บทคดยอ

“ฐานบวเขาพรหม” เอกลกษณของศลปะลานชาง : ความสมพนธโยงใยลานชาง ลานนา และอยธยา

ฐาน บว เขา พรหม ถอ เปน เอกลกษณ ของ ศลปะ ลาน ชาง นา จะ ปรากฏ ขน ครง

แรก ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด ณ พระ ธาต บง พวน องค เดม ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท

21 – ตน พทธ ศตวรรษ ท 22 กอน ท จะ สง แรง บนดาล ใจ ไป ให กบ เจดย ทรง บว เหลยม อน

ม ตนแบบ ท พระ ธาต ศร สอง รก ตน พทธ ศตวรรษ ท 22 หลง จาก นน ก นยม สบ มา ใน ศลปะ

ลาน ชาง โดยท ม การ รบ สง รป แบบ ระหวาง เจดย ทง สอง ประเภท น ฉะนน เอกลกษณ ของ

ศลปะ ลาน ชาง จง ถอ กำเนด ขน ใน ดน แดน ลาน ชาง แถบ ภาค ตะวน ออก เฉยง เหนอ ของ

ประเทศ ไทย กอน ท จะ แพร หลาย ใน พนท สาธารณรฐ ประชาธปไตย ประชาชน ลาว

ทงน แสดง ให เหน วา ดน แดน แถบ ภาค ตะวน ออก เฉยง เหนอ ของ ประเทศ ไทย

ใน ปจจบน ครง หนง เคย ปกครอง โดย กษตรย ลาน ชาง สลบ สบ เปลยน กบ กษตรย อยธยา

ทำให กลาย เปน พนท ชายแดน ระหวาง อาณาจกร ลาน ชาง กบ อาณาจกร อยธยา อยางไร

กตาม กลม ชน สวน ใหญ ท อาศย อย ใน บรเวณ น คง เปน ชาว ลาน ชาง รวม ไป ถง กลม ชาง ท

สรางสรรค งาน ศลปกรรม ดง ท ม การ ผสม กลมกลน เอา รป แบบ ของ ศลปะ อยธยา รวม เขา

กบ เอกลกษณ ของ ศลปะ ลาน ชาง ได อยาง ลงตว

Abstract

“Kho Prom”: the Identity of Lan Chang Art

The base molding “Kho Prom” of Pra That Bang Phun dates from the 16-17 Century A.D, and can be said to exhibit qualities that form the identity of Lan Chang art. Kho Prom developed from Pra That Bang Phun to Pra That Sri Song Ruk, Bua Liam chedi, during the 17 Century A.D, and continues to be popular along both sides of Mekong River. The Lan Chang Style was originally established in Northeastern Thailand before becoming prevalent all along the Mekong. Ayudhya and Lan Chang monarchs ruled alternatively in Northeastern Thailand, and this resulted in a mixed art style in the area.

* บทความ น ปรบปรง มา จาก เนอหา บาง สวน ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด ใน ศลปะ ลาน ชาง

ภาค ตะวน ออก เฉยง เหนอ ของ ประเทศ ไทย : กรณ ศกษา กลม พระ ธาต บง พวน. วทยานพนธ

ปรญญา ศลป ศาสตร มหา บณฑต สาขา วชา ประวตศาสตร ศลปะ ภาค วชา ประวตศาสตร ศลปะ บณฑต

วทยาลย มหาวทยาลย ศลปากร, 2552.

** นก ศกษา ระดบ ปรญญา มหา บณฑต สาขา วชา ประวตศาสตร ศลปะ คณะ โบราณคด

มหาวทยาลย ศลปากร

“ฐาน บว เขา พรหม” เอกลกษณ ของ ศลปะ ลาน ชาง :

ความ สมพนธ โยงใย ลาน ชาง ลาน นา และ อยธยา*

เกศน ศร วงคษา**

เจดย ใน ศลปะ ลาน ชาง ม รป แบบ ท หลาก หลาย แตละ องค ลวน ม ราย ละเอยด

แตก ตาง กน ออก ไป ไมม ระบบ ระเบยบ ใน การ สราง งาน ท ชดเจน และ เปน แบบแผน ดง

เชน ศลปะ อน ๆ อก ทง เจดย สวน ใหญ ได รบ การ บรณะ ปฏสงขรณ มา แลว สง ผล ให องค

ประกอบ บาง ประการ แล ด ผดแผก ออก ไป จาก เดม แต ยง คง พบ ลกษณะ เฉพาะ ท สามารถ

นำ มา เปน ตว กำหนด ได วา เจดย องค นนๆ สราง ขน ใน วฒนธรรม ลาน ชาง ท สำคญ ม อย

2 ประการ คอ ประการ แรก เปน สวน ฐาน ของ เจดย เรยก วา “ฐาน บว เขา พรหม” และ อก

ประการ คอ องค ประกอบ เจดย ท ม สวน ฐาน ปลอง สวน กลาง โคง เวา ชะลด ขน ไป เปน คอ ให

กบ สวน บน ท บาน ออก เรยก วา “บว เหลยม” ประดบ ไว เหนอ สวน ฐาน ของ เจดย ทรง บว

เหลยม และ ประดบ ไว บน สวน ยอด ของ เจดย ทรง ปราสาท ยอด บว เหลยม อยางไร ก ด ณ

ท น จะ กลาว ถง เฉพาะ “ฐาน บว เขา พรหม” เพอ บอก ถงท มา ทาง ดาน รป แบบ ตลอด จน

การ กำหนด อาย สมย

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 203

รป แบบ ของ ฐาน บว เขา พรหม ใน ศลปะ ลาน ชาง เจดย กลม หนง ใน ศลปะ ลาน ชาง ทง เจดย ทรง ปราสาท ยอด และ เจดย ทรง บว

เหลยม ม สวน ฐาน ประกอบ ดวย ฐาน เขยง ซอน ลด หลน กน 2-3 ชน รองรบ ลก แกว หรอ

ขา สงห ท เขาใจ กน วา เปน สวน ของ “เขา พรหม” ประดบ อย ใน ตำแหนง ใต บว ควำ หรอ

ฐาน บว จง เรยก ฐาน แบบ น วา “ฐานบวเขาพรหม”1

ฐาน บว เขา พรหม ใน ศลปะ ลาน ชาง สามารถ แบง ออก เปน 2 ประ เภท หลก ๆ คอ

ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว เชน พระ ธาต บง พวน องค เดม จงหวด หนองคาย ประเทศ

ไทย (ภาพ ท 1, ลาย เสน ท 1) และ ฐาน บว เขา พรหม แบบ ขา สงห เปนตน วา พระ ธาต

1 แรก เรม เชษฐ ตงส ญ ชล เปน ผนำ เอา ศพท คำ วา “เขา พม” ท ใช เรยก ลก แกว หรอ ขา สงห

ใน ตำแหนง ดง กลาว มา จาก ศพท ชาง ทาง สถาปตยกรรม ใน สาธารณรฐ ประชาธปไตย ประชาชน ลาว

(สปป. ลาว) แลว ปรบ ใช ให เปน ท รจก กน ใน นาม ของ “ฐาน บว เขา พรหม” ด ใน เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท

ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22

(รายงาน ประกอบ วชา การ ศกษา โดย เสร คณะ โบราณคด มหาวทยาลย ศลปากร, 2541), 51-54.

ลายเสนท1.ฐานบวเขาพรหมแบบลกแกวพระธาตบงพวนองคเดมจงหวดหนองคาย

ภาพท1.พระธาตบงพวนองคเดมจงหวดหนองคายทมา:มานตวลลโภดม,“โคตรบร,”ในพระธาตพนม, ศรศกร วลลโภดม, บรรณาธการ(กรงเทพฯ:เมองโบราณ,2518),101.

204 ดำรงวชาการ

ศร สอง รก จงหวด เลย ประเทศ ไทย (ภาพ ท 2, ลาย เสน ท 2) ฐาน บว เขา พรหม ทง สอง

แบบ น ม ทมา ของ แหลง แรง บนดาล ใจ ตาง กน อน เกยวของ กบ ยค สมย ใน การ สราง

ดง ราย ละเอยด ตอ ไป น

ทมา และ การ กำหนด อาย ฐาน บว เขา พรหม ใน ศลปะ ลาน ชาง การ ศกษา ท ผาน มา เกยว กบ ฐาน บว เขา พรหม ใน ศลปะ ลาน ชาง นก วชา การ ให ความ

สนใจ กบ ฐาน บว เขา พรหม ของ พระ ธาต ศร สอง รก เปน สำคญ คง สบ เนอง มา จาก พระ ธาต องค

น ปรากฏ จารก กลาว ถง อาย สมย ใน การ สราง อยาง แนชด ดง ท ม ใจความ ระบ วา ปฏสงขรณ ขน

ใน ป พ.ศ. 2103-21062 ทำให ไมม ประเดน ปญหา ใน เรอง ของ การ กำหนด อาย

2 หอสมดแหงชาต กรม ศลปากร, จารก ใน ประเทศ ไทย เลม 5 : อกษร ขอม อกษร ธรรม และ

อกษร ไทย พทธ ศตวรรษ ท 19-24 (กรงเทพฯ : หอสมดแหงชาต กรม ศลปากร, 2529), 291-298.

ภาพท2.พระธาตศรสองรกจงหวดเลย ลายเสนท2.ฐานบวเขาพรหมแบบขาสงหพระธาตศรสองรกจงหวดเลย

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 205

อยางไร กตาม ฐาน บว เขา พรหม ท พระ ธาต ศร สอง รก ก ยง คง ม ประเดน ปญหา เกยว กบ ทมา ของ รป แบบ ศลปะ ดง ท นก วชา การ ม ความ คด เหน แตก ตาง กน สามารถ แบง แยก ออก เปน 3 แนว คด หลก ๆ คอ แนวคด แรก เชอ วา ม ทมา จาก มาลย เถา ของ ศลปะ อยธยา ตอน กลาง3 สวน แนวคด ท 2 เหน ขด แยง วา อาจ รบ แรง บนดาล ใจมา จาก ฐาน ขา สงห ของ ศลปะ อยธยา ตอน กลาง4 และ อก แนวคด เสนอ วา นา จะ เกยว ของ กบ เจดย กลม หนง ใน ศลปะ ลาน นา โดย เฉพาะ เจดย ใน เมอง เชยงแสน5 จาก แนวคด ของ กลม นก วชา การ ท ยอน แยง กน ใน ขาง ตน สง ผล ให ภาพ รวม ของ ศลปะ ลาน ชาง เกด ความ คลมเครอ ตาม ไป ดวย เพราะ ฐาน บว เขา พรหม เปน รป แบบ งาน ชาง ท นยม ใน ศลปะ ลาน ชาง จน กลาย เปน เอกลกษณ ของ ศลปะ ลาน ชาง ฉะนน จง เหน จำเปน ตอง ตรวจ สอบ ประเดน ปญหา น ให เกด ความ กระจาง ชด ขน โดย แบง การ ศกษา ออก เปน 2 ประเดน ห ลก ๆ ตาม รป แบบ ของ ฐาน บว เขา พรหม กลาว คอ 1. ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว เจดย องค สำคญๆ ของ ศลปะ ลาน ชาง สวน ใหญ ได รบ การ บรณะ ปฏสงขรณ เปลยนแปลง รป แบบ ไป จาก เดม โดย เฉพาะ สวน ฐาน ทำให จำเปน ตอง ศกษา ตรวจ สอบ จาก ภาพถาย เกา ผล ปรากฏ วา ม การ ทำ ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด องค สำคญ และ ถอ เชอ กน มา วา ม ความ เกา แก ไดแก พระ ธาต บง พวน องค เดม (ลาย เสน ท 1) ประกอบ ดวย ฐาน เขยง รองรบ เขา พรหม แบบ ลก แกว ตอ เนอง ขน ไป เปน ฐาน บว ซอน กน 2 ชน โดย ไมม หนา กระดาน คน ทำให ลวด บว หงาย ของ ฐาน บว ชน ลาง ประกบ กบ บว ควำ ของ ฐาน บว ชน บน (ลกษณะ ดง กลาว น ภาย หลง ม พฒนาการ ไป เปน “ลก แกว อกไก แบบ ลาน ชาง”) จง เหน ควร อธบาย แบง ออก เปน 2 ประเดน คอ ทมา ของ ฐาน บว ซอน กน 2 ชน ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด ของ ศลปะ ลาน ชาง และ การ กำเนด

ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว ดงน

3 เชด เกยรต กล บตร, “สถป แบบ ลาน ชาง ใน ภาค ตะวน ออก เฉยง เหนอ ของ ประเทศ ไทย”

(วทยานพนธ ปรญญา ศลป ศาสตร มหา บณฑต สาขา วชา ประวตศาสตร ศลปะ ภาค วชา ประวตศาสตร

ศลปะ บณฑต วทยาลย มหาวทยาลย ศลปากร, 2533), 72.

4 เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน

ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 51-54.

5 จร ศกด เดช วงศ ญา, บรรณาธการ, ความ สมพนธ ระหวาง ลาน นา ลาน ชาง : กรณ ศกษา

ศลปกรรม ใน เมอง เชยงใหม และ หลวง พระ บาง (เชยงใหม : โรง พมพ นพ บร, 2544), 45. และ ใน

ศกด ชย สาย สงห, ศลปะ เมอง เชยงแสน วเคราะห งาน ศลปกรรม รวม กบ หลก ฐาน ทาง โบราณคด

และ เอกสาร ทาง ประวตศาสตร (กรงเทพฯ : กรม ศลปากร, 2551), 75 และ 345-346.

206 ดำรงวชาการ

ทมา ของ ฐาน บว ซอน กน 2 ชน ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด ศลปะ ลาน ชาง

ระเบยบ ฐาน บว ซอน กน 2 ชน ปรากฏ หลก ฐาน ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด ของ

ศลปะ ลาน ชาง อยาง เดน ชด ณ พระ ธาต วด ทาด นอย เมอง หลวง พระ บาง สปป. ลาว

(ภาพ ท 3) ม จารก กลาว ถง พระ ราช อยกา มหา เทว เจา สราง ขน ใน ป พ.ศ. 20916 สวน

ประเดน ปญหา ท วา พระ ราช อยกา มหา เทว เจา คอ พระ มเหส ของ พระเจา โพธ สาร ราช หรอ

พระ เกศ เกลา นน ยง ไมม ขอ สรป ท แนชด7 และ ไม วา ใคร เปน ผ สราง ก ลวน เปน งาน ท ปรากฏ

ขน ใน ชวง ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 เชน กน (รช สมย ของ พระเจา ไชย เชษฐาธ ราช)

ลกษณะ ฐาน บว แบบ ซอน กน 2 ชน ของ

พระ ธาต วด ทาด นอย ม ทอง ไม กวาง ตกแตง

ดวย ลวดลาย ชอง กระจก คน กลาง ระหวาง

ฐาน ชน ลาง กบ ฐาน ชน บน ทำให นา เชอ วา

เปน รป แบบ ท พฒนา มา จาก ศลปะ ลาน นา

ใน ชวง ท สวน ฐาน ของ เจดย ทรง ปราสาท

ยอด ม การ ดดแปลง รป แบบ มา จาก สวน ฐาน

ของ เจดย ทรง ระฆง แลว ดง ตวอยาง เจดย

ใน เมอง เชยงใหม เชน เจดย วด แสน ตา หอย

ราว ตน พทธ ศตวรรษ ท 21 และ เจดย วด

ปา ตาล ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 218 แต

สวน ฐาน ของ พระ ธาต วด ทาด นอย ม การ

ปรบ เปลยน ให อย ใน ผง สเหลยม ไม เพม มม

6 กรรณการ วมล เกษม, “จารก วด ธาต เมอง หลวง พระ บาง,” ใน 80 ป ศาสตราจารย ดร.

ประเสรฐ ณ นคร รวม บท วาม ทาง วชา การ ดาน จารก และ เอกสาร โบราณ (กรงเทพฯ : คณะ

กรรมการ จด งาน 80 ป ศาสตราจารย ดร. ประเสรฐ ณ นคร, 2542), 63-66.

7 ด ราย ละเอยด เพม เตม ใน จร ศกด เดช วงศ ญา, บรรณาธการ, ความ สมพนธ ระหวาง

ลาน นา ลาน ชาง : กรณ ศกษา ศลปกรรม ใน เมอง เชยงใหม และ หลวง พระ บาง, 40.

8 เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน

ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 13 และ 39. ด ภาพ ประกอบ ใน เลม น

ภาพท3.สวนฐานพระธาตวดทาดนอยเมองหลวงพระบาง

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 207

ภาพท4สวนฐานเจดยวดโลกโมฬจงหวดเชยงใหม

จง นา จะ สมพนธ สบ เนอง มา จาก เจดย วด โลก โมฬ จงหวด เชยงใหม9 (ภาพ ท 4) สราง ขน ใน

สมย พระ เกศ เกลา พ.ศ. 207110 ประกอบ กบ เจดย วด โลก โมฬ พบ รอง รอย ของ งาน ประดบ

ลาย ชอง กระจก ท ทอง ไม ของ ฐาน ชน บน ซง เปน ไป ได วา เดม บรเวณ ฐาน ชน ลาง อาจ จะ ม การ

ประดบ ดวย ลวดลาย น เชน เดยวกน แต ปจจบน หลด รวง หาย ไป และ ได รบ การ บรณะ แลว

จาก เหตผล ขาง ตน เหน สอดคลอง กบ เหตการณ ใน ประวตศาสตร ท ระบ วา ชวง

ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 พระเจา ไชย เชษฐาธ ราช เคย ครอง ราชย ใน อาณาจกร ลาน

นา11 กอน จะ มา ขน ครอง ราชย ใน อาณาจกร ลาน ชาง สง ผล ให ใน ชวง เวลา ดง กลาว น ม

9 ด ราย ละเอยด เพม เตม ใน เรอง เดยวกน, 35-37. และ ใน จร ศกด เดช วงศ ญา, บรรณาธการ, ความ

สมพนธ ระหวาง ลาน นา ลาน ชาง : กรณ ศกษา ศลปกรรม ใน เมอง เชยงใหม และ หลวง พระ บาง, 39.

10 พระยา ประชา กจ กร จกร [แชม บนนาค], พงศาวดาร โยนก, พมพ ครง ท 7 (กรงเทพฯ

: แพร พทยา, 2516), 374.

11 เรอง เดยวกน, 388-389. สอดคลอง กบ มหา ส ลา วระ วงส, พงศาวดาร ลาว, แปล โดย

ทอง สบ ศภ มารค (กรงเทพฯ : องคการ คา คร สภา, 2528), 88-90. และ ใน คณะ อนกรรมการ ตรวจ สอบ

และ ชำระ ตำนาน พน เมอง เชยงใหม, ตำนาน พน เมอง เชยงใหม ฉบบ เชยงใหม 700 ป (เชยงใหม :

โรง พมพ มง เมอง, 2538), 91. แต ม ประเดน ของ ชวง ป พ.ศ. ท ยง คง ขด แยง กน อย

208 ดำรงวชาการ

การ สบทอด รป แบบ งาน ชาง จาก ลาน นา ส

ลาน ชาง ก เปน ได ฉะนน รป แบบ สวน ฐาน

ของ พระ ธาต วด ทาด นอย จง แสดง ให เหน

ถง ความ สมพนธ กบ ศลปะ ลาน นา โดยตรง

และ มอาย สมย การ สราง ตรง กบ เนอ ความ

ใน จารก (พ.ศ. 2091)

อยางไร กตาม เมอ เปรยบ เทยบ ราย

ละเอยด สวน ฐาน ของ พระ ธาต วด ทาด นอย

กบ พระ ธาต บง พวน องค เดม กลบ พบ วา

ม ความ แตก ตาง กน อยาง มาก เปนตน วา

ฐาน ชน แรก ของ พระ ธาต วด ทาด นอย ยง

คง ใช ฐาน บว แบบ 2 ฐาน ซอน ม อกไก คน โดยท ยง ทำ ทอง ไม กวาง อยาง ศลปะ ลาน นา12

(ลาย เสน ท 3) แต ท พระ ธาต บง พวน องค เดม กลบ เปน ฐาน บว ซอน กน 2 ชน ท ม ทอง ไม

แคบ และ ไมม หนา กระดาน คน ระหวาง ฐาน บว ชน ลาง กบ ชน บน สง ผล ให บว หงาย ประกบ

กบ บว ควำ ซง นา จะ ตกแตง ปลาย ให งอน ขน บาง ครง จง เรยก วา “ฐาน บว งอน” ท ถอ เชอ

กน มา วา เปน เอกลกษณ ของ ศลปะ ลาน ชาง อยาง แทจรง13 และ อาจ ปรากฏ ขน ครง แรก ใน

งาน สถาปตยกรรม ของ ศลปะ ลาน ชาง ท พระ ธาต บง พวน องค เดม แหง น ก เปน ได14

ฉะนน ฐาน บว ซอน กน 2 ชน ของ พระ ธาต บง พวน องค เดม จง แสดง ให เหน

ถง ความ ไม เขาใจ ระบบ ลวด บว ของ ศลปะ ลาน นา แลว หรอ ใน อก มม มอง หนง ทาง ชาง

ลาน ชาง อาจ ม เจตนา ปรบ เปลยน ลวด บว ให แตก ตาง ออก ไป จาก ศลปะ ลาน นา อน นำ

ไป ส ความ เปน เอกลกษณ ของ ศลปะ ลาน ชาง เอง หาก เปน ไป ตาม ขอ สนนษฐาน น ก

หมายความ วา พระ ธาต บง พวน องค เดม คง สราง ขน หลง จาก พระ ธาต วด ทาด นอย ลง มา

และ คง กอน การ สราง พระ ธาต ศร สอง รก ดง ราย ละเอยด ตอ ไป น

12 เหน สอดคลอง กบ แนวคด ของ เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม

ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 37-39.

13 ด ราย ละเอยด เพม เตม ใน ศกด ชย สาย สงห, “ฐาน บว งอน” กบ ความ สมพนธ ดาน ศลปกรรม

ระหวาง ลาน นา กบ ลาน ชาง,” ศลป วฒนธรรม 22, 4 (กมภาพนธ 2544) : 76-78.

14 หาก พระ ธาต วด ส สะ ห วน เทวะ โลก เมอง หลวง พระ บาง เปน งาน บรณะ ปฏสงขรณ ขน มา

ใหม ทง องค จรง ตาม ผล การ ศกษา วจย ใน จร ศกด เดช วงศ ญา, บรรณาธการ, ความ สมพนธ ระหวาง

ลาน นา ลาน ชาง : กรณ ศกษา ศลปกรรม ใน เมอง เชยงใหม และ หลวง พระ บาง, 41-42.

ลายเสนท3.ฐานบวแบบ2ฐานซอนมอกไกคนศลปะลานนา

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 209

การ กำเนด ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว

15 สนต เลก สขม, ศลปะ ภาค เหนอ : หร ภญช ย-ลาน นา, พมพ ครง ท 2 (กรงเทพฯ : เมอง

โบราณ, 2549), 116-117. ระบ ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 – ตน พทธ ศตวรรษ ท 22 และ ใน ชาญ

คณต อาวรณ, “ปราสาท พระเจา ใน ศลปะ ลาน นา : ความ สมพนธ ทาง ประวตศาสตร วฒนธรรม ระหวาง

เมอง เชยงใหม และ นคร ลำปาง” (วทยานพนธ ปรญญา ศลป ศาสตร มหา บณฑต สาขา วชา ประวตศาสตร

ศลปะ บณฑต วทยาลย มหาวทยาลย ศลปากร, 2550), 35-53. เหน วา ชวง กลาง พทธ ศตวรรษ ท 21 –

ตน พทธ ศตวรรษ ท 22

จาก การ ศกษา ตรวจ สอบ รป แบบ ของ เจดย ใน ศลปะ ตางๆ พบ วา ฐาน บว เขา

พรหม แบบ ลก แกว ปรากฏ ใน ศลปะ พน เมอง ของ ลาน นา กอน ศลปะ ลาน ชาง และ จาก การ

สบคน ใน ขณะ น ไม พบ เขา พรหม ประดบ บน สวน ฐาน ของ เจดย ใน ศลปะ อน ใด ท จะ มอาย

เกา แก กอน ศลปะ ลาน นา อก เลย จง นา เชอ วา เปน รป แบบ ท ปรบ แตง ขน ใน ศลปะ ลาน นา

เอง อก ทง อาจ กอ เกด ขน ครง แรก ณ ก พระเจา ลาน ทอง วด พระ ธาต ลำปาง หลวง จงหวด

ลำปาง ประเทศ ไทย (ลาย เสน ท 4) ราว กลาง พทธ ศตวรรษ ท 21 – ตน พทธ ศตวรรษ

ท 2215 แลว สง อทธพล ขน ไป ให กบ เจดย กลม หนง ใน เมอง เชยงแสน เปนตน วา เจดย วด

ลายเสนท4.ฐานบวเขาพรหมกพระเจาลานทองจงหวดลำปางทมา : วรลญจก บญยสรตน, วหารลานนา(กรงเทพฯ:เมองโบราณ,2544),310.

ลายเสนท5.ฐานบวเขาพรหมเจดยวดปราสาทคมเมองเชยงแสนทมา : จรศกด เดชวงศญา, พระเจดยเมองเชยงแสน,17.

210 ดำรงวชาการ

ปราสาท คม16 (ลาย เสน ท 5) เจดย วด รอย ขอ17 (ลาย เสน ท 6) และ พระ ธาต จอม กตต18

(ลาย เสน ท 7) จน กลาย เปน ลกษณะ ท นยม ใน เมอง เชยงแสน สบ มา

16 จร ศกด เดช วงศ ญา, พระ เจดย เมอง เชยงแสน (เชยงใหม : ส ร วงศ บค เซนเตอร, 2539), 18-21. กำหนด อาย ราว พทธ ศตวรรษ ท 22 แต ใน เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 9 และ เชงอรรถ ท 33. เหน วา อย ใน ราว ชวง ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 - ตน พทธ ศตวรรษ ท 22 ซง สอดคลอง กบ แนวคด ของ ศกด ชย สาย สงห, ศลปะ เมอง เชยงแสน วเคราะห งาน ศลปกรรม รวม กบ หลก ฐาน ทาง โบราณคด และ เอกสาร ทาง ประวตศาสตร, 130-133. 17 จร ศกด เดช วงศ ญา, พระ เจดย เมอง เชยงแสน, 42. กำหนด อาย อย ใน ราว พทธ ศตวรรษ ท 22 แต เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 14 และ เชงอรรถ ท 43. ได กำหนด อาย ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 สวน ใน ศกด ชย สาย สงห, ศลปะ เมอง เชยงแสน วเคราะห งาน ศลปกรรม รวม กบ หลก ฐาน ทาง โบราณคด และ เอกสาร ทาง ประวตศาสตร, 134-135. ได กำหนด อาย เจดย วด รอย ขอ ไว ใน ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 - ตน พทธ ศตวรรษ ท 22 18 จร ศกด เดช วงศ ญา, พระ เจดย เมอง เชยงแสน, 69-72. ระบ ราว พทธ ศตวรรษ ท 22 แต ใน เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 12. กลบ กำหนด อาย ใน ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 และ ใน ศกด ชย สาย สงห, ศลปะ เมอง เชยงแสน วเคราะห งาน ศลปกรรม รวม กบ หลก ฐาน ทาง โบราณคด และ เอกสาร ทาง ประวตศาสตร, 72-76. กำหนด อาย ราว ตน พทธ ศตวรรษ ท 22

ลายเสนท 6. ฐานบวเขาพรหมเจดยวดรอยขอเมองเชยงแสนทมา : จรศกด เดชวงศญา, พระเจดยเมองเชยงแสน,39.

ลายเสนท 7. ฐานบวเขาพรหมพระธาตจอมกตตเมองเชยงแสนทมา:ศกดชยสายสงห

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 211

ทงน ทง นน สงเกต เหน วา ตวอยาง เจดย ใน ศลปะ ลาน นาก ลม น ม ลกษณะ โดย

รวม เปน ฐาน บว เพยง 1 ฐาน ตาม แบบ อยาง งาน ชาง ลาน นา แลว เพม เขา พรหม แบบ ลก แกว

มาร อง รบ ฐาน บว เทานน ซง ตาง ไป จาก ฐาน บว ซอน กน 2 ชน โดย ไมม หนา กระดาน คน

กลาง ของ พระ ธาต บง พวน องค เดม ทำให นา เชอ วา รป แบบ ฐาน บว เขา พรหม ของ พระ ธาต

บง พวน องค เดม คลคลาย ไป จาก ศลปะ ลาน นา แลว และ หาก พจารณา การ ประดบ เสน ลวด

ของ ก พระเจา ลาน ทอง ท เปน ฐาน บว แบบ 2 ฐาน ซอน ไมม อกไก คน ซง แล ด คลาย กบ ฐาน

บว ซอน กน 2 ชน แลว ชวน ให สนนษฐาน วา ฐาน บว เขา พรหม ของ พระ ธาต บง พวน องค

เดม อาจ รบ แรง บนดาล ใจมา จาก ก พระเจา ลาน ทอง พรอม กบ ปรบ เปลยน รป แบบ ให ม

ความ โดด เดน เฉพาะ พระ ธาต องค น ก เปน ได

อก ทง ยง คด เหน เพม เตม วา ฐาน บว เขา พรหม ของ พระ ธาต จอม กตต ท ประกอบ

ดวย ลก แกว รองรบ ทง บว ควำ และ ฐาน บว ลก แกว อกไก โดย เฉพาะ ใน ตำแหนง ลวด

บว ควำ ม ทอง ไม คน กลาง ระหวาง ฐาน บว เปน ลกษณะ ท ตาง ออก ไป จาก ระเบยบ ของ

ศลปะ ลาน นา นา จะ สมพนธ กบ ฐาน ของ พระ ธาต บง พวน องค เดม ไม มาก ก นอย อาจ เปน

รป แบบ ท สรางสรรค ขน มา ใน ชวง เวลา เดยวกน สอดคลอง กบ จารก ท พบ ใน วด เชยง สา

อำเภอ เชยงของ จงหวด เชยงราย ระบ วา เมอ ป พ.ศ. 2096 พระเจา ไชย เชษฐาธ ราช

เปน พระเจา สอง แผน ดน ครอง ทง อาณาจกร ลาน ชาง และ อาณาจกร ลาน นา19 จง ไม ถอ

เปน เรอง แปลก หาก ศลปกรรม ของ ทง สอง อาณาจกร จะ ม การ ปรบ เปลยน รป แบบ ไป ใน

ทศทาง เดยวกน

นอก เหนอ ไป จาก น ยง นา สนใจ วาการ ประดบ ลก แกว ประกอบ เปน เขา พรหม ใน

ศลปะ ลาน ชาง ปรากฏ อาย สมย การ สราง อยาง แนชด ณ พระ ธาต ศร สอง รก (ลาย เสน ท

2) ดง ท พบ จารก ระบ ป การ สราง พ.ศ. 2103 – 210620 แต เขา พรหม ท พระ ธาต ศร สอง รก

ได เพม เตม ราย ละเอยด มาก ขน โดย ใช ลวด บว ควำ ขนาด เลก มาร อง รบ ลก แกว ทำให เขา

พรหม ม ลกษณะ โดย รวม คลาย กบ ขา สงห (ซง จะ กลาว ถง ใน ลำดบ ตอ ไป) แสดง ให เหน ถง

พฒนาการ ท คลคลาย ไป จาก เขา พรหม ของ พระ ธาต บง พวน องค เดม และ เจดย ใน เมอง

เชยงแสน ลง มา แลว

19 ฮนส เพนธ และ คณะ, ประชม จารก ลาน นา เลม 4 : จารก ใน พพธ ภณฑ ฯ เชยงใหม

(เชยงใหม : โรง พมพ มง เมอง, 2543), 215-235.

20 หอสมดแหงชาต กรม ศลปากร, จารก ใน ประเทศ ไทย เลม 5 : อกษร ขอม อกษร ธรรม และ

อกษร ไทย พทธ ศตวรรษ ท 19-24 (กรงเทพฯ : หอสมดแหงชาต กรม ศลปากร, 2529), 291-298.

212 ดำรงวชาการ

ดง นน ใน เบอง ตน จง กลาว ได วา ฐาน บว เขา พรหม ระยะ แรก ๆ ของ ศลปะ

ลาน ชาง ม เขา พรหม เปน แบบ ลก แกว และ นา จะ ปรากฏ ขน ครง แรก ท พระ ธาต บง พวน

องค เดม มใช ท พระ ธาต ศร สอง รก อยาง ท เขาใจ กน มา21 อก ทง ยง สามารถ กำหนด อาย

ฐาน บว เขา พรหม ณ พระ ธาต บง พวน องค เดม ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 - ตน พทธ

ศตวรรษ ท 22 กอน พระเจา ไชย เชษฐาธ ราช จะ ยาย ราช ธาน จาก นคร เชยง ดง เชยง ทอง

(เมอง หลวง พระ บาง) ลง มา ท เมอง จนทบร (นคร เวยงจนทน) ใน ป พ.ศ. 210322 หรอ

เปน ชวง สราง บาน แปง เมอง เพอ ให สม เกยรต กบ ราชธาน แหง ใหม นนเอง

จาก ผล การ ศกษา ทมา ของ ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว ใน ศลปะ ลาน ชาง

ขาง ตน เหน สมพนธ กบ แนวคด ของ จร ศกด เดช วงศ ญา และ ศกด ชย สาย สงห ท ระบ

วา ฐาน แบบ น นา จะ เกยวของ กบ เจดย กลม หนง ใน ศลปะ ลาน นา โดย เฉพาะ เจดย ใน เมอง

เชยงแสน23 แต ไม เหน ดวย ท กลาว ถง ใน กรณ ของ พระ ธาต ศร สอง รก เพราะ พระ ธาต องค

น ม เขา พรหม เปน แบบ ขา สงห

สวน แนวคด ของ เชด เกยรต กล บตร ท เสนอ เอา ไว วา ฐาน บว เขา พรหม รบ

อทธพล มา จาก มาลย เถา ของ ศลปะ อยธยา ตอน กลาง สามารถ อธบาย ได วา ฐาน บว เขา

พรหม ไม นา จะ เกยวของ กบ มาลย เถา ของ ศลปะ อยธยา เพราะ มาลย เถา ใน ศลปะ อยธยา

มก ประดบ อย ใน ตำแหนง ใต องค ระฆง แต เขา พรหม กลบ จด วาง อย ใน ตำแหนง ใต ฐาน

บว24 อน เปน องค ประกอบ ท ม บทบาท แตก ตาง กน โดย สน เชง ทำให นา เชอ วา ฐาน บว เขา

พรหม แบบ ลก แกว เปน งาน ชาง พน เมอง ลาน นา โดย แท

21 เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน

ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 53. จร ศกด เดช วงศ ญา, บรรณาธการ, ความ สมพนธ ระหวาง

ลาน นา ลาน ชาง : กรณ ศกษา ศลปกรรม ใน เมอง เชยงใหม และ หลวง พระ บาง, 45. และ ใน ศกด ชย

สาย สงห, “ฐาน บว งอน” กบ ความ สมพนธ ดาน ศลปกรรม ระหวาง ลาน นา กบ ลาน ชาง”, 78.

22 มหา ส ลา วระ วงส, พงศาวดาร ลาว, แปล โดย ทอง สบ ศภ มารค (กรงเทพฯ : องคการ

คา คร สภา, 2528), 94-95.

23 จร ศกด เดช วงศ ญา, บรรณาธการ, ความ สมพนธ ระหวาง ลาน นา ลาน ชาง : กรณ

ศกษา ศลปกรรม ใน เมอง เชยงใหม และ หลวง พระ บาง,45. และ ใน ศกด ชย สาย สงห, ศลปะ

เมอง เชยงแสน วเคราะห งาน ศลปกรรม รวม กบ หลก ฐาน ทาง โบราณคด และ เอกสาร ทาง

ประวตศาสตร, 75 และ 345-346.

24 เหน สอดคลอง จาก การ สมภาษณ เชษฐ ตงส ญ ชล, อาจารย ประจำ ภาค วชา ประวตศาสตร

ศลปะ คณะ โบราณคด มหาวทยาลย ศลปากร, 12 กมภาพนธ 2553.

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 213

นอกจาก น ยง พบ ตวอยาง ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว ใน เจดย ระยะ หลง แถบ

เข ตอ รญญก ของ เมอง เชยงแสน อก แหง หนง ไดแก ก หนา วหาร วด จอม สวรรค (ลาย เสน ท

8) ราว พทธ ศตวรรษ ท 22-2325 เพราะ ม การ ประดบ ลก แกว เปน เขา พรหม รองรบ บว ควำ ท

ม ทอง ไม คน ซอน กน 2 ชน ตอ เนอง ขน ไป ยง พบ แนว ลก แกว รองรบ ฐาน บว ลก แกว อกไก

การ ประดบ เขา พรหม เปน ลก แกว 2 แนว น ปรากฏ หลก ฐาน ใน ศลปะ ลาน ชาง

เชน กน และ สามารถ บง บอก ได วา เปน งาน ใน ชวง หลง อยาง แนชด คอ ปราสาท จำลอง

สำรด ท พระ วหาร วด ว ชน เมอง หลวง พระ บาง สปป. ลาว (ภาพ ท 5) ดง ท พบ จารก ระบ

วา หลอ ขน โดย พญา หลวง เจา มงสะ แพรก พรอม ทง พระ มเหส นาม วา พระนาง บษบา สร

วฒน เทพา ราช กญญา และ พระ ยอด งำ เมอง พระ ราชโอรส เมอ ป พ.ศ. 227026 และ ม

การ หลอ ขน เปน จำนวน มาก พบ ตวอยาง ใน เมอง เชยงแสน แตละ องค ม ราย ละเอยด ของ

องค ประกอบ แตก ตาง กน ออก ไป อาจ ใช สำหรบ เปน โคม ปลอง ประดบ ตาม มม ของ เจดย

หลาย องค27

25 ศกด ชย สาย สงห, ศลปะ เมอง เชยงแสน วเคราะห งาน ศลปกรรม รวม กบ หลก ฐาน

ทาง โบราณคด และ เอกสาร ทาง ประวตศาสตร, 282-285.

26 คณะ กรรมการ จด พมพ เอกสาร ประ วต สา สตร วฒนธรรม และ โบราณคด, ประชม ศลา

จารก ภาค ท 3 (กรงเทพฯ : สำนก ทำเนยบ นายก รฐมนตร, 2508), 221-225.

27 จร ศกด เดช วงศ ญา, บรรณาธการ, ความ สมพนธ ระหวาง ลาน นา ลาน ชาง : กรณ

ศกษา ศลปกรรม ใน เมอง เชยงใหม และ หลวง พระ บาง, 41.

ลายเสนท8.ฐานบวเขาพรหมกหนาวหารวดจอมสวรรคเขตอรญญกเมองเชยงแสนทมา:ศกดชยสายสงห

ภาพท5.ฐานบวเขาพรหมปราสาทจำลองสำรดพระวหารวดวชนเมองหลวงพระบาง

214 ดำรงวชาการ

อยางไร ก ด ม การ ปรบ แตง รป แบบ

ฐาน บว เขา พรหม ลกษณะ น สบ ตอ มา ดง

พบ ตวอยาง ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด ท เมอง

หลวง พระ บาง อาท พระ ธาต วด หนอง ศร คน

(ภาพ ท 6) ม ประวตการ สราง วด เมอ พ.ศ.

2272 แต ได รบ การ บรณะ หลง จาก เกด เหต

ไฟ ไหม ใน ป พ.ศ. 231728 และ พระ ธาต วด

สบ สกขา ราม (ภาพ ท 7) ตาม ประวต วด

สราง ขน ใน ป พ.ศ. 2028 แต ม การ บรณะ

ใน ป พ.ศ. 245229 แสดง วา หลก ฐาน ท พบ

ดง กลาว ลวน เปน งาน ใน ชวง หลง แลว ทง

สน นา จะ รวม สมย กบ ศลปะ อยธยา ตอน

ปลาย หรอ ศลปะ รตนโกสนทร

28 วรลญจก บญ ย ส รตน, ช น ชม ส ถาปตย : วด ในหลวง พระ บาง (กรงเทพฯ : เมอง

โบราณ, 2547), 125-127.

29 เรอง เดยวกน, 119-121.

ภาพท6.ฐานบวเขาพรหมพระธาตวดหนองศรคณเมองหลวงพระบาง

ภาพท7.ฐานบวเขาพรหมพระธาตวดสบสกขารามเมองหลวงพระบาง

ภาพท8.สวนฐานเจดยวดปงสนกเมองเชยงแสนทมา:อญชลสนธสอน

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 215

2. ฐาน บว เขา พรหม แบบ ขา สงห

ฐาน บว เขา พรหม แบบ ขา สงห เรม

ปรากฏ เคาโครง ใน ศลปะ ลาน ชาง ณ พระ

ธาต ศร สอง รก จงหวด เลย (ภาพ ท 2, ลาย

เสน ท 2) สราง ขน ใน ป พ.ศ. 2103-210630

โดย ม พฒนาการ ทาง ดาน รป แบบ ศลปะ สบ

เนอง มา จาก เขา พรหม แบบ ลก แกว ดง ท ใช

ลวด บว ควำ มาร อง รบ ลก แกว ทำให เสน รอบ

นอก แล ด คลาย กบ ขา สงห และ ปรากฏ ลวด

บว หงาย ประกบ กบ บว ควำ ท นา จะ มา จาก

ฐาน บว ซอน กน 2 ชน โดย ไมม หนา กระดาน

คน จง นา เชอ วา มอาย หลง ลง มา จาก สวน

ฐาน ของ พระ ธาต บง พวน องค เดม

ประกอบ กบ เหตผล ท ฐาน พระ ธาต ศร สอง รก ม การ ปรบ เปลยน รป แบบ ให ตาง

ออก ไป จาก ระเบยบ งาน ชาง ใน ศลปะ ลาน นา เปน อยาง มาก กลาว คอ การ ทำ ลวด บว ควำ

ซอน บว หงาย ซอน กน โดย ไมม ทอง ไม หรอ หนา กระดาน มา คาด คน ใช เพยง เสน ลวด เลกๆ

เทานน จง แล ด ผดแผก ออก ไป จาก ฐาน บว แบบ บว ควำ ซอน บว หงาย ซอน ม อกไก คน ตรง

กลาง ทอง ไม ของ ศลปะ ลาน นา (ลาย เสน ท 9) เพราะ สงเกต เหน วา ฐาน บว ใน ศลปะ ลาน

นา ม การ ตกแตง ลวด บว ควำ – บว หงาย บาง สวน เปน งาน ประดบ ทอง ไม เชน เดยว กบ ลก

แกว อกไก และ ดวย การ พบ หลก ฐาน เพยง 2 แหง เทานน ไดแก เจดย วด ปง สนก เมอง

เชยงแสน จงหวด เชยงราย (ภาพ ท 8) และ เจดย วด เกต จงหวด เชยงใหม ประเทศ ไทย

ราว ตน พทธ ศตวรรษ ท 2131 จง ไม นา จะ เปน รป แบบ ท นยม สราง สบ ตอ มา ใน ชวง ตน พทธ

ศตวรรษ ท 22 ได

30 หอสมดแหงชาต กรม ศลปากร, จารก ใน ประเทศ ไทย เลม 5 : อกษร ขอม อกษร

ธรรม และ อกษร ไทย พทธ ศตวรรษ ท 19-24, 291-298.

31 สนต เลก สขม, ศลปะ ภาค เหนอ : หร ภญช ย-ลาน นา, 74-76. และ ใน เชษฐ ตงส ญ ชล,

บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท

21-22, 8-9 และ เชงอรรถ ท 28-29.

ลายเสนท 9. ฐานบวแบบบวควำซอนบวหงายซอนมอกไกคนตรงกลางทองไมศลปะลานนา

216 ดำรงวชาการ

นอก เหนอ ไป จาก น ฐาน บว เพยง ฐาน เดยว ของ พระ ธาต ศร สอง รก ยง ประดบ ลก

แกว อกไก 1 เสน เกอบ เตม ทอง ไม แสดง ให เหน วา ไม นยม ฐาน สง อยาง ศลปะ ลาน นา แลว

ชวน ให คด เหน วา ลกษณะ สวน ฐาน ของ พระ ธาต ศร สอง รก คง เปน งาน ท ชาง ลาน ชาง ปรบ

แตง ขน เอง อยาง อสระ จง ถอ เปน ศลปะ ลาน ชาง อยาง แทจรง

สวน ประเดน ทมา ของ เขา พรหม แบบ ขา สงห ท พระ ธาต ศร สอง รก เชษฐ

ตงส ญ ชล ได สนนษฐาน วา อาจ ได รบ อทธพล มา จาก ฐาน ขา สงห ใน ศลปะ อยธยา ตอน กลาง

เชน ขา สงห ท วหาร หลวง วด พระ ศร สรร เพชญ (ภาพ ท 9) และ ฐาน ขา สงห ท รองรบ เรอน

ธาต เจดย ศร ส ร โยทย จงหวด พระนคร ศร อยธยา ประเทศ ไทย32

ทงน ทง นน นา เชอ วา ฐาน บว เขา พรหม ของ พระ ธาต ศร สอง รก อาจ เกยวของ

กบ แนวคด ของ ฐาน ขา สงห ใน ศลปะ อยธยา ตอน กลาง โดยตรง ตาม จด ประสงค ของ การ

สราง องค พระ ธาต เพอ ผก สมพนธไมตร ระหวาง อาณาจกร ลาน ชาง กบ อาณาจกร อยธยา

32 เชษฐ ตงส ญ ชล, บทบาท ของ ฐาน บว สเหลยม เพม มม ของ เจดย แบบ ลาน นา ใน

ศลปะ ลาน ชาง พทธ ศตวรรษ ท 21-22, 51-54.

ภาพท9.ขาสงหทวหารหลวงวดพระศรสรรเพชญจงหวดพระนครศรอยธยา

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 217

สมย พระเจา ไชย เชษฐาธ ราช แหง กรง ศร สต นาค นหต กบ พระ มหาจกร พร รด แหง กรง

ศรอยธยา ใน ป พ.ศ. 2103-210633

ทวา ดาน รป แบบ ศลปะ กลบ เปน ขา สงห ใน แบบ ฉบบ ของ ชาง ลาน ชาง เอง ดง ท ม

การ ดดแปลง รป แบบ เขา พรหม เปน ลก แกว ท ม บว ควำ ขนาด เลก มาร อง รบ อน ม ลกษณะ

แตก ตาง ออก ไป จาก ฐาน ขา สงห ใน ศลปะ อยธยา ซง สวน ใหญ ม องค ประกอบ ครบ ชด ห ลก ๆ

คอ หลง สงห ขา สงห ทอง สงห และ นม สงห เชน ขา สงห ท วหาร หลวง วด พระ ศร สรร เพชญ

จง นบ วา เขา พรหม ท ฐาน พระ ธาต ศร สอง รก เปน เอกลกษณ เฉพาะ ของ ศลปะ ลาน ชาง อยาง

แทจรง ทำให เกด ขอ สนนษฐาน เพม เตม วา กลม ชน ท สราง พระ ธาต ศร สอง รก สวน ใหญ นา จะ

เปน ชาว ลาน ชาง เอง

ตอ มา เขา พรหม แบบ พระ ธาต ศร สอง รก น เปน ท นยม มาก ขน ใน ศลปะ ลาน ชาง

พรอม กบ ม การ ปรบ เปลยน รป แบบ ให ม ความ หลาก หลาย มาก ยง ขน ปรากฏ ทง ใน เจดย

ทรง บว เหลยม และ เจดย ทรง ปราสาท ยอด แพร กระจาย ไป ใน อาณา บรเวณ กวาง ซง

พบ ทง ท ฝง ภาค ตะวน ออก เฉยง เหนอ ของ ประเทศ ไทย และ สาธารณรฐ ประชาธปไตย

ประชาชน ลาว ท สำคญ คอ สามารถ บง บอก อาย สมย ได อยาง แนชด วา เจดย แตละ องค

ลวน สราง ขน หลง จาก พระ ธาต ศร สอง รก ลง มา แลว ทง สน กลาว คอ

ตวอยาง ฐาน บว เขา พรหม แบบ ขา สงห ใน เจดย ทรง บว เหลยม เชน พระ ธาต วด

สาว สวรรณ จงหวด หนองคาย พระ ธาต วด ธาต นอย โพน บก จงหวด อดรธาน พระ ธาต

วด บง เขา หลวง จงหวด อบลราชธาน พระ ธาต วด โพน ชย จงหวด เพชรบรณ พระ ธาต วด

ปา ดอน ธาต (ภาพ ท 10) และ พระ ธาต องค เลก วด มหาธาต จงหวด ยโสธร (ภาพ ท 11)

ประเทศ ไทย34 สวน ตวอยาง เจดย ท พบ ใน สปป. ลาว เปนตน วา เจดย บาง องค ใน วด

อนท แปง นคร เวยงจนทน เจดย บาง องค ท วด เชยง ทอง (ภาพ ท 12) และ เจดย วด แสน

สขา ราม (ภาพ ท 13) เมอง หลวง พระ บาง สปป. ลาว

33 หอสมดแหงชาต กรม ศลปากร, จารก ใน ประเทศ ไทย เลม 5 : อกษร ขอม อกษร ธรรม

และ อกษร ไทย พทธ ศตวรรษ ท 19-24, 291-298.

34 ด ราย ละเอยด เพม เตม ใน เชด เกยรต กล บตร, “สถป แบบ ลาน ชาง ใน ภาค ตะวน ออก เฉยง

เหนอ ของ ประเทศ ไทย” (วทยานพนธ ปรญญา ศลป ศาสตร มหา บณฑต สาขา วชา ประวตศาสตร ศลปะ

ภาค วชา ประวตศาสตร ศลปะ บณฑต วทยาลย มหาวทยาลย ศลปากร, 2533), 71-74 และ 97-102.

218 ดำรงวชาการ

ภาพท10.ฐานบวเขาพรหมพระธาตวดปาดอนธาตจงหวดยโสธร

ภาพท11.พระธาตองคเลกวดมหาธาตจงหวดยโสธร

ภาพท12.เจดยบางองควดเชยงทองเมองหลวงพระบาง

ภาพท13.เจดยวดแสนสขารามเมองหลวงพระบาง

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 219

อก ทง ยง ปรากฏ ใน เจดย ทรง ปราสาท ยอด กลม พระ ธาต บง พวน ททำการ ศกษา

ใน ครง น ดวย โดย ดดแปลง เขา พรหม แบบ ขา สงห ให เดน ชด มาก ยง ขน ดง ท อย ใน รป ของ

บว ควำ แบบ ตง ฉาก ขนาด ใหญ ตวด ปลาย งอน ขน ทำให เปน ขา สงห แบบ ลาน ชาง อก

ลกษณะ หนง ซง เหน คลคลาย ลง มา จาก ฐาน บว เขา พรหม ของ พระ ธาต ศร สอง รก เปนตน

วา พระ ธาต วด เทพ พล ประด ษฐา ราม

จงหวด หนองคาย ประเทศ ไทย ทง องค ทศ

ใต (ลาย เสน ท 10) และ องค ทศ เหนอ จง

กำหนด อาย อย ใน ราว พทธ ศตวรรษ ท 22

แลว สบ ตอ เนอง มา ท พระ ธาต วด นาก นคร

เวยงจนทน สปป. ลาว (ภาพ ท 14) ดวย

เหตผล ท สวน ฐาน ของ พระ ธาต วด นาก ไม

ทำ ฐาน บว แลว จง กำหนด อาย หลง ลง มา

จาก ฐาน ของ พระ ธาต วด เทพ พลฯ ระยะ

หนง ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 22 – ตน

พทธ ศตวรรษ ท 23

จาก นน ฐาน บว เขา พรหม ของ

เจดย ทรง ปราสาท ยอด กลม น ก หน ไป นยม

ฐาน บว เขา พรหม อยาง เจดย กลม พระ ธาต

ภาพท 14. ฐานบวเขาพรหมพระธาตวดนากนครเวยงจนทนทมา:เชษฐตงสญชล

ลายเสนท10.ฐานบวเขาพรหมพระธาตวดเทพพลฯองคทศใตจงหวดหนองคาย

ลายเสนท11.ฐานบวเขาพรหมพระธาตหนองสามหมนจงหวดชยภม

220 ดำรงวชาการ

ศร สอง รก โดย เพม ราย ละเอยด ของ ลวด บว ควำ ซอน บว หงาย ซอน แต ยง คง ม เคา ของ เขา

พรหม แบบ พระ ธาต วด เทพ พลฯ จง ได รป ทรง สนนษฐาน สวน ฐาน ของ พระ ธาต หนอง สาม

หมน จงหวด ชยภม ประเทศ ไทย (ลาย เสน ท 11) เปน ฐาน บว เขา พรหม แบบ ขา สงห อน

เปน งาน ชวง หลง จาก พระ ธาต วด เทพ พลฯ ลง มา นา จะ อย ใน ราว พทธ ศตวรรษ ท 23

และ ใน ทสด เจดย ระยะ หลง ของ กลม น ก ใช ฐาน เขา พรหม แบบ ขา สงห อยาง

เจดย กลม พระ ธาต ศร สอง รก โดย แท ไดแก พระ ธาต กอง ขาว นอย (ลาย เสน ท 12) และ

พระ ธาต อานนท (ลาย เสน ท 13) จงหวด ยโสธร ประเทศ ไทย แต ม การ ปรบ เปลยน

ราย ละเอยด เพม เตม ขน อน ทำให กำหนด อาย หลง จาก พระ ธาต หนอง สาม หมน ลง มา และ

ดวย เหต ท พระ ธาต อานนท ม รป แบบ คลคลาย ไป จาก พระ ธาต กอง ขาว นอย จง กำหนด

อาย พระ ธาต กอง ขาว นอย ไว ราว พทธ ศตวรรษ ท 24 สวน พระ ธาต อานนท นา จะ เปน งาน

สราง ใน ราว พทธ ศตวรรษ ท 24-25

ลายเสนท12.ฐานบวเขาพรหมพระธาตกองขาวนอยจงหวดยโสธร

ลายเสนท13.ฐานบวเขาพรหมพระธาตอานนทจงหวดยโสธร

“ฐานบวเขาพรหม”เอกลกษณของศลปะลานชาง 221

บท สรป ฐาน บว เขา พรหม แบบ ลก แกว สรางสรรค ขน โดย ฝมอ ชาง พน เมอง ลาน นา

ปรากฏ อยาง ชา ณ ก พระเจา ลาน ทอง วด พระ ธาต ลำปาง หลวง ราว กลาง พทธ ศตวรรษ

ท 21 – ตน พทธ ศตวรรษ ท 22 กอน ท จะ สง อทธพล ขน ไป ให กบ เจดย กลม หนง ใน เมอง

เชยงแสน ขณะ เดยวกน ก นา จะ เปน แรง บนดาล ใจ ให กบ ฐาน ของ พระ ธาต บง พวน องค

เดม ราว ปลาย พทธ ศตวรรษ ท 21 – ตน พทธ ศตวรรษ ท 22 กอน พระเจา ไชย เชษฐาธ

ราช จะ ยาย ราช ธาน ลง มายง นคร เวยงจนทน จง กลาว ได วา ฐาน บว เขา พรหม ปรากฏ ใน

เจดย ของ ศลปะ ลาน ชาง เปน ครง แรก ท พระ ธาต บง พวน องค เดม

จาก นน เมอ วฒนธรรม อยธยา ตอน กลาง เขา มายง ดน แดน ลาน ชาง ทำให เกด

ฐาน บว เขา พรหม รป แบบ แปลก ใหม ขน และ นบ วา เปน เอกลกษณ ของ ศลปะ ลาน ชาง

อยาง แทจรง เพราะ ถง แมวา เขา พรหม ม ลกษณะ โดย รวม คลาย กบ ขา สงห ของ ศลปะ

อยธยา แต ใน ราย ละเอยด กลบ เปน ขา สงห ใน แบบ ฉบบ ของ ลาน ชาง เอง โดย ใน ระยะ แรก

ม การ ผสม ผสาน เขา กบ รากฐาน ของ วฒนธรรม ลาน นา ดง ปรากฏ ลก แกว รองรบ ดวย ลวด

บว ควำ อน ถอ เปน เคาโครง เขา พรหม แบบ ขา สงห ท ปรากฏ ขน ครง แรก ณ พระ ธาต

ศร สอง รก ตน พทธ ศตวรรษ ท 22

ตอ มา ม การ ปรบ เปลยน รป แบบ ให เกด ความ หลาก หลาย และ คลาย กบ ขา สงห

มาก ยง ขน คอ การ ประดบ ลวด บว ควำ แบบ ตง ฉาก ตวด ปลาย งอน ขน เปนตน วา พระ

ธาต วด เทพ พลฯ ทง สอง องค ราว พทธ ศตวรรษ ท 22 พระ ธาต วด นาก ราว ปลาย พทธ

ศตวรรษ ท 22 – ตน พทธ ศตวรรษ ท 23 พระ ธาต หนอง สาม หมน ราว พทธ ศตวรรษ ท 23

พระ ธาต กอง ขาว นอย ราว พทธ ศตวรรษ ท 24 และ พระ ธาต อานนท ราว พทธ ศตวรรษ ท

24-25 ททำการ ศกษา ใน ครง น