ANTIČKI PUT VIA EGNATIA I NASELJA DUŽ PUTA

Rimska osvajanja ogledala su se u više faktora koji su posredno ili neposredno uticali na efikasnost predviđenih kampanjau cilju širenja carstva. Pre svega to je bila dobra vojna i administrativna organizacija , jedinstvena u to vrema kako po svojoj strukturi tako i po svom delovanju. Zatim tu je bila organizacija, opremljenost, disciolina visok moral i taktika moćnih legijakoje su bile više nego ratna mašina u svojim pohodima. Pokretne snažne, logistički dobro podržane vojne jedinice brzo su osvajale teritorije oko Apeninskog poluostrva upražnjavajući strategiju koja je nalikovala blietzkrieg-u. Delujući podjednako i na kopnu i na moru brzo su multiplicirale posede Rima nezaustavljivo se krećući širom Evrope. Dobre komunikacije naročito kopnene bile su jedan od ključnih faktora napredovanja i širenja rimskog stega pre svega na susednom Balkanu, Iberijskom poluostrvu, na severu Evrope do reke Rajne a kasnije i dalje. Apeninsko poluostrvo bilo je povezano sa Balkanskim pomoću dva osnovna komunikacijska pravca. Prvi koji je bio i kraći preko Jadranskog mora na obale Ilirije ili neke druge oblasti koju su naseljavala Balkanska plemena. Drugi je bio povezan uskim grlom kopna preko poluostrva Istra krivudajući preko teškog uglavnom kraškog terena, klisura i šuma punih opasnih neprijateljski raspoloženih plemena. Rimljani su u svrhu raznih interesnih sfera koristili oba pravca ali je prva varijanta bila popularnija i svakako sigurnija. Jedna od prvih oblasti koja se našla na meti Rimskih osvajanja bila je nekada moćna Makedonija pri čemu je invazija sa mora bila najprihvatljivije rešenje. Iz Brindizija na krajnjem jugu Apenina morski put je vodio rimske galije najkraćom putanjom na obale danačnje Albanije tačnije u luku Drač tada poznat pod imenom Dyrrachium. Zbog daljeg prodora prema dubini Balkanskog poluostrva, Ilirika, Trakije ustanovljena je komplikovana ruta pre svega zbog teškog reljefa koji je vladao u ovim oblastima sa ciljem da se istočne provincije povežu sa

Rimom iz ekonomskih i vojnih interesa. Konstruisanje ovog puta je započelo u II v.p.n.e as početnom tačkom u Draču na obali Jadranskog mora, a onda je komunikacija pratila zahtevnu i tešku rutu duž reke Genesus (danas Škumbin u Albaniji) preko Kandavijskih planina i visokih gora oko jezera Ohrid. Put je zatim skretao na jug prateći nekoliko planinskih prevoja da bi se najzad spustio na severnu obalu Egejskog mora kod grada Solun. Odatle je dalje išao kroz tračanske oblasti prema Bizantionu odnosno Konstantinopolisu. Ukupna dužina puta bila je 1 120 milja ( 746 rimskih milja). Kao i većina tadašnjih rimskih saobraćajnica ima je širinu od 6 metara i bio je pokriven poligonalnim kamenim tesanicima povezanim naslagama peska. Osnovni pisani izvor o Via Egnatia je nezaobilazni Strabon i njegovo delo Geographica kao i mnoštvo kamenih miljokaza pronađenih duž deonice puta koji su obeležavali saobraćajnicu u dužini od 535 milja. Tačan datum izgradnje puta nije poznat ali se zna da je radovima rukovodio tadašnji prokonzul Makedonije Gnaeus Egnatius po kome je ova važna saobraćajnica i dobila ime. Zna se da je izgradnja preduzeta 146 god.p.n.e a zavrčena je 120 god.pne što govori o veličini ovog poduhvata. Via Egnatia se direktno nadovezivao na najstariju strategijski najvažniju saobraćajnicu u rimskoj imperiji Via Appiakoja se protezala od Rima preko Kapue, Akvilonije i niza drugih rimskih gradova do obala Jadranskog mora na krajnjem jugu do Brindisiuma, povezujuči na taj način Rim, Mediteran i Jadransku obalu a onda dalje preko obala Ilirika rutom via Egnatia na istok i istočne provincije. O važnosti puta Via Appia neka govori sentenca Statiusa rimskog pesnika iz srebrnog doba rimske poezije (I vek p.n.e):

Appia teritur regina longorum viarum,,Apijski put je najjedenostavnije reći kraljica među drugim putevima,,

Polibije i Ciceron su zabeležili da je Via Egnatia najstariji vojni put od Ilirije do Bizantiona. Put je igrao važnu ulogu u više ključnih momenata Rimske istorije. Armija Julija Cezara i Pompeja marširala je duž ovog puta tokom cezarovih građanskih ratova i tokom oslobodilačkih ratova Marka Antonija i Oktavijana prilikom progona Kasija i Bruta duž cele dužine Via Appia da bi se konačni sukob odigrao kod Filipolja (Phillipi) koji se nalazi

1

na ruti puta Via Egnatia ( Grčka, 14 km severoistočno od Kavale). Nekoliko preživelih epigrafskih spomenika govore o tome da je možda najveći rimski car graditelj, Trajan preduzeo dugotrajne i iscrpne radove na obnavljanju puta kako bi ga osposobio za svoju kampanju protiv parćana 113 god. Jedina naizgled uočljiva razlika između Via militaris i Via Egnatia je u tome što je prva komunikacija imala više priključnih pravaca i što je prolazio geografski pitomijim terenom. Kao i većina antičkih puteva i Via egnatia ostaje prilično zapuštena komunikacija u V veku n.e kada ovaj region podleže nestabilnosti koja je izazvana invazijom raznih naroda pre svega Gota, Slovena i dr. i postepenim opadanjem moći Rimskog carstva. Tek u kasnijem periodu Vizantija uviđa važnost ove komunikacije i polažući dosta na ovaj deo graditeljstva obnavlja ga u potpunosti. Savremenik Justinijana I, istoričar Prokopije beleži da je car preduzeo obimne radove na obnovi i dogradnji ove komunikacije. Većina trgovačkih veza kao i diplomatskih kontakata sa zapadnim Evropskim zemljama odvijali su se preko ove komunikacije.

Naselja, stanice i važniji gradovi na putu Via Egnatia

Itenerari, putne mape antike a i kasniji slični izvori beleže mneke elemente puta i pojedine delove ove rute. Južna kao i severna deonica Via Egnatia između gradova Apolonijai Drača kao i Herakleje Linkestis (kod danačnjeg Bitolja, Makedonija) u itenerarima su obeležene i markirane elementima koji čine stanice (stationes) i odmorištima ili prenoćištima (mansiones) vrlo bitnim za putnike. Tako je zabeleženo sledeće:

U Itenerarium Antonini duž 153 milje, ( 317,7-319,1) zabeleženo je 7 stanica (stationes) koje su postojale između Dyrrachium ( Drač ) i Claudiana ( današnji grad Pequin, Albanija).U istom itenereru Itin.Ant. (329,5-330,3) rutom koja se poklapa sa pravcem Via egnatia krećući od gradića Apolonia zabeleženo je da postoji ) stanica lociranih duž 173 milje.U kasnijem itenereru, itenerarium Burdigalense (606,9-607,8) zabeleženo je da postoji 16 stanica za promenu konja (mutationes) lociranih duž 174 milje puta.

Najzad prema jednom nepoznatom geografu iz Ravene na ruti je postojalo ukupno 8 stanica.

Prema svemu navedenom i drugim dostupnim informacijama vezanim za ovu komunikaciju dolazi se do zaključka da je na ruti Via Egnatia između gradova Apolonije i Herakleje 173-174 milje nije bilo manje od devet stanica, da bi kasnije u IV veku njihov broj bio čak 15. U utvrđivanju lokaliteta ovih stanica istraživači svakako nisu potpuno saglasni. Prema analizi pokrivnih ploča koje su prestavljale podlogu puta (pavimentum), i ostalih fragmenata koji su činili njegovu konstrukciju došlo se do zaključaka da put nije imao univerzalnu anatomiju celom svojom dužinom. Ovu promenu nesumnjivo je uslovljavala konfiguracija terena. Na mestima gde je širina puta bila oko 6,7 m. Pokrivne ploče su bile širine od 1-2,4 m. Što se naravno odnosilo na oblasti gde je preovladavala visoravan. Prosečna širina određena kao quantum ratio utilitatis permittit, bila je oko 6,2 m(21 stopa) a dimenzije ploča kojima je put popločavan su dimenzija 0,50x0,70x0.40 i 0.30x0.15x0.10 m. Standardne norme,tehnike konstruisanja i signalizacije primenjene na ovom putu nisu se razlikovale od ostalih komunikacija u carstvu. Osim stanica, odmorišta i taverni veoma bitan faktor duž komunikacije bili su gradovi i naselja koje je ruta povezivala. Celom dužinom Via Egnatia nalazili su se jako bitni i drevni gradovi i oblasti od kojih su mnogi bili važni trgovački, ekonomski i vojni centri. Polazeći od zapada ka istoku, odnosno od obala Jadrana prema Konstantinopolju lista gradova i mesta bi bila sledeća:

2. Dyrrachium, kasnije Epidamnos, danas Drač, Albanija3. Claudiana, danas gradić Pequin, Albanija4. Apollonia blizu sela Pajani(7 km. od Fiera, Albanija)5. Masio Scampa, danas Elbasan, Albanija6. Lychnidos, danas Ohrid, Makedonija7. Heraclea Lyncestis, u blizini današnjeg Bitolja, Makedonija 8. Florina, i danas pod istim nazivom, Grčka9. Edessa, isto, Grčka10.Pella, Grčka11.Thessalonica, Solun, Grčka

2

12.Pydna, moguće da je današnje selo kitros severozapadno od modernog grada Pydna, Grčka

13.Amphiopolis, Grčka14.Neapolis, danas Kavala15.Trianopolis, Trianoupoli, Grčka16.Kypsela, Ipsala, Turska17.Aenus, enez, Turska18.Aproi (Apros, Apris) selo Kepšeuan, Turska19.Perinthus, kasnije Heraclea, danas selo Marmaraereglisi, Turska20.Adrionople, danas Edirne, Turska21.Caenophrurium, Corlu, Turska22.Melantias, nepoznata lokacija, Turska23.Byzantium, kasnije Konstantinopolj, danas Istanbul, Turska

U daljem tekstu biše opisani gotovo svi gradovi o kojima postoje relevantni izvori kako u istoriografiji tako i u arheologiji. U opisu mesta jasno se uviđa velika važnost komunikacije koju je imao put Via egnatia povezujući istok i zapad u antici i vremenu Vizantije.

Dyrrachium (alb. Durrës, Drač, Albanija)

Ovaj grad na obalama istočnog Jadrana je osnovan kao Epidamnos, lociran u regionu poznatom kao Ilirija godine 627 p.n.e. Osnivači ovog mesta bili su grčki kolonisti iz Korinta i Korkire. Grad ima veoma interesantan geo-stratečki položaj. Smešten je između prirodne kamene luke koja je okružena močvarom i visokim strmim grebenima sa morske strane čineći grad tako bukvalno neosvojivim i sa kopna i sa mora. Verovatno da na tom delu Jadranske obale nema grada koji je imao ovakav položaj i prirodne barijere. Epidamnos je inače bio po politički naprednom društvu tako da je čak i čuveni filozof Aristotel hvalio i slavio njegov politički sistem. Ipak uprkos svom položaju, godine 312 p.ne. Glaukijas (Glaukias) kralj Ilirije, zauzeo je Epidamnosi vrlo kratko ga imao u svojoj vlasti jer je on nakon rata sa rimskom republikom 229 god. P.n.e. pao u ruke rimljanaposle čega se razvio u glavnu pomorsku bazu u ovom delu. Rimljani gradu daju ime Dyrrachium iz jednostavnog razloga što su smatrali da ime Epidamnos ime

,,notu,, zloslutnosti. Naime sličnost sa latinskom rečei ,,damnum,, što znači izgubiti ili zlo; šteta. Značenje naziva Dyrrachium ( ,,zli greben, teški greben, rt) na grčkom aludirao je na strme grebene koji su okruživali grad. Pompej čuveni rival Julija Cezara pristao je u ovu luku48 god p.n.e prilikom svog putovanja morem na jug Grčke. Pod rimskom vladavinom Dzrrachium je postao prosperitetan grad i luka na zapadnom kraju puta od Jadranske obale prema Bizantiona. Jedan krak puta odvajao se odatle prema antičkom Buthrotum (koderni Butrint). Cezar oktavijan Avgust učinio je da ovaj grad postane kolonija rimskih veterana posle čuvene bitke kod Akcijuma proglasivši ga Civitas Libera, slobodnim gradom. U IV veku n.e. Drač postaje prestonica rimske provincije Epirus Nova a 430 god n.e. u njemu se rodio imperator Anastasije (Anastasius I ). Krajem istog veka grad je pogodio snažan zemljotres od kojeg su najviše stradale fortifikacije koje su služile za odbranu grada. Anastasije I je obnovio i pojačao zidove grada čineći ga tako jednim od najbolje utvrđenih gradova zapadnog Balkana. Prema pisanju Ane Komnene vizantijske princeze i šerke cara Manojla Komnina zidovi su bili visoki 12m. A 0,60 m. debeli.

Claudiana (Claudiana, danas gradić Pequin, Albanija)

O ovom mestu ne postoje relevantni izvori i verovatno da se radilo o manjem naselju koje je bilo usputna stanica ili stanica za promenu konja.

Apollonia blizu sela Pajani(7 km. Od Fiera, Albanija)

Treće usputno mesto na Via Egnatia od Drača prema Solunu bio je grad lociran na desnoj obali reke Aous a ostaci koji su vidljivi i danas nalaze se u regionu Frier blizu sela Pojan u Albaniji. Mesto su 588 godine osnovali grčki kolonisti iz Korkire (Korfu) i Korinta kao i Dyrrachium. Smatra se da je ovaj grad bio najvažniji od klasičarskih gradova koji su nosili ime Apollonia. Mesto su najviše naseljavali i koristili korintski trgovci i taulanti (Taulantii) jedno od ilirskih plemena. Prvobitni naziv mesta bio je Gylakeia prema njegovom osnivaču Gylax-u ali je kasnije promenjeno u čast boga Apolona. Aristotel je smatrao Apoloniju bitnim primerom

3

oligarhijskog sistema gde potomci grčkih kolonista kontrolišu grad i gospodare nad većinskom populacijom uglavnom ilirskog porekla. Grad se ekonomski uzdizao zahvaljujući trgovini robovima kao i proizvodnji i izvozu lokalnih poljoprivrednih kultura. Prednost koju je imao bila je i velika luka koja je mogla da primi prema pisanjima savremenika i stotinak brodova odjednom. Dobar ekonomski položaj osim morskih pružale su mu i kopnene komunikacije putem Via Egnatia, veze sa Dračom i Solunom i ostalim grčkim gradovima. Slično Draču grad je važio za jednu od važnijih luka na ovom delu Ilirske obale koja je povezivala Brindisium (Brindizi) u Italiji sa obalama severne Grčke. O velikoj važnosti grada govori i podatak da je u njemu radila i kovnica novca. Primerak jednog novčića koji potiče iz iove kovnice pronađen je na obalama Dunava. Grad je jedno vreme bio pod dominacijom Pira od Epira (Pyrrhus, Epirus) Godine 229 p.n.e dolazi pod kontrolu Rimske republike kojoj postaje snažno lojalan i zato je 168 god p.n.e. nagrađen plenom koji je oduzet od svrgnutog ilirskog kralja Gentijusa (Gentius). Godine 148 p.n.e. Apolonija postaje deo Rimske provincije Makedonije a kasnije i sastavni deo provincije Epir. Prilikom ratova Cezara i Pompeja grad je stao na stranu Cezara ali je 48 god p.n.e. pao u ruke Cezarovog protivnika Marka Junusa Bruta (Marco Iunus Brutus). Budući imperator Oktavijan Avgust takođe je boravio u Apoloniji tokom svoje mladosti 44 god p.n.e. gde je studirao uz pomoć Atenodorusa iz torsusa. I u njemu je i primio vest o ubistvu Cezara. Grad Apolonija je dosta napredovao za vreme rimske vladavine i kako je zabeležio Ciceron ,,Philippics as magna urbs et gravis,, postao je ,, veliki i važan grad,,. Naglo propadanje grada počinje u III veku n.e. kada je usled velikog zemljotresa reka Vjosa promenila svoj tok pretvarajući naprednu i veliku luku u naslage mulja a oblast grada na kopnu u močvarno i malarično područje. Tada počinje postepeno iseljenje sa ovog područja . hrišćanstvo je postalo dominantno u gradu tokom svoje najranije faze , episkopi iz Apolonije su prisustvovali saboru u efesu 431 god kao i saboru u Halkedonu 451 god. Močvarno zemljište se brzo širilo i postalo dominantno pa se stanovništvo preselilo u susedno mesto Vlora. Pri kraju antike u samom mestu ostala je jedino mala hrišćanska zajednica koja je izgradila naselje na brdu kome pripadaju ostaci starog grada verovatno iz XIII veka.

Lokalitet je otkriven od strane evropskih klasičara u XVIII veku zahvaljujući tome što mesto nije bilo pod austrijskom okupacijom 1916-1918 vršena su iskopavanja i istraživanja. Njih je nastavio francuski tim 1924-1938 a deo lokaliteta oštećen je za vreme II sv. Rata Brojni i vredni artefakti koji su pronađeni a zatim smešteni u u muzeju u Tirani dobrim delom su nestali prilikom događaja i sukoba oko pada komunističkog režima 1991 godine.

Florina Florina je osmo naseljeno mesto na putu Via Egnatia, grad koji se nalazi na krajnjem zapadu egejske Makedonije na zavidnoj nadmorskoj visini od 663 metara. Položaj koji grad zahvata je južni obod ravnice Pelagonije u kojoj se odvaja jedna deonica puta koja je išla ka Prespanskom jezeru. Iako ima manjih svedočanstava da je mesto bilo naseljeno i u praistoriji i antici prvi zabeležen pomen je iz 1334god kada se car Dušan obratio jednom Grku iz te oblasti koji je bio nadzornik obližnje tvrđave Hlerenon. U periodu od 1331 do 1385 ovim područjem je vladala Srbija. Nakon toga ova oblast i sam grada padaju pod tursku vlast i pod njom ostaju narednih pet vekova. Prema popisu iz Turskih deftera mesto je 1481 imalo 243 domaćinstva.

Voden (Edessa)

Edessa je glavni grad prefekture Pela i na deonici Via Egnatia važna stanica. Nalazi se na severozapadnom delu središne Makedonije. Područje koje je zahvatao grad bilo je naseljeno još u antici pa su shodno tome otkriveni ostaci drevnog i to verovatno rimskog grada koji se nalazio blizu lokacije današnjeg modernog grada. Ustanovljeni su ostaci zidova i agore

4

a kolonade i inskripcije na grčkom jeziku datiraju iz vremena vladavine Rima. Grad je svoj procvat zahvaljujući položaju na ruti Via Egnatia doživeo tokom I veka n.e. Interesantno da je grad imao i svoju kovnicu novca u periodu od 27 god. pn.e do 249 god n.e. Posle 500 godn.e. o ovom gradu ima malo svedočanstava. Da je grad bio i važno crkveno središte govori činjenica da je biskup iz ovog grada Isidoros učestvovao na Ekumenskom saboru 692 godine. Posle najezde Slovena lagano iščezava naziv Edessa i zamenjuje ga novi Voden. U XI veku ga pominje ga vizantijski istoričar Jovan Skilica. Zatim se grad pojavljuje i kod Jovana VI Kantakuzina koj ga drži pod opsadom 1340 god. Što govori i o tome da je grad bio dobro utvrđen. Jedan vremenski period je bio pod vlašću cara Dušana Silnog a 1390 pada pod Tursku vlast.

Pela (Pella)Pela je deveti grad na ruti od Drača prema Konstanntinopolju. Grad je poznat još od najranijih vremena i bio je prestonica drevne Makedonske kraljevineu vreme njenog najvećeg uspona. Prema narodnoj etimologiji smatra se da naziv Pella dolazi od srodne reči dorsko grčkog Pella je drevni i poznati antički grad koji je bio prestonica drevne makedonske kraljevine u vreme kada je ona bila u najvećem usponu. Prema narodnoj etimologiji smatra se da je

Heraclea Lyncestis (makedonski Herakleja Linkestis)

Smatra se da je ovaj grad koji se nalazio na severozapadnom delu antičke makedonije a na današnjoj periferiji modernog Bitolja u republici Makedoniji osnovao Filip II Makedonski polovinom IV veka p.n.e. grad je dobio ime po junaku iz Grčke mitologije Heraklu a uz njega je dodat i pridev Lyncestis koji na grčkom znači ,,zemlja risova,,. Tko bi potpuni i bukvalni prevod imena grada bio Grad Herakla u zemlji risova. Grad je u helenističko vreme imao važan strategijski značaj jer se nalazio na obodu granice epira na zapadu i vangrčkih država na severu. tako je bilo sve do II

veka p.n.e kada Makedoniju pokorava Rim i deli je na četiri regije pa Herakleja pripada četvrtoj. zahvaljujući izgradnji puta Via Egnatia koji je prolazio pored samog grada on se još više razvija i dobija na značaju i postaje centar pokrajine. Za vreme vladavine Rim izgrađene su mnoge infrastrukture između ostalog hramovi, terme, amfiteatar a grad je dobio i odbrambene zidove. Poseban pijetet zauzima amfiteatar koji je izgrađen za vreme cara Hadrijana. U amfiteatru su održavane gladijatorske borbe posedovao je tri kaveza za zveri i tunel koji se pružao u zapadnom delu. Od samog priznavanja hrišćanstva Herakleja je postala episkopsko središte. Episkopi iz ovog grada učestvuju na crkvenim saborima i iz saborskih dokumenata saznajemo da je episkop iz Herakleje po imenu Evargius učestvovao na crkvenom saboru u Serdici 343 god. Iz istog perioda potiču i Mala bazilika, Velika Bazilika(episkopska crkva), Palata episkopa i Bazilika kod groblja. Brodovi u sva tri sakralna objekta su bogato ukrašeni mozaicima sa floralnim i figuralnim motivima. ranohrišćanska ikonografija je jako izražena i govori o važnosti koju je grad imao kao versko središte. Još jedan episkop iz ovog mesta pominje se u dokumentima koji su vezani za drugi crkveni sabor u Efesu 449 god njegovo ime je Kvintilinus. Grad je razoren prilikom invazije združenih plemena Ostrogota i Vizigota koje je predvodio Teodorih veliki 472 godine.iako je episkop želeo da ga bogatim darovima odvrati od toga. Grad je počeo da se obnavlja krajem V i početkomVI veka. U VI veku osvajaju ga Sloveni koji se i naseljavali u tom regionu.Prilikom arheološkoh iskopavanja pred sam drugi svetski rat 1936-1938. otkrivena je mala bazilika za koju se u početku mislilo da predstavlja palatu iz doba antike ali se kasnijim istraživanjima 1960-1964 ustanovilo da se radi o ranohrišćanskoj bazilici. U njoj je pronađen podni mozaik koji je izradjen u tehnici opus sectile a otkriveno je i više prostorjia. Prva od njih je korišćena kao krstionica a u drugoj je takođe pronađen podni mozaik izrađen u tehnici opus tessellatum.Velika bazilika je bila monumentalna građevina sa velikim otvorenim tremom, kolonadama, egzonarteksom, narteksom, dve prostorije u severnom delu i tri prostorije koje su izgrađene u južnom delu građevine. Podovi svih ovih prostorija imaju mozaike sa floralnim i geometrijskim

5

motivima motivima. Podni mozaik u narteksu je velikih dimenzija oko 100 m2. bogato je ukrašen motivima drveća, grmlja, crvenog psa i simboličkom slikom zemaljskog raja. Mozaik se datuje u VI vek.Episkopska palata je pronađena izmedju 1970 i 1975 god. a južni deo ovog objekta ležao je uz južni gradski zid. Palata je takođe ukrašena podnim mozaicima.

Pela (Pella)Pela je deveti grad na ruti od Drača prema Konstantinopolju. Grad je poznat još od najranijih vremena i bio je prestonica drevne Makedonske kraljevineu vreme njenog najvećeg uspona. Prema narodnoj etimologiji smatra se da naziv Pella dolazi od srodne reči dorsko grčkog Apella što se odnosi na ,,mesto gde se donose važne odluke,, . Grad je osnovao kralj Archelaus (413-399 god.p.n.e.) kao prestonicu svoga kraljevstva odnosno zamenivši je svojom starom palatom u gradu Aigai (danas grad Vergina ) . Nakon njegove vladavine Pela postaje prestonica čuvenih makedonskih kraljeva pre svega Filipa II i njegovog sina Aleksandra Makedonskog. Godine 168 grad osvajaju Rimljani a celokupno bogatstvo raskošnih kraljevskih riznuca prenose u Rim. U narednim godinama ovaj raskošni grad stradao je u katastrofalnim zemljotresima koji su pogađali ovo područje. Stare arhitektonske strukture ostale su ispod novih građevina tokom višegodišnje obnove. Međutim uprkos aktivnoj obnovi Pela nikada više nije uspela do povrati svoj nekadašnji sjaj ostali su samo obrisi stare prestonice Makedonaca. Godine 180 n.e. Lucian je opisao grad kao ,,sada uništensa malo stanovnika,,. Pelu prvi pominje Herodot (VII,23) u vezi sa kserksovom kampanjom koja je uključivala i ovu oblast. Sledeći koji spominje ovaj grad je Tukidid (II,99,4 i 100,4) kroz opis makedonskih osvajanja i ratovima protiv Sitalkesa (Sitalces) Tračanskog kralja koji je napao ovo područje. U to vreme grad postaje prestonica Archeleusa ili je obnovljen za vreme vladavine Amintasa (Amyntas). Prema antičkom istoričaru Ksenofonu početkom IV veka p.n.e. Pela je bio najveći makedonski grad. Na poziv Arhileusa u gradu su radili i boravili najveći umetnici toga vremena, pesnik Timoteus iz Mileta zatim autor tragediaj

Euripid koji je svoje poslednje dane proveo u ovom gradu završavajući svoje delo kralju Archelaus-u. Čuveni antički slikar Zeuksis (Zeuxis) došao je na poziv Achelausa da dekoriše palatu. U Peli se odigravao vrlo živ umetnički, kulturni život i politički život još u ranij antici. Pela je gografski gledano bila luka koja je morem bila povezana sa Termičkom zalivom, plovnim ulazom glavna poteškoća ogledala se u tome što je morsko dno u samoj luci bilo veoma muljevito ostavljajući tako samo pristanište nepristupačnim za brodove. Pelu kao grad pominju i rimski pisci Polibije i Livije kao prestonicu Filipa V i Perseja za vreme Makedonskih ratova . U jednom izvoru kod Livija može se videti kako je grad izgledao 167 god p.n.e. čiji opis je dao Lucije Paulus Makedonikus (Lucius Aemilius Macedonicus) rimski vojskovođa koji je porazio Perseja kod Pidne (Pydna)..........(Paulus) zapaža se da nije bez razloga izabrana da bude carska rezidencija. smeštena na jugozapadnoj padini brda i okružena močvarom, toloko dubokom da se nije mogla pešice preći ni leti ni zimi. Utvrđenje ,,Phocus,, koje je u blizini grada nalazi se u samoj močvari i izgrasđeno je od masivnih struktura dovoljno jakih da izdrže svako oštećenje ili spreče eventualni pokušaj upada preko vode iz pravca lagune. Na određenoj distanci čini se kao da se nastavlja sa zidovima grada ali je ipak odvojeno kanalom koji plovi između dva zida i povezano je sa gradom pomođu mosta. Prema tome padaju u vodu svako pokušaji neprijateljskog napada ili ako kralj zatvori nekoga ovde ne postoji mogućnost za beg osim preko mosta koji se pak veoma lako čuva....U rimskoj provinciji Makedoniji Pela je bila prestonica i najvažniji centar tri oblasti i verovatno sedište rimskog guvernera. Pela je predstavljala veoma važnu tačku na ruti puta Via Egnatia Drač-Solun što naglašava i Strabon (VII, 323). U gradu je jedno vreme boravio i ciceron 58 god.n.e. ali je ubrzo prešao u Solun. uprkos svom aktivnom životu grad je pao u zaborav iz nepoznatih razloga a to se verovatno dogopdilo nakon katastrofalnog zemljotresa krajem I veka n.e. Postao je meta kolonizacije negde između 45 i 30 god. a u svakom slučaju zabeležen je kao Colonia Iulia Augusta Pella. Imperator Avgust je u skladu sa svojom politikom pospešivanja veteranskih kolonija zemlju stanovnika Pele podelio svojim bivšim legionarima (Cassius Dio LI,4). Međutim kao ni ostale

6

makedonske kolonije Filipi, dion, Kasandreja (Phillipi, Casandreia, Dion) nikada nije došla pod jurisdikciju ius italicum ili rimskog zakona. Nekoliko kolonijalnih magistrata je poznato iz ovog perioda. Opadanje grada bilo je brzo i surovo: Dio Hrizostom (Dio Chrysostom(Or.33.27)) i Lucijan obojica svedoče o ruševinama palate Filipa II i Aleksandra Makedonskog mada su njihova svedočenja malo preterana. rimski grad bio je lociran više prema zapadu i odvojen od originalne prestonice što objašnjava neka odstupanja u vezi sa kovanjem novca, epigrafskim spomenicima i pisanim izvorima. tokom perioda vladavine Vizantije Pela je predstavljala jednostavno utvrđeno naselje.

Položaj Grad je podignut na ostrvu Phocos rtu kojim dominiraju mošvare koje okružuju Pelu sa juga i ostrvo koje je bilo okrenuto ka morskoj strani tokom helenističkog perioda.Palatagradski zidovi pominju se kod Livija ali samo u segmentima. sastoje se od grubih neobrađenih blokova (50 cm2) nazidanih na kamenu osnovu nekimod zidova su locirani severno od palate a neki južno nepoaredno do jezera. Unutar bedema nalaze se tri brda na severnoj stranio dok je palata situirana na centaralnom srednjem brežuljku . Prema istraživanjima i izvorima ukupna površina koju je palata zahvatala iznosi oko 60000 m2. Palata u Peli se sastojala od nekoliko,verovatno sedam, arhitektonskih celina podeljenih u dve vrste a svaka je uključivala više prostorija smeštenih oko centralnog dvorišta sa porticima. Arheolozi su identifikovali palestra-e i kupatila. Južna fasada palate okrenuta prema gradu sastojala se od jednog velikog oko 153 m. dugog portik, izgrađenog na dva metra visokom temelju, podlozi. Veza izneđu ćetiri glavna kompleksa definisana je umetnutim portikom koji zahvata trostruki propilaeum (propzlaeum) visok 15m. a koji palati daje impozantni monumentalni utisak gledano sa svih strana grada. Datiranje palate je i dalje problem; veće građevine su datirane u vreme vladavine Filipa II ali se smatra da su ostale građevine podignute ranije. Kupatila su iz perioda vladavine Kasandera (Cassander). Veličina palate govori u prilog činjenici da je Pela kao i Vergian bila ne samo prestonica i

rezidencija kraljeva već i državni administrativni centar i deo administrativnog aparata kraljevstva.

Amfiopolis (Amphiopolis)

Ovaj Grčki grad na periferiji današnje Istočne Makedonije i Trakije bio je dvanaesto naseljeno mesto karaktera grada na ruti Via Egnatia od Drača ka Solunu. Izgrađen je na uzdignutom platou sa pogledom na istočnu obalu reke Strimon koja izvire iz jezera Cercinitis (Cercinitis) oko tri milje od Egejskog mora. Grad je osnovan 437 god p.n.e. a arheolozi su otkrili da lokalitet datira oko 3000 god.p.n.e. Kao strateško mesto utvrđen je vrlo rano što govori u prilog njegovom značaju. Kserks I persijski kralj prošao je prilikom invazije na Grčku 480 god.p.n.e. kroz ovaj grad i tom prilikom je spalio devet mladića i devet devojaka prinoseći na taj način žrtvu božanstvu reka. Blizu kasnijeg grada Amfipolja Aleksandar Makedonski je potukao Kserksovu armiju 479 god. p.n.ere. Godine 357 Amfipolj je bio put preko koga je Makedonija kontrolisala teritoriju Trakije. Prema istoričaru Teopampusu (Theopampus) osvajanje grada od strane Makedonaca bio je rezultat tajnog dogovora između Atine i Filipa II koji je ovaj grad hteo u zamenu za utvrđeni polis Pidnu. Međutim uprkos dogovoru Makedonci su ubrzo nakon zaposedanja Amfipolja preduzeli opsadu Pidne svesno kršeći sporazum. Posle osvajanja grada od strane Makedonaca on nije odmah priključen krakjevstvu već je jedan period zadržao određeni stepen autonomije. Makedonska granica nije dalje pomerana na istok, međutim Filip II je poslao veći broj guvernera u Amfipolj isa dosta pažnje grad je ,,makedonizovan,, . Nomenklatura, valuta i kalendar su zamenjeni makedonskimekvivalentima. Za vreme vladavine Aleksandra Makedonskog grad je bio važna pomorska baza i mesto gde su rođena tri najpoznatija makedonska admirala Nearh, Androsten i Laomedona. Kao artefakti preživeli su ostaci gimnazijuma, ostaci fresaka, vila i čuvene statue lava iz Amfipolja koji svedoče o važnosti i raskoši ovog mesta u antici.Posle konačne pobede rima nad Makedonijom 168 god.p.n.e grad postaje

7

prestonica jedne od četiri,,mini republike,, ili ,,merida,, (merides) koje su kreirali Rimljani izvan države Antagonida naslednicima Aleksandrove imperije u Makedoniji. Ove meride postepeno su priključivane Rimskoj državnoj instituciji a kasnije provinciji Trakija. Tokom perioda kasne antike Amfipolj je imao beneficije od razvijenog i prosperitetnog uspona ekonimije u Makedoniji o čemu svedoči i veći broj hrišćanskih crkava koje su ovde izgrađene. Karakteristično je za ove sakralne objekte da su sagrađeni unutar zidina akropolja. broj veličina i kvalitet crkava izgrađenih između V i VI veka su impresivni. Četiri bazilike ukrašene su i dekorisane raskošnim podnim mozaicima i detaljnim arhitektonskim skulpturama. Teško je pronaći razloge ovakve raskošne ekstravagancije u ovako malom gradu kakav je bio Amfipolj. Amfipolj postaje dijeceza pod upravom Soluna a biskup iz Amfipolja se pominje 553 god. n.e. Invazija Slovena krajem VI veka prekinula je uspon i prosperitet ovog grada u svakom smislu tokom ovog perioda pojavljuju se i prvi doseljenici koji naseljavaju područje oko akropolja. Uništene zidine utvrđenja korišćene su za izgradnju kuća a oko cisterni za vodu koncentrišu se zanatlije sa svojim radionicama. Sredinom VII veka obnavljaju se fortifikacije i bedemi a dodaju se i petougaoni tornjevi . Međtiom ova nova gradnja imala je i jednu nuspojavu, nove konstrukcije su postavljene tako da su pravcem prolazile kroz sve ranije monumeentalnije građevine akropolj, rimske terme, episkopske bazilika bukvalno su presečene novim zidovima grada. Grad je potpuno devastiran najverovatnije u VIII veku jer se poslednji biskup iz ovog mesta pominje 787 god. Stanovnici su se iselili u najvećem broju u drevni Eion luku Amfipolja koju su dogradili i dodatno utvrdili već postojeće fortifikacije tokom vizantijskog perioda i grad je zaživeo pod nazivom Krisopolis (Chrysopolis). Ova mala ali važna luka brzo je doživela prosperitet sve do pada pod Osmansku vlast. Poslednji podatak koji je zabeležen o aktivnostima u regionu Amfipolja bila je izgradnja utvrđenog tornja na severnom delu 1367 godine. Grad je opisivan od strane mnogih putnika i putopisaca i istraživan od strane arheologatokom 19-tog veka. Grčko arheološko društvo pod rukovodstvom D.Lazaridisa preduzelo je iskopavanja i istraživanja 1972 i 1985 god. kada su otkriveni nekropolis, bedemi, i stari grad, bazilike i akropolj.

8

9