir Kur'an algtlamas1..Il.lll oldugunu soylemek durwnundayiz . . Bu konu ihtilaf hususu olmarru~hr. Si.i.butu kati olan bir Iafzm tartl~mas1 iki mezhep tarafmdan da yapilm3.Illl~tlr. Fakat bu tart1~malarm manaya delfilet yoni.i.nden oldugu ve b.µ k.ismm te'vile acrik olmas1 nedeniyle ihtilaf edilen konular1 olu~turdugu bilinmektedir. Zaten mezhep hiiviyetlerinin kazarulmas1 bu tiir ayetlerin yorumunda.D. kaynaklanmaktadrr.

Genellikle kelamctlarin Kur'an(fa bulunan delilleri zan.ni olarak -gorme egiliminde olduklan belirtilmekle birlikte biitiin kelamctlan ayni kategoride ele almak isabetli olmasa gerektir. Giinki.i. 6iellikle itikadi delillerin kesinlik ifade ettigini kabul eden ve o yonde gori.i.~ belirten kelamctlann sayis1 da az degildir. Bilhassa Selef ili.mleri Kur'andaki iti~adi esaslar1 belirleyen ayetlerin his;bir ~ekilde te'vil edilemeyecegini savunmu~lardrr. .Akfild sahasmm his;bir tereddiide mahal vermeyecek kesinlikte oldugu hususunda kayda deger gayretleri olmu~tur. Bu hususta yaptlan tartI~malarm Kur'an1- Keriniin siibutu yoniinden bir ihtilaf is;ermedigi bilinrnelidir. Kur'an'm ortaya s;iki~1 ve cem'i konusu islam ili.mlerinin ihtilaf ettigi konular arasmda degerlendirilmemi~tir. Kur'an'i delillerin kesinlik veya zan ifade edip etmemesi konusu sadece delfilet yoni.i.nden yaptlnu~ bir ihtilaf olarak degerlendirilrnelidir. Kur'ani delillerin gerek zan.ni oldugunu kabul eden Fahrettin er-Razi (v.606/1209), Gazzfili (v. 505/1111), Teftazaru (v. 793/1390), Kasun b. Kutluboga (v. 879/1470), ismail Hakki lzmirli (v. 1946) vb. gibi filimler ve gerekse onun kesinlik ifade ettigi gori.i.~iinde olan Taheri, Ebu'l-Mu'in en-Nesefi (v. 508/1115), lbn Teymiyye (v. 728/1328, tbnu'l-Kayyun el­Cevziyye (v. 751/1350, tbnu'l- Hiimam (v. 861/1457) gibi ilimler siibutu ile ilgili bir gori.i.~i.i. degil manaya delfileti itibariyle ele alrm~lardrr.12

[10] Bkz. M. $erefeddin, "Kelam Sava~lan", 0.F.f.F. Mecmuas1, Ankara, 1932, Say1 24, s.18-32.

(11] $eyhzade, Nazmu'l-Feraid, s.42-43. Hoca Nasiruddin TOsl, lafzl delillerin yakin ifade etmesi l~in; lafizlan nakleden ravlnin ismet sahibi ( bilyilk gilnah i~lememi~) olmas1, irab1, ~ekimi, mO~terek lafiz olmamas1, mecaz, ~ahsa ve zamana tahsis olmamas1, takdim ve tehir ile zamir banndirmamas1 ve akli bir ~eli~kinin bulunmamas1 gibi ~artlann olma­s1m one si.irer. Bu ~artlan bannd1rmayan lafzl delilin yakin ifade etmeyecegini belirtir. Hz. Peygamber'den naklen ahnan hususlann da tevatilr yoluyla ahnmasm1 ve bunun s1dk-1 resOI i~in ~art oldugunu belirtir. Telhisu'l-Muhassa/ bi inzimami Resaili ve FevOidi Ke/am/, (Tahkik. Abdullah NOranl), Tahran, 1359, s. 67-68.

[12] Bkz. Yusuf $evki Yavuz, Kur'an-1 Kerim'de Tefekkiir ve TartJ~ma Metodu, Bur----f 184 ;

itikadi esaslann tespitinde Kur'fuim siibufukati ve manaya delaleti kati olan ayetleri itikadm ekseriyetini kapsamaktadrr. ihtilaf edilen la.sun ise kalan yok az bir bolii.mii olu~turmaktadrr. D"t:>laymyla itikat esaslanrun tamarm ihtilafudrr gibi bir hususun anla~tlmamas1 gerekir. Kur'an iyinde az sayidaki ayet itikaden ihtilafa konu olmu~tur. Kur'an iizerinde konu~ma isteginden hareketle ihlas suresiµin ilk ayetinden ba~ka bi.itiin ayetlerin miite~abih oldugu ve dolayis1yla: manaya delalet yoni.inden zan ifade ettigi ~eklinde gori.i~ler varsa da bu ti.ir gorii~lerin fazla taraftar bulmadigi bir geryektir. Esas itibariyle, Kur'an lafzmm ihtilaftan uzak oldugu hemen hemen biitiin itikadi fukalar tarafmdan kabul edilmi~tir. -...

B- Hadislerden itikadi ilke <;ikanmi

Hadis esas itibariyle, Kur'fuim ~erh ve izaludrr.13 Kur'an, Hz. PeygamberC:len gelen emir ve nehiylerin tartl~mas1z kabuliinii emretmektedir: "Peygamber size ne verdiyse onu alm, size ne yasakladiysa ondan da sakmm. Allah'tan korkun. <;i.inki.i Allah'm azab1 yetindir:'14 Bu ve benzeri ayetlerde gosterilen dogrultuda· Hz. Peygamberin teblig ettigi ~ey, Kur'an ilkelerinin mi.iminin hayatma eksiksiz aktartlmasmi temin ve bu hususlarm dogru anla~tlmaslill izahtrr. Gonderilmi~ olan ilkenin ayiklamas1 ( beyan-tebyin)15 Hz. Peygamber'e brraktlrm~ ve onun yaprm~ oldugu izah ve ayiklamalarm din olarak deger kazanacag1 bildirilmi~tir. Ancak hadislerde, ameli-tatbiki konularda izah ve ayiklamalar geni~ yer tutmakla birlikte, itikadi konularda buna aym derecede yer verilmedigi goriilmektedir. Gaybi alam ilgilendiren bu saha, daha yok vahiy ile bildirmeyi gerekli ktlmakta ve inamlmas1 gerekli hususlann belirlenmesini iyermektedir. Yine de biryok itikadi konuda nakledilmi~ hadis mevcuttur. Bu hadislerin kelam ilmf ay1smdan ifade ettigi anlarm degerlendirmek icap etmektedir ·

Hz. Peygamber'den bize ula~an soz, fi.il ve tci.krirlerin tamamma hadis denmektedir.16 Hicri iiyi.incii asra, yani hadislerin kitaplarda

· toplanmaya ba~ladigr ( tedvin) doneme kadai h~p.is llimlerinin yaprm~ oldugu tasnifler diger ilim erbabinca da kabul gormi.i~ti.ir. Buna gore; hadisler (haber-i resfil) rivayet yoni.inden iiy ana ba~hk altrnda toplanmi~tlr: Miitevatir, me~hilr (miistefiz) ve ahad.17 Hadislerin ilk iiy

sa,1983, s. 184 vd.

[13] Bkz., Seyyid Bey, a.g.e., s. 5

(14) Ha~r, 59/7.

(15] Bkz. Muhammed Fuad Abdulbaki, Mu'cem, "b.y.n." maddesi.

(16] M. Ya~ar Kandemir, DiA., "Hadis" Maddesi.

(17] Hadislerin Kur'an Jafz1 gibi rivayet edildigini savunan alimler olmakla beraber mana rivayeti oldugu goru~UnU savunan hadis alimleri de, ge~mi~e ve gunumUzde var olmu~tur. "Sahabe, rivdyetin mesuliyetini miidrik olarak, Hazreti Peygamber'den nak/et­mi$ o/dugu hadis/erde biiyiik bir titizlik gosteriyor, degi/ bir kelime degi$ikligine, aym ke-

·i

'·

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

asirdan sonra ~ohret kazarunas1 veya mad· rivayet olarak kalrnas1 kelam ay1smdan bir anlam ifade etmemektedir. Hadis kitaplannda toplaruru~ olan haberlerin ye~itli zamanlarda yogalttlmas1, haberin ilk iiy asirda yaptlnu~ tasnifi.nde bir degi~iklik arz etmez. Matbuat faaliyetlerinin arttigi daha sonraki asirlarda hadis kitaplanrun yiiz binlerce bastlnu~ olmas1, ahad rivayeti miitevatir'e donii~tiirmeyecegi gibi, biryok ravi ta:rafindan rivayet edilmi~ bir hadisin daha sonraki asirlarda hadis kitapfarmda yer almamas1 veya o yagda ya~ayanlardan pek az1 tarafindan biliniyor olmas1 hadisin ~ohretini (me~hfu) ortadan kakhrmaz. ·

Hadis al.imlerinin kendi aralarmda tartI~ttldan lafiz veya mana rivayetinin olup olmadigi ile)lgili hususlar kelam ilmi ay1srndan problem te~kil etmemektedir. <;iinkii hadis fili.mlerinin kendi alanlarmdaki konular1 tartl~malan siibutun zanni ohiiasllll yagn~tirmaktan ba~ka bir anlam iyermemektedir. Kelam ilmi ay1smdan onemli olan tarafburas1dir ... Nakledilen dini lafzm ortaya yOO~mda (siibut) herhangi bir tart1~ma var rrudrr, yok mudur? Kelam ilmi esas itibariyle bunu .onemser. tlgili bilim alanmm miitehass1slar1 ihtilaf edip tart.J.~1yorlarsa bu, hadislerin siibutunun zan ifade etmesi iyin yeterli bir delil olarak kabul edilmelidir. <;iinkii bundan daha kuvvetli bir delli aramak abesle i~tigal olur. Bu husus geymi~te de giiniimiizde de hadis bilginleri arasmda tart.J.~tlan bir komidur. 18

Hz. Peygamber'in sozlerinden biryogu, kendisinden rivayet edilmi~ olmasma ragmen, hadis otoritelerinin zamanla geli~tirmi~ oldugu kistaslara uymadigi iyin her sozii ye~itli islarru ilim.lerde ayn bir degerlendirmeye tabi tutulmu~tur. Gerek rivayet eden ravinin dini, ilmi ve sosyal durumu; gerekse nakledilen lafzm dini, tarihi, iislup durumu ve Peygamber sozii olma haysiyeti ay1smdan degerlendirilmi~ ve hadis ustllii ilmi meydana getirilm.i~tir. Tarih iyerisinde olu~an bu birikime genelde diger islami ilimlerin al.imleri de uymu~lardrr. Bunun istisnalar1 olmakla birlikte genel durum itibariyle bu boyle uygulanrm~tir. Hadis ilmi, hadisleri, rivayet yoniinden miitevatir, me~hfu ve a.had olarak taksirn etmektedir.

Miitevatir Hadislerin itikadi D egeri

Ak.lm, yalan iizere birle~mesini kabul etmeyecegi biiyiik bir toplulugun,

-limenin ciimle i~erisinde yer de(ji5tirmesine bile nza gostermiyordu. Hadis rivayet eden-Jerin, bir sozii Hozreti Peygamberin agzmdon harf harf ve kelime kelime nas1/ i5itmi5se aynen rivayet etmesini 5ort ko5uyorlard1 ... " Tallat Kor;yigit, Hadis Usuli.i, Ankara, tsz., s. 76-77. goru~Onde olanlar oldugu gibi; "$u ando elimizdeki kaynak/arda mevcut hadisle­rin hepsi ma no ile rivayet edilmi5 o/up Hz. Peygamber'in agzmdan pkon laftzlarlo oynen nokledilmi5 tek bir hadis dahi yoktur." gorO~OnO savunanlar da vardir. Hayri Kirba~oglu, 11Hz.iso (AS)'y1 Gokten indiren Hadislerin Tenkidi", lslamiyat, Ill (2000), Say1 4, Ankara, 2000, s. 158.

[18] M.Ya~ar Kandemir, DIA., "Hadis" Maddesi.

yine aym ~ekilde kalabahk bir topluluga rivayet ettikleri hadislere miitevatir denir.19 Yalan iizere anla~1p birle~meleri imkans12 olan boyle bir topluluk rivayette bulunursa bu, dinin en gi.ic;lii menkulu olur. Bu tarife uyan en uygun ornek olarak hep Kur'an gosterilmi~tir. Fakat hadisler soz konusu oldugunda, bu ~ekilde bir menkul hadisten bahsedilme imk:aru oldukc;a tartl~mahdrr. Boyle bir hadis mevcut mudur, degil midir? konusu hadis ilminin en hararetli tartl~m·a alanlarmdan birini olu~turur.20 Buna ornek olarak en c;ok : "Kim bana yalan isnat ederse c.ehennemdeki yerine hazrrlansm"21 hadisi gosterilir. Bu hadisin lafzi miitevatir oldugu ve altm1~ kadar sahabi tarafmdan nakledildigi ifade edilir.22 ~-.

Hadis usulii kaynaklarmda lafzi ve manevi miitevatir aymrm ·yaptlmakla birlikte fiili miitevatirden soz edilmez. Bunda miitevatirin, hadis literatiirii ic;inde olup olmadig1 ihtilafirun payi olmakla birlikte, fiill miitevatirin Hz. Peygamber'in takrirlerinden kabul edilip edilmeyecegi tarh~maslillil da payi vardrr. itikat sahasmda fiill miitevatir hadislerin olmamas1 konunun onemini azaltmaz, aksine itikadi ac;1dan -her ibadetin bir itikad · yonii vardrr- ibadetlerin icrasmm belirlenmesini son derece onemli hale getirir. Giinkii hemen hemen ibadetlerin yapili~ ~ekillerinin tamam1 fiili miitevatirle belirlenmi~tir. Namaz k1hru~ ~ekilleri, namazlarm rekatlan, haccm ifas1 gibi.23 Hadis uzmanlarlll1Il miitevatir olarak aktardiklan ve c;ah~malarmda · ortaya koyduklan baz1 konular da, fiili miitevatir olarak adlandrrmasalar da, fiill miitevatir olarak degerlendirilen konular oldugu goriilmektedir.

"Miitevatir haberlere <lair genel olarak verilen ornekler, konunun daha iyi anla~ilmasma yardunp olabilir. Mesela Kur'an-1 Kerim'in metni, Hz. Peygamber'in Mekke'de 570-71 yilmda Abdullah ve Amine'den oldugu, ana hatlar1yla Hz. Peygamber'in hayatl, ezan tatbikati, be~ vakit namaz, bayram namazlar1, haccm yapili.~1 vb. gibi, Miisliimanlarm giinliik hayatlarmda devamh uygulaya geldikleri ve ~eair de denilen hususlar, .burada ornek olarak verilebilir. Bu ve benzeri konular Hz. Peygamber'den bugi.ine kadar her gi.in, hafta, ay ve ytl kesintisi:Viuygulana geldiginden,

(19) Babanzade Anmed Nairn. Tecrld-i Sarlh Tercemesi, DiB. Vay., Ankara, 1970, 1/102; Huseyin Avni, Cerlde-i ilmiye, Say1, 56, s.1777 ve Say1, 57, s.1817. Mutevatir hadisin olup olmad1g1 ve Gzerinde yap1lan tartl~malar hususunda bkz., Hayri K1rba~oglu, isl am Du~Gn­cesinde Hadis Metodolojisi, Ankara Okulu Vay., Ankara,l999, s. 94-109.

(20) Mutevatir hadisin olup olmad1g1 ve Gzerinde yap1lan tarti~fnalar hususunda bkz., Hayri K1rba~oglu, is/am Dii~iincesinde Hadis Metodolojisi, Ankara Okulu Vay., Ankara, 1999, s. 94-109.

(21] Buhari, ilim, 38.

(22] Talat Ko~yigit, Hadis Usu/ii, s. 45-46; Bu hadisin mutevatir kabul edilip edilemeye­cegi tartl~mas1 i~in bkz., Hayri K1rba~oglu, a.g.e., s, 95-96; kr~., Babanzade, a.g.e., 1/102-104.

[23) Bkz. Yusuf Sevki Yavuz, DiA., "Haber" Maddesi, XIV/348.

- . ·:· -i

....

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

bunlanndogrulugundaherhangibirku~kuyoktur;buhususlanndogrulugu tartJ.~ma konusu da yaptlmam1~tl.r. Bu ttir uygulamalar, ilk olarak, niifusu 20.000 civanndaki Medine-i Miinevvere<ie ve saytlan 100.000'i geytigi kabul edilen ilk Miisliiman nesil tarafindan geryekle~tirilmi~, daha sonra saytlar1 giderek artan tabiin tabakasma bu uygulamalar aktartlnu~, sonra da nesilden nesile -yine her neslin saylSl giderek artmak suretiyle- bugiine kadar aktartlmaya devam etmi~tir. Bu uygulamalar o kadar 'yok sayida insan tarafindan nesilden nesle aktarilm1~ ki, onlarm tek tek isirnlerini tespit miimkiin degildir ve hiy kimse de boyle bir ~eye gerek duymarru~tl.r, duymayacaktrr:'24 Aktartlan pasajdan da anla~tlacag1 iizere, burada bahsi geyen konularm tamarruna yakmi fiili miitevatir hususlar1 iyermektedir. Miiellifin de belirttigi gibi, bu konular lizerinde Miisliimanlar, ilk astidan bu yana ihtilaf etmemi~lerdir. Fakat . bu konularm biiyiik bir kisffil itikadi degil, bilak.is ameli konular1 olu~turmaktadir. Siibutunun tevati.ir vasfi ta~unas1 kaydtyla bize· nakledilen hususlar bu ozelligini deva.rii ettirmesi biitiin Miisliimanlar1 baglayic1drr. Bir kisnn amel, bir kisnn ahlak, bir kism1 da itikat zorunlulugu getirmektedir. itikat sahasmda nakledilen miitevatir25 olursa upki Kur'an-1 Kerim degeri kazand1g1 iyin inkan kiifrii gerektirecektir. Siibutunun kat'iyyet kazanmas1 anlamma gelmesinden dolayi bu tiir hadisler kesinlik ve baglayicllik ifade ederler. Kur'an-1 Kerim hiikmiinde olmamakla birlikte, ilahi hikmet geregi kabul edilmelidir. Yine bu tiir hadisleri iman ve kiifii.r arasmda olyii olarak gormek uygun olsa gerektir. Uzerinde ihtilaf vaki olmadtgr iyin ~iiphe ve teretti.it gosterilmemelidir. "Miitevatir olan haber-i rasulii inkar eden kafu olur. <;iinkii boyle bir haberi inkar etmek rasulu yalanlamaya varrr ki, o da ~i.iphesiz kiifiirdiir:'26 Burada soz konusu olan miitevatir haberin, Kur'an-1 Kerim oldugu ayrktl!. <;iinkii bu tarife uyan bir hadisin olup olmadtg1 hususu tartJ.~tlrr ve "Ebu Bekr el-Cassas (v. 371/981) miitevatiri: Haberin mazmununa ya zarureten veya nazaran ilim ifade eden soz diye tarif eder ve "veya nazaran" kaydtm dahil eder. Ona gore zarureten ilim ifade eden miitevatiri inkar eden kafir olursa da nazaran ilim ifade eden miitevatiri inkar eden kafir olmaz~'27 ~eklinde degerlendirmede

(24) Hayri K1rba~~oglu, "Hz.isa (AS)'y1 Gokten indiren Hodislerin Tenkidi", islamiyat, Cilt Ill, (2000), Say1 4, s. 155, Arahk- 2000.

[25] itikadi sahada miitevatir hadislerin olmad1g1m savunanlar oldug.u gibi (bkz. Yusuf ~evki Yavuz, "Kelom-Hodis ili~kisi", ilahiyat Fakiilteleri Kelarn Anabilim Dall Egitim--Og­retirn Meseleleri Koordinasyonu Toplantis1- II, iFAV. Vay., No: 149, istanbul, 1998, s. 82.) bu sahada itikat belirleyen hadislerin oldugunu savunan bilirn adarnlan da vard1r. (Bkz. Muhammed ltr, "Sahih Ahad Hadisin itikadda Delil Olrnas1", 5unnetin Dindeki Yeri, Tart!~· mah ilmi Toplantilar Dizisi: 25, Ensar Ne~riyat, Istanbul, 1998, s. 204.)

[26) Babanzade. Ahmed Nairn, Tecrid·i Sorih Tercemesi, 1/102. Babanzade, tevatiiriin ~artlanni a~1klarken, nesilden nesile nak/edenlerde de yo/an iizere birle5melerinin imkcin­s1z olmosm1 bir ~art olarak sayar. Bkz. 1/102.

(27) Babanzade, a.g.e., 1/103.

188 •

bulunarak mutlak manada miitevatirin Kur'an-1 Kerim oldugunu belirtir. Bu cUmleden hareketle; ·

"Herhalde Sunnet'te MUtevatir-i lafzi pek azdir. Tevaffir-i Ma'nevf ile sabit olm~ Sunen ise pek <;oktur. · Mesela namazlarm gun de be~ vakit kzlmmasz, aded-i rekati ve saire gibi Sunnet ile sabit ahkam-i dtniyye boyledir.... Bunlar on kadar sene aleyhi's-selatU ve's-selam Efendimiz taraftndan evkat-t muayyene-i ma'lumesinde her gun be~er deja kildmlmz~ namazlardir ki her biri b~ka elfaz ile bu manayt ifade eden·rivayatm adedi Ayat-1 Kuraniyyenin tevaturu kadar kuvvetlidir.''28 denmek suretiyle fiili miitevatirin inkan, Kur'an-1 Kerim metninin inkan gibi algtlanmaktadlr. Bununla birlikteyine de hadisc;:iihtiyatimn eldeD; brraktlmadigi gorillmekte

· ve Kur'an-1 Kerim kadar kuvvetli oldugu soylenmektedir, Kur'anm tevatiirii gibi degerlendirilmekte ama Kur'an o~~ugu soylenmemektedir. Tart1~ma ve ihtilaf da bu noktadan c;:ikmaktadir.

Hadis ilminde, "tevatiir ic;:in sened aranmaz"29 ilkesi gec;:erli oldugu ic;:in bu tiir ·hadislerin ortaya c;:iki~lannda bir problem gormemek lazrmdu. Ancak yine de Hz. Peygamber tarafmdan Kur'anm ~erh ve izalu olmaks1zm yeni bir inane;: ihdasmdan dolayi itikadi konularda bir ihtilafi ic;:erdigmi belirtmek gerekmektedir. Fiili miitevatirlerin namaz vakitleri, namaz rekatlar1, bayram namazlar1, haccm ifas1·gibi konulan ac;:Iklamas1 ve belirlemesi, Kur'an'm manaya delfileti zanni ayetlerinin izah1 olarak gorillmektedir. Hz. Peygamber'in Kur'an-1 Kerim'den hagims1z itikad vazetme gorevinin olup olmadigi kanaatinden hareketle boyle bir gorii~ serdedilmektedir. 30

Miitevatir haber, kelamctlara gore yakin ifade eder. Yalan soylemesi miimkiin olmayan bir topluluk nakletmi~ olmakla bOyle bir unvaru almaya ~ak kazanrru~tu. Onun inkan, ittifakla kiifrii gerektirir. 0 dinin en temel kaynag1m olu~tu,rur, iman ile ki.ifur arasrnda smrrdu. Miitevatir haberin geregince ibadet edilmesi farzdu. Bu tiir haberler

· iizerinde tarti~n:a olmad1g1 ic;:in gereksiz tarti.wna ve ihtilaf mevzuu yaptlmamalidu. Itikat olu~turmakta bu hadislerden daha iist degerde bir hadis tiirii yoktur. Bu niteliklere haiz hadis olup olmadigi hususu kelam

[28) Babanzade, a.g.e., 1/105.

[29) Babanzade, a.g.e., 1/104.

[30) EbQ Hanife, "~ehadet ederiz ki 0, butOn i~lerde Allah'm emrine muvafakat etmi~, hi~bir bid'at ortaya koymam1~tlr. Alla h'm soylemedigi hi~bir ~eyi de, Allah' a isnad etme- · -mi~tir. Aynca kendiliginden bir ~ey teklif etmemi~tir. Bunun i~in Allah Teala 'Kim Resule itaat ederse Allah' itaat etmi~ olur' (Nisa 6/80) buyurmaktad1r." goru~Gndedir. Ebu Hanl-fe, el-Alim ve'l-Miiteallim, (imam-1 Azam'm Be~ Eseri i~inde), (~ev. Mustafa Oz), istan­bul, 1981, s. 33; Aynca bkz. Yusuf ~evki Yavuz, "Kelam-Hadis ili~kisi", ilahiyat FakGlteleri Kelam Anabilim Dah Egitim- dgretim Meseleleri Koordinasyonu Toplantls1-ll, iFAV. Vay., No:l49, istanbul,1998, s. 82.

·i

....

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlan

ilminin problemi olmasa gerektir.31

Burada uzun uzadiya diger had.is tiirlerinin iizerinde durmak istemiyorum a.ma me~hur ve ahad had.islerin iti.kadi anlamda Kur'an'a arz edilmesinin onemli oldugunu belirtmek istiyoru.m. Kelam ilminde prensip olarak delil kabul edilmeyen haber-i varudler, ba~ka bir delil olmayankonularda, ravisi adl olrnakkayruyla, kelam eserlerinde, sem'iyyat boli.imlerinde, yerini almi~tlr.32 Ozellik.le kabir azab1, kabir sorgusu, kl yam et alametleri gibikonularda fazlaca haber-i varude miiracaat edildigi goriiliir. el-Bakillaru (v. 403/1013), haber-i varudin ilim ifade etmedigi konusunda fukaha ve miitekellirnin.in hemfikir olduklarlill zikrettikten sonra, "nakledeni adl ise gei:_egmce amel vacibtir"33 tespitinde bulunur. 0 da, esma-1 hiisna'mn say1S1, ruyetullah, §efaat, cennet, cehennem, kabir ve ahvali, kebili vb. konularda haber-i vahidlere eserinde yer verir. Kelam kitaplarmda bu tiir hadislerin.kulla.ru.l.m.i~ olmas1 iti.kadi esas olmayan bir konuda yeni bir itikat belirleme olmayip daha ziyade var olan bir itikad.rn izahmm yapilrnas1, Hz. Peygamber tarafmdan yapilrni~ bir anlatun varsa onu dercetme, tart1~mali bir hususu vuzuha kavu~turma ve daha detayli bir anlatlffi soz konusu ise ona yer verme maksatlar1 ta~lffiaktadir. Bunun alcsinin oldugu durumlar1, mezhep tarafgirlikleri adma yaptlan temellendirmeleri de unutmamak lazimdrr.34

Buraya kadar tetkike yali~tiguruz konunun ne kadar girift bir hal aldigm1 soylemeye gerek yoktur. Bu gibi konulardaki tarti~malann elbette bir kar~1 tez her asrrda olmu~tur. Ozelli.kle nassm zan ifade ettigi alanlarda yorumun supjektif bir hal almas1 kayl.Illlmaz olmu~ ve her fuka kendi itikadi ve siyasi konumuna gor:e te'vil yoluna gitmi~tir. itikadi konumlann ornekleri kelam kitaplariru doldururken ameli hususlarm ornekleri de ciltler dolusu fikih kiilliyatim olu~turmu~tur. Bunlarm her birinin Muradullah ve marad-i Nebi kastiyla yaptldig1 konusunda bir ~iiphemiz olmamakla birlikte tenzile aykm unsurlar ta~lffiamak kayruyla

(31) Kelam ilminin mutevatir haberlere bak1~ ac;1s1 ic;in bkz., imam Matiirldi, Kittibu't-Tevhfd, (n~r. Fethullah Huleyf), istanbul, 1979, s. 9; el-Bak1llani, Kitabu't-Temhfd, {n~r.Richard J. Mc Carty), el-Mektebetii'~-$ark1yye, Beyrut, 1957, s. 382 vd.; el-Ciircanl, Kitabu't-Ta'rifiit, istanbul, tsz., s. 96-97; izmirli Ismail Hakk1, Yeni flm-i Keliim, istanbul, 1339-1341, 1/57.

(32) es-SuyOti, Celaluddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, Tahricil Ehiid_isi $erhi'l-Meviik1/ ff ifmi'l-Kelam, (tahkik, Yusuf Abdurrahman el-Mera~li), Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1986, s. 123-124. Kel§m ilminin en i:inemli kaynaklanndan oldugunda hie; ~iiphe olmayan $er­hu'l-Mevak1f, kapsad1g1 hadisler itibariyle sahlh, hasen, metruk ve miinker vasfma ha­izdir. Bu da gi:istermektedir ki, konunun ispatma yarayacak malzeme kelam eserlerinde kullanilm1~tlr. bkz.,s. 131.

(33] el-Bak1llanl, Kitabu't-Temhld, (n~r. Richard J. Mc Carty), el-Mektebetii'~-$ark1yye, Beyrut, 1957, s. 386.

(34) Bu konudu geni~ bilgi ic;in bkz., Yusuf $evki Yavuz, DiA., "Haber-i Vahid" maddesi, XIV/253.

r--190 __,I'

islam cografyasmm bizlere tevariis eden miras1 'olarak goriilmelidir. Bu baki§ ayis1 ile biiyiik bir zenginligin ifadesi olarak kar§lllliZda durmakla birlikte tarihi aki§ ic;:erisinde goriilen her nass yakla§lill, her te'vil boyle olmanu§llr. Gazzali'nin deyimiyle: "Baztlar1 tevil yaptiklarma inanarak miitevatir bir nassa muhalefet ederler, bunlarm yaptiklari te'viller, lisan kaidelerine uzaktan yakmdan bir alakas1 bulunmazsa bu kiifiir olur:'35

Bu gibi durumlarm tespiti hal.k: arasmda yaptlmamas1 gereken hususlar olup islam ilimlerinin titizlikle iizerinde durmalan gereken bir husustur.

islam dii§iincesinin c;:aglar boyu saghkh bir §ekilde dev.a.rn edebilmesinin en onerrtli yarn ilkeli olmas1 ve ilkeler ihdas edebilmesidir. Key:filikten uzak ve her akla geleni nassa yamayan .bir yoniiniin olmamas1drr. ilkelerine birc;:ok me§akkatin ragnuna sunstla. sartlarak devam edebilmesidir. Bu gibi alanlara riayet onu, diger dii§iinceler kar§1smdagiic;:liiklliru§veherdaimbiralternatiffikriyatsunmakonumunda tutmu§tur. Bu ilkelerin en ba§mda da nassm anlamim buharla§tJ.racak, onun oziinii zamanla unutturacak, her §ey.i tevil penceresinden gosterip sariki islam temel kaynaklarmm tamarru iizerinde hie;: ittifak yokmu§ zanruru uyandiracak yakla§lmlara kar§1 alrru§ oldugu: ''Nass Zar zahirine haml olunur. (En-Nusus tuhmelii ala zevahireha)"36 prensibidir. Boyleli.kle naslarm tamamt key:filikten kurtartlmaya c;:ali§tlmt§tir. ilgili alanlarm ihtisas sahipleri, naslarm biitiinliiguniin anlammi bozmadan, onu tamamen felsefi bir teori gibi degerlendirmeden, anlayi§lar1 dogrultusunda yorumlarlarsa bu iimmete zenginlik sun.mu§ olurlar. ilahi hikmetin ac;:1ga c;:tkmasma yardunc1 olmu§ olurlar. Boylelikle insanligm anlayi§ma, ac;:mazlarma ve pr9blemlerine alternatif dii§iince tekliflerinde bulunmu§ olurlar. Ancak bunu gerc;:ekle§tirirken bagh kalmalar1 gereken husus, nassm soyledigini beyaria c;:ali§mak olmalidrr. Tebyin gorevi ile gorevli Peygamberlerinin mirasc;:1s1 olarak ortlara yaki§an da budur. Her §eyi dine baglayip akhn sahas1m daraltmak c;:ikar bir yol olmadig1 gibi, nassm da hic;:bir §ekilde akh kullanmaya miisaade etmedigi gibi bir

· anlayi§1 yaygirtla§llrmamak ilimin gorevidir. i§t<i;bu noktada nassa bagh kabnak son derece gerekli, dinamik hayata islam anlayt§IIll ta§unak da son derece liizumludur.

Kiinin Te'vili ve Kim.in i~in Te'vil?

Esas olan dinin yorumu degil, dinin bizzat kendisinin soyledikleridir. "iyi bilin ki, iyinizde Allah'm Rasulii. vardir; ~ayet o, biryok i~te size uysaydi szkmtzya dii.~erdiniz. . .. "37 Gec;:mi§te bunlarm tartl§malan asirlar1 alan uzun zamanlarda yaptlm1§l1r; menkul din mi, miievvel din mi? diye. Dinin insanlara takdirninde Hz. Peygamber (sav)

[35) Gazzali, Foysofu't-tefriko beyne'f-isfam ve'z-zendeko, s. 56

[36) Omer en-Nesefi, Metnii'f-okaid, istanbul,1326, s. 201.

[37) Hucurat, 49/7.

i 8

Gelenek ve Modernite Arasinda islam Yorumlan

gibi davranmarun, inan<;:, ibadet, muameiat ve ahlak ilkelerinin dogru bir ~ekilde anla~ilmas1mn ve uygulanrnaslil!Il gerekli olduguna inanan ilim ziimresinin olmas1 iJk ~arttrr. insana sadece entelektiiel olarak degil davram~ ve ahlak olarak da ~ekil veren bir dini anlayi~ bu yagrn beklentileri arasmdad.ir. Fikriyatimn tevhid ilkesi ile ~ekillendigi, davraru~larmm naslarla olgunla~t1gi bireylerin hem kendisi hem de digerl5!ri i~ ne kadar gerekli oldugit bir diinyada ya~amaktayiz. Mahza entelektiiel endi~elerle yaptlan yab~malar olmas1 gerektigi gibi belki bunlard~n daha yok insanuruzm geneli iyin de i.ireten akademisyenlerin olmas1 en yOk ozlenen husustur. Aksi takdirde dinin hiybir ilkeye dayanmayan yorumlarlll1Il yaptldigi biryok olu~umlar ortaya ytkmakta ve bunlar da ~ikayet konusu yapilmaktadlr. insanlann geneli avamd.ir ve onlann en yok bekledigi de dini giizel ve dogru bir ~ek.iide ehlinden dinlemektir. Oyleyse yorum, insan iyin olmak dur_umundadrr. insanuruzm geneli iy,in i.iretilev yorum diye TV programlarmda dinledigirniz hususlarm %5 bu iilkedeki insana hitap etmemektedir. Yayinlanan konular akademisyenlerin alan bilgilerini yans1tmakta veya sadece tatmin duygularllll o~amakta ama halkmuza hitap etmemektedir.

Netice Yerine

Ehl-i siinnet, hied I. asir sonlarmda te~ekkiil etmeye ba~lami~ ve hicri III. asudan itibaren ibn Kiillab el-Basri38 ve o donemdeki diger onder islam llimleri tarafmdan benirnsenen temel ilkeler dogrultusunda te~ekkiiliinii k.ismen tamamlam1~ ve rv. asrrdan itibaren de geleneksel bir hal alm1~ yap1yi ifade etmektedir. Ya~adigirmz asrr itibariyle Ehl-i siinnet, daha once Bagdadi'nin de tasvir ettigi ~ekliyle iki temel anlayi~1 iyine almaktad.ir: Bunlar ehl-i rey ve ehl-i hadis taraftarlariydi.39 Esas itibariyle i.ilkemizde ehl-i reyden kas1t, amelde Ebu Hanife ve onun fikih mezhebini devam ettirenlerle itikatta Matiiridiyye ve onun inany sistemini Maverai.innehr'den Anadolu'nun en uy noktasma kadar temsil edenler kast edilmektedir. Diger taraftan ehl-i hadis tara.ftarlar1 ile Ahmed b. Hanbel ve onun itikatta takip ettigini soyleyen E~'ariyye mezhebi tara.ftarlar1 olu~turmaktad.ir. Bu durum hllihazrrda da boyledir; her ne kadar baz1 isim degi~iklikleri olsa da bu husus, ozii itibariyle degi~merni~tir. Asular boyu merkezi cografyada islami algi ve uygulama olarak devam eden mezhepleri; Kiillabiyye ve E~'ariyye, t~rada da Ebu Hanife ve onun devami olarak Matiirdiyye olu~turmti~tur. Bunlar en sahih ve akla uygun nass yorumlarllll kendi mezheplerinin yaptlgtru savunagelrni~lerdir.40 Bunda her zaman bir mezhep taassubu sezilmekle birlikte, yaglar boyu islam alg1S1 bu mezheplere inhisar etrni~ bir anlayi~la

(38] Yucedogru, Tevfik, Ehl-i Siinnet'e Giden Yolda ibn Kiillab ve Kiillabiyye Mezhebi, Bursa, 2006, s. SS vd.

[39] Bagdadl, UsO/u'd-Din, istanbul, 1928, s. 21.

[40] Pezdevl, UsO/u'd-Din, s. 242; Nesefi, Tebs1ratii'l-edille, II, S44,980.

192 ! ~

varhg1m devam ettirmi~tir.

ilk asnn sonlanndan itibaren ortaya ~ikan ve IV. asirdan itibaren varhg1m islam cografyasmrn her tarafrnda hissettiren ve genel ad olarak Ehl-i siinnet diye antlan bu ziimre, Kur'an ve Siinnet'e tabi olmayi ~iar edinenlerin ana · mezhebidir. Akh nakle tabi tutmakla diger anlayi~ ve mezheplerden.aynlrr ve bu sayede isabetli bir yol takip eder. Dinin ana prensiplerinin vahye uymak oldugunu kabul eder. Vahiy dini, menkul din an1ayi~rn1 savunur. Ya~ad1guruz asir itibariyle de Ehl-i siinnet'in genel durumu bu olmahd1r. Bu an1ayi~1 zedeleyecek hi<;:bir tuturn ve davram~a ragbet gosterilmemelidir. Akh nakle tabi ktlarak akil-nakil arasmda b1r denge kurulmah ve keyfilikten kurtulup dinin ashm esas alan yeni bir kodlama yap~al1drr.

Hicri I. asrr sonlarma dogru islam alimletinin di.Ili anlamada takip ettigi usUl, nakil, aktl ve te'vil metodudur. (Aktl, nakil ve te'vil metodunu benimseyen ve hicri IL asrrdan itibaren di.i~iince tarihine olduk<;:a olumlu katki sunan Mu'tezile mezhebini konu etmeden) Nasslardan dogru ve sahih hiiki.im <;:ikarmak, i.imrnet arasmda vuku bulan ihtilaflar1 <;:ozmek ve nassm muhkem olanrna temessi.ik (et-temessi.ik bi's-siinne ve'l-cemaa) ve zahirine itibar etmek bu anlayi~m ana yolu olmahdrr. Bunlara itibar edilmeli ve batini yorurnlarla felsefi izahlar1, dini anlayi~m tamamma te~mil etmeden, sahih hadisleri dikkate ahp ayet ve hadisleri bir biiti.inli.ik i<;:inde anlamaya <;:ah~mak esas alinmahd1r. <;iinkii dinin amac1 sadece nazar degil, sahih nazar oldugu i<;:in Ehl-i siinnet, nasslarui zahirine bagh kahp akli nakle tabi ktlmak ve boylece hi.ikiim <;:ikarma yoluna gitmektir. Nassm bulunmad1g1 hususlarda ise aklm temel ilkelerine ba~vurarak Kur'anm genel muhtevasma uygun bir ~ekilde yorum yapmak/ictihad etmek gerekir.

Dinin ya~ayan bir unsur oldugu ve devarn11 aktif hayata katki sunmas1 gerektigi <;:agm ilimi tarafmdan bilinen ve daima dikkate alman

· bir husus olmahdrr. Bunu yaparken esas almasI!{gereken yonii geni~ bir mi.isamaha yanmda iyi niyet ve dinin gayesinin ger<;:ekle~tirilmesine katki yamnda samimimi bir hayat tarzmm Mi.isliimanlara takdimi olmahdrr. Hak ile battl olarun ayirt edilmesinde yol gosterici, gosteri~ten uzak duran mi.itevaz1 bir hayat tarzrnrn hal olarak takdimi esas ahnmahdrr. $ohret ve rant kaygtlan ile soylediklerine kendi inanmayan konformist hayati ozendiren, ateist zihinlerin iirettiklerini me~rula~tlran ve bunlar1 islamiymi~ gibi gosteren din yorumlar1 kimseye fayda saglamamaktadtr. Hoca irnajmrn toplum nazarmda giinden giine erozyona ugramasrnda bu tespitlerin payi biiyiikti.ir diye di.i~iinmekteyim.

Herkese ula~abilen bir din olarak islam bir ilkeler bi.itiinii olarak varhg1m devam ettirmelidir. Herkesin uymas1 gereken din ile herkese uygun din arasmda daglar kadar fark vardrr. Kimse kendini otorite kabitl etmemeli, otorite olan dine boyun egmelidir. Bugiini.in din yorumlan

....

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

biraz da bunu is:ermektedir. Miiminler dini kendilerine uydurmaktan vazges;meli ve dinin kendisine uymalu:hr. 11.kesiz din anlayi~1 asnm1zda denenmi~ ve iflas etmi~tir. Baglan gev~etilmi~ din ise kimseye fayda temin etmez.

Evet, haslli Ehl-i K1ble tekfir edilemez ama te'vil, tenzfle aykin olamaz; anlam buharla~tmlamaz, buharl~tmlmamaltdtr.