AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT …turkologiya.org/saylar/turkologiya-2017-3.pdfEbulgazi’nin Çağatayca, Arapça ve Farsça kelimelerden yararlanmaması sadece

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir

(Reyestr № 3378)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

TÜRKOLOGİYA • Beynəlxalq elmi jurnal• Международный научный журнал• International scientific journal

• 1970-ci ildən nəşr olunur• Издаётся с 1970 года• Published since 1970

• İldə 4 dəfə çıxır• Выходит 4 раза в году• Published quarterly

"Türkologiya" jurnalı MLA (Müasir Dil Assosiasiyası) Beynəlxalq Biblioqrafiya indeksli, Nyu-York, ABŞ The Journal of "Turkology" indexed in the MLA(Modern Language Association) İnternational Bibliography, New York/USA Журнал Тюркология с международным библиографическим индексом MLA (Современная языковая ассоциация), Нью-Йорк, США

№ 3

İYUL-AVQUST-SENTYABR

BAKI – 2017

REDAKSİYA HEYƏTİ

ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR,

BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT,

ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV

BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ

TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM,

MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ

ƏRTEGİN

MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

DİLÇİLİK ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə),

Alyılmaz Cengiz (Türkiyə),

Bozdemir Mişel (Fransa),

Buşhoten Hendrik (Almaniya),

Çeçenov Əli (Rusiya),

Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə),

Güllü Qərənfil (Moldova),

Haridi Muhamed (Misir),

Kaçalin Mustafa (Türkiyə),

Kajibekov Erden (Qazaxıstan),

Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya),

Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan),

Kormuşin İqor (Rusiya),

Məlikov Tofik (Rusiya),

Musaoğlu Mehman (Türkiyə),

Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya),

Raqaqnin Elizabetta (Almaniya),

Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə),

Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan),

Tooru Hayaşi (Yaponiya),

Yusupova Alfiya (Tatarıstan)

FOLKLOR ÜZRƏ:

Çimpoeş Lyubov (Moldova),

Çobanoğlu Özkul (Türkiyə),

Ekici Metin (Türkiyə),

Jurayev Mamatkul (Özbəkistan),

Sibqatullina Alfina (Rusiya),

Türkmən Fikrət (Türkiyə)

TARİX ÜZRƏ: Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə),

Hakimov Rafail (Tatarıstan),

Karpov Sergey (Rusiya),

Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan),

Munçayev Rauf (Rusiya),

Nesterov Aleksandr (Rusiya),

Turan Refik (Türkiyə)

ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ:

Apollon Silaqadze (Gürcüstan),

Cəmil Tasin (Rumıniya),

Golden Piter (ABŞ),

Lee Hee Soo (Cənubi Koreya),

Paul Yurgen (Almaniya),

Vasilyev Dmitri (Rusiya),

Zimonyi İştvan (Macarıstan)

FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Çumakov Aleksandr (Rusiya),

Kurmanqaliyeva Qaliya

(Qazaxıstan),

Mahamatov Taxir (Rusiya),

Popkov Yuri (Rusiya)

İNCƏSƏNƏT VƏ

MEMARLIQ ÜZRƏ:

Akilova Kamola (Özbəkistan),

Xasiyanova Leyla (Rusiya),

Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan)

ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ:

Akpınar Yavuz (Türkiyə),

Aşırov Annaqurban

(Türkmənistan),

Aşurova Gülbahar (Özbəkistan),

Bondarev Aleksandr (Rusiya),

Kalpaklı Mehmet (Türkiyə),

Qorxmaz Ramazan (Türkiyə),

Sokolovski Nikolay (Polşa)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного

редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ,

АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ

АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ

АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЭЛЬ

ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН

САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ

ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ

ЯЗЫКОЗНАНИЕ: Ахмет Биджан Эрджиласун

(Турция),

Али Чеченов (Россия),

Альфия Юсупова (Татарстан),

Барбара Кельнер-Хенкель

(Германия),

Гюльлю Геренфил (Молдова),

Дженгиз Алйылмаз (Турция),

Игорь Кормушин (Россия),

Кадирали Конкобаев (Кыргызстан),

Мехман Мусаоглу (Турция),

Мишель Боздемир (Франция),

Мурадгелди Соегов (Туркменистан),

Мустафа Качалин (Турция),

Мухаммед Хариди (Египет),

Осман Фикри Серткая (Турция),

Тофик Меликов (Россия),

Хаяши Тоору (Япония),

Хендрик Бушотен (Германия),

Чонг Джин Ох (Южная Корея),

Шюкрю Халук Акалын (Турция),

Эрден Каджибеков (Казахстан),

Элизабетта Рагагнин (Германия)

ФОЛЬКЛОР:

Альфина Сибгатуллина (Россия),

Любовь Чимпоеш (Молдова),

Маматкул Жураев (Узбекистан),

Метин Экиджи (Турция),

Озкул Чобаноглу (Турция),

Фикрет Тюркмен (Турция)

ИСТОРИЯ: Александр Нестеров (Россия),

Дархан Кыдырали (Казахстан),

Мехмет Али Бейхан (Турция),

Рауф Мунчаев (Россия),

Рафаиль Хакимов (Татарстан),

Рефик Туран (Турция),

Сергей Карпов (Россия)

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ:

Аполлон Силагадзе (Грузия),

Дмитрий Васильев (Россия),

Иштван Зимоньи (Венгрия),

Питер Голден (США),

Тасин Джемиль (Румыния),

Хее Соо Лее (Южная Корея),

Юрген Поль (Германия)

ФИЛОСОФИЯ: Александр Чумаков (Россия),

Галия Курмангалиева (Казахстан),

Тахир Махаматов (Россия),

Юрий Попков (Россия)

ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА:

Асия Галимжанова (Казахстан),

Камола Акилова (Узбекистан),

Лейла Хасиянова (Россия)

ЛИТЕРАТУРА:

Аннакурбан Ашыров (Туркменистан),

Александр Бондарев (Россия),

Гюлбахор Ашурова (Узбекистан),

Мехмет Калпаклы (Турция),

Николай Соколовски (Польша),

Рамазан Коркмаз (Турция),

Явуз Акпынар (Турция)

УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

EDITORIAL STAFF

KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief),

MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN

SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV,

GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ

AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ

ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT

ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV

EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV

INTERNATIONAL ADVISERS

ON LINGUISTICS:

Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey),

Alfiya Yusupova (Tatarstan),

Ali Chechenov (Russia),

Barbara Kellner-Heinkele

(Germany),

Chong Jin Oh (South Korea),

Elisabetta Ragagnin (Germany),

Erden Kajibekov (Kazakhstan),

Gullu Karanfil (Moldova),

Hayashi Tooru (Japan),

Hendrik Boeschoten (Germany),

Igor Kormushin (Russia),

Jengiz Alyilmaz (Turkey),

Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan),

Mehman Musaoghlu (Turkey),

Mishel Bozdemir (France),

Muhamed Haridy (Egypt),

Muradgeldi Soyegov

(Turkmenistan),

Mustafa Kachalin (Turkey),

Osman Fikri Sertkaya (Turkey),

Shukru Haluk Akalyn (Turkey),

Tofik Melikov (Russia)

ON FOLKLORE:

Alfina Sibqatullina (Russia),

Fikret Turkmen (Turkey),

Lyubov Chimpoesh (Moldova),

Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan),

Metin Ekiji (Turkey),

Ozkul Chobanoghlu (Turkey)

ON HISTORY:

Aleksandr Nesterov (Russia),

Darkhan Kidirali (Kazakhstan),

Mehmet Ali Beyhan (Turkey),

Rafail Hakimov (Tatarstan),

Rauf Munchayev (Russia),

Refik Turan (Turkey),

Sergey Karpov (Russia)

ON ORIENTAL STUDIES:

Apollon Silagadze (Georgia),

Dmitry Vasilyev (Russia),

Hee Soo Lee (South Korea),

Ishtvan Zimonyi (Hungary),

Juergen Paul (Germany),

Peter Golden (USA),

Tasin Jemil (Romania)

ON PHILOSOPHY:

Aleksandr Chumakov (Russia),

Galiya Kurmangaliyeva

(Kazakhstan),

Takhir Mahamatov (Russia),

Yuriy Popkov (Russia)

ON ART AND

ARCHITECTURE: Asiya Galimzhanova (Kazakhstan),

Kamola Akilova (Uzbekistan),

Leyla Khasiyanova (Russia) ON LITERATURE:

Aleksandr Bondarev (Russia),

Annagurban Ashirov (Turkmenistan),

Gulbahar Ashurova (Uzbekistan),

Mehmet Kalpakly (Turkey),

Nikolay Sokolovski (Poland),

Ramazan Korkmaz (Turkey),

Yavuz Akpinar (Turkey)

FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN

T Ü R K O L O G İ Y A

№ 3 2017

İ Ç İ N D Ə K İ L Ə R

KLASSİK İRS – PORTRETLƏR

Nasimxan Rahmanov (Özbəkistan). Əbülqazi Bahadur xan, türkcənin qoruyucusu............. 11

DİLÇİLİK

Məhəbbət Mirzəliyeva (Azərbaycan), Kamilə Vəliyeva (Azərbaycan). Frazeoloji semantika

və maşın tərcüməsi sistemində frazeoloji lüğətlərin tərtibi prinsipləri..................................

14

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

Osman Fikri Sərtqaya (Türkiyə). Əhməd Cavad Axundzadənin “Qara dəniz” şeiri.............. 21

Ketevan Lortkipanidze (Gürcüstan), Vüsalə Talıbova (Türkiyə). Etnik xüsusiyyətlər

daşıyan türk atalar sözləri........................................................................................................

31

YAZILI ABİDƏLƏR

Aleksandr Bondarev (Rusiya). “Kitabi-Dədə Qorqud”: eposun estetikası və romanın

etikası.......................................................................................................................................

38

MİFOLOGİYA

Han Vu Çoi (Cənubi Koreya). Koreya dilində altaycadan gəlmə şamanizm ünsürləri......... 46

MÜZAKİRƏ

Firudin Cəlilov (Azərbaycan). Lemni yazısının mənşəyi hara aparır?................................... 53

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Sofiye Niyentimp (Almaniya). Almaniyada türkologiya......................................................... 64

REDAKSİYAYA MƏKTUB

Mehman Musaoğlu-Musayev, Fatih Kirişçioğlu, İbrahim Dilək, Tümən Somuncuoğlu

(Türkiyə). Türkiyədən baxışlar................................................................................................

82

RESENZİYALAR

Abid Tahirli (Azərbaycan). Vilayət Quliyev. “Füyuzat”in iki yazarı..................................... 94

Orxan Baldanə (Türkiyə). Leyla Karahan. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz

Armağanı.................................................................................................................................

99

İmanyar Quliyev (Azərbaycan). Mustafa Argunşah, Galip Güner. “Codex Cumanicus”....... 101

İÇİNDƏKİLƏR

ELMİ HƏYAT

Xronika.................................................................................................................................... 104

PERSONALİA

Zeynəb Qorxmaz 95............................................................................................................. 107

NEKROLOQLAR

Dmitri Nasilov......................................................................................................................... 110

Semih Tezcan.......................................................................................................................... 112


№ 3 2017

С О Д Е Р Ж А Н И Е

КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ – ПОРТРЕТЫ

Насимхан Рахманов (Узбекистан). Абульгази Бахадур хан, хранитель турецкого

языка....................................................................................................................................... 11

ЯЗЫКОЗНАНИE

Махаббат Мирзалиева (Азербайджан), Камиля Велиева (Азербайджан). Принципы

составления фразеологических словарей в системе фразеологической семантики и

машинного перевода……………………………………………………………………… 14

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

Осман Фикри Серткая (Турция). Стихотворение Ахмеда Джавада Ахундзаде «Кара

дениз»..................................................................................................................................... 21

Кетеван Лорткипанидзе (Грузия), Вусала Талыбова (Турция). Тюркские пословицы,

охватывающие этнические особенности…………………………………………………. 31

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

Александр Бондарев (Россия). «Китаби Деде Коркуд»: Эстетика эпоса и этика

романа……………………………………………………………………………………….

38

МИФОЛОГИЯ

Хан Ву Чой ( Южная Корея). Признаки алтайского шаманизма в корейском языке…. 46

ОБСУЖДЕНИЯ

Фирудин Джалилов (Азербайджан). Куда ведет происхождение Лемносских

надписей?...............................................................................................................................

53

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

Софи Ньентимп (Германия). Тюркология в Германии..................................................... 64

ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ

Мехман Мусаоглы-Мусаев, Фатих Киришчиоглы, Ибрагим Дилек, Тюмен

Сомунджуоглы (Турция). Взгляды из Турции…………………………………………

82

РЕЦЕНЗИИ

Абид Тахирли (Азербайджан). Vilayət Quliyev. “Füyuzat”in iki yazarı………………….. 94

Орхан Балдане (Турция). Leyla Karahan. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz

Armağanı…………………………………………………………………………………….

99

Иманяр Гулиев (Азербайджан). Mustafa Argunşah, Galip Güner. “Codex Cumanicus”.... 101

СОДЕРЖАНИЕ

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

Хроника.................................................................................................................................. 104

ПЕРСОНАЛИИ

Зейнеп Коркмаз – 95……………………………………………………………………….. 107

НЕКРОЛОГИ

Дмитрий Насилов............................................................................................................ 110

Семих Тезджан…………………………………………………………………………….. 112


№ 3 2017

C O N T E N T S

CLASSICAL HERITAGE - PORTRAITS

Nasimhan Rahmanov (Uzbekistan). Ebulgazi Bahadur Khan, teh Defender of Turkic.............. 11

LINGUISTICS

Mahabbat Mirzaliyeva (Azerbaijan), Kamila Veliyeva (Azerbaijan). The Principals of Compiling Phraseological Dictionaries in the System of Phraseological Semantics and Machine Translation....................................................................................................................

14

LITERATURE AND FOLKLORE

Osman Fikri Sertkaya (Turkey). The Poem of “Qara Dəniz” (“The Black Sea”) by Ahmad Javad Akhundzade.....................................................................................................

21

Ketevan Lortkipanidze (Georgia), Vusala Talibova (Turkey). Ethnic Characteristics in Turkish Proverbs.........................................................................................................................

31

WRITTEN MONUMENTS

Aleksandr Bondarev (Russia). “The Book of Dada Gorgud”: Aesthetics of Epos and Ethics of Novel......................................................................................................................................

38

MYTHOLOGY

Han Woo Choi (South Korea). Some Altaic Shamanistic Evidence in Korean.......................... 46

DISCUSSIONS

Firudin Jalilov (Azerbaijan). Where does the Origin of Lemni Writing Take?........................ 53

CENTRES OF TURKOLOGY

Sophie Nientimp (Germany). Turkology in Germany................................................................. 64

LETTER TO EDITORS

Mehman Musaoghlu-Musayev, Fatih Kirishchioghlu,Ibrahim Dilek, Tumen Somunjuoghlu (Turkey).Views From Turkey.....................................................................................................

82

REVIEWS

Abid Tahirli (Azerbaijan). Vilayət Quliyev. “Füyuzat”in iki yazarı........................................... 94 Orhan Baldane (Turkey). Leyla Karahan. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı.....................................................................................................................................

99

Imanyar Guliyev (Azerbaijan). Mustafa Argunşah, Galip Güner. “Codex Cumanicus”............ 101

C O N T E N T S

SCIENTIFIC LIFE Chronicle..................................................................................................................................... 104

PERSONAL NEWS

Zeynep Korkmaz – 95................................................................................................................. 107

OBİTUARİES

Dmitri Nasilov…………………………………………………………………………………. 110 Semih Tezjan............................................................................................................................... 112


№ 3 2017

KLASSİK İRS – PORTRETLƏR

КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ – ПОРТРЕТЫ

CLASSICAL HERITAGE – PORTRAITS

NASİMHAN RAHMANOV (Özbekistan)

EBULGAZİ BAHADUR HAN, TÜRKÇENİN KORUYUCUSU

İnsanın dile, özellikle ana diline karşı sevgisi; onu korumasının her zaman

ilk sebebi olmuştur ve bu böyle devam edecektir. Türkoloji tarihinde Ali Şir Nevaî

Türkçenin korunması için ilk adımı atan kişi olarak bilinir. İkincisi, Ebulgazi Baha-

dur Han’dır (1603-1664). Nevaî ve Ebulgazi Bahadur Han’ın başlattığı Türkçenin

makamını yükseltme meselesi, XX. yüzyılın başlarında (1918-1922) “Chig’atoy

gurungi” (Çağatay Sohbetleri) harekâtı üyeleri tarafından tekrar ele alındı. Harekâ-

ta sosyal önem kazandırıldı. “Chig’atoy gurungi” harekâtının kurucusu Abdurauf

Fıtrat’ın “Tilimiz” (Dilimiz) adlı makalesi sadece Türkistan’da değil bütün Türk

halklarının ikamet ettiği coğrafyalarda Türkçenin mevcut durumunu ve Türkoloji-

nin kaderini belirleme açısından önemlidir.

Bu bağlamda bir meseleyi tartışmak yerinde olur. Yukarıda kaydettiğimiz gi-

bi Türkçe hem Nevaî hem de Ebulgazi için sanatta ve sosyal hayatta en önemli et-

ken olmuştur. Peki, Nevaî’nin Arapça ve Farsçadan daha yükseklere taşıdığı “Ça-

ğatay dili” niçin Ebulgazi dönemine gelindiğinde aynı makamda değildi? Bu soru-

nun cevabını “Şecere-yi Terakime” eserinde buluruz. Ebulgazi, Arapça ve Farsçaya

ait birçok kelimeyi Türkçeye karıştıran sanatçıları eleştirerek “Türkçe cümleleri ka-

fiyeli nesire dönüştürdüler. Bunu yaparak kendi maharet ve marifetlerini göstermek

istediler. Biz bunların hiçbirini yapmadık. Çünkü bu kitabı okuyan adamın elbette

Türk olması lâzım.” diye itirazda bulunur. Ebulgazi’yi Çağatayca zor şekillerle

cümleler kurmak tatmin etmemiştir. Bu yüzden Ebulgazi; “Çağatay Türk-çe-sin-

den, Farsçadan ve Arapçadan bir kelime dahi eklemeyeceğim, (Türk halkına) anla-

şılır olsun” diyerek edebi Türkçenin halk dilinin temeline kurulması gerektiğini or-

taya atmıştır.

Ebulgazi “Çağatay Türkçesi” derken Timurlular dönemine ait, Arapça ve

Farsça kelime ve ifadelerle karışmış olan Çağatay edebî dilini kastetmektedir. Ti-

murlular döneminde Çağatay diline birçok Arapça ve Farsça kelime ile ifadeler ka-

Özbekistan, Taşkent Devlet Özbek Dili ve Edebiyatı Üniversitesi Prof. Dr. E-mail: [email protected]

NASİMHAN RAHMANOV 12

rışmıştı. Bu durum, o dönemin edebî dilinin kural ve kriterlerini oluşturduğu için

Horasan üslubu önem kazanmıştır. V.V.Radloff Çağatay dili için “yapay dil” ifade-

sini kullanır.

Bu noktada Ebulgazi ile V.V.Radloff’un bakış açısı aynı yörüngeye düş-

mektedir. Her ikisi de Çağatay Türkçesinin halk dilinden uzak kaldığını ifade et-

mektedir.

Ebulgazi, yazılı edebî dili sözlü edebî dilden ayrı tutar. Onun bu hassasiyeti

dilin geleneksel kurallarını değiştimesine sebep olmuştur.

Ebulgazi, Şecere-yi Türk’ü sözlü edebî dile uydurur, yani eserini halk dili te-

meline oturtur. Şecere-yi Türk eserinin yazılış sebeplerini aktarırken eserinde yap-

tığı değişimlere Türk dilinin sebep olduğunu kaydeder: “Bu tarihi (Türklerin şece-

resini – N.R.) herkes bilsin diye Türkçe yazdım. Öyle ki beş yaşındaki çocuk bile

anlasın.” Ebulgazi’nin Çağatayca, Arapça ve Farsça kelimelerden yararlanmaması

sadece bu eseri için geçerli değildir. Bu, Ebulgazi’nin dil nazariyesine ait yaklaşı-

mının yansımasıdır.

Yukarıda vurgulandığı gibi Ebulgazi’nin Çağatay diline yaklaşımı ve döne-

min dil özelliklerini Çağataycadan ayırması büyük pratik ve teorik öneme sahiptir.

Ebulgazi’nin eski Özbek diline böyle yaklaşımı İtalyan şair Dante’nin düşüncele-

riyle örtüşür. Dante de halk dilini işlemiş ve bir bakıma halk dilini yapay olan dil-

den üstün tutmuştu. Bu yapay dil, edebî dildir. Nitekim “edebî dil (kitap dili) belirli

kelime gurubunu seçmesi, basmakalıp üslubu kullanması, Arapça ve Farsça keli-

melere dayanması gibi sebeplerle sözlü dilden farklılaşır.”

Çağataycada Arapça ve Farsça kelimelerle kalıpların çokluğu, onu halk

dilinden uzaklaştırdığı için Ebulgazi’nin itirazına sebep olmuştu. Bu nedenle eseri-

ni halk dili zemininde kurmaya çalıştı. Ebulgazi’nin “Çağatay Türkçesinden bir ke-

lime bile almadım” demesi onun eserlerinin Çağatayca olmadığı anlamına gelmez

elbette. Ebulgazi, Çağatay dilinin eski şeklinden, yani Arapça ve Farsça kalıbına

uydurulan Çağataycadan vazgeçmiş ve saf Çağataycayı kullanmayı tercih etmiştir.

XIV.yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlayan Çağatayca, Ebulgazi’nin eserleriyle

yeniden hayat buldu.

Türkolojide Ebulgazi’nin dil nazariyesine katkısı, onun Türk ve Moğol etnik

tarihini kanıtlamak için sunduğu birçok örnekle de açıklanabilir. Amacımız, konu-

nun derinliğine inmek değil. Biz sadece XIX. yüzyılın sonuna doğru Avrupa ve

Rus Türkoloji ilminde ortaya çıkan Altay teorisinin iki yüz sene önce Ebulgazi ta-

rafından ileri sürüldüğünü vurgulamak istedik. Avrupa ve Rus türkologlarına göre

Türk ve Moğol dilleri Altay döneminde, yani M.Ö. 2.yüzyıla kadar, tek bir dildi ve

sonradan iki kola ayrıldı.

Ebulgazi, Türk ve Moğol dillerinin jenealojik sınıflandırılması hakkındaki

düşüncelerini Şecere-yi Türk adlı eserinde etnik süreçle ilişkilendirerek anlatır.

Bununla yetinmeden Türk-Moğol dilindeki bazı kelimelerin etimolojisini de ince-

ler. Örneğin Yafesoğlu Türk’ten gelen Debbakuyhan’ın tahta geçme olayını beyan

ederken Özbek okuru için anlaşılmayan bu ismi şöyle açıklar: “Deb’in anlamı “taht

yeri”, bakuy “ulusun ulusu” demektir. (15-b.) Veyahut Moğol kelimesinin kökenini

EBULGAZİ BAHADUR HAN, TÜRKÇENİN KORUYUCUSU 13

Mungul olarak açıklar. (17-b.) Yalnız Mungul’un Moğol’a dönüşmesini ses değişi-

mi olarak kaydeder: “Mung”un anlamını bütün Türkler bilir: kaygı demektir, ol ke-

limesinin anlamı soda (sade) dil, yani kaygılı sadedil demektir.” (17-b.)

Dikkate değer diğer bir delile bakalım. Ebulgazi, Moğol ilinin padişahı İl-

han’ın oğlu Kayan ve İlhan’ın kardeşinin oğlu Nukuz’un nereye gidip yerleştikleri-

ni hikâye ederken ikisinin gittikleri yere Ergenekon adını verdiklerini söyler ve Er-

genekon adını şöyle açıklar: “Ergene’nin anlamı “dağ kemeri”dir, kon da “hızlı ve

keskin” demektir... Kayanoğullarına Kıyat dediler... “Kıyat”, “kayan”ın çoğul şek-

lidir.” (29-b.) Şecereyi Türk’ün beş yaşındaki çocuğun bile anlayacağı dilde yazıl-

masının sebeplerinden biri de Ebulgazi’nin titiz bir dil bilimci, Türk ve Moğol tari-

hini iyi bilen tarihçi, büyük sanatçı olmasına bağlıdır. Ebulgazi Moğol dilini, bu

halkın geleneklerini, terimlerini özel olarak araştırdığını söyler. Ebulgazi’nin bir-

çok Moğolca kelimeyi kitabında açıklamasının nedeni de o kelimelerin herkes için

anlaşılır olmasını istemesiyle ilgilidir. Ebulgazi’nin Türk ve Moğol kavimlerine

karşı eşit yaklaşımı bütün eser boyunca hissedilir. Türkçenin diğer dillerden üstün

yönlerini yeri gelince belirtir. Örneğin Farsçanın etkisiyle Türkçe ve Moğolca keli-

melerin bozulmuş şeklinin Türkçeye girmesine ve buna katiplerin sebep olmasına

üzülür. Bozuk kelimelerin Türkçenin güzelliğini de bozacağını düşünerek eseflenir.

Ebulgazi’nin dil kuramcısı olarak diğer özelliği de onun birkaç dile ait keli-

meleri açıklaması ve bu dillerin özelliklerini bilmesidir. Örneğin Arapça için “laf-

ziolloh arab tili turur” der. Suryani dilinin de birçok hükümdar ve peygamberin ko-

nuştuğu bir dil olduğunu kaydeder. Türklerin tarihî eserlerinde bulunan peygamber

isimlerini açıklar (örneğin, Ahnuh hakkındaki fikirleri 14-b.). Ebulgazi, Türkçenin

büyük bilgini olarak Uygur dili ve eski Türk dili hakkındaki düşüncelerini paylaşır.

Uygur kelimesinin etimolojisini, eski Türkçeye ait kabile adlarını (örneğin Kıpçak

21-b.) açıklar. Kısacası Türk dil bilimi tarihinin birçok yönünü bilimsel açıdan in-

celer. İleride Türk dil bilimi tarihi bilim dalı olarak şekillendirilirse ve bütün Türk

ülkelerinde öğretilirse Ebulgazi’nin de yeri ayrıca ele alınmalıdır.

_______________


№ 3 2017

DİLÇİLİK

ЯЗЫКОЗНАНИE

LINGUISTICS

KAMİLE VELİYEVA (Azerbaycan)

MEHEBBET MİRZELİYEVA (Azerbaycan)

DEYİM ANLAMBİLİMİ VE MAKİNA ÇEVRİSİ SİSTEMİNDE DEYİM

SÖZLÜKLERİNİN DÜZENLENME İLKELERİ

Özet

Şimdiye kadar yapılan bilgisayarla çeviri sistemleri hep kelimesi kelimesine çeviriye

dayanmıştır. Fakat bu yolla kurulmuş olan sistemler beklentilere tam olarak cevap vereme-

mektedir. Kurulan sistemler insan – çevirmen modeli temel alınarak hazırlanırsa, daha etkili

olabilir. Çünkü insan – çevirmen, bir dilden diğerine çeviride büyük deneyime, bilgiye sa-

hiptir. Gerçekten de zor bir süreç olan çeviride çevirmenin lengüistik bilgiyle algılayış ku-

rallarını derinden araştırması gerekir. Bu yönde yapılanlarla yetinmeyip, çevirdiği metnin

ait olduğu alana bağlı olarak, o alanı derinden bilmeli, kısacası uzman olmalı. Sistemin et-

kin bir şekilde kullanılabilmesi için araştırmalar yeterli düzeyde değildir. Çevirmen, metnin

çevirisinde sözleri değil, değişik deyimlerin, noktalama işaretleriyle ayrılmış düzlemler

bağlamındaki anlamlarını algılayarak ve kapsadığı bilim alanına dikkat ederek metinleri çe-

viriyor.

Sistem için en önemli ve gerekli konu, lengüistik temelin özeği olan bilgisayar söz-

lüklerinin hazırlanmasıdır.Bilgisayar sözlüğüne dil ve anlatımın önemli birimi olan deyim-

leri birim olarak almak gerekir. Deyim bilgisinin sınırlarına dil birimine ait söz birleşm-ele-

ri, ifadeler, sözler ve kalıplaşmış cümleler girer. Kapsamına göre dünyada ünlü olan bu sis-

tem, gelişmeye her zaman açık olduğu için eklemelerle zenginleştirilebilir. Bu sistemin de-

neyiminden faydalanarak bilimsel teknik metinleri Azerbaycan dilinden İngilizceye çeviren

Deyimlerin Çeviri Sistemi için politematik bilgisayar sözlüğünün yapılmasını amaç edin-

dik. Bu yüzden tabii kaynaklar, bilim teknik, askeri, ekonomi, politika, tıp, enerji, ziraat ve

elektronik gibi alanların terminolojisinden sözlüksel yazıları derleyip yukarıda belirtilen

RETRANS sisteminin ilkelerine dayanan lengüistik temelin özeğini kuracağız.

Anahtar kelimeler: bilgisayar, sözlükler, deyimlerin çeviri sistemi, lengüistik temel.

Azerbaycan, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Bilgisayar Dilbilimi bölüm başkanı, Prof. Dr.

E-mail:[email protected] Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Türk Dili bölümü eski başkanı, Prof.Dr.

DEYİM ANLAMBİLİMİ VE MAKİNA ÇEVRİSİ SİSTEMİNDE DEYİM SÖZLÜKLƏRİNİN DÜZENLEME ... 15

Dilbiliminde dil universialisyonu olarak kabul edilen deyimleşme dilin tüm

yapı düzeylerini kapsar. Tabii bu her bir dil düzeyinde değişik özellik taşıyan

deyimleşmeye değişik dil sistemlerinde dil tepkilerinin etkisi de farklıdır. Bunu bir

taraftan her bir dil yapısının özelliğiyle, öte taraftan değişik bakış açılı halkların

metaforik düşünce özgülüğüyle açıklayan Z.R.Agleyeva şöyle demektedir: “Ger-

çekten de herhangi etnosun temsilcisi belirli düşünceye, anlamı yeniden değiştir-

mek, algılanan objeleri kıyaslamak ve karşılaştırmak, bu bağlamda da bunlara da-

yanarak dilde tüm insanlık ve her bir etnos için kıyaslanan lingua– kültürlere özgü

bilişsel – metoforik stratejiyi gerçekleştirme gücüne sahiptir. Fakat değişik yapılı

dil taşıyıcılarının canlı düşüncesinin çağrışımlı yapıları, anlam değişmelerinin özel-

likleri, kıyaslamalı konuşma algısı birimi, tabii (bu veya diğer derecede köklü veya

azcık şekilde) farklıdır” [1,3].

Oysa deyim birimlerinin anlam özelliklerinin araştırılması onun ait olduğu

halkın düşünce ve algılayışının gelişim aşamalarına ışık tutmak, onun tarihi gele-

neklerini, kültürel mirasını, dil bakımından bakış açısını öğrenmek için çok

önemlidir.

Rus dilciliğinde deyimlerin bağımsız bir bilim olarak oluşum ve gelişiminin

iki aşaması özellikle belirtilmektedir:

Klasik aşama (bu aşama deyimlerle sözü benzer ve farklı yönlerinin ortaya

çıkarılması, deyimleşme kriterlerinin belirlenmesi, deyim sınıflandırılmasının an-

lam temellerinin ortaya çıkarılması, deyim birimlerinin örneksel ve sentagmatik

ilişkileri, tarihi gelişim ve mukayeseli – tipoloji öğrenilme konularına, bu bağlamda

da deyimlerin sözlükbilim sorunlarına ışık tutmaya ortam sağlamışsa, post klasik

aşama (geçen yüzyılın 80’li yılları) için deyim öğelerine işlevsel – iletişimsel

yaklaşımla nitelenir [2,11-12].

“Dil toplumuna özgü dünya bölgüsünü, özellikle dünya dil manzarasını,

troplar ve tropomorflarar acılığıyla çalışma yeteneğini, semantik motivasyon tipini,

bu bağlamda etimolojisini vs. deyim yapma ve motivasyonun önemli etkenleri

hesap edilebilir. Zaten dil vakalarının böylesine geniş kapsamında özdeyişlerin

ortaya çıkma mekanizminin açıklama yollarını, onların anlam motivasyonunda ve

konuşmada kullanmasında aramak gerekirdi” [2,12]. Hiç kuşkusuz bu düşünceyle

ortaya atılan yeni dönem araştırıcıları (Örneğin: V.N.Teliya) klasiklerin, özellikle

V.Vinogradov’un fikirlerine karşı çıkıyorlardı.

İletişim kurma işlevi sağlayan dil, yalnızca insanın düşüncelerinin, istek ve

arzularının ifadesine değil, hem de onun gerçekliğine yaklaşımını – his ve duygula-

rını, heyecanlarını belirtmeye hizmet ediyor. Çevremizdeki gerçeklik, ilgi ve ihti-

yaçlarımızı, hem de bizim çevreyle bağlılığımızı yansıtmaktadır.

Dilin insan çalışmalarını yazı aracılığıyla gerçekleştirdiği değişik yönleri dil-

bilimcilerinin hep ilgisini çekmiştir. Bu yüzdendir ki metin bir sistem olarak dikkat

çekmiştir. Değişik metinlerin varlığı bellidir.

Dilbilimcilerin dikkatini en çok edebî metinler çekmiştir ve hâlen de çek-

mektedir. Bu metinlerin önemli amaçlarından biri belirli bir konu hakkında bilgi

aktarma hususunda etkin işlev görmektir.

MEHEBBET MİRZELİYEVA, KAMİLE VELİYEVA 16

Dilde insan etkeninin belirtisini yansıtan antroposentizim, dil ve düşüncenin

karşılıklı etkileşimi, dil ve toplum ilişkileri, dil ve halkın manevi kültürel başlılığı,

millî düşünce ve folklor gibi konuların çözümünde büyük önem taşımaktadır.

Deyimlerin dilin millî kimliğini yansıttığına dikkat edersek, onun çeviri sü-

recinde, özellikle bilgisayar çeviri sisteminde çıkardığı zorlukları görmemek veya

düşünmemek bile imkânsızdır.

Deyimler, bilgisayar çeviri sistemi veritabanına girilmelidir. Bu veri tabanı

sık sık kullanılan kelime ve deyimlerin çeviri eşdeğerlerini, metinlerin morfoloji ve

sentaktik incelenmesini ve onları insanın düzenlemesi için gerekli olan programları

kapsar. Deyimlerin bilgisayar çevrisi, sorunlarının çözümü yönünde yapılan araştır-

malar özellikle ilgi çekmektedir. Kuşkusuz, ilk olarak bilgisayar çeviri sistemleri

konusuna, onun tarihine göz atmak isteriz.

Şimdiye kadar yapılan bilgisayarla çeviri sistemleri hep kelimesi kelimesine

çevriye dayanmıştır. Fakat bu yolla kurulmuş sistem beklentilere cevap verme ko-

nusunda yetersizidir. Kurulan sistemler insan – çevirmen modeli temelinde hazır-

lansa, daha etkili olabilir. Çünkü insan – çevirmen bir dilden, diğer dile çeviride

büyük deneyime ve bilgiye sahiptir. Gerçekten de zor bir süreç olan çeviride çevir-

menin dilbilimselbilgiyle algılayış kurallarını derinden araştırması gerekir. Bu yön-

de yapılanlarla yetinmeyip, çevirdiği metnin ait olduğu alana bağlı olarak, aynı ala-

nı derinden bilmeli, kısacası uzman olmalıdır.

Sistemin etkin olması için dil ve araştırmalar istenilir düzeyde değildir. Çe-

virmen, metnin çevirisinde sözlerin değil, değişik deyimlerin, noktalama işaretle-

riyle ayrılmış parçalar bağlamındaki anlamlarını algılayarak, kapsadığı bilim alanı-

na dikkat ederek metinleri çevirir.

Son yıllarda yapılan çeviri sistemlerinde çevirmenin bu deneyiminden yarar-

lanarak, sırf anlamlara dayanan deyim, ifade, hatta gerektiğinde kalıplaşmış cümle-

lerin sözlüğü yapılmıştır. Deyimlerin bilgisayar çeviri sistemindeki ilkeleri hakkın-

da ilk bilgilere 1975 yılında D.Jukov’un Biz Çevirmenleriz kitabına yazılan sunuşta

rastlıyoruz. Bu ilkeler tam ve dolgun şekilde 1983 yılında G. G. Belonogonova ve

B.A.Kuznetsova’nın yayınladıkları Bilişim Teknolojisi Sistemlerinin Dil Araçları

kitabında sunulmuştur [3]. 1993 yılında basılan yine iki makalede de verilen ilke-

lere dayanarak yapılan bilgisayar çeviri sistemi, paralel metinlere (Rusça ve İngi-

lizce) dayalı iki dilli sözlüklerin elektronik şekilleri anlatılıyor.

Görüldüğü üzere, bu öneri ilk defa 1975 yılında G.G.Belonogov tarafınca

verilmiştir, ama günümüzde de geliştirilmektedir. Sonralar benzer bir fikri 1984 yı-

lında Kioto üniversitesi profesörü Japon bilim adamı Nagao vermiştir. Artık Umum

Birlik Bilişim Teknolojileri Enstitüsünde Rusçadan İngilizceye deyimlerin bilgisa-

yar çeviri sistemi yapılmıştır. Sistemin yardımıyla bilim – teknik alanındaki metin-

ler çevrilebilmektedir. Burada birleşik sözler ve teknik anlamın belirtileri, önemli

anlam birimleri olarak nitelenmiş.

Sistemde en önemli ve gerekli konunun lengüistik veri tabanının özeği olan

elektronik sözlüklerin hazırlanması olduğu açıktır. Elektronik sözlüğe dil ve önemli


konuşma birimi olan deyimleri almak gerekliliği vardır. Deyim birimlerin kapsamı-

na birleşik kelimeler, ifade, kelime, kalıplaşmış cümleler girer.

Konuya bağlı olarak sözlükçülükte uygun değişimlere ihtiyaç duyulmakta-

dır. Edebî çeviri için yapılacak sözlüklere neolojizmler, mecazlar ve kalıplaşmış

edebî ifadeler alınmalıdır.

Bilim – teknik içerikli metinlerin çevirisi içinse deyimler sözlüğüne robot

sanayi, makine, radyo elektronik, hesap makineleri, ekoloji, coğrafya, jeofizik gibi

alanların terimleri bilgisayar sözlüklerine de yansımalı. Örneğin, Rusça yazılmış

bilim - teknik metinlerden toplanmış söz ve deyimlerden oluşan sözlüğe 70 mil-

yondan fazla sözlükbirim alınmıştır. Bunun dışında, Uluslararası Terminoloji Mer-

kezinin verdiği bilgiye göre, dilde değişik terimlerin sayısı 50 milyon, çeşitli ürün

adlarıysa 100 milyon civarındadır. Öte yandan da, deyimler dikkate alınsa, sözlük-

lerin kapsamı daha da artar. Bu baş döndürücü ölçüden kurtulmak için muhakkak

çağdaş metinlerdeki deyimlerin kullanılma sıklığını tespit etmek gerekir.

Bunun dışında, deyim çeviri sistemi için iki dilli sözlükler yaparken sözlük-

birimlerin bir dilden başkasına çevrilmesi dikkate alınmalıdır.

Genellikle, iki dilli paralel sözlüklerin (Rus ve İngiliz) yapılmasında aşağı-

daki ilkelere dikkat edilir.

1. Elektronik sözlükte konuşmanın ve dilin önemli birimi, deyim birimidir.

Çevirisi yalnız deyim birimine dayanması imkânsız olan sözler de bu

sözlüğe girebilir. Deyim bilimiyle ilgili öğretici program sistemine

kalıplaşmış deyimlerin varlığını koşullandıran önemli etkenler ve deyim

birimlerinin sınıflandırılması [5,50-53] konusu alınır.

2. Elektronik çeviri sisteminde sürekli sıralamadan oluşan deyim

birimlerinin yanında, anlamlı parçalar oluşturan değişik kelimeler ve

birleşik kelimelerle tamamlanabilecek “boşlukları” olan ve konuşma

modelleri olarak adlandırılan deyim birimleri de kullanılır.

3. Metinlerin çevirisi için düşünülen elektronik sözlük politematik olmalı.

O her şeyden önce, çeviri sisteminin işlev süreci sırasında ve birbirinin

çevirisi olan iki dilli metinlerin elektronik üretimi sırasında yapılmalıdır.

4. Deyimlerin bilgisayar çeviri sistemlerinde ana politematik sözlüğe

yansımayan sözler için ek branş sözlükleri kullanılabilir [4].

Zaten bu ilkelere dayanarak yukarıda adı geçen (ÜTİ) Umum Birlik Umum

Birlik Bilişim Teknolojileri Enstitüsünde deyimlerin çeviri sitemleri – Rus İngiliz

(RETRANS), hem de İngiliz Rus (ETRANS) sistemleri yapılmıştır. Her iki sistem

aynı yapılı ve aynı elektronik sözlüklere sahip olduğundan, biz burada bir tek

RETRANS sistemi hakkında kısa bilgi vermekle yetinmeyi tercih ediyoruz.

RETRANS bilim – teknik alanındaki metinleri Rusçadan İngilizceye çevir-

mek için yapılmıştır. Bu sistemin dilbilimsel güvencesini sağlayan politematik söz-

lüğe doğal ve teknik bilimlerin, bu bağlamda ekonomi, iş, siyaset, askerî ve hukuk

bilimlerinin terminolojisi de girer.


Politematik elektronik sözlüğün içeriği 1.300.000 sözlük biriminden oluş-

maktadır. Bunlardan % 77’si, uzunluğu iki sözden on yedi söze kadar olan birleşik

kelimelerdir.

Kapsamına göre dünyada ünlü olan bu sistem hep gelişmekte ve aynı zaman-

da bilgisayar sözlükleri açık bir sistem olduğu için eklemelerle zenginleşebilmek-

tedir. Bu sistemin deneyiminden faydalanarak bilimsel ve teknik metinleri Azer-

baycan dilinden İngilizceye çeviren Deyimlerin Çeviri Sistemi için politematik bil-

gisayar sözlüğünün yapılmasını amaç edindik. Bu yüzden tabii kaynaklar, bilim –

teknik, askerî, ekonomi, politika, tıp, enerji, ziraat ve elektronik gibi alanların ter-

minolojisinden sözlüksel yazıları derleyip yukarıda belirtilen RETRANS sistemi-

nin ilkelerine dayanan dilbilimsel temelin özeğini kuracağız.

KAYNAKLAR

1. Agleyeva Z.P. Frazeoloqizasıya slojnopodçınennıx predlojenıy raz-

nostrukturnıx yazıkov kak koqnıtıvno-sıntaksıçeskaya problema. Belqorod:

2012 (Аглеева З.Р. Фразеологизация сложноподчиненных предложений

разноструктурных языков как когнитивно-синтаксическая проблема.

Белгород, 2012).

2. Vasılenko A.P. Aspektı semantiki frazeoloqizmov (na materiale russkoqo i

fransuzskoqo yazıkov. (Василенко А.П.Аспекты семантики фразеологиз-

мов. (на материале русского и французского языков), Орёл – 2011).

3. Belonoqov Q.Q., Kuznetsov B.A. Yazıkovıe sredstva avtomatızırovannıx in-

formasionnıx sistem DJVU. Moskva: Nauka, 1983 (Белоногов Г.Г., Кузне-

цов Б.А. Языковые средства автоматизированных информационных си-

стем DJVU. М.: Наука, 1983).

4. Belonoqov Q.Q. Sistemı frazeoloqiçeskoqo maşinnoqo perevoda politemati-

çeskıx tekstov. http://www.a-z.ru/person/belonogov/ (Белоногов Г.Г. Систе-

мы фразеологического машинного перевода политематических текстов.

http://www.a-z.ru/person/belonogov/).

5. Mirzəliyeva M.M. Türk dillərinin frazeologiyası. B., 2009.

6. Vəliyeva K.A., Mətnin avtomatik təhlili və sintezi. B., 1996.

7. Vəliyeva K.A., Frazeoloji maşın tərcüməsi sistemi. B., Tədqiqlər, 1, 2004.

8. Mirzəliyeva M.M., Vəliyeva K.A. Frazeolojİ semantİka və maşın tərcüməsi

sistemində frazeoloji lüğətlərin tərtib prinsipləri, Tədqiqlər, 1, 2015.

http://www.a-z.ru/person/belonogov/

http://www.a-z.ru/person/belonogov/


Махаббат Мирзалиева

Камиля Велиева

Принципы составления фразеологических словарей в системе

фразеологической семантики и машинного перевода

Резюме

Системы машинного перевода до сих пор опирались на пословный перевод.

Но созданные таким способом системы не оправдали себя и оказались неэффектив-

ными. Созданные же на основе модели человека–переводчика системы будут более

качественными, т.к. человек, занимающийся переводом с одного естественного языка

на другой, обладает большей компетенцией, знанием, опытом. Действительно, в

сложном процессе перевода переводчик, не ограничиваясь лишь механическим зна-

нием, в зависимости от области переводимого текста, должен основательно знать

данную область, словом, быть специалистом. Для эффективности системы необхо-

димо глубоко исследовать законы языка и мышления. Исследования, проводимые в

этом направлении, находятся не на желаемом уровне. Переводчик осуществляет пе-

ревод текста, воспринимая значения в контексте не отдельных слов, а отдельных

фразеологических выражений, сегментов, выделенных знаками препинания, с учетом

охватываемой научной области.

Эта система, известная в мире своей полнотой, постоянно совершенствуется, в

то же время машинные словари, будучи открытыми системами, постоянно обогаща-

ются, дополняются. Воспользовавшись практическими данными указанной системы

мы поставили перед собой цель составить политематические машинные словари для

системы фразеологического перевода, осуществляющего перевод научно-техничес-

ких текстов с азербайджанского языка на английский. Для этого мы, выбрав словар-

ные статьи с соответствующей терминологией (естествознание, бизнес, электроника,

сельское хозяйство, научно-техническая, военная, экономическая, политическая, ме-

дицинская, нефтегазовая и др. отрасли) попытаемся создать ячейку лингвистической

базы, основывающуюся на принципе политематического машинного словаря выше-

упомянутой системы RETRANS.

Ключевые слова: фразеологический, машинный перевод, двуязычные словари,

принципы составления.


Mahabbat Mirzaliyeva

Kamila Veliyeva

The Principals of Compiling Phraseological Dictionaries

in the System of Phraseological Semantics and Machine Translation

Abstract

The systems of machine translation have always relied on word-for-word translation

up to now. But such kind of systems didn’t turn to justify themselves and turned out to be

inefficient. However, the systems created on the basis of the model of human-interpreter

will be more qualitative, so that a man, dealing with translation from one language into

another, has more competence, knowledge and experience. In the complicated process of

translation the interpreter must really know his field thoroughly, not restricted only with the

mechanical knowledge, depending on the field of the translated text. In a word, he must be

a specialist. For the effectiveness of the system it is necessary to study the rules and

thinking of the language thoroughly. Researches made in this direction are considered to be

not enough. The interpreter translates a text perceiving the meanings of not separate words,

but of separate phraseological expressions and segments distinguished with the punctuation

in the context.

This system, well-known for its fullness in the world, is constantly changing. Using

the experience of the given system we have an aim of compiling poly-thematic machine

dictionaries for the system of phraseological translation realizing the translation of

scientific and technical texts from Azerbaijani into English. For that purpose choosing

dictionary articles with the appropriate terminology (natural sciences, business, electronics,

agriculture, scientific and technical, military, economic, political, medical, oil and gas, etc.)

we will try to create the linguistic basis on the principle of poly-thematic machine

dictionary with the above-mentioned system.

Key words: phraseological, machine translation, bilingual dictionaries,

compiling principles.

___________


№ 3 2017

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

LITERATURE AND FOLKLORE

OSMAN FİKRİ SERTKAYA (Türkiye)

AHMED CEVAD AHUNDZADE’NİN “KARA DENİZ” ŞİİRİ

Özet

Ahmed Cevad “Karadeniz” şiirini 4+4 hece vezni ile 5 dörtlük olarak yazmış, şiir

1918’de de Üzeyir Hacıbekov (Üzeyir Hacıbeyli) tarafından Hüzzam makamında bestelen-

miştir. Şiir ilk kez 1919 yılında Bakü’de Ahmed Cevad’ın ikinci şiir kitabı olan DALGA’da

yayımlanmıştır. Şiirin orijinali ile Üzeyir Hacıbekov’un bestelediği metinler elde yoktur.

Ancak Ahmed Cevad şiirinin bir kopyasını 1 Mayıs 1918’de Gence’de kendi el yazısıyla ve

“Karadeniz” başlığı ile yazarak Ali Bey Hüseyin Zade’ye sunmuştur. Dolayısıyla 1 Mayıs

1918, Gence kayıtlı Arap harfleriyle yazılan metin şiirin en eski kopyesi olarak kabul edile-

bilir.

Anahtar kelimeler: Ahmed Cevad, “Karadeniz” şiiri, el yazısı, Arap harfleri.

Azerbaycan kültürünün değerli araştırıcısı Prof. Dr. Yavuz Akpınar’ın aracı

olmasıyla Hüseyin-zâde Ali Bey’in en küçük kızı Feyzaver Alpsar Hanım-efendi

babasına ait bir çok belge ile birlikte aşağıdaki belgeyi de Ege Üniversitesi, Türk

Dili ve Edebiyatı Bölümü Arşivi’ne bağışlamıştır. Arap harfleri ile yazılı bu belge

Halk Edebiyatı ve Folklorunun değerli araştırıcısı Hacettepe Üniversitesi öğretim

üyesi Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu tarafından Facebook’ta 17 Şubat 2016, 00.31’de

yayımlanmıştır. Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya “Çok şükür, orijinali bulduk” notu

ile 17 Şubat 2016, 18:29’da şiiri paylaşmış ve Prof. Dr. İbrahim Yıldırım’a gönder-

miştir. İbrahim Yıldırım da şiiri yakın dostu Adalet Tahirzade’ye göndermiş, şiir

yine Facebook’ta Adalet Tahirzade tarafından 18 Şubat 2016, 20:29’da paylaşıl-

mıştır. Yine İbrahim Yıldırım Baku‘daki arkadaşı Azer Turan Bey’e Osman Fikri

Sertkaya’nın okuduğu metin ile orijinal fotokopiyi bir mektup ile birlikte gönder-

miş, İbrahim Yıldırım’ın gönderdiği mektup, şiirin eski yazı fotokopisi ve Osman

Türkiye, İstanbul Üniversitesi Edebiyyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Prof.Dr.

E-mail:[email protected]

OSMAN FİKRİ SERTKAYA 22

Sertkaya’nın eski yazıdan okuduğu metin 20 Fevral (Şubat) 2016-cı il tarihli Ede-

biyyat Gezeti’nin üçüncü sahifesinde Baku’da yayımlanmıştır.

Osman Fikri Sertkaya Ahmed Cevad’ın el yazılı metnini şöyle okumuştur.

“Sevgili Turan” mefkuresine birinci yol gösterdin.

Üstad Ali Beg Hüseyin-Zâde Hazretlerine takdim.

Birinci dörtlük

1a Çırpınardın Karadeniz

1b Bakup Türkün bayrağına,

1c Âh, diyerdin hîç ölmezdim!..

1d Kapansaydım ayağına.

İkinci dörtlük

2a Uzak düşmüş dost elinden

2b Illar var ki çarpar sinen.

2c Vefalıdır geldi giden

2d Yol ver Türkün bayrağına!

AHMED CEVAD AHUNDZADE’NİN “KARA DENİZ” ŞİİRİ 23

Üçüncü Dörtlük

3a İnciler dök gel yoluna

3b Sırmalar düz sağ solına

3c Fırtınalar dursun yana

3d Selam Türkün bayrağına!

Dördüncü Dörtlük

4a Hamidiye ve Türk kanı

4b Her birinin bitmez şanı.

4c Batum olsun yol kurbanı

4d Eğil Türkün bayrağına

Beşinci Dörtlük

5a Türk elinden esen yeller

5b Bana şiir .. selam söyler

5c Olsun bizim bütün iller

5d Kurban Türkün bayrağına!..

Cevad, 1 Mayıs 1918, Gence

Şiir hangi tarihte ve nerede yazıldı?: “Karadeniz” şiirinin orijinalinin han-

gi tarihte ve nerede yazıldığı konusunda açık bir bilgi yoktur. Şiirin yazılma tarihi

olarak internette 15 Kasım 1914 tarihi ile 15 Kanun-ı Evvel 1914 tarihleri dolaş-

maktadır. 15 Kanun-ı evvel 14 Kasım 1914 değil 15 Aralık 1914 tarihine tekabül

etmektedir. Prof. İbrahim Yıldırım bu şiirin Ekim 1914’te Osmanlı Donanması’nın

Karadenizdeki Rus limanlarını bombalamasından sonra yazıldığını, 15 Kanun-ı ev-

vel yani 15 Aralık 1914 tarihinde de yayımlandığını düşünmektedir. Şirin yazıldığı

şehir ise bilinmemektedir. Bu şehir İstanbul veya Gence olabilir.

Mısraların varyantları: Bu şiir Türkiye’de dilden dile dolaşırken birçok de-

ğişikliğe uğramıştır. Bunları şöyle ifade edebiliriz.

1a Orijinali Azerbaycan Türkçesi ile olan “çırpınardın”

(dalgalanırdın) kelimesi Türkiye Türkçesi’nde “çırpınırdı” şekline

çevirilmiş ve mısra “Çırpı-nırdı Karadeniz” halini almıştır.

1b Bugüne kadar aynen korunmuştur.

1c Orijinalde “Âh, diyerdin hîç ölmezdim” şeklinde olan Türkiye

Türkçesi’nde “Ah, ölmeden bir görseydim” halini almıştır.

1d Orijinalde “Kapansaydım ayağına” olan mısra Türkiye Türkçesi

varyantlarında önce “Düşe bilsem ayağına”, sonra da “Düşe bilsem

toprağına” şeklini almıştır.


2a Orijinalde “Uzak” olan kelime “Ayrı” kelimesi ile değiştirilmiştir.

2b Orijinalde “Illar ... sinen” şekli Türkiye Türkçesi’nde “Yıllar ...

sinem” şeklinde değiştirilmiştir.

2c Orijinalde “Vefalıdır geldi giden” şeklinde olan mısra Türkiye

Türkçesi’nde “Vefalı Türk geldi yine” şeklini almıştır.

2d’de bir değişiklik yapılmamıştır.

3a Orijinalde “İnciler dök gel yolına” şeklinde iken Türkiye

Türkçesi’nde “İnciler düzsem yoluna” şeklinde;

3b Orijinalde “Sırmalar düz sağ, soluna” şeklinde iken Türkiye

Türkçesi’nde “Sırmalar sarsam koluna” şeklini almış, ayrıca

mısralar Türkiye Türkçesinde yer değiştirmiştir.

3c ’de bir değişiklik olmamış;

3d Orijinalde “Selâm Türk’ün bayrağına” şeklinde iken Türkiye

Türkçesi’nde 2d’de olan “Yol ver Türk’ün bayrağına” tekrar

edilmiştir.

4a Orijinaldeki “Hamidiye ve Türk kanı” mısraında “ve” kelimesi

Türkiye Türkçesi’nde “o” şekline çevirilmiştir.

4b ’de bir değişiklik olmamış;

4c Orijinalde “Batum olsun yol kurbanı” mısraı Türkiye Türkçesi’nde

“Kazbek olsun ilk kurbanı” şeklini almış;

4d Orijinalde “Eğil Türk’ün bayrağına mısraı, Türkiye Türkçesi’nde

“Selâm Türk’ün bayrağına” şeklini almıştır.

5a Orijinalde “Türk elinden esen yeller” mısraının Türkiye

Türkçesi’nde “Dost elinden esen yeller”, “Türkistan’dan esen

yeller” ve “Kafkaslardan esen yeller” şeklinde üç varyantı teşekkül

etmiş;

5b Orijinalde “Bana şiir selam söyler” mısraı da Türkiye Türkçesi’nde

“Şimdi sana selam söyler” şeklini almıştır.

5c Orijinalde “Olsun bizim bütün eller” mısraının Türkiye

Türkçesi’nde “Olsun bütün Moskof eller” ve “Vefalı Türk geldi

yine” şeklinde iki varyantı vardır.

5d Orijinalde “Kurban Türk’ün bayrağına” mısraı Türkiye

Türkçesi’nde 3d’deki “Selâm Türk’ün bayrağına” şeklini almıştır.

Ahmed Cevad’ın bu şiirine Türkiye’de Orijinalde olmayan iki

dörtlük daha eklenmiştir. Bu ilavelerin varyantları da vardır.

İlk ilave dörtlük

6a Kafkaslardan aşacağız

6b Türklüğe şan katacağız

6c Türkün şanlı bayrağını / Azerbaycan bayrağını


6d Turan ele asacağız. / Karabağ’da asacağız. / Moskova’ya asacağız

6a ile 6b’nin varyant mısraları yoktur. Buna karşılık;

6c ’nin “Türkün şanlı bayrağını” mısraının varyantı “Azerbaycan

bayrağını” şeklinde;

6d ’nin “Turan ele asacağız” şeklindeki mısraının “Karabağ’da

asacağız” ve “Moskova’ya asacağız” şeklinde iki varyantı vardır.

İkinci ilave dörtlük

İkinci dörtlük “Horyat” tarzında söylenmiştir.

7a Türk eşine Türk eşine

7b Kıyar mı hiç Türk eşine

7c Bütün dünya kurban olsun

7d Türk’ün başbuğ Türkeş’ine.

7d’den sonra bu dörtlüğün nakaratı olarak

Ülküdaşlar dua etsin

Türk’ün başbuğ Türkeş’ine mısraları gelmektedir.

Şiirin dili: Ahmed Cevad Ahundzade’nin dili Osmanlı Türkçesi’ne yakındır.

Şiirde Azerbaycan Türkçesi ile “çırpınardın, diyerdin, ıllar” gibi üç kelime geçiyor.

Ancak şimdi bu şiiri yazarının dilinden ayırarak kelimeleri “bahıb, inciler tök, sır-

malar sep” vs gibi şekillerde değiştirenler de olmuştur.

Sonuç: Ahmed Cevad’ın bu şiiri 102 yaşındadır ve günümüzde canlı olarak

yaşamakta, güftesi günün şartlarına göre ek söyleyişlerle genişlemekte ve zengin-

leşmektedir.

KARADENİZ şiiri ile ilgili açıklamalar

Ahmed Cevad Ahundzade. 5 Mayıs 1892 yılında Gence yakınlarındaki

Şamhor bölgesinin Seyfeli kasabasının Mehirli köyünde doğdu. 8 yaşında iken

Babası Mehmed Ali Bey 1900 yılında öldü. Ahmed Cevad annesi Yahşı Hanım ile

birlikte Gence’ye göçtü. Gence’de Şah abbas Mescidi bünyesindeki medresenin

derslerine devam etti. Burada Arapça, Farsça ve Rusça öğrendi. Tarih ve edebiyat

ilgi duyduğu iki saha idi. İlk şiirlerini medrese öğrencisi olduğu yıllarda yazdı.

1912 yılında medrese öğrenimini bitirdi. Balkan Savaşı sırasında kurulan Kafkas

Gönüllü Hissesi’ne kaydoldu. Türk ordusu saflarında savaşmak üzere gönüllülerle

birlikte İstanbul’a geldi. Trakya cephesinde savaştı. 1913-1915 yılları arasında Ba-

tum’da yaşadı. Batum’un ileri gelen zengin ailelerinden Süleyman Recanizade

Bey’in kızı Şükrüye hanımla evlendi. Ahmed Cevad, 1918’de Türk ordusunun saf-


larında Bakü’ye geldi, 28 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilân ederek hürriyet ve öz-

gürlüğüne kavuşan Azerbaycan Millet Meclisi’ne üye seçildi. Müslüman dünyasın-

da ilk Türk cumhuriyeti olan Azerbaycan Cumhuriyeti’ni öven ateşli şiirler yazdı.

Bütün varlığıyla Türkçülük, çağdaşlık ve müslümanlık temeli üzerinde oluşmaya

başlayan yeni, milli kültür hayatına katıldı.

Kızılordu’nun 28 Nisan 1920’de, Azerbaycan’ı işgalinden sonra Ahmed

Cevad için zor ve meşakkatli bir hayat başladı. 1922’de Azerbaycan Devlet

Pedagoji Üniversitesi’ne girdi. 1923 sonlarına doğru gizli polis-Çeka tarafından tu-

tuklandı, ancak suçluluğu ispatlanamadığından kısa bir müddet sonra serbest bıra-

kıldı. 1924-1926 yılları arasında Bakü’de Edebiyat Cemiyeti’nin başkanlığını yaptı.

1925 yılından itibaren ise “İnkılâp ve Medeniyet” dergisinin mes’ul müdürlüğü gö-

revinde bulundu. 1926 yılında Üniversite’den mezun oldu. 1927-1934 yılları ara-

sında Bakü Pamukçuluk Enstitüsü’nde, daha sonra da Azerbaycan Kend Tasarru-

fatı Enstitüsü’nde Azeri Türkçesi ile Edebiyat öğretmeni ve Rusça öğretmeni ola-

rak görev yaptı. Öğretmen olarak çalıştığı bu dönemlerde doçent unvanını ve aynı

üniversitede Profesör unvanını da aldı. 1935’te yeniden Bakü’ye döndü. Azerneşr

(Azerbaycan Devlet Neşriyat Kuruluşu)’de işe başladı. 1936 yılı sonlarına doğru,

Türkiye’ye hayranlık duyması ve Türkiye matbuatında şiirlerinin yayımlanması

sebebiyle görevinden alındı. 1937’de karşı-devrimci faaliyette ve Pantürkizm gibi

sahte ve uydurma suçlamalarla tutuklandı. 12 Ekim 1937’de mahkemeye çıkartıldı

ve Askeri mahkeme tarafından “Halk düşmanı” ilan edilerek mahkeme kararıyla

idam cezasına mahkûm edilip 13 Kasım 1937 günü kurşuna dizildi. Öldürüldüğü

zaman 45 yaşında idi.

Stalin’in ölümünden sonra, 1955’de SSCB Baş Savcısı, Ahmed Cevad’a

karşı ileri sürülen ithamların asılsız olduğunu belirterek Ahmed Cevad’a ölümün-

den sonra beraat kararı verdi. Suçsuzluğu geç de olsa anlaşıldı, Sovyet Rusya tara-

fından 1955 yılında itibarı iade edildi. Ancak onun hakkındaki gizli yasak 18 Ekim

1991’de Azerbaycan bağımsızlığını ilan edilinceye kadar devam etti. Azerbaycan

Parlamentosu 27 Mayıs 1992’de sözleri Ahmed Cevad’a bestesi Üzeyir

Hacıbeyli’ye ait olan bir şiiri Azerbaycan’ın Millî Marşı olarak kabul etti.

Hüseyinzade Ali Bey (Turan). 24 Şubat 1864’te Baku’nün Salyan

kasabasında doğdu. Küçük yaşta iken annesini kaybetti. Babasının tayini dola-yı-

sıyla eğitimine Tiflis Müslüman Mektebi’nde başladı. Orta öğrenimini 1875-1885

yılları arasında Tiflis Birinci Klasik Jimnazı’nda tamamladı. Daha sonra ise Pe-

tersburg Tabiî İlimler Fakültesi’nin Fizik-Matematik Bölümü’nden 1889 yılında

mezun oldu. İstanbul’a geldi. Askerî Tıbbiye’ye kaydoldu. 1895’te Askerî

Tıbbiye’den “Tabib Yüzbaşı” rütbesi ile mezun oldu ve Haydarpaşa Askeri Has-

tanesi Emrâz-ı Cildiye ve Efrenciye (Deri ve Frengi Hastalıkları) kliniğine müte-

hassıs muavini (asistan) olarak tayin edildi. 1897’de yapılan Osmanlı-Yunan Sa-

vaşına askerî tabib yüzbaşı olarak katıldı. Teselya'ya gönderildi. Orada harp mey-

danlarında ordunun hizmetinde Hilal-i Ahmer (Kızılay) görevlisi olarak çalıştı.

Savaş bittikten sonra İstanbul'a geri döndü ve Haydar Paşa Askerî Hastanesi'ndeki


görevine başladı. 1900 yılında Askeri Tıbbiye'de yapılan bir imtihanda başarılı

bulunarak Emraz-ı Cildiye ve Efrenciye Müderris muavinliği (doçentlik) ne atanıp

Müderris Celâl Muhtar (Özden)'in yanında görevine başladı ve Bu hizmete 1903

yılına kadar devam etti. Sonra Azerbaycan‘a döndü.

Hüseyinzâde Ali Bey, 1904 yılında, yani Azerbaycan’a döndükten bir yıl

sonra, Kahire’de çıkan Muteber Türk gazetesine “Mektub-i Mahsus” adlı bir yazı

yolladı. Yazı, gazetenin 56. sayısında “A. Turanî” imzasıyla yayınlandı. Hüse-

yinzâde Ali Bey, yazısında Tatar isimli bir halk ya da milletin bulunmadığı ifade

ederek, “Kırımlılar, Kazanlılar, Orenburglular vesaire hep Türk oğlu Türk’türler.

Kendilerine ne kavimden oldukları Türkçe sual olunsa Türk’üz diye cevap verirler.

Bunlara akvam-ı saire tarafından bir yanlışlık olarak Tatar denmiştir. Müslü-

manlar ve bilhassa Türkler, her nerede olursa olsun, ister Osmanlı’da, ister Tür-

kistan’da, ister Baykal Gölü’nün etrafında ya Karakurum civarında olsun yekdiğe-

rini tanıyacak, sevecek, sünnilik, şiilik ve daha bilmem nelik namlarıyla taassubu-i

mezhebiyi azaltıp Kuran-ı Kerim’i anlamağa gayret edecek. . . Suni olarak ayrıca

Pan-Türkizm, Pan-İslamizm namlarıyla meslek icadına ne lüzum vardır ?”

Hüseyinzade Ali Bey bu satırlarla Üç Tarz-ı Siyaset tartışmasının içine

girmiştir. Hüseyinzâde Ali Bey bu makalesi ile “ ... münakaşaya karışan tarafların

tez ve antitezlerini yüksek bir sentez içinde birleştirmek istemişti. Fakat bu

makalede ulaştığı sonuç, Müslüman Türkler’in birleşmesinin, hizmetin şartı

olduğudur”.

Hüseyinzâde Ali Bey bu makalesinin sonuna bir şiirini de eklemiştir ki bu

onun yalnız Türklerin değil aynı zamanda bütün Turanlıların birlik olması gerekti-

ğini düşündüğünü gösterir. Şiir Muteber Türk Gazetesinde yayınlanmamıştır. An-

cak Hüseyinzâde Ali Bey, Akçura’ya göre ilk Pan-Turanist olmuştur. Akçura bu-

nu, “Turan ismindeki manzumesi Pan-Turanizm mefkûresinin ilk tecellisi idi.”

diyerek ifade etmiştir. Hüseyinzâde Ali Bey’in meşhur dizeleri şunlardır:

Sizlersiniz ey kavm-i Macar bizlere ihvan

Ecdadımızın müştereken menşei Turan

Bir dindeyiz biz, hepimiz hakperestan

Mümkün mü ayırsın bizi İncil ile Kur’an

Cengizleri titretti şu afak-ı seraser

Timurları hükmetti şehinşahlara yekser

Fatihlerine geçti bütün kişver-i kayser

24 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilân edilmesi üzerine İttihat ve Terakki

Cemiyeti Türkiye’de egemen güç oldu. Bu cemiyetin üyesi olan Hüseyinzade Ali

Bey de Bakü’den ayrılarak tekrar İstanbul’a geldi. 1910’da Askeri Tıbbiye'de cilt

ve frengi hastalıkları klinik şefi olarak yeniden resmi görevine başladı. Hüseyinza-

de Ali Bey İstanbul’a döndükten sonra, mesleğinin dışındaki bütün çalışmalarında,

Rusların Slav Birliği (Pan-slavizm) görüşüne karşı Türk Birliği (Pan-türkizm) gö-

rüşünü savunmuştur. Onun yazdığı “Turan” şiiri ilk Türk birliği çağırısı olup Ziya


Gökalp’in 1911 yılında yazdığı “Turan” başlıklı şiirinden öncedir. Dolayısıyla

Müslüman Türkler arasında ilk Turancı yani Türk birlikçisi Hüseyinzade Ali Bey

olmuş, yazılarını da A(li) Turan, A(li) Turani şeklinde imzalamıştır. O yüzden Ah-

med Cevad Ahundzade ona “Karadeniz” şiirini gönderirken “Sevgili Turan mefku-

resine birinci yol gösterdin” demiştir.

İstanbul’da Türk Derneği’nde, Türk Yurdu’nda, Türk Ocağı’nda, Türk Bilgi

Derneği’nde, Halka Doğru dergisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti'’nin prensipleri

doğrultusunda, Cemiyet menfaatini ön planda tutarak, Türk ve Türklük ekseninde

çalışmıştır.

26 Şubat - 6 Mart 1926 tarihleri arasında Baku’da toplanan Birinci Türkoloji

Kongresi’ne Atatürk tarafından Türkiye Cumhuriyeti’ni temsilen Fuad Köprülü ile

birlikte gönderildi. Tıp Fakültesi’ndeki aslî görevini sürdüren Ali Bey 1926’da Pro-

fesörlüğe yükseltildi. Ancak Haziran 1926’da İzmir’de Gazi Mustafa Kemal

Atatürk’e yapılan suikast teşebbüsünün sorumluları ile birlikte İttihat ve Terakkî

Cemiyeti‘nin bazı mensupları ile birlikte tutuklandı. Bu olayla ilgili olarak istiklâl

Mahkemesi’nde yargılandı ve suçsuzluğu anlaşılarak beraat etti. 1930'da yeniden

kurulan Deri ve Zührevi Hastalıkları Cemiyeti'nin kurucuları arasında yer aldı.

1931 yılında emekli oldu. 1933'de yapılan Üniversite reformuna kadar Tıp Fakül-

tesi'nde çalışmalarını sürdürdü. 1935’te çıkan Soyadı kanunu dolayısıyla Kendisine

Turan soy adını aldı. 1936’da toplanan III. Türk Dil Kurultayı’na Atatürk tarafın-

dan davet edildi. Kurultay çerçevesinde yapılan bütün toplantılara katıldı. 17 Mart

1940 Pazar günü Ankara’da kalp rahatsızlığı geçirerek vefat etti. Naşı Karacaahmet

Mezarlığı'nda Selimiye Tekkesi karşısındaki yerde Şair Nedim'in kabrinin ya-

kınlarına defnedildi.

Karadeniz : Bazı kişiler bu kelimenin “Karadeniz” şeklinde ayrı yazılması

gerektiğini söyleyerek “Hazar Denizi”nin kasd edildiğini ileri sürerler. Ancak

aşağıda da anlatılacağı üzere olaylar Hazar Denizi’nde değil, Karadeniz’de geçtiği

için bu görüş gerçek dışı olarak kalmıştır.

Yine bazı kişiler Karadeniz şiirinin 18. yüzyılda yaşayan ve şiirlerinin üçte

ikisinden fazlasını Türkçe olarak söyleyip yazan Sayat Nova adlı bir Ermeni halk

aşığına ait olduğunu, şiirini Karabağ sorunu yüzünden söylediğini ve şiirin orijinal

adının Kamança “Kemençe” olduğunu iddia etmişlerdir. Tarihî gerçeklere uyma-

yan bu görüşü de bir dezenformasyon veya bilgi kirletilmesi olarak kabul etmek

gerekiyor. Bunun için şairin 18. yüzyılda Hamidiye gemisini nasıl zikredeceğini

düşünmek yeter. Sayat Nova falcı mıydı da Yalta’yı, Kefe’yi, Tuapse’yi bombala-

yan Hamidiye zırhlısını olaylardan yüz yıl öncesinden biliyordu?

Hamidiye : Hamidiye kruvazörünün / zırhlısının adıdır.

1860 ve civarından sonra Azerbaycan’dan Osmanlı İmparatorluğu ile Türki-

ye Cumhuriyeti’ne göç eden Azerbaycan Türkleri hakkında Türk Kültüründe Azer-

baycanlılar. İstanbul ve İstanbul Üniversitesi adlı bir eser hazırlamakta olan Prof.


Dr. İbrahim Yıldırım’dan dinlediklerimi biraz daha zenginleştirerek şöyle ifade

ediyorum:

Osmanlı Devletinin harbe girme kararı 25 Ekim 1914 de Sadr-ı Azam Enver

Paşa başta olmak üzere birkaç kişinin öncülüğünde alınmıştır. 27 Ekim 1914’te

Karadeniz’e açılan dokuz gemilik Osmanlı donanması içerisinde Goben (Yavuz)

ve Breslaw (Midilli) gemileri de bulunuyordu. Yavuz Sivastopol (Akyar)'ı, Gayret

ile Numune Odessa (Hacıbey)'yı, Midilli Kerç'i, Hamidiye Yalta’yı ve Fedosya

(Kefe)'yı, Berk Novorosisk'ı bombalar. Bunun üzerine 2 Kasım 1914’te Rusya, 5

Kasım 1914’te ise İngiltere Osmanlı İmparatorluğuna harp ilan eder. 8 Kasım

1914’te de Hamidiye zırhlısı Rusya’nın Doğu Karadeniz’deki Tuapse şehrini bom-

balar. Şiirde geçen Hamidiye budur.

Ancak 7 Kasım 1914’te de Rus donanması Zonguldak’ı bombalar ve Os-

manlı Donanması’nın Mithatpaşa, Bezm-i Alem ve Bahr-ı Ahmer isimli üç gemisi-

ni batırarak intikam alır. Bu üç gemide gemilere bindirilen iki alay asker, Sarıkamış

cephesine nakledilmek üzere Trabzon’a gönderilen ordunun kışlık giyimi, haritalar,

keşif için kullanılması düşünülen iki adet tayyare, bir tayyare bölüğü, üç pilot ve

Kafkasya'da isyan çıkartacak Çerkes Reisleri bulunmakta idi. Bu durum Türk nak-

liyatına ciddi bir darbe vurdu. 220 personelden ancak 17 si kurtulmuş, Esir düşen

120 personelden çoğu dönmemiştir. sonra Rus Donan-ması bu tarihten itibaren

Karadeniz'de ağırlığını artırarak hakimiyetini sürdürmüştür.

Batum : Şimdilerde Gürcistan sınırları içerisinde kalan Osmanlı şehridir.

Kazbek tepesi : Kafkas dağlarının 5033 metre yüksekliğindeki doruğudur.

Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa Kafkas İslâm Ordusu’nun erkanı ile 25

Mayıs 1918’de Gence’ye geldi. Onları karşılayan kız öğrenciler Üzeyir Hacıbe-

kov’un bestelediği Hüzzam Türküyü onlara okudular. Azerbaycan bağımsızlığını

28 Mayıs 1918’de ilân etti. Dolayısıyla bu Hüzzam türkünün bağımsızlık ilânından

önce bestelendiği anlaşılıyor.

Rusya Azerbaycan’ın bağımsızlık ilanını hazmedemedi. Azerbaycan’ın pet-

rol kaynaklarını da Türklere bırakmak istemedi 28 Nisan 1920’de, Kızılordu Azer-

baycan’ı işgal etti. Böylece bağımsızlık, 18 Ekim 1991’de yeniden ilan edilinceye

kadar, sona erdi.

Azerbaycan Parlamentosu 27 Mayıs 1992’de sözleri Ahmed Cevad’a bestesi

Üzeyir Hacıbeyli’ye ait olan bir şiiri Azerbaycan’ın Millî Marşı olarak kabul etti.


Осман Фикри Серткая

Стихотворение Ахмеда Джавада Ахундзаде «Кара дениз»

Резюме

Стихотворение Ахмеда Джавада «Кара дениз» написано в стихотворном раз-

мере 4+4, (5 четверостиший), и в 1918-м году Узеир Гаджибеков написал на него му-

зыку в стиле лада «Хуззам». Впервые стихотворение было опубликовано в 1919-м

году в Баку, во второй по счету книге стихов Ахмеда Джавада под названием «Дал-

га». В наличии нет оригинала стихов и текстов, на которые Узеир Гаджибеков напи-

сал музыку. Однако один экземпляр (копия) стихотворения Ахмеда Джавада в руко-

писной форме под названием «Кара дениз» был отдан го года Али Бею Гусейн-заде в

Гяндже. Соответственно, написанный арабскими буквами текст с отметкой «1 мая

1918, Гянджа» может считаться самой старой копией текста стихотворения.

Ключевые слова: Ахмед Джавад, стихотворение «Кара дениз», рукопись,

арабские буквы.

Osman Fikri Sertkaya

The Poem “Qara Dəniz” (“The Black Sea”) by Ahmad Javad Akhundzade

Abstract

Ahmad Javad wrote his poem “Qara Dəniz” (“The Black Sea”) in 4+4 rhythm (of

five quarters). The poem was written in 1918 by Uzeyir Hajibayov (Uzeyie Hajibayli) in

Huzzam. The poem for the first time was published in Ahmad Javad’s second book of

poems “Dalğa” (“Wave”) in 1919 in Baku. We do not have the original version of the poem

and of the texts composed by Uzeyir Hajibayov. But Ahmad Javad gave one copy of his

poem with his handwriting under the title “Qara Dəniz” (“The Black Sea”) to Ali Bey

Husseinzade on May 1, 1918 in Ganja. So, its version written in the letters with Ganja notes

can be accepted as the most ancient issue of the poem.

Key words: Ahmad Javad, the poem “Qara Dəniz” (“The Black Sea”), Dalğa

(Wave), a manuscript, Arabic letters.

_____________


№ 3 2017

KETEVAN LORTKİPANİDZE (Gürcüstan)*

VUSALA TALİBOVA (Türkiye)

ETNİK ÖZELLİKLERİ TAŞIYAN TÜRK ATASÖZLERİ

Özet

Bilindiği gibi bir dilin “atasözleri hazinesi” o dili konuşan halkın tarihi, dini ve

sosyal deneyimlerinin gerçek göstergelerinden biridir. Kültür bilimi açısından atasözlerinde

saf şekliyle her milletin önemli değerleri, basmakalıpları (stereotip) ve görüşleri verilmek-

tedir. Atasözleri ve deyimler yaşam tarzı, örf, kendi ve diğer etnik toplumların özellikleri,

klişeleşmiş toplumun ritüelleri açısından bir hazine olarak kabül edilebilir.

Araştırma yazısnın temel hedefi diğer etnik kültürel ve tarihsel çağrışımlara karşı

basmakalıp tutum gösteren atasözlerini tartışmaktır. Türk kültüründe etnik grupların tespit

edilmiş atasözü basmakalıp portrelerinde, olumlu və olumsuz anlamsal özelliklere göre,

semantik modeller oluşturmaktır. Yazımızda “etnik basmakalıp” atasözlerinde yer alan

etnik gruplar ya da milletler hakkında abartılı görüş olarak tanımlanmıştır

Anahtar kelimeler: etnik kültürel, atasözleri, Türk kültürü, deyimler, örf.

Bilindiği gibi bir dilin “atasözleri hazinesi” o dili konuşan halkın tarihi, dini

ve sosyal deneyimlerinin gerçek göstergelerinden biridir. Kültür bilimi açısından

atasözlerinde saf şekliyle her milletin önemli değerleri, basmakalıpları (stereotip)

ve görüşleri verilmektedir. Atasözleri ve deyimler yaşam tarzı, örf, kendi ve diğer

etnik toplumların özellikleri, klişeleşmiş toplumun ritüelleri açısından bir hazine

olarak kabul edilebilir.

Açıkça görülüyor ki etnik görüntülerin meşhur tasviri her zaman doğru ve

kabul edilebilir değildir ve bu nedenle genelleştirilmemelidir, buna rağmen, belli

etnik grupların temsilcileri ile iletişim sürecinde birikmiş bir deneyimi tasvir olarak

incelemek hâlâ ilginçtir.

Bu yazının temel hedefi diğer etnik kültürel ve tarihsel çağrışımlara karşı

basmakalıp tutum gösteren atasözlerini tartışmaktır. Türk kültüründe etnik grup-

ların tespit edilmiş atasözü basmakalıp portrelerinde, olumlu ve olumsuz anlamsal

özelliklere göre, semantik modeller oluşturmaktır.Sunduğumuz bildirimizde “etnik

* Gürcüstan, Tiflis Devlet Üniverstesi, Doğu Bilimleri Enstitüsü, Prof.Dr. E-mail:[email protected] Türkiye, Tiflis Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fakültesi, Arş. Gör. E-mail:[email protected]

KETEVAN LORTKİPANİDZE, VUSALA TALİBOVA 32

basmakalıp” atasözlerinde yer alan etnik gruplar ya da milletler hakkında abartılı

görüş olarak tanımlanmıştır [Jansen1957].

Bildirimizin ampirik verileri Türk atasözleri sözlüklerden([Albayrak 2009]

vb.) toplanan 35 atasözüdür.İlgili ürünler kendi yapısı içinde etnik ad (etnonim)

varlığı ile teşhis edildi. Seçtiğimiz atasözleri Prof. M. Rusieşvili [Rusieşvili2005]

tarafından önerilen pragma – semantik modele dayanarak belirlenir. Bu modele

göre, atasözü, kendi anlamını oluşturan üç birbirine bağlı ve iç içe katmandan olu-

şur. Birınci (yüzey) katman, öğesinin metaforik formu; orta katmandoğrudan an-

lam ve bağlamsal değiştirgenleri (parametreleri) sunuyor. İç katman ise, özellikle

atasözünde gerçekleştirilmiş dünyanın modelini göstermektedir. Örneğin “Türkün

kalbi hazinedir” atasözü birinci yüzey katmanda bize “Türk, kalp, hazine” metafo-

rik formlarınısunuyor. Orta katman ise – onun doğrudan anlamını: Türkün kalbi ha-

zinedir. İç katman ise atasözünün genel anlamını (gerçekleştirilmiş dünyanın mo-

delini göstermektedir):Genellikle saf, dürüst insanların gönülleri çok zengindir ve

böyleleri gönüllerinde en ufak kötülük taşımaz.

I Olumlu Yan Anlamların Özellikleri:

1. Bağlılık, Saflık/Asalet, Mertlik, Adalet,Uyanıklık/Özveri.

1.1. Türk’e şahadet en büyük mertebedir.

Şehit olmak, Türkler için paha biçilemeyecek kadar yüce bir

makamdır.

1.2. Türkün kalbi hazinedir.

Türklerin, eğitilmemiş, saf insanların gönülleri çok zengindir ve

böyleleri gönüllerinde en ufak kötülük taşımaz.

1.3. Osmanlı fısıltıdan hoşlanmaz.

Osmanlılar, güçlü kimseler işlerini dedikodu ile değil, herkesin

gözü önünde, dedikoduya meydan vermeden ve adaletle sürdürür.

1.4. Osmanlı köyünde pırasa satılmaz.

Osmanlı, güçlü insan, kötü şeylere izin vermez.

1.5. Osmanlı’nın ayağı üzengide gerek.

Güçlü toplumlar, güçlerini gösterebilmekve varlıklarını devam

ettirebilmek için her zaman savaşa hazır durumda

olmalıdır. Osmanlılar güçleri gösterebilmek ve varlıklarını devam

ettirebilmek için her zaman savaşa hazır durumda olmalıdır.

2. Cömertlik

2.1. Osmanlı’ ya bir selam ver, yiyeceğini düşünme.

Misafirperver olan Osmanlıya selam vermiş insanlar, kendilerini

güven içinde hissetmişlerdir.

3. Sabır/Hoşgörü,Sadakat.

3.1. Arap kırk yıl sonra hayfını almış, gene de eyvah acele etmişim

demiş.

ETNİK ÖZELLİKLERİ TAŞIYAN TÜRK ATASÖZLERİ 33

Araplar, İslam dininin ve Hz. Muhammed’in sünnetinin gereği olarak her za-

man sabırlı davranırlar.

3.2. Arap kızar amma, kırk harami lazım.

Araplar sabırlı insanlardır, kolay kolay kızmazlar.

3.3. Arap ağasını bilir.

Arap kendisine yardımcı olup iyilik yapacak kimseleri tanır.

4. Ilımlılık/İnce düşünme, Açgözlülük/Tokgözlülük (Hem olumlu

hem de olumsuz özellik bir arada).

4.1. Arap mesel bilir amma söylemez.

Her sözü her yerde söylememeli, sözü yeri geldiğinde konuşmalı.

4.2. Arap doyunca yemez, Acem çatlayınca.

Araplar Hz. Muhhamed’in sünnetine uyarak doyunca yemek yemeyi bırak-

tıkları hâlde, Acemler nefislerine uyarak sağlıklarını etkileyecek kadar aşırı yemek

yerler.

5. Çalışkanlık/Tembellik (Hem olumlu hem de olumsuz özellik bir

arada).

5.1. Türkmen işler, tat yer, eşek işler, at yer.

Türk soyundan gelen Türkmenler çalışır, kazandıklarını aralarında yaşayan

Araplar ve İranlılar yer.

6. Asalet

6.1. Arap at, kıl çulun içinde de belli olur.

Değerli bir varlık, her durumda kendini belli eder.Sözgelimi asalet sahibi bir

insanın asil olduğu, hangi koşullar içinde bulunursa bulunsun, kolayca anlaşılır.

7. Güçlülük

7.1. On sekiz Kazak (Rus), bir Abdurrezak.

Güçlü ve sayıca çok olan insanlara karşı bir kişi tek başına bir şey yapamaz.

II Olumsuz Yan Anlamların Özellikleri

1. Cibilliyetsizlik (Soysuzluk).

1.1. Araptan (Ermeniden) paşa, ağaçtan maşa olmaz.

Kötü bir malzemeyle iyi bir eser ortaya koymak mümkün değil.

1.2. Çingeneden çoban olmaz, Yahudiden pehlivan.


Bazı meslekler, bazı toplumların yaşama tarzına ve hayat anlayışına uygun

değildir.

1.3. Ermeni’de irfan, Yahudi’de pehlivan bulunmaz (olmaz).

2.Tembellik, Düşüncesizlik (üstünkörü düşünme).

2.1. Çingen kızı hanım olmaz, dilenmezse karnı doymaz.

Çingene hanımları evden çok dışarıda, başta dilenme olmak üzere, çeşitli

işler gördüklerinden normal bir hanımın evde gördüğü işleri bilmez.

2.2. Çingene evinde kaymak aranmaz.

İnsan gerçekleşmesi mümkün olmayan ya da başarılı olmayacağı işlere giriş-

memeli.

2.3 . Çingene evinde (çadırında) musandıra ne arar?

Çingeneler çadırda yaşadıkları için çadırlarda yatak yorgan konulan yer, yani

yüklük bulunmaz.

2.4. Türk’e borçlu olma, ya düğünde ister, ya bayramda.

Cahil kimselere borçlu olmamak gerekir, çünkü böyleleri alacaklarını borç-

lunun en sıkışık zamanında almaya kalkışır.

2.5. Türk’ün ağzı nereye ise sefer oraya.

Yeteri kadar eğitilmemiş kimselerin karnı nerede doyacaksa, orada yaşamak

isterler.

3. Döneklik (Güvenilmezlik), Başkaldırı.

3.1.Tatar, babasını satar.

Tatar Türklerine fazla güvenmemek gerektiğini vurgulamak için kullanılan

bir atasözüdür.

3.2. Türk’e beylik vermişler, önce babasını öldürmüş.

Türkler önemli bir mevkiye geldiklerinde, mevkilerinin gücünü öncelikle

kendi yakın çevrelerine gösterirler.

4. Cehalet, Saflık (olumsuz anlamda), YavaşlamışDüşünme,

Ahmaklık.

4.1. Türk tosun doğdu anadan, öğüt aldı eşek ile danadan.

Köylu annesinden güçlü ve kuvvetli bir çocuk olarak doğmakla beraber, ge-

rekli eğitimi almadığı için cahil olarak kalır.

4.2. Türkün aklı başına sonradan gelir.


Eğitimsiz, saf insanlar yaptıkları işler için kurnazlık düşünmez. Çoğu kez

başkalarının oyunlarıyla karşı karşıya kalır, gerçeği öğrenir ve bir daha aynı şekilde

davranmamaya çalışırlar.

4.3. Türk gözünden ısınır.

Yeterli eğitim almamış kimseler söylenlere değil, gözleriyle gördüklerine

inanır.

4.4. Türkün aklı, gözünde saklı.

Yeteri kadar eğitim almamış kimseler kendilerine söylenen sözlere değil,

gözlerine, yani gördüklerine inanırlar.

4.4.1. Türk ata binince (kendini) bey oldum sanır.

Cahil kimseler birtakım olanaklara kavuşunca, kendilerini bey olmuş kabul

eder.

4.5. Arap (aptal)ata biner bey oldum sanır, lağlaz(çelem)aşa girer yağ

oldum sanır.

Kişinin sahip olduğu mal ve servet onun değerini yükseltmez. Örneğin,

ahmak ata binmekle bey olamaz, şalgamaşa girmekle yağ olamaz.

4.6. Kürt (Türk) ne bilir bayramı, hörp, hörp içer ayranı.

Kürtler (Türkler), bilgisiz kimseler, nerede, nasıl hareket etmeleri gerektiğini

bilmezler.

5. Kurnazlık, Çıkar düşkünlüğü.

5.1. Türk’ün bildiğini, tilki bilmez.

Cahil görünen kimseler kurnazlıkla tilkiyi geçer.

5.2. Osmanlı’nın piyazına, kışın yazına inanma.

Geçmişte Osmanlı’nın yardımı güven verici olmamıştır, tıpkı kış mevsimin-

deki sıcak havalara güvenilmediği gibi. Ve saire.

5.3. Kürt, vereni sever.

Genelde bütün adamlar, ama daha çok Kürt kökenli insanlar eli açık, cömert

insanları sever.

6. Nankörlük

6.1. Türk’ün (abdalın) karnı doyunca, gözü kapıda olur.

Yeterli eğitim almamış cahil kimseler, ihtiyaçları giderilince hatır gönül dü-

şünmeden kendilerine iyilik yapanlardan uzaklaşmaya çalışırlar.


Sonuç

Etnik atasözü portrelerinin olumlu özellikleri arasında: bağlılık, saflık, asa-

let, mertlik, adalet, uyanıklık/ özveri, cömertlik, sabır/hoşgörü, sadakat, ılımlılık/

ince düşünme, tokgözlülük, çalışkanlık, güçlülükyer alırken olumsuz özellikleri

arasında da:cibilliyetsizlik, tembellik, düşüncesizlik, döneklik, başkaldırı, cehalet,

saflık (olumsuz anlamda), ahmaklık, kurnazlık, çıkar düşkünlüğü ve nankörlükyer

almıştır.

Çalışma, etnik atasözü portrelerinin bazı etnik gruplar için hem olumlu hem

de olumsuz tutum içerdiğini ortaya koydu. Çalışmada, ayrıca, tek ve aynı etnisite-

nin (örneğin, Türkler ve Osmanlılar) atasözlerinde hem olumsuzca hem de olumlu-

ca tasvir edilebildiği görülmüştür.Ayrıca, iki ayrı etnik grubun kıyaslandığı atasöz-

lerine de rastlanmıştır.Mesela I.4.2 ve I.5.1’deki atasözlerinde iki ayrı etnik grup

biri olumlu öteki ise olumsuz özelliği ile kıyaslanırken II.1.2 ve II.1.3’teki atasöz-

lerinde her iki etnik grup da olumsuz özelliği ile vurgulanmıştır.

Görüldüğü gibi, atasözü fonları hem ulusların yaşam tarzı ve bilincini

tanımak için hem de diğer etnoslara karşı basmakalıp tutumları incelemek için zen-

gin malzemeler vermektedir. Bu çalışmamızda Türkler (Türk, Osmanlı, Türkmen

veya Tatar olarak), Araplar, Acemler (İranlılar), Çingenler, Ermeniler ve Kürtlere

ilişkin atasözlerine rastlanılmasına rağmen maalesef Gürcülerle ilgili olanlara rast

gelinmemiştir.

KAYNAKÇA

1. Albayrak, Nurettin (2009), Türkiye Türkçesinde Atasözleri, İstanbul,

XII+1140s., Kapı Yay.

2. Jansen, William Hugh (1957), “A Culture's Stereotypes and Their Expression

in Folk Clichés," South western Journal of Anthropology, 13, pp.184-200.

3. Paredes, Américo (1970), "Proverbs and Ethnic Stereotyping," Proverbium, no.

15, pp.511-513.

4. Rusieşvili, Manana (2005), Atasözü,Lomisi, Tiflis (Gürcüce), 267s.

5. Rusieshvılı, M. - Lortkıpanıdze, K. (2010), “Reflections on CulturalAspects in

a Proverb (Using examples of Georgian and Azerbaijanian proverbs),”Dirçəliş

XXI əsr, Azərbaycan Dövlət Quruculuğu və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutu,

145-146, pp.371-375.


Кетеван Лорткипанидзе

Вусала Талыбова

Тюркские пословицы, охватывающие этнические особенности

Резюме

Как известно, «сокровищница пословиц» любого языка – это один из реальных

показателей истории, религии и социального опыта народа, говорящего на данном

языке. С точки зрения культурологии в пословицах в первозданном виде представле-

ны важнейшие ценности, стереотипы и взгляды народа. Пословицы и поговорки –

сокровищница образа жизни, традиций, особенностей тех или иных этнических об-

щин, их ритуалов.

Основной целью статьи является изучение пословиц в противопоставленности

с другими этно-культурными и историческими ассоциациями, создание семантиче-

ских моделей по положительным и отрицательным особенностям в закреплённых в

тюркской культуре пословичных стереотипных портретах этнических групп. В пред-

ставленной нами работе «этнические шаблоны» относительно этнических групп либо

народностей, указанных в пословицах, даны в преувеличенной форме.

Ключевые слова: этническая культура, пословицы, тюркская культура,

поговорка, традиция.

Ketevan Lortkipanidze

Vusala Talibova

Ethnic Characteristics in Turkish Proverbs

Abstract

It is well-known that “the treasure of proverbs” of any language is considered to be

one of the main real attributes of historical, religious and social experiences of the people

using that language. Proverbs and sayings, life style, customs and traditions, features of

their own or other ethnic communities can be accepted as a treasure.

The main purpose of the paper is to study proverbs which can resist other ethnic,

cultural and historical challenges. It defines semantic models of proverb portraits of the

ethnic groups in Turkic culture for their optimistic and pessimistic features.

Our paper studies “ethnic basmakalip” proverbs where information about the above-

mentioned ethnic groups or nations are exaggerated.

Key words: ethnic cultures, proverbs, Turkic culture, sayings, customs and

traditions.

_____________


№ 3 2017

YAZILI ABİDƏLƏR

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

WRITTEN MONUMENTS

АЛЕКСАНДР БОНДАРЕВ (Россия)

«КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»: ЭСТЕТИКА ЭПОСА И ЭТИКА РОМАНА

Резюме

В представленной статье рассматривается диалектическое взаимодействие эс-

тетики эпоса и этики романа. На примере азербайджанского дастана средних вв. «Ки-

таби Деде Коркуд» в статье изучаются результаты воздействия разрушающих исто-

рических событий на область мифологии. Потребность в восстановлении поврежден-

ной эпической целостности побуждает героя продемонстрировать свои интеллекту-

ально-аналитические способности для сопротивления всем историческим захватам.

Эстетические проблемы и этический подход превращают главного героя эпического

произведения в беллетристический образ. Жанр романа возникает внутри эпического

конфликта. Аналитический роман новой эпохи превращается в эпос для изображения

в своей поэзии рая, потерянного в мировом эпическом статусе.

Ключевые слова: эпическая эстетика, мифология, исторический, природа,

общество, эстетическая поэтика эпоса.

Статья «Эстетическое и этическое», помещенная в энциклопедическом

словаре по эстетике, констатирует: «Как правило, любое общественное явле-

ние, поступок или мотив человеческой деятельности обладают одновременно

эстетическим и этическим значением (ценностью) и могут быть оценены, с

одной стороны, как прекрасное или безобразное, с другой – как добро или

зло» [8, 425–426].

Как философские дисциплины эстетика и этика образуют коррелятив-

ную пару, аналогичную паре эпос / роман [3, 15–25]. Эпос осознает свою эс-

тетическую природу, глядя на себя глазами романа. Роман осознает свою

этическую природу, глядя на себя глазами эпоса.

Россия, Московский государственный лингвистический университет, заведующий кафедрой отечествен-

ной и зарубежной литературы, доктор филологических наук, профессор. E-mail:[email protected]

mailto:[email protected]

«КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»: ЭСТЕТИКА ЭПОСА И ЭТИКА РОМАНА 39

Дастан «Китаби Деде Коркуд» отражает встречу эстетики с этикой,

эпоса с романом.

Эстетическое мироощущение и порождаемое им архаичное искусство

зарождаются в недрах позднего палеолита, когда первобытное общество

уступает место матриархальной родовой общине. Согласно данным, приве-

денным в исследовании Вильгельма Райха [5], растянувшийся на тысячелетия

переход от матриархата к патриархату, а в сфере мифологии – от женского

пантеона к мужскому, начался в эпоху неолита. Воспетая Гете «вечная жен-

ственность» («Фауст») составляет эмоциональное содержание глубинного

пласта матриархальной культуры и переживается как природное начало жиз-

ни. Тиамат, женское божество шумерской мифологии, персонифицировала

первичный мировой океан, обеспечивший биологические условия возникно-

вения органической жизни. Теория спонтанного самозарождения жизни до-

пускает возникновение биологических молекул из неорганических веществ.

В ходе саморазвития экосистемы Тиамат победил в поединке Мардук, «сын

мирового холма», ставший верховным мужским божеством вавилонского

царства.

В «Теогонии» Гесиода Гея –родоначальница первого поколения богов,

мать-земля, одна из четырех первопотенций – Хаоса, Земли, Тартара и Эроса.

Она родила Урана-небо и, взяв его в супруги, произвела шесть титанов,

шесть титанид, в том числе важных, с эволюционной точки зрения, Кроноса и

Рею.

Ветхий Завет глубоко прочувствовал глубину конфликта между матри-

архатом и патриархатом, предопределившим мифолого-историческую про-

блемность отношений между мужчиной и женщиной. Библейский Яхве пред-

рек согрешившим Адаму и Еве роковую судьбу: «И вражду положу между

тобою и между женою, и между семенем твоим, и между семенем ее: оно бу-

дет поражать тебя в голову, а ты будешь жалить его в пяту» [4]. И поныне

мужчину завораживает «вечная женственность», а женщину – вечная муже-

ственность. «Семя Евы» поражает мужской дух, «семя Адама»– женскую

природу.

Эстетика женственна, этика мужественна. Вещие слова, которые пле-

ненный Уруз адресует Высокорослой Бурле хатун, своей матери, проникнуты

инстинктивным пониманием креативной роли жизнеобразующего родитель-

ского начала, лежащего в основе эстетики бытия и этики истории.

Если жив отец, будь здоров отец!

Если мать жива, будь здорова мать!

Если живы вы, отчего ж не быть

И еще одному ребеночку?

И еще такому же сыну, как я…*.

* Здесь и далее перевод Аллы Ахундовой.

АЛЕКСАНДР БОНДАРЕВ 40

Гротескный переход от материнского права к отцовскому навязывает

человечеству насыщенное драматизмом промежуточное положение между

эстетическими законами природы и этическими нормами культуры.

Эпические поэмы отражают этапы этого перехода. Выбирая вслед за Эдипом

материнское начало, индивид отвергает «свободную нравственность

самосознающей воли» (Гегель). Выбирая вслед за Орестом мужское начало,

он попирает бытийное основание жизни [2, 131–181]. Воссоздающий

природное бытие эпос эстетичен: «Основной закон всех образов богов есть

закон красоты, – постулирует Ф. В. Шеллинг. – Ведь красота есть реально

созерцаемое абсолютное» [6, 97].

Героические ахейцы «Илиады» отвоевывают у троянцев Елену Пре-

красную – воплощение красоты природного мира. А поскольку тождество

этического и эстетического символично, гомеровские поэмы символизируют

единство идеальной и материальной, внутренней и внешней природы челове-

ка. В сцене «умерщвления Гектора» (кн. 22) поединок Ахилла с вождем тро-

янцев изображается Гомером символически. Быстроногий ахеец и отважный

троянец не уступают друг другу в доблести. Поэтому Зевс не в силах отдать

предпочтение ни одному из них: глава бессмертных передоверяет судьбу по-

единка не своему божественному промыслу, а безличному жребию – истори-

ческой случайности. Зевс уклонился от необходимости вынести этическую

оценку символическому событию.

Таковы универсальные законы эпического жанра, направляющие и сю-

жетную логику азербайджанских дастанов. Они поэтизируют символическое

тождество природного и социального человека–его физическую и духовную

красоту, богатырскую силу и сознающую волю.

«Китаби Деде Коркуд» («КДК») прославляет природно-эстетическую

ценность индивида, пропорциональную древности его рода. Однако наряду с

природной легитимностью крови заявляет о своих правах духовная легитим-

ность воли, понимаемая как итог нравственного саморазвития личности. А

это уже этический критерий: «Сын, шестнадцати лет ты достиг, а мужчиной

не стал, – с прискорбием констатирует Газан хан, глядя на своего не торопя-

щегося взрослеть Уруза. – Головы не срубил, крови ты не пролил. У огузов

почтенья ты не заслужил».

«Чистый», предшествующий роману, природный эпос не дифференци-

рует логического противоречия между частным и общественным интересом.

Там, где герои «Китаби» борются за свою любовь, они выступают одновре-

менно посланцами и природной эстетики, и человеческой этики. Отвоевание

Гантуралы невесты Сельджан в поединке с быком, тигром и верблюдом, их

совместная победоносная схватка с войском гяуров прославляется как торже-

ство естественного закона, тождественного этическим нормам естественного

родоплеменного права.

Требование консолидации зачатков государственности Великих огузов

в целях противодействия внешней и внутренней агрессии – набегам гяуров и


междоусобным распрям - вводит в эстетическое пространство эпоса этиче-

ские критерии добра и зла – патриотизма и предательства, отодвигающие

спонтанное эстетическое мировосприятие на второй план. Возрастание роли

мужского начала одобряется Дастаном как охранительная реакция правового

сознания на разрушающие родовые связи центробежные тенденции. Всё, вы-

ступающее в защиту родовых принципов, которым волею истории суждено

перерасти в государственные, прославляется как добро. Всё, посягающее на

земли и уклад жизни огузов, будь то эгоизм или внешняя экспансия, осужда-

ется как зло.

Исконно эстетический герой Дастана пребывает во вневременном со-

стоянии «да», из которого его пытается изгнать деструктивизм гяуров, прозя-

бающих в вечном состоянии «нет». Для восстановления временно утрачивае-

мого состояния «да», беку огузов предначертано стать этическим героем. Ге-

незис романа как жанра отыскивается в переориентации сознания с эстетиче-

ского отношения к природе на этическое отношение к обществу. Роман за-

рождается в недрах переживающего кризис «эпического состояния мира»

(Гегель). Периодически предпринимаемые гяурами набеги превращают огу-

зов в этических героев, вынужденных отвоевывать у неверных состояние

«да», с оружием в руках возвращаясь в родные земли, восстанавливая при-

вычный семейный уклад. Эти набеги, наряду с междоусобными распрями,

порождают эпико-романное событие, располагающееся между онтологией

эпоса и метафизикой романа.

Исторические провокации исходят либо извне – от гяуров, и тогда пат-

риотизм эпически укрепляет родоплеменные отношения, либо изнутри, по-

рождаемые аффектами гордыни и завистливого честолюбия. Тогда склады-

ваются условия для возникновения «романа как продукта распада эпоса». В

«КДК» малодушная гордыня преодолевается подвигом волевого преодоления

моральной слабости. Такой нравственный подвиг совершил Газан, поначалу

привязавший богатыря Гараджу Чобана к дереву, но затем, устыдившись сво-

его горделивого малодушия, превозмог, как и подобает альтруистическому

герою, ослепившее его темное чувство и взял былинного богатыря с собой на

отвоевание у Шюкли Мелика жены и сына – Высокорослой Бурлы хатун и

Уруза.

Эпизодические по своей сюжетной функции персонажи, подобные бес-

плодной Гысырдже Енге или диковатому, искусанному клопами Дели Гарча-

ру,– объекты снисходительной эпической насмешки Бейрека. Они трикстеры

– пародийные дублеры, контрабандой вторгшиеся в героическое простран-

ство эпоса, чтобы, с одной стороны, оттенить своим ничтожеством его «вы-

сокий миметический модус» (Н. Фрай), а с другой – обозначить эволюцион-

ную направленность мира от эпического состояния к романному. Они вызы-

вают раблезианский смех былинных богатырей потому, что до поры не в со-

стоянии поколебать эпико-эстетическую незыблемость платоновско-

пифагорейской мировой гармонии.


На противоположном полюсе группируются посланцы разрушительной

истории, провоцирующие реакцию всенародного противодействия. Таков

травестийно коварный сын Лжеца-Яланчи – Льстец-Ятарчук, пожелавший

обманом жениться на прекрасной Банучичек. Восстановление эпического со-

стояния мира достижимо благодаря либо ратному, либо интеллектуальному

подвигу, в зависимости от смысла брошенного деструктивными силами вы-

зова.

Изменчивая История вторгается в жизнь эпического героя в обличье

разрушительного события, побуждающего к размышлениям над его причи-

ной и способами его усмирения. Такого рода рефлексия спонтанно генериру-

ет романный дискурс, подменяющий эпический паратаксис романным син-

таксисом. Романная эпистемология дифференцирует и релятивизирует синте-

тический смысл вторгшегося события, указывающий на эволюционную, либо

инволюционную тенденцию истории.

Такова имплицитная логика трансформации плененного эпического ге-

роя в романного. Пограничная ситуация, в которой он себя находит, вынуж-

дает его признать, что его ратные возможности исчерпаны и ему предстоит

самостоятельно найти выход из неприемлемого состояния «нет». Первая

эмоциональная реакция женских слез и мужского отчаяния сменяется позна-

вательным трудом вживания во внутреннюю диалектику события с целью

принятия героического решения, восстанавливающего временно утраченное

эпическое состояние. Однако, в отличие от когнитивной поэтики романа,

изобразительная поэтика эпоса не вербализует процесс овладения героем

смысла набежавшего на него события.

Джигит, борющийся за продление эпической традиции, вынужден про-

являть не только способность к подвигам, но и проницательность, а порой и

мудрость, претворяющую его хрупкую юность в мужественную зрелость. Та-

ков Гантуралы, отважившийся завоевать полюбившуюся ему красавицу

Сельджан.

На вопрос тагавура зачем пожаловал, Гантуралы, вызывая уважение

своим этическим ответом, все же остается в границах эпической эстетики:

Я к твоей доброте и твоей широте прибегаю,

И как Бог повелел, как пророк нас учил, заклинаю –

Я пришел за себя твою дочь попросить.

«Этот мир на разумных держался и будет держаться! – размышляет он

же, сражаясь с быком. – Чем стоять перед ним, упираться, не лучше ли мне

отскочить и с тыла зайти?».

Навязываемый историей переход от эстетического бытия к этическому

долженствованию направляет эволюцию мирового литературного процесса

от эпоса к роману. Непосредственная онтология эпоса уступает место опо-

средованной метафизике романа.


В самом деле, Одиссей, в отличие от Ахилла, в большей степени чело-

век морального долга, к исполнению которого призывает его статус мужа

Пенелопы, отца Телемаха и царя Итаки. Без этого морального стержня ему не

удалось бы достойно преодолеть череду испытаний: любовное наваждение

нимфы Калипсо, амнезию лотофагов, животную чувственность Цирцеи, заво-

раживающее пение сирен, Сциллу жизненных тупиков и Харибду психологи-

ческих водоворотов.

Необходимость перехода от бытийной эстетики эпоса к рефлексивной

этике романа выдвигается как требование ответа на вопросы, задаваемые уже

не циклическим, а линейным временем. Императивы сверхличного должен-

ствования разрушают эстетическое «присутствие в мире» – Da-Sein (Здесь-

Бытие М. Хайдеггера) эпического героя, символизирующего органичное

единство частного и общественного, единичного и всеобщего.

Откликаясь на всемирно исторический призыв времени, дастан «Кита-

би Деде Коркуд» эволюционирует от природной эстетики эпоса к историче-

ской этике романа.

Песнь первая повествует еще о сугубо природной заботе Дирсе хана,

умолившего Аллаха послать ему сына, Бугач хана. Эпический сказитель не

скрывает восхищения красотой молодых воинов, самим фактом своего суще-

ствования прославляющих славное племя огузов: «Триста джигитов в одеж-

де, золотом шитой, драгоценным каменьем покрытой, зовет, вместе с собой

берет. И сорок джигитов прекрасных, юных и ясноглазых Уруз за собою ве-

дет» (Песнь четвертая).

Песнь двенадцатая прославляет уже охранительные усилия Ближних

огузов, направленные на подавление сепаратистских тенденций, обозначив-

шихся в среде Дальних огузов, которых Аруз бек подбивает на преступное

неповиновение Газану – легитимному гаранту централизованной власти.

Поэтизирующая эстетика «Китаби деде Коркуда» защищает эпиче-

ские ценности родоплеменных отношений: «Битва священная – благословен-

на», – поет сказитель в эпилоге Песни четвертой.

Познавательная этика «Китаби деде Коркуда» обосновывает недопу-

стимость исторического раскола на коллективный – патриотический и инди-

видуальный – эгоистический порыв: «В те времена сыновья отцов почитали,

на одно отцовское слово двумя не отвечали. А тех, кто так отвечали, сыновь-

ями уже не считали».

Этика входит в эпос как необходимость отстоять эстетические ценно-

сти бытия – отразить набег гяуров, вырваться из плена или найти остроумный

выход из представляющегося поначалу безвыходным положения. Как реак-

ция сознания на вызовы изменчивой истории этическое зарождается в архе-

типическом средоточии мифа. Согласно М. Эдиаде, «сами архетипы состав-

ляют некую “историю” в той мере, в какой они состоят из жестов, действий и

предписаний, которые, хотя и считается, что были явлены во время оно, все


же были явлены, то есть рождены во времени, “явились” в том же смысле, как

и любое другое историческое событие» [7, 137–138].

Если бы деструктивное историческое событие не посягало на эстетиче-

скую ценность мифа, эпический герой не восстанавливал бы незыблемость

эпического состояния мира.

Если бы миф не обнаруживал в историческом событии его деструктив-

ность, романный герой не обретал бы в архетипе моральные силы для пре-

одоления своей исторической безосновности.

Такова диалектика эпической эстетики и романной этики, воссо-

зданная в «КДК» сказителем Деде Коркудом. Поскольку эпос возник как па-

мятник устного народного творчества, а роман – как продукт письменной ин-

дивидуальной культуры, проницательными звучат суждения Камала Мехти

оглы Абдуллаева относительно жанрового и мировоззренческого взаимодей-

ствия эпического Мифа и романного Письма в «Китаби Деде Коркуд». Растя-

нувшийся на века переход от коллективизма эпоса к субъективизму романа

был отмечен утратами и обретениями: утратой эпической непосредственно-

сти и обретением романной опосредованности, на новом интеллигибельном

уровне возвращающей безосновного романного героя на его вневременную

мифологическую родину: «От чего огузы отошли, к чему они приблизились?

– задается вопросом Камал Абдулла. – Отдалившись от мифического мира

чистоты и веры, героизма и мужества, они вступили в сложную, упорядочен-

ную, полную психологических перегрузок сферу Письма.<…> Огузы не про-

сто и не сразу пришли в мир Письма, а вступили в него, бережно неся в своем

сознании часть великого и бесценного опыта Мифа» [1, 322].

ЛИТЕРАТУРA

1. Абдулла Камал. Тайный «Деде Коркуд». – Баку, Мутарджим, 2006.

2. Бондарев А. П. Тема и проблема. Диалогическая поэтика. Теория и исто-

рия литературы. – Учебное пособие для студентов разных специальностей.

– М., ФГБОУ ВПО МГЛУ, 2016.

3. Бондарев А. П. Эпос и роман. Мифология. История. Человек: Литература

Великобритании и США. Учебное пособие – М., ФГБОУ ВПО МГЛУ,

2014.

4. Библия. Первая книга Моисеева. Бытие.

5. Райх В. Психология масс и фашизм. – М., АСТ, 2004.

6. Шеллинг Ф. В. Философия искусства. – М., Мысль, 1966.

7. Элиаде М. Миф о вечном возвращении (Архетипы и повторение) //Космос

и история. – М., Прогресс, 1987.

8. Эстетика: Словарь. – М., Политиздат, 1989.


Aleksandr Bondarev

“Kitabi-Dədə Qorqud”: eposun estetikası və romanın etikası

Xülasə

Təqdim edilmiş məqalə eposun estetikası ilə romanın etikası arasındakı dialektin

qarşılıqlı təsirindən bəhs edir. Azərbaycanın orta əsr “Kitabi-Dədə Qorqud”u timsalında bu

məqalə dağıdıcı tarixi hadisələrin mifoloji sahəyə təsirinin nəticələrini öyrənir. Zədələnmiş

epik bütövlüyün bərpasına duyulan ehtiyac bütün tarixi işğallara müqavimət göstərə bilmək

üçün qəhrəmanı öz intellektual – analitik bacarıqlarını nümayiş etdirməyə sövq edir. Estetik

problemlər və etik yanaşma epik əsərin əsas qəhrəmanını belletrik surətə çevirir. Romanın

janrı epik münaqişənin daxilində yaranır. Yeni dövr analitik romanı öz poeziyasında dün-

yanın epik statusunda itirilmiş cənnətinin təsviri üçün eposa çevrilir.

Açar sözlər: Epik estetika, mifologiya, tarixi, təbiət, cəmiyyət, eposun estetik

poetikası.

Aleksandr Bondarev

“The Book of Dada Gorgud”: Aesthetics of Epos and Ethics of Novel

Abstract

The article envisages the dialectic interaction between epic aesthetics and novelistic

ethics. On the example of Azerbaijani Middle Age poem “The Book of Dada Gorgud” the

article studies the consequences of destructive historical events intrusion into the immutable

mythological space. The vital necessity to restitute the shaken epic integrity prompts the

hero to demonstrate intellectual analytical ability in order to resist the invasion. However,

ethic approach to the aesthetic problems transforms epic protagonist into novelistic

character. The genre of the novel germinates within the epic conflict. The New Times

analytical novel turns towards epos for drawing in its poetics the lost paradise of epic status

of the world.

Key words: epic aesthetics, Mythology, History, Nature, society, aesthetics

poetics of epos.

________________


№ 3 2017

MİFOLOGİYA

МИФОЛОГИЯ

MYTHOLOGY

HAN WOO CHOI (South Korea)

SOME ALTAIC SHAMANISTIC EVIDENCE IN KOREAN

Abstract

In Korean studies Musok or Shamanism takes an important place. Before Buddhism

was introduced into Korean peninsular 372 A.D. through Koguryo which was an ancient

Korean state, shamanism was the one and only religion and was in great vogue in the

Korean peninsular. There are various evidences showing that Korean Musok was originated

from Altaic shamanism and that these two are originally one and the same.

This paper, presents some linguistic evidences for the close relationship of the two.

These are Altaic shamanistic terms which are found in Modern Korean.

Key words: Musok, Shamanism, Korean Shamanism, Altaic shamanistic

terminology.

The ancient people of Korea worshipped heavenly bodies, and nature such

as the sun and the moon. They believed that their royal ancestors were born in

mysterious ways, being born of natural objects such as gourd, egg, and even

animals.

Tangun, the king of sandalwood who was the founder of Kochoson, the

first ancient Korean state, was believed to be born through marriage of Hwanung

who was the high ascending son of the heavenly god and a woman who became a

human through transformation from a bear. Most scholars accept Tangun as a ruler

as well as a shaman like many ancient rulers of proto or ancient Korean states.

According to a legend, Tangun was said to become a god of mountain after

death. Besides Tangun, we can also find easily samainistic evidences in most

of the founders of the ancient Korean states.

Ancient Korean people also believed in the immortality of the soul, and they

buried the dead in large coffins and tombs, with rich personal ornaments to

South Korea, Korea University of International Studies, Professor, Doctor. E-mail:[email protected]

SOME ALTAIC SHAMANISTIC EVIDENCE IN KOREAN 47

accompany the never-perishing spirits in the long travel to the other world of the

dead. For this reason they believed Mudang or Shaman uttered words of the

spirits. This shamainstic tradition has survived from the proto or ancient Korea to

the present day Korea, dispite the dominance of several major religions such as

Buddhism and Confucianism which opposed shamanism, for over 1500 years

in Korean history.

In modern times, regarding the ancient religion of Korea, Musok (Ɛѱ) or

shamanism, many studies have been made since the publication of H. B.

Hulbert's article titled "The Korean Mudang and Pansu" in the Korean Review

in 1903. In 1920s, Korean native scholars such as Nam-Sun Choi, Nyung-Hwa

Lee and Cha-Ho Sin started to study Musok or Korean Shamanism. At the same

period, Japanese scholars also begun to be interested in the ancient Korean

religion.

Most of the Korean scholars have tended to relate Musok to the shamanism

of northern tribes (i.e., Central Asian and Siberian tribes). On the other hand, C.

A. Clark, the author of the book 'Shamanism: religion of Old Korea' (1932), was

the foreign scholar to consider Musok in connection with Siberian shamanism for

the first time.

Nevertheless, there were few scientific works in Korea which studied closely

the relationship of Korea and Altaic Area (i.e., Central Asia and Siberia) in terms

of shamanism. In this respect, Si- In Park's comparative studies of Ancient

Korean and Altaic legendary literatures or myths concerning the founders of Proto

or ancient Altaic states is highly evaluated.

There are various evidences showing that Korean Musok was originated from

Altaic shamanism and that these two are originally one and the same. In this paper,

I would like to present some linguistic evidences for the close relationship of the

two. These are Altaic shamanistic terminologies which are found in Modern

Korean.

1. Abaci 'bogy': Kashgari Mahmud explained in his dictionary that to

frighten a child one said abači keldi! 'the bogy has come!'. This word is found in

Yakut in the forms of abasy and abassy meaning 'an evil spirit, spirit of the dead'.

In Korean there is the word ebi meaning 'bogy or the like'. This word is said

to frighten a child or to give a warnning to a nauty child. In relation to this

word, there are some words in Mongolian; Mo. abla- 'to allure, to hurt through

magic incarnations', abtai 'possessing the gift of witchcraft', abagaldai ' a

shamanistic idol, mask representing a shamanistic god'. From these Mongolian

forms, we can assume *ab as the root of the word. The Korean form ebi probably

comes from *abi which consists of the root *ab and the denominal noun suffix {-i}.

2. Baksi 'a male shaman': In Turkic this word appear in Uygur for the

first time meaning '(Buddhist) religious teacher'. In Chagatay this word means

'scribe; surgeon'. Among modern Turkic languages, while Uygur and Yakut call a

male shaman 'oyun', Kazakh and Kyrgyz people call bakşı. In Manas epic, the

phrase kara bakşı appears. In Turkmen, this word means 'saz singer'. This word

HAN WOO CHOI 48

occurs in Korean too in the form of baksu meaning 'a male shaman'.

Mongolian gives 'teacher' for the meaning of the word. It is interesting that Korean

and south-eastern languages of the Turkic language group, i.e. Kazakh and Kyrgyz

has the same meaning of the word.

For the etymology of the word, for the first time Yule (1866: 474) proposed

that the word was the Turkish and Persian corruption of Bhikshu, the proper

Sanscrit term for a Buddhist monk. Radloff (IV. 1446) said in his dictionary that

the word was derived from the Turkic verb bak- meaning 'to look at'. However,

Radloff's theory is nothing but a folk etymology, for there is no deverbal noun

suffix such as {-şı} in Turkic. Laufer (1916: 485-7) argued that the word was

borrowed from the Chinese word bakši ǚ . Ramstedt (1951: 73) related this word

to Sino- Korean baksa ǚ meaning 'a learned man, a doctor'.

3. Kam' a shaman; a ruler': Among titles of Silla which was an ancient

states of Korea, we can find kam 監 (ACh. kam', Sino-Ko. kam) in the titles of

high ranking officials such as 大監, ё監, 監, etc. While, in these examples, 大,

ё, and are being used as adjectives which mean big, small, and a younger

brother respectively, 監 (kam) is a Chinese transliteration of the word kam. In my

opinion, kam is one and the same with ancient Turkic Kam designating 'shaman':

Uyg. qam 'sorcer', MK qam id., Chag. qam 'physician, healer, sage, wise man'

[2,625].

In Middle Turkic, this word was used as a verb with the denominal verb

suffix {la-} meaning 'to practice medicine, to heal' which was probably

developed from 'to act as a kam, to make magic'. Interestingly, Middle Turkic

Kuman gives 'a female shaman' for the meaning of the word. From the Turkic

meaning, we can deduce that one of the major role of kam was to act as a

healer. This role of kam or shaman is seen often in both Korean shaman mudang

and Turkic shaman kam. In this respect, Ramstedt (1949: 90, 1951: 71)'s theory

that this Turkic word was borrowed from the Chinese word 監 (ACh kam')

meaning 'to inspect' is incorrect.

On the other hand, as is seen, in the early shamanism of Altaic Area,

shamans or kams acted not only as healers or spiritual doctors but also were

engaged actively in politics as politicians or rulers. Many times shamans ruled

over their communities as sages or wise counsellors who had the greatest political

power. It is well known that Tangun (檀君), the founder of Kochoson, was a ruler

as well as a shaman. This was to reflect the primitive theocratic system which was

very common in ancient primitive societies. In connection with this fact, it is not

surprising that the last ruler of Kochoson, who ruled in the second century B.C.,

had ugǝ meaning 'sage, wise man' as his official title. This word was borrowed

from Turkic öge having the same meaning. The Turkic word öge was derived

from the verb ö- 'to think of' with the deverbal noun suffix {- ge}. This word was

also used as a ruler's title in ancient Turkic: Uyg. Baga Tarkan Öge, El Ögesi [4-

181, 6-72. 14-70].


4. Kow 'an evil spirit of nightmare': In Modern Korean kawi is a shamainstic

word designating an evil spirit which obsesses man by way of nightmares. This

word is attested in Middle Korean in the form of kʌo. From this form, we can

understand that Modern Korean kawi consists of two morphems, kaw and {-i}

which is a denominal noun suffix very common in Korean.

This shamanistic terminology is found in Oghuz dialect of Middle Turkic in

the form of kowuč or kowuz. Kashgarli Mahmud gives 'the symptoms of

demonical possession' for the meaning of the word in his dictionary. He gives

some explanation about the use of the word; the victim is given treatment, cold

water is thrown in his face, and at the same time the words kowuč kowuč are recited

in order to expel the evil spirit, then he is fumigated with rue and aloes-wood

argues that this word was derived from the Turkic verb kow- meaning 'drive out,

expel' with the deverbal noun suffix {-uč} or {-uz} [2-581, 3-144].

However, Dankoff's theory is not convincing from the facts that not only the

suffix {-uč} or {-uz}, which is rare in Turkic, is always used with an intransitive

verb unexceptionally but also that semantic connection between 'the symptoms of

demonical possession or the like' and 'drive out' is very slim. From the point of

view that the Korean word kawi or kʌo is not a verb but a noun, we can suppose

two different possibilities for the word; First possiblity is that it consists of the

noun *kowu and the diminitive suffix {-č}, and second is that it used the noun

*kow and the verb uč- together. While, in case of the former, the word means 'an

evil spirit exercising the demonical power of possession', the latter case means 'go

away! evil spirit'. In my opinion, the latter one is more likely than the former.

On the other hand, among the Korean forms, kawi was probably

developed later. The form kawi was made this way; at first the denominal noun

suffix {-i} came to the noun kʌo and then kʌo became kawi by regressive

assimilation rendering the vowel /ʌ/ in the first syllable into the unrounded vowel

/a/ under the influence of /i/.

5. Kut 'an exorcism of shaman or Mudang, a shaman ritual': This

terminology is very common in Altaic languages. In Turkic this means 'the

favour of heaven' originally in a rather mystical sense, thence, less specially 'good

fortune' and the like, and thence, more generally, 'happiness' [2-581]. In

Mongolian, the word appers in the form of kutuγ meaning 'sanctity, happiness,

benediction'. [9,992]. The Mongolian form consists of kut and a denominal

suffix {-uγ}. While there is xuturi in the same meaning, the similiar form with

kut is xutu meaning 'demon, evil spirit' in Manchu.

The word occurs in Korean in the form of kus meaning 'an exorcism, a

shaman ritual' (Ramstedt 132). This Korean form probably comes from kut. By the

way, it is difficult to disclose the way of borrowing of the word among Altaic

languages. However, when considering both the form and the meaning, I reckon

that the word kut was passed from Turkic into the other Altaic languages including

Korean. From the meaning of Ancient Turkic we guess that in Korean the

word originally means 'a shamanic performance for benediction'. This meaning

HAN WOO CHOI 50

must be secondary when comparing with the Turkic one 'benediction, happiness'.

This word probably was borrowed directly into Korean from Turkic in the very

early stages.

On the other hand, it is very interesting that this word means 'spirit of the

dead' in Yakut in Siberia. [4-197, 6-177].

6. Pudak 'the obstacles laid on the way to Erlik Khan, the supreme god of

the Underworld or Hades': According to Altai shamanism, there is Erlik Khan in

the Underworld or Hades being opposed to Bai Ülgen, a supreme god of the

heaven. Although Bay Ülgen is one of the supreme gods in the heaven, he is not

the absolute god. According to Altai shamanism, Tengere Kaira Khan is

considered to be the absolute god among gods of the heaven. Bai Ügen seems to

be a god of abundance.

Through a shamanic ritual, Altai kams or shamans would descend to the

Underworld where Erlik Khan rules over with the absolute authority. To reach

Erlik Khan, shamans must pass through seven obstacles which are laid in the

seven stairs on the way to the Underworld. Altai people call the obstacles pudak

[4,197-254,257]. This shamanistic word also appears in Yakut in the form of

buudak in the same meaning 'obstacle'.

The word pudak occurs in Korean shamanism. There is an exorcism of

shaman called pudak- kǝri performed for the purpose of healing a victim from a

disease. In the exorcism of pudak-kǝri, shaman prays for the patient after offering

a chicken as a sacrifice. After the prayer, shaman takes the sacrifice to bury it in

the ground. The word kǝri in the compounded word pudak-kǝri means a scene of

the exorcism preformed by mudang or a Korean female shaman.

7. Tarkan 'smith, craftsman; a title of Ancient Turkic ruler': In Turkic, even

though this was a high title probably carring administrative responsibility, it was

not peculiar to the Royal family like tegin and šad. This title cannot be traced in

Turkic after the 11th century.

This occurs in the form of darxan in Mongolian where it means 'a person

exempt from ordinary taxation'. This word was borrowed into Chagatay probably

from Mongolian. In his dicitonary, Sanglax stated a person of the title to be a

person who is exempt from all government taxes. According to Sanlax, one who

has the title can attend the royal court with special permission and can commit

up to nine offenes without being called to account. In Manas, an epic of

Kyrghyz, the word appers in the form of darkan, meaning 'smith' which was

probably borrowed from Mongolian.

On the other hand, this word or title has been used to designate 'smith,

craftman, artisan' besides 'person free from taxes and official duties' in

Mongolian. Consequently speaking, I think this meaning was original, even

though the meaning was seen even later in Mongolian manuscripts. In addition to

these meanings, Lessing gives an additional meaning for the word 'area or place

set aside for religious reasons and therefore inviolable' in his dictionary. This

word also has been used as an adjective meaning 'sacred, celebrated'. This fact


indicates that tarkan or darxan had some kind of relationship with a primitive

religion or shamanism. Here we can understand the reason why darxans were

exempt from taxes and official duties. This was because they were engaged in

religious affairs.

In relation to this, Yakut's common saying that a smith and a shaman are

one and the same group is very notable. When seeing a good girl, Yakut people

even say that she would make a good wife of either smith or shaman. In Yakut

shamanism, smiths are believed to have the power to heal and prophesy

[8,172]. Yakut Dolgans believe that, because smiths always keep their souls in the

flames, shamans cannot swallow souls of smiths. But they believed that smiths can

burn souls of shamans [12,258-260]. According to a Yakut mith, smiths inherit

their skills from an evil god K'daai Maqsin. K'daai Maqsin can deal with

shamans as well as iron. Thus he is very famous as the teacher of smiths [12,260].

Coming to the etymology of the word tarkhan, we can find some

derivations in Mongolian; There are darxad and darxaci which are nouns. While

darxad forms a plural with the plural suffix {-d}, darxaci, meaning smith or

craftsman, comes from *darxa with the denominal noun suffix {-ci} designating

occupations. In addition to these, there is the verb darxala- meaning 'to do the

work of a smith, a craftman or an artisan; to exempt from taxes and official

duties; to set aside as sacred'. This verb consists of the noun *darxa and the

demoninal verb suffix {la-}.

On the other hand, there is the verb tarku- meaning 'to heat a piece of iron

in the flames' in Korean. Besides this verb, there is the homonym meaning 'to

deal with a thing, matter or sombody' in Middle Korean. I think these are of

the same origin. The latter meaning was probably developed from 'to deal with

a piece of iron or metal'. Probably the Korean word tarku- and Turkic tarkan or

Mo. darxan are all of the same origin.

REFERENCES

1. Анокин А.В.(1924). Материалы по шаманству и алтайцев, собрание во время

путеществий по Алтаю в 1910-1912 гг. по поручению Русского Комитета для

изучения Средней и Восточной Азии. Ленинград.

2. Clauson Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century

Turkish.

3. Dankoff, Robert (1982). Mahmud al Kashgari, Compendium of the Turkic Dialects.

4. Eliade Mircea (1974). Shamanism-Archaic Techniques of Ecstasy.

5. Harva Uno (1938). Die religiösen Vorstellungen der altaischen Völker. Helsinki.

6. Inan, Abdulkadir (1954). Tarihte ve Bugün Şamanizm - Materyallar ve Araştırmaları.

Ankara.

7. In-Hoe Kim (1987). Hankuk Musok Youngu. Seoul.

8. Jochelson, Waldemir I. (1933). The Yakut. AMNH Anthropological Papers XXXIII.

9. Lessing Ferdinand (1960). Mongolian-English Dictionary.

10. Kil-Sung Choi (1978). Hankuk Musogu Yongu. Asea Munhwa Sa. Seoul.

11. Ögel Bahaeddin (1989). Türk Mitolojisi. TKK. Ankara.

HAN WOO CHOI 52

12. Popov, A.A. (1933). "Consecration Ritual for a Blacksmith Novice among the Ya-

kuts". JAFL, XLVI,

181, July-Sept. 1933, pp. 257-271.

13. Sandschejew Garma (1928). "Weltanschaung und Schamanismus der Alar-

en-Burjaten," translated from Russian by R. Augustin, Anthropos, XXVIII, pp. 538-

560.

14. Tae-Kon Kim (1981). Hankuk Musok Yongu. Kyung-Hee University. Seoul.

Han Vu Çoi

Koreya dilində altaycadan gəlmə şamanizm ünsürləri

Xülasə

Koreyaşünaslıqda musok və ya şamanizm çox mühüm yer tutur. Bu, milad I 372-ci ilin-

də büddizmdən əvvəl Koreya yarımadasında qədim Koreya dövləti olan Koquryo vasitəsilə

təqdim olunmuşdur. Şamanizmin yeganə din olduğu Koreyada bu din də məşhur olmuşdur.

Koreya musokunun Altay şamanizmindən yarandığını və onların hər ikisinin mənşəcə eyni

olduğunu sübuta yetirən müxtəlif faktlar vardır.

Bu məqalədə mən onlar arasında sıx əlaqənin olması ilə bağlı bəzi linqvistik sübutlar

təqdim etmək istərdim. Bunlar müasir Koreya dilində tapılmış altayca şaman terminolo-

giyalarıdır.

Açar sözlər: Musok, şamanizm, Koreya şamanizmi, altayca şaman terminologiyası.

Хан Ву Чой

Признаки алтайского шаманизма в корейском языке

Резюме

В работе над корейской темой особое место занимает мусок (шаманизм). Корей-

ский полуостров узнал о шаманизме еще dv до буддизма, в 372 г. до н.э. посредством Ко-

рейского государства Когурьо. Шаманизм, являющийся единственной религией Корей-

ского полуострова, был достаточно популярен в этот период. Существуют различные

доказательства относительно того, что корейская традиция мусок исходит от алтайского

шаманизма и что это одна и та же вера.

В данном исследовании хочу представить вашему вниманию некоторые лингви-

стические аргументы, указывающие на тесные связи между двумя религиями. Эти доказа-

тельства в современном корейском языке присутствуют как шаманистские термины.

Ключевые слова: мусок, шаманизм, корейский шаманизм, термины

алтайского шаманизма.

_____________


№ 3 2017

MÜZAKİRƏ

ОБСУЖДЕНИЯ

DEBATES

FİRUDİN CƏLİLOV (Azərbaycan)

LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR?

Xülasə

Bu gün Ege dənizində Yunanıstan ilə Türkiyə arasında olan Lemni (Lemnos) adası

vaxtilə Troya sərhədinə yaxın idi. Antik dövr yazıçılarının qeyd etdiklərinə görə, burada el-

linlərdən öncə pelasklar yaşamışlar.

Balkan yarımadasından, Yunanıstandan və Anadoludan vaxtaşırı gələn işğalçı ordu-

ların hücumlarına məruz qalan Lemni qədim Aralıq dənizi ətrafına yayılmış mədəniyyət

mühitində inkişaf edirdi. Adadan tapılan kiçik yazı nümunələri burada m.ö. I minilliyin or-

talarına qədər finik və türk əlifbaları ilə eyni mənşəli yazıdan istifadə olunduğunu göstərir.

Açar sözlər: Lemni yazısı, türk əlifbası, yazı sistemləri, yazı nümunələri.

Bu gün Ege dənizində Yunanıstanla Türkiyə arasında olan Lemni (Lemnos)

adası vaxtilə Troya sınırına yaxın idi. Antik çağ yazarlarının qeyd etdiklərinə görə,

burada ellinlərdən öncə pelasklar yaşamışlar. Balkanlardan, Yunanıstandan və

Anadoludan vaxtaşırı gələn işğalçı orduların hücumlarına uğrayan Lemni qədim

Aralıq dənizi ətrafına yayılmış mədəniyyət mühitində inkişaf edirdi. Adadan tapılan

kiçik yazı örnəkləri burada m.ö. I minilliyin ortalarına qədər finik və türk əlifbaları

ilə eyni mənşəli yazıdan istifadə olunduğunu göstərir.

Adanın cənub-şərqində Kamini bölgəsindəki kilsə divarında hörgü daşı kimi

istifadə olunmuş daşların arasından 1885-ci ildə tapılan “Lemni bəngüdaşı” və

onun yaxınlığında üzə çıxan başqa yazılı daş şərti olaraq lemni əlifbası adlanan və

qədim türk əlifbası ilə etrusk əlifbası arasında yer alan yazı türülə yazılmışdır.

Hazırda m.ö.VII-VI əsrlərə aid edilən bu yazılar Afina Milli Muzeyində saxlanır

və onların yazılma tarixi adanın yunanlaşmasından öncəyə aid edilir, bu da Lem-

nosun Afinaya birləşdirildiyi 510-cu ildən öncədir.

Azərbaycan, Bakı Avrasiya Universiteti, Filologiya fakültəsi, professor. E-mail: [email protected]


FİRUDİN CƏLİLOV 54

Herodot yunanlardan öncə Lemnos adasında pelaskların (Πελασγοι), Fuki-

did isə tirsenlərin (Τυρσενοι) yaşadığını yazmışdır. O çağın yunan yazılarında

tirsen və etrusk adı sinonim işlənirdi. Görünür, “dəniz xalqları” sırasında hər iki

boyun (plst, trs) adı keçdiyi üçün pelasklarla tirsenlər eyni boylar olmasa da,

onların qohum boylar olması şübhə yaratmır və Lemni yazısı da bunlardan birinə

aid ola bilər.

“Tövrat”da Yafəsoğulları sırasında qamər (kimmer) və trs (tiras) qardaş sa-

yılır [6,10-11]. Təbəri də türk-xəzər boylarının tiras (tireş) soyundan törədiyini

yazır [5,272]. Başqa bir ehtimala görə, lemni yazısı saqa (skith) və ya qamər

(kimmer) boylarının Anadoluda m.ö.VII əsrin ortalarında apardığı savaşlarla bağlı

ola bilər. Çünki VIII əsrin sonlarından Kiçik Asiyaya gələn qamərlər burada bir

neçə bölgəni ələ keçirmiş, 674-də Friqiya dövlətini dağıtmış, 20 il sonra Lidiya

çarını öldürmüşdülər. Həmin ildə (654) qamər elbəyi Tuğdam öz oğlu Sandak-şat əri

assurlarla savaşa göndərmişdi, həmin savaşla bağlı Assur çarı Aşşurbanipala aid

yazıda belə deyilir: “Mən Tugdammenin qüvvəsini dağıdacağam, meydanda onu

əvəz edən, onun belindən gələn oğlu Sandak-şat-ru əzəcəyəm” [8,285]. Bu olaydan

1280 il sonra (626-da) Azərbaycanın Urmu gölünəcən ərazilərini Xəzər elinə bağ-

layan xəzər ordusunun komutanı da şad idi.

Bu tarixi olayı xatırlatmaqda məqsəd saqa-qamər boylarında elbəy-xaqan

oğullarına verilən “şad” tituludur və Lemni daşlarındakı yazıların hər ikisi də

məhz bu şad titulu (ünvanı) ilə bağlıdır. Bu baxımdan, adada tapılan yazının 2-3

hərf fərqi ilə etrusk yazılarına yaxınlığı onun tirsen (etrusk) dilində olması ehtima-

lını önə çıxarırsa, o dövrün tarixi olayları da saqa-qamər versiyasını ortaya qoyur.

Əslində isə, bu baxışlar bir-birini inkar etmir, əksinə, özünə rasena (aras-ena)

deyən etruskların kənardan tirsen adlanması və tirsen-qamər bağı söhbətin qohum

boylardan getdiyini göstərir.

Yazıların oxunuşuna keçməzdən öncə bir-iki texniki məsələni çözmək gərə-

kir, belə ki, epitafiya xarakterli bu yazılar sağdan sola yazılsa da, sətirlərdən bə-

zilərinin soldan sağa yazılması 2-ci yazıda aydın görünür. Bu baxımdan yazılı

daşlardan birincisini A, ikincisini B həfi ilə işarə edib, yazının texniki yönlərini

LEMNİ YAZISININ MƏNŞƏYİ HARA APARIR? 55

aydınlatmaq lazım gəlir, çünki yazını oxumaq istəyənlərin çoxu buradakı bəzi

çətinliklərlə qarşılaşmışlar. Birinci yazılı daşda (A) üç sətir vardır, bustrofedon

yöntəmli sıralanma ilk sətirlə sonrakı iki sətirin başayaq düşməsinə səbəb ol-

muşdur:

İkinci yazıda (B) şəkil boyunca yuxarı uzanan üç vertikal sıra sağdan sola,

onların arasında yerləşən orta yazıda isə beş horizontal sətir hər iki istiqamətdə

bustrofedon üsulu ilə yazılmşdır:

Hər iki yazıda əksər tədqiqatçıların düzgün qəbul etdikləri hərflər çox

aydın seçilir, yalnız ikinci (B) yazının sonluğunda iki işarə yanlış olaraq, düz xətt

kimi alqılanmış və | işarəsilə verilib, s, i kimi oxunmuşdur. Ancaq yazının daş

üzərindəki cizgisinə diqqətlə baxanda bunlardan birinin th səsini bildirən dairəvi

işarə olduğunu, digərinin də l hərfinin yuxarıda birləşən iki xəttindən birinin

pozularaq yerində nöqtələr qaldığını görmək olur, bunlar sondan 2-ci və 9-cu işa-

rələrdir. Beləliklə, əvvəlcə (1) asmthrsnasp və aimthrsnaip kimi oxunuş işarəni

dəqiqləşdirəndə (2) athmtrsnalp kimi oxunur:


Lemni yazılarının tapılmasından bir əsrdən artıq müddət keçsə də, onun

şifrəsi hələ açılmamışdır. Doğrudur, elmi ədəbiyyatda lemni yazısında istifadə

olunan əlifbanın etrusk əlifbası ilə eyni olması qənaəti vardır. Bu, bir-iki hərf istis-

na olmaqla. məsələyə düzgün yanaşmadır, lakin bu yanaşmada yazıların oxunma

qaydası yanlış yöndədir. Belə ki, etrusk yazılarının oxunuşunda özünü göstərən

qüsurlar, etrusk yazı qaydalarının (imla qaydası) nəzərə alınmaması lemni yazı-

larının oxunmasında da təkrar olunmuş, hər kəs öz bilik dağarcığı ilə yazıları oxu-

mağa çalışdığından iki-üç sətirlik bu yazının ortaya çıxan oxunuş variantları onu

“oxuyanların” sayı qədər olmuşdur [3].

Lemni yazısından bəhs edən yazarlar onun transkripsiyasını fərqli verdik-

ləri kimi, onu müxtəlif dillərdə oxumağa da cəhd etmişlər [4]. Burada həmin oxu-

nuşlardan ətraflı söhbət açmağa imkan yoxdur, əslində, buna heç lüzum da yox-

dur. Sadəcə, bu fərqləri görmək üçün birinci (A) və ikinci (B) yazını vaxtilə proto-

latınca oxumaq istəyən Nikola Densuşianu (1846-1911), sonralar alban dilində

oxumağa çalışan Nermin Vlora Falaschi və türk dilində oxumağa səy göstərən

Polat Kayanın transkripsiyasına baxmaq kifayətdir:

(A) Birinci yazı:

(N.Densuşianu) eolai fi focia siale zeronaith e fistho tof eromarom eara-

lio zivai eptezio arai tan foce zivai afiz sialhviz maranm afiz aomaith

(N.Vlora) si fai a fes zi arkh fis marakhn a fis a o nai ron haran o si fai epi e zi

o ar ai tikh hoke lot ai fsi hoki as i ape zero zai h e fis th h t h fer o na

(P.Kaya) hatapasaqss : apatakas ançasape : serata sasata : eqesenç tata : ta-

taqer atana eratam : harapasata : ssaqas : epetesste : aras : tas 50? : apatake :

ssaqas : aqass : ançasap sçekess : apam kam : aqass : atamas

(B) İkinci yazı:

(N.Densuşianu) eolai na foth ziazi maraz mav sialhveiz afiz e fistho

zeronaith zivai famala sial zeronai morin ail a cer taf arzio


(N.Vlora) zi a zi maraz maf zi arkh feis a fis e fis th h zer o nai th si fai aker taf

ar zi th fama pa zi ar zer o nai mori na ip hopaie zi math h th

(P.Kaya) hatapase :s: anaapatata aker: takarsste qam. apa. ançasap: sera-

ta anasamata eresenasap ançasass: qam :s. apam: ançasap sçekess.s: aqas: se-

qssençtata serata anasata ssaqas

Göründüyü kimi, hər üç oxunuş variantında transkripsiya ilə yanaşı, sətirlərin

ardıcıllığı və sözlərin sırası da fərqlidir. Son vaxtlar daha çox yayılıb qəbul

edilən və etrusk dilinə aid dərsliklərdə yer alan transkripsiya isə belə verilir.

(Sətirləri asan oxumaq üçün sözlər soldan sağa sıralanmışdır):

A) hopa svss : f oks assa pe : sero nash : evss ho : tove roma ssvas :

avss : ssa px vss : mara kn : avss : atmas rom : harapso : ssvas : ep tesso :

aras tss : f oke

B) hopase : s : navthth: ssass : mara . s : mav : ssa px ves . s : avs :

evssth : sero nas th : ssvas : aker : tavarssth : van : apa . ssap: sero nas morsnas p

Doğrudur, burada sıralanma düzgün müəyyən edilmiş və qara hərflə verdi-

yimiz apa, mara, aker, atmas, aras sözlərinin transkripsiyası doğru verilmişdir,

lakin bütün əvvəlki variantlarda olduğu kimi, yazıların buradakı oxunuşu da ger-

çək durumu əks etdirmir, çünki sözlərin sınırını bəlirləyən durğu işarəsi (Z) səs

kimi sözün tərkibində verilmişdir. Örnəyin; ssvas : avss : ssa px vss : ssass : Göründüyü kimi, bu sözlərdə s hərfi digər hərflərin ümumi sayından çoxdur və 5

sözdə 6 artıq s işarəsi vardır. Bu qədər fərqli oxunuşları ortaya çıxaran araşdırıcı-

ların əksəri sanki müxtəlif mətnlər üzərində işləmişlər.

Qeyd: Son vaxtlar lemni yazılarını belə transkripsiya edənlər də var: A) hulaieš : naφuθ : šiaši maraš : mav

sialχveiš : aviš evisθu : šerunaiθ šivai aker : tavaršiu vanalasial : šerunai : murinail; B. hulaieši : φukiasiale :

šerunaiθ : evisθu : tuveruna rum : haraliu : šivai : eptešiu : arai : tiš : φuke šivai : aviš : sialχviš : marašm : aviš :

aumai


Hər iki yazıda işlənən hərflər əsasında tərtib olunan lemni əlifbası etrusk

əlifbasındakı hərflərlə eynidir, yalnız etrusk yazılarında kh [x], i səslərini bil-

dirən hərflər burada Göytürk yazılarında olduğu kimi, ç, s/ş səslərini bildirir:

Göründüyü kimi, lemni yazısı etrusk və göytürk yazıları

arasında olan bir əlifba ilə, həm də etrusk-göytürk yazılarında

zəif görünən, lakin lemni yazılarında daha qabarıq olan

orfoqrafiya (imla) qaydası ilə yazılmışdır. Belə ki, burada

söz və söz birləşmələri birdən üçə qədər nöqtələrlə və Z

işarəsi ilə ayrılmış, hətta bir neçə yerdə bu işarə iki tərəfdən

nöqtələrlə ⁞ Z ⁞ şəklində yazılmışdır. Lakin yuxarıda verilən

nümunələr göstərir ki, lemni yazılarını oxumaq istəyənlər bu

durğu işarəsini yanlış olaraq sözün bir hissəsi kimi z//s səsi

ilə oxuyurlar, ona görə də etruskologiyada hələ də davam

edən həmin metod yazıların şifrəsini açmağa mane olur [1-

190, 2-85]. Bu yazılarda yalnız a, e saitlərinin verilməsi ya-

zıda qeyd olunmayan başqa saitlərin bərpa olunmasını ortaya

çıxarır. Deyilənləri nəzərə alanda lemni yazılarının transkrip-

siyası və fonetik oxunuşu belə olur:

A) ğthpase Z⁞ phthksa Z sape ⁞ Z erthma şd : egs Z

dth : tthg erthma Z sgas : ags Z : Z sapçgs Z : mara qm: ags

Z athmas rthm ⁞ ğarapsth : Z sgas : elte Z şth aras ⁞ l 41 :

phthke .

Ağıtpaşe; pitiksa sape, eratma şad egis dut tetig

eratıma sugas agıs, sapçı ges, mara qam, agıs atmas ertim

ğarapustu sugas elte şat aras, il 41 bitke.

B) ğthpase Z⁞ napthd ⁞Z sap ⁞ mara Z⁞ mag Z sapçges Z: ags Z⁞ egs ⁞Z

dth ⁞Z er athna şd . Z sqas aker : tagar . Z şth . qam. apa Z sap⁞ Z erthna

thm thrsnalp.

Ağıtpaşe; ona pitid sap, mara mag, sapçı ges, agıs egis dut er

atına şad, suqas aker tagar şat qam-apa sap erthna, thm thursun alp.

Dili məlum olmayan yazıların şifrəsini açmaq üçün etimoloji ya da kom-

binator metoddan istifadə olunur. Lemni yazılarını oxuya bilmək üçün hər iki

metodu sınaqdan keçirməyin yararı vardır. Bunun üçün kombinator üsulla bir

neçə sözün semantikasını müəyən edəndən sonra etimoloji yozuma keçmək

gərəkir.

Yazılarda boy və şəxs adları kimi bəzi onomastik sözlər (sgas, aras, qam

apa, aker tagar, tursun alp) diqqəti çəkir. Belə ki, sgas sözü hər iki yazıda

keçir, hələlik bu sözün çuvaş boyadının qədim sugas forması [sugaş//şugaş] ola-

cağını ehtimal etmək olar. Çünki çuvaş dilində sugaş > çuvaş fonetik dəyişməsində

baş verən g//ğ > v, s//ş> ç səsdəyişmələrinin bənzəri bağır (baqır) > pĕver və


baş//bas > puç kimi başqa çuvaş sözlərində özünü göstərir, əslində, sgas sözü

etrusk yazısında svas kimi də oxuna bilir. Bu yorumu gözardı etmədən, başqa bir

baxışa da yer vermək gərəkir, çünki bu yazının tarixi Saqa çağına və saqa-qamər

boylarının Anadoluya koç dönəminə aiddir, bu baxımdan sgas sözünün saga(s) kimi

oxunması variantı ortaya çıxır, ancaq hələlik sugas variantına üstünlük verilir, çünki

saqas variantında olan son [s] səsi saqa etnonimi üçün şübhə yaradır.

Bu yozum yazıdakı Sugas eli, sugas ağzı deyimlərinə aydınlıq gətirir, ags

(ağız) sözünün semantikası da aydınlaşır. Hər iki yazıda bir neçə dəfə işlənən ags

sözünü avs, aviš, afiz, aqas, αFιζ şəklində oxuyub ona müxtəlif mənalar vermişlər.

Kombinator metodla bu sözün “dil” anlamına uyğun gəldiyini görmək olur: sugas

agıs “sugas dili”, agıs atmas “dildən düşməz”. Etimoloji metod da ags şəklində

yazılan leksemin ağız sözü olduğunu ortaya qoyur. Bu yazılarda dil, danışıq mə-

nasına uyğun gələn agıs (ağız) sözü bu gün də Anadoluda “dialekt” anlamında iş-

lənir. Birinci (A) yazıda ağızatmaz deyimindən sonra yazılmış rthm sözü qədim

türk dilində və yazılarında çox işlənən “idi” köməkçi feilinin ertim formasıdır:

ağızatmaz ertim “dildən düşməz idim”.

İkinci (B) yazılı daş üzərində şəkli çəkilmiş adamın adının Aker Tagar

olduğunu düşünmək olar. Qazaxların soykökü mifində arqın, nayman, kerey,

qıpçaq, konqrat boylarının soybabası sayılan Akares Kazak oğlu bu adla uyuşan

ad daşıyır [7,229]. Məşhur Çanaqqala savaşında 27-ci alay komandanı Yarbay

Şefik də Aker adı ilə tanınırdı. Etrusk (Toskana) elindən danışan antik çağ yazarı

Ager adını çəkir. Göründüyü kimi, lemni yazısında keçən Aker adı etrusk və türk

şəxs adları üçün yad deyildir.

Etruskların özlərinə rasen (əslində, araz-en) deməsi 1-ci yazıda etrusk anla-

mında olan aras sözündə əks olunmuşdur: ğarapustı suqas eltə şat aras. Yazıdan

aydın olur ki, aras soyundan bu ərdəmli, cəsur (şad) döyüşçü o çağlarda yerini

müəyyən edə bilmədiyim Sqas (Saqas? Suqas?) elindən imiş. Suqas elinin “qaradu-

manlı” təyini isə ğarapustı sözüdür.

Qədim türk yazılarında yazı-kitab anlamında olan bitik sözünün kökündə

duran bit- (bitmək, bitirmək) feili epitafiyalarda geniş işlənir. Vaxtilə aramey

dilinə də keçən petqa sözü o dildə “abidə” anlamında işlənirdi. Bəngüdaş yazıları

çox vaxt bitdi, bitidim (bitirdim) sözlərilə yekunlaşır. Lemni (A) yazısı da bitke

sözü ilə bitir. Etrusk dilində III şəxsin təkini bildirən -ke şəkilçisi ilə işlənmiş pitke

sözü lemni yazısında “bitdi” anlamındadır. Etrusk yazılarında da piti (biti) sözü

görünür, belə ki, “Latına Tin (tanrı) yazısı (bitiyi)” anlamında belə epitafiya vardır:

LATINA : PITI TINAL (TC 338).

Qeyd: Qarabağda “çən-çiskin” anlamında püsəngi sözü işlənir. Homer yazıların tapıldığı Lemnos adasının özünü

“dumanlı”, “limansız” epitetləri ilə verir (İl. XXIV, 753).


Lemni yazısında bitke sözündən başqa bir də pitiksa sape deyimi keçir.

Buradakı sape sözünün hansı anlamı daşıması onun pitiklə yanaşı işlənməsi ilə

aydınlaşır. Bunu yoxlamaq üçün başqa sözlərə də baxmaq olar. Sevmək sözünün

qədim səb forması, sıra, sıralama anlamında sap sözü vardı, Antik çağda Trakiya

kökənli bəzi boylara Lemnosda sape deyilirdi, ancaq bu sözlərin heç biri mətnə

uyğun gəlmir.

Azərbaycan türkcəsində sinonim qoşa söz kimi söz-sav deyimi vardır. Qədim

“Irk Bitik” əsərində söz, dua anlamında sab, xəbər gətirən, sözçü anlamında sabçı

sözləri işlənir. Lemni yazısında sap, sape, sapçı şəklində yazılmış sözlərin kombina-

tor metodla yozumunu vermək üçün onların hansı sözlərlə yanaşı işlənməsinə bax-

maq gərəkir: pitiksa sape; sapçı ges; qam-apa sap. Göründüyü kimi, burada sözün

sıralanıb yazılması, sabcı kəs (sözçü birisi), Qam-Apanın sözü (buyuruğu) deyimləri

ortaya “söz” (sab) anlamını çıxarır. "Qam-Apa sabı" kimi Tonyukuk yazısındakı (38)

"Apa-Tarkan sabı" da söz işmarışıdır.

Hər iki yazının müqayisəsi göstərir ki, onları eyni adam yazmamışdır, çünki

bəzən həm eyni sözün yazılışında, həm də eyni sözlərin sıralanmasında fərq görü-

nür. Belə ki, hər iki yazı eyni sözlə (ğthpase) başlanır, lakin 1-ci yazıda bu sözün

son hərfi və ayırıcı işarəsi aydın yazılmayıb, ancaq o biri yazılışla onu bərpa etmək

olur. Daş üzərində cızılan işarələrdə belə hallarla çox qarşılaşırıq.

Yazıların bu ilk sözünü hulaieš, hatapase, eolai, hopase

və başqa şəkillərdə oxumuşlar. Lemni yazısında çuvaş dilinin

qabarıq görüntüləri ğthpase sözünün çuvaşca xăt (qut) və puç

(baş) sözlərindən ibarət olub, qutlu başlıq anlamında işləndiyini

düşünmək olardı, lakin yazıların başında gələn bu sözün tər-

kibində sami dillərdən alınma xətt sözü olacağı da istisna deyil

və bütöv sözün xətbaşı deyimi olması mətnə uyğundur, çünki xətt sözü “yazı” anla-

mında işlənmişdir. Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin Bombey əlyazmasında yabqu

(türk) boyunun əlifbası anlamında xətte-yabğu deyimi keçir. Ancaq lemni yazıları-

nın xətbaşı yönəltici sözü ilə başlanması istisna edilməsə də, türk ağıtının (epitafi-

yanın) elə “ağıt” sözü ilə başlaması daha gerçək görünür. Bu sözün ilk işarəsi bəzi

runik əlifbalarda [h], [x] səsini bildirsə də, türk runukasında ona bənzər variantları

olan damğa Issık yazısındakı kimi [ağ] oxunur.

Lemni yazılarının birində mara qam, digərində mara maq deyimində mar və

qam //maq sözlərinin üçü də “kahin” anlamı ilə Ön Asiyada işlənən sinonim sözlər-

dir. Azərbaycanda maq boylarından çıxan maqlar və türk xalqlarında olan qamlar

bəllidir. Arameycə də din xadiminə mar deyilirdi. Dədə Qorqud qəhrəmanları başqa

dindən olanlara mərə kafir deyimi ilə müraciət edir, bəzən bu deyimlə özləri də

bir-birinə sataşırdılar. Görünür, lemni yazılarını daşa yazan sabçı kahin imiş, çünki

sabçıya mara qam, mara maq deyə xitab olunur. 2-ci yazıda Qam-Apa deyimi də

var. Ulu xaqanların, dövlət başçılarının qədimdə ulu-qam, qam-ata, qam-xan kimi

titulları, sanları olurdu, Qam-xan oğlu Bayındır xan kimi. Aker bəyə şad titulunun


Qam-Apa adından, onun sözü ilə (Qam-Apa sabı) verilməsi göstərir ki, qam-apa

deyimi Suqas elində rəhbər (başqan) və ulu xaqana aiddir. Qam-Apadan bir əsr

sonra (522-də) Madada hakimiyəti perslərdən geri alıb 7 ay hökmdar olan qamın

(maqın) da Qam-Ata sanı vardı.

Qədim türklər ada böyük önəm verirdilər, ərdəmli igidlər şanlı-şöhrətli ad

qazanmaq üçün savaşlarda inadla vuruşur, aldıqları adla qürur duyurdular. Qədim

türk yazılarında “ər adı” deyimi çox işlənir. Örnəyin Barık (Yenisey) yazısında

keçən “er erdəmi atım tabtım” (ərdəmli ər adımı tapdım) deyimi lemni yazı-sında

bir neçə dəfə təkrar olunan “er atım” və “tetig er atım” (anlaqlı ər adım) ilə eyni

ovqatı sərgiləyir.

A və B yazılarında söz düzümü fərqlənir və bu, yazıların müxtəlif sabçı tə-

rəfindən yazıldığını ortaya qoyur, hər iki yazıda eyni anlamlı 12 sözün sıralan-

ması bunu açıq-aydın göstərir: A) sape er adıma şad egiz dut .... sugas agız sapçı

ges mara qam... B) sap mara maq sapçı ges agız egiz dut er adına şad sugas ....

A) ... sapçı ges mara qam

B) ... mara maq sapçı ges

A) ... er adıma şad egiz dut

B) ... egiz dut er adına şad

Lemni yazılarının mətni göstərir ki, hər iki yazıda Aker Tagarın bəngüdaşı

(başdaşı) üzərinə yazılası epitafiyada ər adına şad titulunun ekiz tutulması (əlavə

olunması) vurğulanır. Birinci yazı I şəxsin (ölənin) adından, ikinci şəkilli yazı isə

Qam-Apanın sözü kimi III şəxsin (Tursun Alpın) adından yazılmışdır. Görünür,

Aker Tagar öləndə əvvəlcə onun adından birinci yazı adi daşa, ikinci yazı isə sonra

düzəldilmiş bəngüdaşa yazılmış, həm də bunları müxtəlif sabçılar (sözçülər) yaz-

mışlar. Lemni yazılarının dili göytürk yazılarının dilinə, üslubu qədim türk epita-

fiyalarına, əlifbası türk runik əlifbasına yaxınlığı ilə diqqəti çəkir. Yazıda mar

sözündən başqa sözlərin hamısı qədim türk sözləridir. Tam oxunan hər iki yazının

məzmununu çağdaş dilimizə belə çevirmək olar:

1. Ağıtbaşı: Sıralayıb yaz ər adıma şad, ekiz tut anlamlı ər adıma suqas dil-

ilə, sözçü kəs, mərə qam, dildən düşməzdim qaradumanlı Suqas eldə. Şad araz, 41

il. Bitdi.

2. Ağıtbaşı: Ona söz yaz, mərə maq, sözşü kəs, (saqas) dililə ekiz tut ər

adına şad, Aker Tagar şad Qam-Apa sözü ər adına, ər adım Tursun Alp.

Beləliklə, lemni yazılarının “dili açıldı”, ancaq dili açılan bu yazılar ortaya

Aker Tagar şadın kimliyi, yazının hansı türk boyuna aid olması kimi bir neçə

yeni sual çıxartdı. Bu sualların cavabı həm də yazının yazılma tarixinə uyğun tarixi

olaylarla uzlaşmalıdır.

Bilindiyi kimi, qədim türk törəsinə görə, elbəyin, xaqanın oğulları (teginlər)

bölgə və ya qoşun başçısı təyin olunanda onun ər adına şad ünvanı (titulu) əlavə

edilirdi. Assur çarının yazısında belə bir elbəy oğlu olan Sandak-şat ərin adı keçir.

Lemni yazılarında da Aker Tagarın ər adına şad titulu əlavə edilməsindən bəhs


olunur. Bu baxımdan lemni yazılarını qamər boyu ilə bağlayıb, Aker Tagar şadı

qamər elbəylərindən birinin oğlu saymaq olar, çünki hər iki yazıda onun ər adı-

na şad titulunun əlavə olunması qeyd edilir. Görünür, 41 yaşında Lemni adasında

savaşda ölən bu elbəy oğluna şad ünvanı həmin savaş günlərində verilmişdi. Ona

görə hər iki yazıda mara qam (mara maq) deyimi ilə müraciət olunan sabçıdan ər

adıma şad ekiz tut (ekiz tut ər adına şad ) sözlərinin suqas//saqas dilində yazılması

tələb olunur.

Lemni yazısının yazılma tarixi Aker Tagar şad üçün son döyüş olan savaşın

tarixi ilə bağlıdır. Hər halda, Lemnos adasında bu savaş qamər hegemonluğunun il-

kin çağlarında deyil, son çağlarında baş vermişdir. Lidiya çarı Aliata yenilən qa-

mərlər VII əsrin sonunda Anadolunun doğu bölgələrinə çəkildilər. Görünür ki,

Aker Tagarın son savaşı təxminən 620-610-cu illər arasında olmuşdur.

Beləliklə, qədim türk tarixinə yeni bəlgə verən lemni

yazısı Suqas//Saqas elinin, suqas (çuvaş?) dilinin və Aker

Tagarın mənsub olduğu araz soyunun qamərlərlə bağlı

olduğunu ortaya qoyur. Bu yorum qamər-etrusk əlaqələ-

rinə də işıq tutur, etrusk dilinin türk qatında çuvaş dilinə

məxsus elementlərin varlığına, özlərini rasen (*aras-en)

adlandıran etrusk toplumunda qamər kökənli araz boyunun

önəmli çəkisinə aydınlıq gətirir. Göytürk yazılarından min il

qədim olan Lemni yazısı Prototürk atayurdunu Ön Asiyada

verən Urmu teoriyası üçün də çox onəmli bəlgədir.

ƏDƏBİYYAT

1. Ağasıoğlu F. Azər xalqı: seçmə yazılar; Bakı: Çıraq, 2005. 432 s.

2. Ağasıoğlu F. Etrusk - Türk bağı; Bakı: Qismət, 2011. 180 s.

3. Bréal (1886), Bugge (1886), Deek (1886), Pauli (1886 & 1894), Lattes (1894),

Torp (1903), Corsten (1930), Friedrich (1932), Nachmanson (1908), Ham-

marström (1926 & 1928), Kretschmer (1929), Pallottino (1947), Scullard (1967)

4. Friedrich J. Kleinasiatische Sprachdenkmäler. Berlin,1932; Pallottino N.

L'origine degli Etruschi. Rome, 1947; Falaschi N.V. L'Etrusco Lingua Viva. -

Antichite Civilità Mediterranee, II. Rome, 1989; Kaya P. www.compmore.

net/~ tntr/lemstelec. html; Scullard H. H. The Etruscan Cities and Rome. Thames

& Hudson. 1967; Bonfante L. Etruscan. Berkeley and Los Angeles, 1990. (Uni-

versity of California Press). ISBN 0-520-07118-2; Steinbauer, Dieter H. Neues

Handbuch des Etruskischen. St. Katharinen: Scripta Mercaturae Verlag, 1999.

5. Ət-Təbəri. Tarix ər-rusul və-l-mülük. I-XII, Qahirə, Hüseyniyə mətbəəsi I. 272

6. “Tövrat”, Təkvin, 10-11.

7. Türk Dünyası araştırmaları №118. İstanbul, 1999, 229.

8. Дьяконов И.М. История Мидии. М.-Л, 1956, 285.

9. Кляшторный С.Г.Руническая эпиграфика Южной Сибири. «СТ», №4, 1976,

68-69.

http://www.compmore.net/~tntr/lemstelec


Фирудин Джалилов

Куда ведет происхождение Лемносских надписей?

Резюме

Остров Лемни (Лемнос), ныне расположенный в Эгейском море между Турци-

ей и Грецией, когда-то находился вблизи от границ Трои. По утверждению античных

писателей, до эллинов здесь проживали пеласки.

Лемни, периодически подвергавшийся нападениям захватнических войск,

наступавших из Балкан, Греции и Анатолии, развивался в атмосфере культуры, рас-

пространявшейся вдоль древнего Средиземноморья. Найденные на острове неболъ-

шие письменные образцы указывают на то, что здесь до середины 1-го тысячелетия

до н.э. использовался алфавит, имеющий одинаковое происхождение с финикийским

и тюркским.

Ключевые слова: лемносские надписи, тюркский алфавит, системы писъма,

письменные образцы.

Firudin Jalilov

Where Does the Origin of Lemni Writing Take?

Abstract

Lemni Island, currently situated between Turkey and Greece in the Aegean Sea,

used to be close to Troy borders. According to the writers’ records Pelasks lived there

before. Attacked by the invasive groups coming from the Balkans, Greece and Anatolia,

Lemni was developing around the civilization along the Mediterranean Sea. Small writing

samples found in the Island prove that the same type of writing system as Phoenicians’ and

Turks’ alphabets which stem from the same source was used there dating back to 1 BC.

Key words: Lemni writing, Turks’ alphabet, writing systems, writing samples.

_________________


№ 3 2017

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

CENTRES OF TURKOLOGY

SOPHIE NIENTIMP (Germany)

TURKOLOGY IN GERMANY

The field of Turkology has a longstanding tradition in the Federal Republic

of Germany and its predecessor states. Berlin in particular, where the fragments of

the Turfan collection were analysed and catalogued, was especially significant for

Turkology at the beginning of the last century. Willi Bang-Kaup (1869-1934) and

Annemarie von Gabain (1901-1993) carried out research at the Prussian Academy

of Sciences and consequently published their "Turkish Turfan texts". They received

great attention among their peers in this relatively new scientific discipline. Before

the Second World War, German universities harboured institutes that were merely

orientated towards Oriental and / or Islamic studies. Exclusively Turkological

institutes did not exist at the time. After the war was over the situation slowly

began to change. Oriental professorships focusing on Turkish and / or Ottoman

Studies were founded allowing students to specialize in that field. In the 1960s and

1970s, German university politics aimed at establishing professorships that were

intended to deal with the culture, language, and life of Turkish migrants who had

come to Germany since the beginning of the 1960s. Even though this idea was

generally supported by political as well as university opinion-leaders, these

subjects mainly grew into the domain of other disciplines, such as Education and

Germanic Studies. Most of the German Turkologists continued to concentrate on

philology, history, and linguistics. After the appointment of Klaus Kreiser as pro-

fessor in 1984, the Bavarian Otto-Friedrich University in Bamberg became the first

university to put a strong emphasis on the Turkish Republic and henceforth pur-

Germany, Free University of Berlin, Department of Turkology, post-graduate. E-mail:[email protected]

Khassankhanova, Sajora. 1979. Zur Geschichte der Berliner Turkologie in der ersten Hälfte des 20. Jahrhun-

derts, Die Erschließung der alttürkischen Turfan-Texte, W. Bang-Knaup und seine sprachwissenschaftliche Schu-

le, S. 3. Röhrborn, Klaus. 1981. „Zum Geleit“, in: Brands, Horst Wilfrid and Klaus Röhrborn. Scholia, Beiträge zur Tur-

kologie und Zentralasienkunde. Annemarie von Gabain zum 80. Geburtstag am 4. Juli 1981 dargebracht von

Kollegen, Freunden und Schülern, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica. Wiesbaden: Harrassowitz, S. X.

TURKOLOGY IN GERMANY 65

sued Turkish studies. The universities in Hamburg and Essen/Duisburg eventually

followed a similar path.

As a result of the federalist system in Germany there are at present 13

university institutes in the country devoted to turkologically relevant content.

These are the Universities in Berlin (Free University and Humboldt University),

Göttingen, Gießen, Munich, Bamberg, Freiburg, Hamburg, Cologne, Bonn, Mainz,

Heidelberg, and Essen/Duisburg. The Institute of Turkology at the Goethe

University in Frankfurt am Main was closed in 2010.

Certain aspects of “Turkish life” have become embedded into everyday life

in the Federal Republic of Germany due to the high number of Turkish immigrants

outside the university institutes. In addition to several cultural associations and

newspapers, the Centre for Turkish Studies in Essen is a well-known

establishment. The Centre was founded in October 1985 by the Stifterverband für

Deutsche Wissenschaft and the Freudenberg Stiftung with the aim of intensifying

German-Turkish relations and cooperation. To this day the focus is on promoting

knowledge and information about Turkey and Turkish migrants living in Europe

and Germany in particular. The Foundation also deals with migration and

integration research on a German, Turkish and European level. It fosters economic

and social science studies, organizes conferences, congresses and similar events.

Between 1988 and 2007, the Journal for Turkish Studies was published.

If in the following overview of university institutes and their academic staff

dealing with Turkological topics anything has been omitted, this was not

intentional.

Berlin, Free University of Berlin

When the Free University of Berlin was founded in 1948 Turkological and

Ottoman studies were part of the Institute of Islamic Studies, which had existed

since the founding of the university. The most important Professors were Fritz

Due to the high number of Turkish native speakers in Germany there was a great deal of discussion with Turkish

sources in other scientific disciplines as well. Thus, in ethnology, comparative linguistics, political science, as well

as in educational science, research related to Turkish issues was also conducted. The professorship for Turkology was established in 1971 and was occupied by Horst Wilfried Brands until 1979.

From 1982 to 1990 Barbara Kellner-Heinkele held the professorship. From 1994-2010 Marcel Erdal was head of

the institute. (Kellner-Heinkele, Barbara. „Das Frankfurter Orient-Institut und die türkischen Studien“, in: Baldauf,

Ingeborg, Klaus Kreiser and Semih Tezcan. Türkische Sprachen und Literaturen. Materialien der ersten deutschen

Turkologen-Konferenz Bamberg, 3.-6. Juli 1987. Wiesbaden: Harrassowitz, S. 232.) Since the summer of 2000,

Turkology has been part of the Department of Empirial Linguistics. The institute for Turkology closed after the

retirement of Prof. Erdal. Other former staff members include: Ahmet Aydemir, Ingeborg Hauenschild, Mark

Kirchner, Irina Nevskaya, Hans Nugteren, Serife Özer and Elisabetta Ragagnin. Stiftung für Türkeistudien und Integrationsforschung: http://zfti.de/, accessed 14.02.17 Other turkological publications printed in Germany are Archivum Ottomanicum, Central Asiatic Journal, Turkic

Languages and Materialia Turcica. Until the end of the 1960s, the Institute of Islamic Studies under Walther Braune existed as a separate section

within the department of Religious Sciences. It was only during Braune's succession that the institutes separated.

Institut für Islamwissenschaft, Geschichte des Instituts, online:

http://www.geschkult.fu-berlin.de/e/islamwiss/institut/Geschichte_des_Instituts/index.html, accessed 10.02.17.

SOPHIE NIENTIMP 66

Steppat (1923-2006), Baber Johansen and Egon Eichgrün, who built up a

flourishing institute together. Egon Eichgrün, by virtue of his comprehensive

educational style, covered a wide range of Turkological topics for the students. His

courses included modern Turkish literature, Ottoman studies and subjects such as

Alevism in Turkey. Nevertheless, the offer of Arabic and Islamic studies always

prevailed. In the late 1980s, an independent professorship for Turkology was

established within the institute and staffed with Prof. Barabara Kellner-Heinkele in

1990, who had previously held a position at the Johann-Wolfgang-Goethe

University. Her research interests focused on history of Ottoman institutions, the

Crimean Tatars, the Turkmen in the Middle East, Ottoman and Chaghatay

documents, as well as language politics in post-Soviet Central Asia.

With the final collapse of the Soviet Union and the abolition of borders for

German scientists, a completely new situation and opportunity for Turkology arose

in Berlin. Prof. Kellner-Heinkele succeeded in establishing an independent institute

for Turkology at the Free University in 1991. Travel, cooperation, and field

research in and with the former Soviet republics suddenly became possible.

Profiting from German and European grants alike, staff and students of the new

institute were able to take advantage of these newfound opportunities successfully.

In addition to the Prof. Kellner-Heinkele, Prof. Peter Zieme, Dr. Sigrid

Kleinmichel and, from 1996 onwards, Prof. Claus Schönig regularly taught at the

Institute for Turkology. Prof. Schönig came from Istanbul as a private Lecturer and

worked with the students on Turkish texts from all epochs and regions, focusing on

comparative Turkology. In 2007 he took over the professorship. Together with the

institutes for Islamic Studies, Arabic Studies, Iranian Studies and Semitic Studies,

the Institute of Turkology outlined a program of Bachelor and Master degree

studies in accordance with the Bologna Process. Students can study a wide array of

turkological topics ranging from history to languages and cultures of different

Turkic peoples. They can learn Turkish and Ottoman language and have the option

of learning several other Turkic languages during their studies. Claus Schönig's

research focuses on historical linguistic Turkology, Altaistics, Turkic-Mongolic

linguistic relations, reconstruction of Proto-Turkic, classification of the Turkic

languages and Lena-Turkic. In 2015 Elisabetta Ragagnin joined the institute from

the Faculty of Asian and Middle Eastern Studies, University of Cambridge. Her

main research interests are Turkish-Mongolian language relations, Sajan Turkic

varieties in Mongolia, western Mongolian dialects, Azerbaijani linguistics,

language typology, language contacts and folklore of the Altaic peoples.

The private lecturers Dr. habil. Irina Nevskaya and Dr. habil. Michael Hess

along with the lecturer Dr. Yukio Kasai regularly expand and enrich the institute's

offer with their academic expertise. Dr. habil. Nevskaya’s research focuses mainly

on Turkic linguistics, Turkic languages of Siberia, Caucasian languages and field

Müller, Gottfried. 2012. „Islamwissenschaft an der Freien Universität Berlin (1948-1990)“, in: Kubicki, Karol

and Siegward Lönnendonker. Religionswissenschaft, Judaistik, Islamwissenschaften und Neuere Philologien an

der Freien Universität Berlin. Göttingen: V&R Unipress, S. 89.


linguistics. Dr. habil. Michael Heß research areas include Ottoman, Turkic and

Bashkir linguistics, Turkic and Azerbaijani literature, Ottoman literature, Post-

Soviet identity discourses in the Turkic-speaking region and history of Azerbaijan.

M.A. Ayşe Tetik is the lecturer for special tasks at the Institute for Turkology. Her

research interests are Turkish and Tatar, modern Turkish literature, conception of

manuals for Turkish learners and Turkish language reform and language policy.

Furthermore, there are two research associates at the Institute: M.A. Réka Stüber

and M.A. Sophie Nientimp. Réka Stüber’s research focuses on historical Turkic

languages, language history, language contacts (especially between Turkish and

Iranian languages). Sophie Nientimp’s research focuses on Turkish linguistic

analysis and misuse and falsification of historical sources in the construction of

Turkish history and identity.

At the Free University, the Bachelor degree course is called "History and

Culture of the Near East". The study program is offered cooperatively by the

institutes for Islamic Studies, Arabic Studies, Iranian Studies, Semitic Studies and

Turkology. At the beginning of their studies, the students choose an area of

specialization which they must devote themselves to later on during their Master

degree. Only two lectures from all subjects are to be attended by all students during

the Bachelor program. The remaining lectures, as well as all seminars, are held in

the respective institutes. During their Bachelor degree studies, the students learn

the basics of Turkology. In addition to an intensive language course in Turkic, a

historical, geographic and social basic knowledge about the areas of Turkic

speaking peoples is taught. Moreover, there are lectures on literature as well as

sources from different periods and areas of the Turkic world. The Master degree

program is called Turkology. It is generally taught at the Institute for Turkology

except for a separate cooperation with the Iranian Studies Institute. The mandatory

modules for students of the Master degree course are Turkish language history,

theory and methodology, unity and diversity of Turkic languages and peoples,

Turkish literature, Iran and Turan, as well as a Turkological research colloquium

which is part of the Master thesis. The students can also choose from a varying

offer of private lecturers and guest scholars.

In addition, it is possible for students of Turkology to receive additional

language training at partner institutes. Furthermore, the institute also cooperates

with the Institute of Central Asia studies at the Humboldt University for the

possibility of a Central Asian specialization.

Current Projects at the institute are “Mongolian elements in Turkic

languages” (Claus Schönig, Özlem Yiğitoğlu), “Interaction of Turkic languages

and cultures in post-Soviet Kazakhstan” (Claus Schönig, Irina Nevskaya, Dr.

Monika Rind-Pawlowski), “Old Turkic language varieties” (Claus Schönig, Marcel

Erdal) and “Infinite- predicated subordinate constructions in the Babur-name”

History and Culture of the Middle East: Turkology, online:

http://www.fu-berlin.de/studium/studienangebot/grundstaendige/geschkult_vo_turkologie_mono/index.html, ac-

cessed 08.02.17.

SOPHIE NIENTIMP 68

(Claus Schönig, Ilmira Miftakhova). Completed projects are “The tribe of the

Sabargite - a Kyrgyz tribe chronicle based on the manuscript of Japar Kenčiev”

(Claus Schönig, Gundula Salk), “The literature of the ancient Turks of Turfan and

Dunhuang” (Claus Schönig, Peter Zieme), “Speech analysis of "Nesimis"

Mukaddime” (Claus Schönig, Michael Hess), “Old Turkic Runic Inscriptions in the

Republic of Altai” (Claus Schönig, Irina Nevskaya), “Politics of Language in the

Ex-Soviet Muslim States Azerbayjan, Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan,

Turkmenistan, Tajikistan” (Barbara Kellner-Heinkele, Jacob M. Landau) and

“Language Politics in Contemporary Central Asia. National and Ethnic Identity

and the Soviet Legacy” (Barbara Kellner-Heinkele, Jacob M. Landau).

Berlin, Humboldt University

At the Humboldt University students have the option to choose a Central

Asian program within the Bachelor degree course of Regional Asia/Africa Studies.

After the Bachelor degree, there is an independent Master program for Central Asia

studies. Ingeborg Baldauf is the Professor of the institute. Her research interests

are Turkish literary languages of Central Asia and their development, folkloric

literature and history and culture of the historical peoples of Central Asia . There

is also a endowed professorship financed by Azerbaijan for the history of

Azerbaijan at the Humboldt University. The Professor is Eva-Maria Auch. Her

research interests include the history of Russia, the Soviet Union and its successor

states, colonialism, nationality - and religion policy as well as comparison of

national movements, historic elite research, memory cultures in the Caucasus

(transformation and self-perception, stereotyping, history, politics) and conflict

research in the Caucasus (19th-21st century), German-Caucasian relation, and the

history of natural and environmental protection in the Caucasus.

Further Academic staff members are Dr. Tsypylma Darieva, Barno Aripova,

Dr. Gulsum Massakova, Dr. Ganchimeg Altangerel and Dr. Rasim Mirzayev. Dr.

Darieva’s research focuses on Anthropology of Migration, Diaspora and

Transnationalism and Religious Pluralism in the Caucasus and Central Asia. Barno

Aripova, Dr. Massakova, Dr. Altangerel and Dr. Mirzayev are language officers for

Tajik, Uzbek, Kazakh, Azerbaijani and Mongolian.

Current projects at the institute are “Proverbs from Northern Afghanistan”,

“Mahmud Xudja Behbudi and Islamic Enlightenment in Central Asia”, “Pilgrimage

in Northern Afghanistan”, “The Uzbek Language” and “Folklore of the Turkic

Peoples and Uzbek Literature of the Early 20th Century”.

Central Asia Institute, online: https://www.iaaw.hu-berlin.de/de/region/zentralasien, accessed 12.02. Laut, Jens Peter and Peter Zieme. 1997. Turkologie in Deutschland, Österreich und der Schweiz. Ber-

lin/Freiburg, S. 7. Azerbaijan History, online: https://www.geschichte.hu-berlin.de/de/bereiche-und-lehrstuehle/aserbaidschan,

accessed 17.02.17.


Göttingen, Georg-August University

The institute at the Georg-August-University in Göttingen offers a traditional

Turkological program. Turkology has a long tradition in the student city located in

the south of Lower Saxony. Georg Thomas von Asch (1729-1807), Peter Simon

Pallas (1741-1811), Johann Eberhard Fischer (1697-1771), and August Ludwig

von Schlözer (1735-1809) were members of the university or were otherwise

associated with it. The Siberian travellers and writers worked in Göttingen and

Schlözer consequently created one of the earliest turkological works with his thesis

"The History of the Cumans" about a century before the term "Turkology" emerged

at all.

After working constantly on old Turkish sources under Friedrich Carl

Andreas (1846-1930) and Walther Hinz (1906-1992) at the university, Andreas

participated in the Turfan research in Berlin. In 1970, Hinz’ student Gerhard

Doerfer (1920-2003) was able to set up a professorial chair for "Turkology and

Altaic Studies". In 1982 the position was transformed into the Department for

Turkology and Central Asian Studies. In addition to Prof. Gerhard Doerfer,

scholars such as Prof. Milan Adamović, who covered Ottoman studies and general

Turkology, Prof. Klaus Röhrborn, who brought the Xuanzang research and the

"Uigur Dictionary" from Giessen to Göttingen, and Prof. Hansgerd Göckenjan

(1938-2005), who represented the historical Central Asia research at the Institute,

were working at the department. Until the retirement of Prof. Adamović in 2004,

there were two professorships. Since then there has only been one. Prof. Jens

Peter Laut has been head of the Turkological Institute since 2008. Previously he

held the professorship for Turkology at the University of Freiburg. His research

interests include the language reform in Turkey, modern Turkish literature and

Kemalism, pre-Islamic (Buddhist, Manichaean, Christian) and early Islamic

Turkish language, culture in Central Asia, and the cataloguing of Old Turkish texts.

Further academic staff members are Dr. Cuma Kazancı, Turkish language

officer, and the research associates Dr. Hans Nugtere, Dr. Jens Wilkens, Dr. Ablet

Semet, Dr. Zekine Özertural and M.A. Gökhan Şilfeler. Dr. Kazancı’s research

focuses on sociolinguistics, bilingualism, intercultural communication, and

language of politics. Dr. Nugteren research interests are historical phonology of

Mongolian and Turkic languages and minor Mongolian and Turkic Languages in

China. Dr. Wilkens research focuses on the Turfan texts and old Turkic language

and Dr. Semet does research in Turkish-Chinese and Turkish-Mongolian language

contacts and language and cultural contacts among the Islamic Turkic people. Dr.

Knüppel, Michael. Geschichte der Turkologie und türkischen Studien in Göttingen. Online: http://www.uni-

goettingen.de/de/349075.html, accessed 31.01.17. Laut, Jens Peter, Mehmet Ölmez. 1998. „Vorwort“, in: Laut, Jens Peter and Mehmet Ölmez. Bahşı Ögdisi. Fest-

schrift für Klaus Röhrborn anläßlich seines 60. Geburtstags. Istanbul: Simurg Yayıncılık, S. 9. Knüppel, Michael. 2004. „Zum 65. Geburtstag von Prof. Milan Adamović“, Türk Dilleri Araştırmaları dergisi,

14. Cilt, Seite 11-13.

SOPHIE NIENTIMP 70

Özertural’s work focuses an old Turkic language and Uygur Manichaeism, Gökhan

Şilfeler focuses on Cataloguing of Oriental Manuscripts in Germany.

At the Georg-August University the Bachelor degree course is embedded in

a so called dual Bachelor system. Apart from Turkology students have to choose

one additional subject. The undergraduate studies aim at providing an extensive

knowledge of Turkish, basic knowledge of a modern Central Asian language, as

well as descriptive linguistics, cultural and national traditions of the Turks, history

of the Turks, Turkish dialectics and the topics and methods of Turkology. As part

of the Master course, a "scientific in-depth training in the field of Turkology

(philological as well as cultural and religious history)" is offered. It focuses on a

thorough instruction in ancient and middle-Turkish philology and manuscripts,

which is supplemented by historical, cultural and literature studies. Central Asian

Turkish literature, both pre-Islamic and Muslim, is another central/key aspect. The

aforementioned training is complemented by the instruction in classical Mongolian.

Furthermore, an in-depth understanding of the cultures situated along the ancient

Silk Road is provided. The Institute cooperates with the Centrum Orbis Orientalis

et Occidentalis.

Munich, Ludwig-Maximilians University

The institute of the Ludwig-Maximilians University in the Bavarian state

capital Munich was the first one in Germany to bear the name Institute of

“Turkology”. Even though it was not an independent entity, the university

nevertheless played a pioneering role in 1948. As professor of the newly founded

institute, Franz Babinger (1891-1967) simultaneously held the position of first

director of the institute. Due to his appointment, the institute took on an Ottomanist

rather than a Turkological character from the very beginning. Prof. Babinger was

a recognized historian of the Ottoman Empire. His expertise and knowledge of the

subject made the Empire as well as its contact to and demarcation from Europe the

first subject of research for the new institute. Following his tradition of a special

interest and focus on the Ottoman Empire, other well-known Ottomanists such as

Prof. Hans Joachim Kißling (1912-1985), Prof. Hans Georg Majer and Prof.

Suraiya Faroqhi were researching and lecturing in Munich. The Institute for

“History and Culture of the Middle East, as well as Turkology”, existed from 1948

until 2007. During the transition to the Bachelor and Master system it was merged

with the Institute for Semitic Studies to the Institute for the Middle East. Since

2008 Prof. Christoph K. Neumann has held the position of Professor for "Turkish

Turkology, online: http://www.uni-goettingen.de/de/40014.html, accessed 10.02.17. Turkology (M.A.), online: http://www.uni-goettingen.de/de/40037.html, accessed 10.02.17. Kissling, Hans Joachim. 1954. „Das Institut für Geschichte und Kultur des Nahen Orients und Turkologie an der

Universität München“, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 104., S. 1-3. Majer, Hans Georg. „Das Münchner Institut: Tradition und Perspektiven.“, in: Demir, Nurettin and Erika Taube.

Turkologie heute – Tradition und Perspektive. Materialien der dritten Deutschen Turkologen-Konferenz Leipzig

4.-7- Oktober 1994, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Band 48. Wiesbaden: Harrassowitz. S. 195-

197.


Studies" at the University of Munich. Similar to his predecessors his central

research interest is mainly the exploration of the Ottoman Empire. Prof. Neumann

also deals with the Republic of Turkey, the cultural and social history of the

Ottoman Empire, the 18th - 20th century, city history, the history of Istanbul,

contemporary Turkish literature, and political culture in the Republic of Turkey.

The Institute owns collections of Islamic manuscripts, Ottoman documents, about

9,000 special editions, Ottoman newspapers and periodicals, as well as collections

of maps. It also cooperates with the Graduate Program "Literary Functions in

Globalization Processes".

Further academic staff members are the research associates Dr. Talin

Suciyan, Dr. A. Vefa Akseki, Dr. Özgür Savaşçı and Dr. Anna Vlachopoulou. Dr.

Suciyan’s research focuses on the history of Turkey and the Ottoman Empire,

Armenian History, history of Science and postcolonial Theory. Dr. Akseki’s

research interests are contrasting language lecturering German-Turkish, Bilingual

and Multilingualism in School and Society and historical, social and cultural

aspects of recent migration to Germany. Dr. Savaşçı’s research focuses on Turkish

and Ottoman language and on Turkish Textbooks, Dr. Vlachopoulou does research

in Eastern European Studies.

Until 2009 there was a so called “magister” degree program for Turkology at

the University of Munich. It included 1400 years of Islamic history with a focus on

historical studies of the Ottoman Empire and studies of modern Turkish, Ottoman-

Turkish, and Persian. In addition to these subjects, history, including palaeography

and diplomacy, and religion, differentiated into Shia and Sunna, were covered

alongside dervish culture, literature, and historical geography. Since the transition

to the Bachelor and Master system in 2009 there has been no independent study

program for Turkology in Munich. As a student, you can choose a focus on

"Turkish Studies" within the framework of the "History and Culture of the Middle

East" Bachelor degree course. “Turkish studies” is a range of courses which refer

not only to Turkish but subjects such as Kurdish or Armenian as well, since they

have a relation to Turkey. The communities and peoples of Central Asia are also

dealt with as well as linguistics and Turkish literature. Additionally, questions of

the religious and cultural sciences are covered. The Master degree course is

designed the same way. The students can choose to learn Uzbek, West-Armenian

and Kurmanci-Kurdish.

Bamberg, Otto-Friedrich-University

After the Bamberg College had been transformed into a university again in

1979 a professorship for Turkish language, culture, and history was founded five

years later. Klaus Kreiser, who was offered the professorship, co-founded the

"Bavarian Orient Colloquium" together with the Chair of Oriental Philology at the

History and Culture of the Near East and Turkology, online:

http://www.unimuenchen.de/studium/studienangebot/studiengaenge/studienfaecher/geschicht__ku_/magister/inde

x.html, accessed 07.02.17.

SOPHIE NIENTIMP 72

University of Erlangen-Nuremberg, The Bavarian Orient Colloquium is a series of

lectures that take place in the winter semester at the University of Erlangen-

Nuremberg and during the summer semester at the University of Bamberg.

Scientists, both local and from abroad, are invited as speakers to give interested

people an insight into oriental research. In addition, the Bamberg Turkological

Chair was a venue for numerous other conferences such as the first German

Conference of Turkologists (1987), the German-French Turkology Conference

(1989), and the German Orientalist Conference of the German Oriental Society

(2001). Prof. Kreiser held the chair until 2005. In the winter semester of 2008/09

Prof. Christoph Herzog took over. His research interests are the press in the

Ottoman Empire, the decline of the Ottoman Empire, Islamic studies, and the

Republic of Turkey.

The institute has image archives of the Islamic world (in cooperation with

the University of Sorbonne) and Turkey (collection of the geographer Prof. Herbert

Louis). Furthermore, it harbours a separate research centre for Turkish law.

Further academic staff members at the institute are Dr. Ellinor Morack

(academic councillor), Dr. Yaşar Yüksekkaya (lector), Prof. Dr. Christian Rumpf

(honorary Professor for Turkish law) and M.A. Barbara Hennig. Dr. Morack’s

research focuses on settlement and compensation policy for migrants in Turkey and

early Turkish Republic autobiography and nationalism research. Dr. Yaşar

Yüksekkaya research interests are examination of general German-Turkish

dictionaries, modern metalexicographical investigations in Europe and their

influence on Turkish-speaking lexicography. Barbara Henning’s research focuses

on transformation processes and phenomena of the transition between the Ottoman

Empire and the early Turkish Republic and imperial and post-imperial identity,

from 16th to 19th centuries.

In Bamberg, there is a Bachelor degree program called "Islamic Orient"

which contains the research area of Turkology. The Master degree program is

independent from it and puts a strong focus on the history and culture of the

Ottoman Empire and the Turkish Republic. There are seminars on military and

political history, Turkish-Ottoman history from 1807 until today, as well as classes

on Turkish literature. Moreover, the students can learn Ottoman and Azerbaijani in

addition to Turkic.

Current projects are “Narratives of the Kurdish Bedirhani Family in Ottoman

and Post-imperial Contexts: Continuities and Breaks” (Barbara Henning) and

“Istanbul Memories; Personal Narratives of the Late Ottoman Period” (Richard

Wittmann, Christoph Herzog, in collaboration with the Orient Institute Istanbul).

Bavarian Orient Colloquium, online:

https://www.uni-bamberg.de/turkologie/studium/veranstaltungen/bayerisches-orient-kolloquium/,accessed

15.02.17. Projects at the Institute for Turkology, online: https://www.uni-bamberg.de/turkologie/forschung/projekte/,

accessed 10.02.17.


Mainz, Johannes-Gutenberg University

Just like its counterpart in Göttingen, the University of the State Capital of

Rhineland-Palatinate has a longstanding Turkological tradition. In 1946, following

the end of the Second World War, the Orient department was opened parallel to the

reopening of the Johannes-Guttenberg University itself. Helmut Scheel (1895-

1967) was appointed to the Chair of Islamic Philology and Islamic Studies and

took over leadership of the department until his retirement in 1963. Prof. Scheel,

who gained his doctorate with an Ottoman research study in Greifswald in 1928,

became editor of the journal of the German Oriental Society and was part of the

founders of the Academy of Sciences and Literature in Mainz. He was co-editor of

the Philologiae Turcicae Fundamenta and built up a department library with almost

20,000 volumes on Oriental Studies.

Prof. Scheel's successor was Prof. Johannes Benzing (1913-2001) who

founded the subject of comparative Turkology at the University of Mainz. He

perceived comparative Turkology as an entire Turkological discipline and as a

doctrine of the languages and cultures of the Turkic peoples. "The aim of the study

was gaining thorough general knowledge of the Turkish language in synchronic

and diachronic terms, general knowledge of the Turkish literatures, thorough

linguistic and literary knowledge of Ottoman-Turkish, and at least two other Turkic

languages. “ Prof. Benzing was succeeded by Lars Johanson in 1981; under his

leadership the department of Turkology gained great reputation through his

numerous publications and by editing the series “Turcologica” in Harrassowitz

publishing house as well as the journal Turkic Languages.

Since 2002 Hendrik Boeschoten has held the professorship for Turkology in

Mainz. Prof. Boeschoten is an editorial board member of the journal Turkic

Languages and carries out research in several different fields. He edited and

translated together with Van Damme and Qiṣaṣ-i Rabghūzī and published an

edition of the Dede Korkut Oğuznameleri texts together with Semih Tezcan.

Furthermore Prof. Boeschoten’s research focuses on language: the ties of Turkish

with Dutch and other European languages, bilingualism of children with Turkish as

their mother tongue in European countries, and Turkish literature. In the past, the

institute has repeatedly organized congresses such as the 5th German Conference

of Turkologists in 2002 and the 2006 Symposium "Turkology in Mainz -

Benzing, Johannes. 1968. „Nachruf auf Helmuth Scheel“, in: Jahrbuch der Akademie der Wissenschaften und

der Literatur Mainz. Wiesbaden: Steiner. S. 48. Johanson, Lars and Claus Schönig. 1988. „Zum Geleit“, in: Johanson, Lars and Claus Schönig. Kritische Beiträ-

ge zur Altaistik und Turkologie. Festschrift für Johannes Benzing, Turcologica, Frankfurter Turkologische Ar-

beitsmittel, Band 3. Wiesbaden: Harrassowitz, S. VIII. Johanson, Lars. 2002. „Johannes Benzing und die vergleichende Turkologie“, in: Boeschoten, and Heidi Stein.

Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt, Materialien der 5.deutschen Turkologenkonferenz. Universität Mainz,

4.-7. Oktober 2002, Turcologica 69. Wiesbaden: Harrassowitz. S. 1. Berta, Árpád, Bernt Brendemoen and Claus Schönig. 1996. „Prologue“, in: Berta, Árpád, Bernt Brendemoen

and Claus Schönig. Studies in Honour of Lars Johanson On his Sixtieth Birthday 8 March 1996, Symbolae

Turcologicae. Uppsala: Swedish Research Institute in Istanbul, S. 7.

SOPHIE NIENTIMP 74

Traditions and Perspectives". Since 2017 Prof. Julian Rentzsch holds the

professorship. His research focuses on comparative linguistic Turkology, typology,

historical linguistics, Balkan Turkish, Yenisei Inscriptions and Turkish literature.

Further academic staff are Dr. Ibrahim Ahmet Aydemir, Dr. habil. Hermann

Kandler, M.A. Silvana Becher-Çelik, Dr. Mohammed Rashed (research associate),

M.A. Özlem Deniz Coşkun (research associate) and Dr. Keyvan Dehghan

(Lecturer). Dr. habil. Kandler’s research interests are Islam in the Balkans,

minorities in Islam, and Islamic-Oriental geography. Silvana Becher-Çelik’s

research interests are “age and aging” in Turkey, Islam in Turkey, history of the

Ottoman Empire and history of the Republic of Turkey.

At the University of Mainz Turkology is currently offered only as an elective

focal point within another study program. The main focus of the institute is on the

study of the Turkish language, the development of Turkic languages, and the study

of Ottoman Turkish. During the first phase of the course students can learn the

Turkish language. The students should acquire a solid linguistic foundation to

enable a scientific approach utilising spoken and written texts. Later on there are

lectures on history, society and politics of the Republic of Turkey, Turkish

literature, and language contacts with other Islamic languages. In Mainz there is no

independent Master degree program for Turkology. Students can choose

Turkological classes only within the framework of a “Linguistics” or “World

Literature” Master program.

Current projects of the institute are “Turkish dialects of Turkish-Iranian

contact areas in relation to centers of language standardization” and “creation of an

online database of the Turkish rune inscriptions of Eurasia”.

Gießen, Justus-Liebig University

The professorship in Gießen is held by Prof. Mark Kirchner. His research

interests are the Turkic languages of Russia and Ottoman and Turkish literature of

the 20th century. Further academic staff members are Dr. Raikhangul

Mukhamedova (Lecturer for special tasks), who specialized on language contacts,

multilingualism, Kazakh and New Uighur and comparative Turkology. Dr. David

Selim Sayers’ (Lecturer for special tasks) research focuses on Ottoman literature,

Ottoman history and Turkish social and political history. Dr. Aytekin Keskin’s

(guest Lecturer) does research on didactics of Turkish, Turks in German cultural

history and modern Turkish literature. M.A. Maria Petrou (teaching associate)

research interests are Balkan-Turkic Dialects, language contacts and Cypriot

Turkish. The turkological institute in Gießen cooperates with the Gießen Centre

Eastern Europe / GIZO; Research group "educational linguistics", the International

Graduate Centre for the Study of Culture (Graduate School), the Faculty of Tatar

History and Philology, Kazan State University (Tatarstan, Russian Federation), the

History of the Institute, online: http://www.turkologie.uni-mainz.de/105.php, accessed 11.02.17. B.A. Turkology, online: http://www.turkologie.uni-mainz.de/96.php, accessed 02.02.17.


Central University for Nationalities (Beijing, China), Yıldız Teknik University

Universities of Istanbul, Ege University of Izmir and University of Cyprus /

Cyprus.

At the Justus Liebig University in Giessen students can study Turkology as

both their Bachelor and / or Master degree. The institute is linked to the centre of

Eastern Europe in Gießen. In addition to the emphasis on modern Turkish this

connection generates a continuative focus on the Turkish-speaking cultures and

societies of the former Soviet Union and its successor states. The Bachelor degree

program is aimed primarily at the scientific processing of language contacts in the

Turkish world. The study ranges from Turkish in Germany to language and cultural

contacts in northern Central Asia. Further focus is put on Turkish contemporary

literature.

Current project at the institute is “Uighur in Multi-ethnic Kazakhstan”.

Completed projects are “The end of an Islamic literary language?”, “ranslation

project: "Berna Moran - Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış", “Majority or

minority? - Identity constructions in the language-political discourse of Russian-

Turkish-speaking communities” and “Kazakh. Structure and function of the state

language of post-Soviet Kazakhstan”.

Hamburg, Hamburg University

The department for the history and culture of the Near East was founded in

1908 within the Hamburg Colonial Institute. Originally it was intended for the

training of merchants, who were to be prepared there for their deployment to and

employment in oriental areas. From 1909 onwards students could learn Ottoman

Turkish at the institute. In 1919, when parts of the Colonial Institute were

transformed into the University of Hamburg, the founder of modern German

Islamic studies, Carl Heinrich Becker, became the first director of the department.

From that point on he devoted himself to academic goals and, in addition to

contemporary research, also touched upon subjects such as linguistics, regional

studies, and philological and historical research. The department, which is now part

of the Asia and Africa Institute, works closely with the GIGA Institute for Middle

Eastern Studies. After the Second World War Bertold Spuler and Albrecht Noth

followed Becker before the chair was taken over by Prof. Thomas Eich (Modern

Near East) and Prof. Stefan Heidemann (Modern Near East). Turkology as an

independent subject has existed in the hanseatic city since 1948. Today the central

focus of research lies on the history, culture, and literatures of the Ottoman Empire

as well as present-day Turkey. There is also a part-time course at the university for

the training and preparation of Turkish teachers for high schools, special schools,

History, online: https://www.aai.uni-hamburg.de/voror/ueber-die-abteilung/geschichte.html, accessed 11.02.17.

SOPHIE NIENTIMP 76

as well as vocational schools. In 1999, Hamburg hosted the fourth German

Conference of Turkologists and the Turkology Day in 2016.

Since 2010 Prof. Yavuz Köse has been appointed as Professor at the

University of Hamburg. He substitutes Raoul Motika who took the directorship of

the Orient Institute in Istanbul. Prof. Motika was appointed to the chair in Hamburg

in 2006 and succeeded Prof. Petra Kappert. Yavuz Köse’s research focus is on the

economic and social history of the Ottoman Empire and Turkey. Further academic

staff members are Dr. Sabine Praetor (Lecturer) and Tevfik Turan. Dr. Praetor’s

research interests are on Turkish and Ottoman Press. Tevik Turan is, besides his

work as a Lecturer and Translator, Editor of the independent publisher "Verlag auf

dem Ruffel".

At the University of Hamburg students can study the international

undergraduate course on History, Languages and Cultures of the Near East and

have the option of choosing Turkology as their area of specialization. As part of

this specialization, knowledge about the history, culture, and the languages of the

Turkic-speaking region, is taught. As a Master degree course, Turkology is

independent. Similar to the focal points of the specialization area, which deals with

research questions on the Ottoman Empire, Turkey and other Turkish-speaking

regions and states, research during the Master degree course is conducted in the

areas of history, culture, religion, and present-day issues.

The institute cooperates with the department of Archeology and

Anthropology, Bristol University and the TurkeyEuropeCentre in Hamburg.

Heidelberg, Ruprecht-Karls University

At the University of Heidelberg there is an academic Chair for Islamic

Studies at the Department for Languages and Cultures of the Near East. It has two

professorship positions dealing with different geographic regions. One

professorship deals with the Arabic-speaking world while the professorship

"Islamic Studies: Turkish and Persian" covers turkological areas. As an

undergraduate student it is possible to choose a Turkish-Ottoman emphasis and

learn both Turkish and a second foreign language. The main focus of the study is

the history and culture of the Ottoman Empire and its literature. "In the Ottoman

provincial history course, a special focus is put on the study of Muslim and non-

Muslim minorities within Ottoman society.“ Another key point is the Ottoman

and Iranian press history and the methodical exploration and analysis of

handwritten sources (codices, certificates, and other manuscripts). Since the

retirement of Michael Ursinus, Börte Sagaster deputizes for the professorship of

Int. Bachelor Orient – Turkology. Online: https://www.aai.uni-hamburg.de/voror/studium/studienangebot/ba-

voror-turkologie.html, accessed 11.02.17. Frenz, Hendrik and Petra Kappert. 2006. Turkologie für das 21. Jahrhundert, Herausforderungen zwischen

Tradition und Moderne. Materialien der vierten Deutschen Turkologen-Konferenz, Hamburg, 15.-18. März 1999,

Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, 70. Wiesbaden: Harrassowitz. Bachelor program Islamic studies, online: http://islamwissenschaft.uni-hd.de/BA_Islamwissenschaft.html,

accessed 07.02.17.


the Turkological branch of Islamic Studies. Michael Ursinus' focus was on the

provincial history of the Ottoman Empire, specifically the Balkan countries with an

emphasis on the early 19th century, Ottoman documents and palaeography, non-

Muslims in Islamic societies, as well as historiography of the Ottoman Empire in

the Ottoman Empire, Iran, and Russia. Prof. Sagaster’s research focuses on modern

Turkish literature, the 19th-20th century, and the fields of Turkish

(auto)biographical literature, Turkish crime fiction, literatures of the non-Turkish,

Turkish women's literature, the concept of the "Other" in Turkish literature, and

comparative perspectives on Turkish literature.

Further academic staff members of the institute are Dr. habil. Hüseyin

Ağuiçenoğlu, Dr. Angelika Landmann (Turkish language officer) and M.A.

Johannes Zimmermann (research associate). Dr. Ağuiçenoğlu research focuses on

modernization and westernization in the Ottoman Empire, Turkish and Kurdish

language and literature studies, Turkish and Tatar press history in Romania and

Cyprus and secularism in Turkey. Johannes Zimmermann does research on the

history of the Ottoman Empire, Islam in the Post-Soviet countries (especially

Tatarstan) and religious minorities in the Republic of Turkey.

Current projects at the institute are "A new role for an old rulership in the

mirror of its press (1878-1940): Turkish Muslims of Dobrudja in search of post

imperial identity in the national state of Romania" (V. Adam, H. Aguicenoglu),

"Manuscripts from Alevi family archives" (Janina Karolewski, Benjamin

Weineck), “Ottoman documents in St. John's Monastery of Patmos” (Nicolas

Vatin, Gilles Veinstein, Elizabeth Zachariadou, Michael Ursinus) and “Historical

Demography of Croatia and the Balkan region” (Nenad Moačanin, Michael

Ursinus). Completed projects are “Press as a forum for cognitive interaction.

Tradition and change in the Persian-Ottoman discussion on religion, politics, and

society in the second half of the 19th century” (A. Pistor-Hatam) and “European

Modernism and Ottoman administration in Arab provinces. The discourse of the

Ottoman modernization of Iraq under Midhad Pasha (1869-72)” (Christoph

Herzog).

Freiburg, Albert-Ludwigs University

In Freiburg, Turkological teachings and research take place within the

Oriental Institute. It was founded in 1949, however oriental research was already

conducted in Freiburg long before the Second World War. In 1975 the Ottomanist

and Turkologist Joseph Matuz was appointed to the institute and remained there

until his retirement in 1990. He was succeeded by the Osmanist Michael Ursinus

who went to Heidelberg after only three years, and Ingeborg Baldauf who shortly

afterwards was appointed to the Humboldt University in Berlin. They were

followed by Jens Peter Laut, who held the position until he moved to Göttingen in

2008. In 2009 the professorship for Turkology was reduced to a junior

Steible, Horst. Geschichte des Orientalischen Seminars. Online: https://www.orient.uni-

freiburg.de/allgemein/geschichte, accessed 12.02.17

SOPHIE NIENTIMP 78

professorship. Students can learn about the Turkish context of Islamic Studies and

attend seminars on Ottoman and Turkish literature and culture. Since 2012/13

Ruth Bartholomä holds the junior professorship position for Turkology at the

University of Freiburg. Her research focuses on the role of language and Islam in

the identity processes in Tatarstan and Kazakhstan, language and education policy

in Turkey and the Turkic-speaking areas of the former Soviet Union, lexicography

of the Tatar language, and Russian-Turkic language contact. At the Oriental

Institute students can learn Turkish as part of the study program "Islamic Studies"

and can attend a course called "Introduction to the Regional Focus of Turkey".

Further staff members are Prof. Dr. Şener Bağ, Dr. Fatma Sağır and the research

associates M.A. Tülin Onas and M.A. Sara Merdian. Prof. Bağ’s research focuses

on Turkish and German literature and translation. Dr. Sağır’s research interests are

Islam in the present, Islam in South Asia and Muslims in Non-Muslim contexts.

Tülin Onas research focuses on language policy in the Republic of Turkey and

Pan-Turanism Ideologies in the literary works of Nihal Atsız and Sara Merdian’s

on Islamic and secular currents in Turkey.

Current project at the institute is “The Turkish Library, Preservation by

Demarcation? Current discourse on language policy and planning in the Republic

of Turkey” (Ruth Bartholomä, Tülin Onas).

Cologne, University of Cologne

The Chair for Oriental Philology was established in 1948 at the Oriental

Institute of the University of Cologne. Werner Caskel, who had previously been a

staff member of the Orient Research Institute in Berlin founded by Max Freiherr

von Oppenheim, was appointed as Professor at that time.

Caskel relocated the

inventories of the research institute, which had previously been transferred to a

foundation in 1929, to Cologne. The manuscripts, books, and archaeological

materials constituted the foundation of the library of the Max-Freiherr von

Oppenheim Foundation, which has been based in Cologne since 1950. After

Caskel's retirement Erwin Gräf took over the chair of Islamic Studies for 15 years.

He was followed by Werner Diem in 1976. In 2012 Sabine Damir-Geilsdorf

became the director of the Oriental Institute. Monika Gronke, Edwin P. Wieringa

and Béatrice Hendrich are also employed there. Hendrich covers Turkological

topics at the institute. Her interests of research are state, society, and religion in

Turkey and its diasporas, Turkish modern literature, the religious landscape of

Turkey, Islam in Cyprus, religious education (for religious minorities),

remembrance culture of the Alevi, and women and gender in Turkey.

Students can study the specialised Bachelor of Languages and Cultures of

the Islamic World at the University of Cologne, as part of which they can put their

Wintersemester 2016/17, online: https://www.orient.uni-freiburg.de/islamwissenschaft/studium/vlvz/vvz-

ws1617-iw, accessed 18.02.17. History of the Institute, online: http://orient.phil-fak.uni-koeln.de/22168.html, accessed 11.02.17.


focus on "Turkey". The courses main focus is on learning Turkish, and there are

seminars on the history, society, and culture of Turkey.

Bonn, Rheinische Friedrich-Wilhelms University

In the former capital of the Federal Republic of Germany there is the

Department of Islamic Studies and Middle East Languages, which is affiliated with

the Institute for Asian Studies at the Rheinische Friedrich-Wilhelms University.

Stephan Conermann is the Professor of "Turkish History and Society". His research

focuses on transformation processes within Islamic societies in the age of European

colonialism and imperialism, mutual perception of Islamic and European cultures,

external European literatures against the backdrop of "cultural" and "colonial

studies", Muslim historiography / Muslim historical consciousness, culture and

history of Mamluks, German Oriental Studies in the field of cultural-scientific

method diversity, and Islam in Germany. Further academic staff members are Dr.

Sevgi Ağcagül (research associate), Rahel Hutgens M.A. and Dr. Serpil Öncüer.

As part of the undergraduate study program for Asian Studies, the students

have a choice of several specialisation options, such as for example the field

"Turkish History and Society". To complete a Master degree program with the

same emphasis, students in the Bachelor degree course must study Turkish and

pass the module "History and Culture of Turkey". In addition, basic knowledge of

Ottoman-Turkish is required. During the Master degree program, students are

offered classes on the Ottoman Empire and the Republic of Turkey. The

curriculum covers everything from the Ottoman Empire in the 19th century to

today's Republic of Turkey and the cultural history of the region. Furthermore,

students can attend the Bonner Forum for Ottoman Studies.

Current projects of the Forum for Ottoman Studies are "Na'īmās (1655-1716)

Court chronology”, ”`Tārīḫ-i Na'īmā'-historical contextualization, narratological

analysis and analysis of the meaningful function of pre-modern Ottoman

historiography" (Gülen), “Arabs and Ottomans in Europe - Europeans in the

Middle East: Pictures of the (1848)”, "The Imagination of the Ottoman Passenger

in the Mid-19th Century" (Veruschka Wagner), dissertation project "Hayrullah

Efendis Europe travel report (1863 / 64) - reflections of a cross-border artist

between genres, times, and identities "(Caspar Hillebrand), dissertation project"

Ottoman translation in the first half of the 18th century "(Aise Şeker), “Imagology

of the stranger: mutual perception of Ottomans, Tatars, and Poles” (from the last

third of the 16th century to the end of the 18th century), “Ottoman Travel Accounts

To Europe” (Caspar Hillebrand), “Necāti Efendi in the Crimea and St. Petersburg

(1771- 1775)” (Sevgi Ağcagul, Caspar Hillebrand, Gül Şen, Henning Sievert) and

Bonner Forum für Ottoman studies, online: https://www.bfo.uni-bonn.de/, accessed 18.02.17. Member of the

Forum for Ottoman Studies are Bekim Agai, Sevgi Agcagül, Hayrettin Aydin, Stephan Conermann, Casper Hille-

brand, Rahel Hutgens, Machiel Kiel, Hedda Reindl-Kiel, Aise Seker, Gül Sen, Henning Sievert, Veruschka Wag-

ner and Sibylla Wolfgarten

SOPHIE NIENTIMP 80

“The Mamluk-Ottoman Transition: Continuity and Change in Egypt and Bilad al-

Sham in the Sixteenth Century” (Stephan Conermann, Gül Şen).

University Essen/Duisburg

At the North Rhine-Westphalian University of Essen / Duisburg, the Institute

for Turkish Studies has existed since the winter semester of 1995/96. The

specialization on Turkish Studies can either be part of a study program as a cultural

administrator, or within a course of studies in teacher training. The institute deals

with interculturalism and bilingualism and puts a strong emphasis on linguistics,

literary and cultural studies, and specialised didactics. As part of the linguistic

focus the students concern themselves with the research and analysis of the Turkish

language and, above all, with their own language usage in Germany. Additionally,

participants will be instructed on how to teach Turkish. In the seminars on literary

and cultural studies, "research is conducted and taught" in extended contexts and

under consideration of contrastive and intercultural aspects.“

Kader Konuk is the Professor for Turkish Studies. Her research deals with

recent Turkish, German, and English literary and cultural studies, secularization

processes / religious criticism, German Jewish and Turkish Jewish studies,

postcolonial studies, exile studies, migration research, history of comparative

studies, knowledge transfer, and history of science and humanism.

The academic staff members of the institute are Jun.-Prof. Dr. Sevgi Çıkrıkçı

(Didactics), Jun.-Prof. Dr. Berna Pekesen (Transformation Processes in the

Ottoman Empire and Turkey in the 19th and 20th centuries and nationalism), Prof.

Dr. Hacı-Halil Uslucan (cultural studies, school and society and educational

questions), Prof. Dr. Meltem Gürle (literary and cultural studies), Dr. Işıl Uluçam-

Wegmann (linguistics) and Dr. Burak Çopur (political science).

Research associates are: Sinan Akın (linguistics), Nurten Kum (linguistics),

Dr. Pınar Oğuzkan (didactics), Nur Bülbül (didactics), Ayhan Özgül (political

science, communication science and sociology), Berna Şamlı-Witte (cultural

studies), Nesrin Tanç (literature and cultural studies, cultural heritage in the

diaspora), Zeynep Tüfekcioglu (modern Turkish literature, Islam and Sufism in

Turkish Literature), Davut Yeşilmen (contemporary Kurdish Literature, Exile

Literature and İnci Öykü Yener-Roderburg (political science) and Berin Uyar

(cultural studies).

Institute for Turkish Studies, online: https://www.uni-due.de/turkistik/, accessed 17.02.17.


ONLINE

1. Institut für Islamwissenschaft, Geschichte des Instituts, online:

http://www.geschkult.fu-berlin. de/e/islamwiss/institut/ Geschichte_des_

Instituts/index.html

2. Geschichte und Kultur des Vorderen Orients: Schwerpunktbereich Turko-

logie, online: http://www.fu-berlin.de/studium/s tudienangebot/ grundsta-

endige/geschkult_vo_turkologie _mono/index.html

3. Zentralasien-Seminar, online: https://www.iaaw.hu-berlin.de/de/ region/

zentralasien

4. Geschichte Aserbaidschans, online: https://www.geschichte.hu-

berlin.de/de/bereiche-und-lehrstuehle/aserbaidschan

5. Knüppel, Michael. Geschichte der Turkologie und türkischen Studien in

Göttingen. Online: http://www.uni-goettingen.de/de/349075.html

6. Turkologie (B.A.) (2-Fächer), online: http://www.uni-goettingen. de/de/

40014.html

7. Turkologie (M.A.), online: http://www.uni-goettingen.de/de/40037.html

8. Geschichte und Kultur des Nahen Orients sowie Turkologie, online:

http://www.unimuenchen.de/studium/studienangebot/studiengaenge/studie

nfaecher/geschicht__ku_/magister/index.html

9. Bayerisches Orient-Kolloquium der Universitäten Bamberg und Erlangen-

Nürnberg, online: https://www.uni-bamberg. de/ turkologie/ studium/ ver-

anstaltungen/bayerisches-orient-kolloquium/

10. Projekte am Lehrstuhl für Turkologie, online: https://www.uni-bamberg.

de/ turkologie/forschung/projekte/

11. Geschichte des Instituts, online: http://www.turkologie.uni-mainz.de/

105.php

12. B.A. Turkologie Beifach, online: http://www.turkologie.uni-mainz.de/

96.php

13. Geschichte, online: https://www.aai.uni-hamburg.de/voror/ueber-die-

abteilung/geschichte.html, accessed 11.02.17.

14. Int. Bachelor Vorderer Orient – Turkologie. Online: https://www.aai.uni-

hamburg.de/voror/studium/studienangebot/ba-voror-turkologie.html

15. Steible, Horst. Geschichte des Orientalischen Seminars. Online:

https://www.orient.uni-freiburg.de/allgemein/geschichte

16. Wintersemester 2016/17 – Lehrveranstaltungen der Islamwissenschaft, on-

line: https://www.orient.uni-freiburg.de/ islamwissenschaft/studium/vlvz/

vvz-ws1617-iw

17. Orientalisches Seminar: Geschichte des Instituts, online: http://orient.phil-

fak.uni-koeln.de/22168.html

18. Bonner Forum für Osmanistik, online: https://www.bfo.uni-bonn.de/

19. Startseite des Instituts für Turkistik, Die Teildisziplinen des Fachs. Online:

https://www.uni-due.de/turkistik/

http://www.geschkult.fu-berlin/

http://www.fu-berlin.de/studium/s%20tudienangebot/%20grundstaendige/geschkult_vo_turkologie

http://www.fu-berlin.de/studium/s%20tudienangebot/%20grundstaendige/geschkult_vo_turkologie

https://www.iaaw.hu-berlin.de/de/

http://www.uni-goettingen/

https://www.uni-bamberg/

https://www.uni-bamberg/

http://www.turkologie.uni-mainz/

http://www.turkologie.uni-mainz.de/

https://www.orient.uni-freiburg.de/


№ 3 2017

REDAKSİYAYA MƏKTUB

MEHMAN MUSAOĞLU-MUSAYEV (Türkiyә)

FATİH KİRİŞÇİOĞLU (Türkiyә)

İBRAHİM DİLEK (Türkiyә)

TÜMEN SOMUNCUOĞLU (Türkiyә)

TÜRKİYƏDƏN BAXIŞLAR…

Türklük fenomeni türk mәnşәli Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn,

qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur, tatar, başqırd, çuvaş, yakut, tuva, karaim,

qaqauz, qaraçay-balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas milli-mәdәni kimliklә-

rinә görә bilinir. Bu kimliklәr sözün dar mәnasında etnik mәnsubiyyәt, geniş mә-

nasında isә ümumi bir dil-mәdәniyyәt müәyyәnliyi zәminindә öyrәnilir. Ümumtürk

mәdәniyyәti qavramının (konseptinin) mәzmununu isә türk xalqlarının әnәnәvi vә

yeni dinlәri, inancları, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi

növlәri vә s. tәşkil edir. Sözügedәn fenomen vә ona bağlı olaraq türk mәdәniyyәti

qavramı әdәbi dillәr vә dialektlәrdәn ibarәt olan ümumtürk dili ilә dәrk olunur.

Türkdilli xalqların Avrasiyada vә dünyanın digәr bölgәlәrindәki miqrasiya xarak-

terli nüfuz yerlәşimlәri, müstәqil vә muxtar respublikaları milli-mәdәni muxtariy-

yat vә vilayәt sәciyyәli avtonom tәşәkküllәri “Türklük fenomeni” qavrayışının coğ-

rafi-demoqrafik vә milli-siyasi göstәricilәri kimi sәciyyәlәndirilir (M.M.Musayev.

Türkoloji dilçilik, 2012, s. 35-36). Bütün bunları coğrafi-demoqrafik parametrlә-

riylә ehtiva edәn Türk dünyası tәşәkkülünün mәdәni-intellektual gücü, eyni zaman-

da etnoqrafik, folklorik, multikultural vә digәr milli-mәnәvi dәyәrlәriylә inkişafı,

qloballaşan dünyamızda danılmaz bir gerçәkliyә çevrilir. Keçәn әsrin 90-cı illәrin-

dәn etibarәn Türk dünyasında müxtәlif mәzmunlu zirvәlәr, qurultaylar, konfrans-

lar, elmi-kütlәvi tәdbirlәr keçirilir. Bütün bunlar sözügedәn inkişafın artıq ortaq bir

dayanışma vә “kültürәl birlikdәlik” (kursiv bizimdirM.M.) xarakteri qazanmasın-

dan xәbәr verir. XXI yüzildә “dünya qazaxları, qırğızları, türkmәnlәri, özbәklәri,

azәrbaycanlıları” vә s. qurultaylarının keçirilmәsi hәm türk respublikalarının, hәm

dә yuxarıda göstәrilәn milli-mәdәni kimliklәrin hәr birinin müstәqil olaraq

bütünlәşmәsinin qalıcı xarakter daşıdığını göstәrir.

Türkiyә, Qazi Universiteti Ədәbiyyat fakültәsi, professor. E-mail:[email protected] Türkiyә, Qazi Universiteti Ədәbiyyat fakültәsi, professor. E-mail:[email protected] Türkiyә, Qazi Universiteti Ədәbiyyat fakültәsi, professor. E-mail:[email protected] Türkiyә, Qazi Universiteti Ədәbiyyat fakültәsi, dosent. E-mail:[email protected]




83

Belәliklә, 2001-ci ildәn bәri Azәrbaycanda dördü keçirilәn Dünya Azәr-

baycanlıları qurultalaryında әvvәlcә milli lider ulu öndәr Heydәr Əliyevin, sonra

isә möhtәrәm cәnab prezident İlham Əliyevin konseptual çıxışları Türk dünyasında

çox böyük әks-sәda doğurmuşdur. Azәrbaycan Respublikasının Birinci vitse-pre-

zidenti, Heydәr Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın hәyata

keçirdiyi müxtәlif sosial-mәdәni fәaliyyәtlәr isә Azәrbaycanın bütün dünyada ta-

nınmasında önәmli rol oynamışdır. İndi Azәrbaycanda olimpiya oyunlarına, elm vә

incәsәnәt mәsәlәlәrinә dair keçirilәn müxtәlif tәdbirlәr, sivil toplum quruluşlarının

dünyada apardığı güclü diaspora fәaliyyәtlәri, paytaxt Bakı şәhәrinin tanınmaz

dәrәcәdә dәyişmәsi, Azәrbaycan dili vә dilçiliyi ilә bağlı görülәn işlәr ulu öndәr

Heydәr Əliyevin irәli sürdüyü Azәrbaycançılıq milli ideologiyasının nә qәdәr

doğru olduğunu bir daha tәsdiq edir.

Bu gün türk әdәbi dillәrindә yayımlanan çoxsaylı akademik türkoloji

jurnalların üzәrinә qloballaşan dünyanın konseptual-sosial kontekstindә çox böyük

iş düşür. Belә ki, indi artıq bütövlükdә ümumtürk mәdәniyyәti vә ayrılıqda türk

xalqlarının dili, әdәbiyyatı, folkloru, etnoqrafiyası vә s. haqqında aparılan elmi

araşdırmaların konseptual-koqnitiv sәciyyәli istiqamәtlәr vә metodların tәtbiq

olunması ilә yerinә yetirlimәsi zәrurәti doğmuşdur. 2016-cı ildәn akademik Kamal

Abdullayevin redaktorluğu vә ön sözü ilә yayım hәyatını tamamilә yeni bir

fәaliyyәt proqramı ilә davam etdirәn “Türkologiya” jurnalı mәhz bu baxımdan

diqqәti cәlb edir.

“Türkologiya” jurnalı SSRİ EA vә Azәrbaycan SSR EA-nın müştәrәk elmi-

nәzәri nәşr orqanı kimi 1970-ci ilin aprel ayından 1992-ci il yanvarın 16-na qәdәr

Nәsimi adına Dilçilik İnstitutunda “Sovetskaya Tyurkoloqiya” adı ilә rus dilindә

yayımlanmış jurnalın varisidir. Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Rәyasәt He-

yәtinin 16 yanvar 1992-ci il tarixli icalsının qәrarı ilә jurnal 1992-ci ildәn etibarәn

“Türkologiya” adı ilә, әsasәn, Azәrbaycan, türk, rus vә ingilis dillәrindә ildә 4 sayı

olmaqla yayımlanmışdır. 1990-cı illәrdә jurnalın yayım hәyatında çox böyük ciddi

maliyyә çәtinliklәri yaranmış, bәzәn jurnalın ildә sadәcә bir-iki sayı işıq üzü gör-

müş, bәzi illәrdә isә heç yayımlanmamışdır. Ancaq 1999-cu ildә jurnalın dövlәt vә-

saiti ilә maliyyәlәşdirilmәsi qәrara alınmışdır. Bundan sonra “Türkologiya” jurnalı

yaxın zamanlara qәdәr böyük dilçi-alim, dünyaca mәşhur fonetist, akademik

Ağamusa Axundovun redaktorluğu ilә yayım hәyatını davam etdirә bilmişdir.

Belәliklә, jurnalın hәyatında indiyә qәdәr iki tarixi dövr yaşanmışdır. İndi isә artıq

üçüncü tarixi dönәmә qәdәm qoyulmuşdur.

Qeyd olunmalıdır ki, jurnalın yayım hәyatının birinci dövründә әn çox türk

xalqlarının dilinә, dil әlaqәlәrinә, qismәn dә yazılı әdәbiyyatına vә folkloruna dair

xarakterik tәdqiqatların çap olunması çox böyük siyasi, elmi vә mәdәni әhәmiyyәtә

malik olmuşdur. Jurnalda SSRİ-nin Moskva, Leninqrad, Bakı, Tiflis, Daşkәnd,

Alma-Ata, Aşqabad, Frunze kimi şәhәrlәrinin vә Polşa, Macarıstan, ADR, AFR,

Bolqarıstan, Çexoslovakiya, Rumıniya, ABŞ, İtaliya, Yaponiya vә s. ölkәlәrin gör-

kәmli şәrqşünas-türkoloqlarının mәqalәlәri çap olunmuşdur. “Sovetskaya tyurkolo-

giya” jurnalının vaxtaşırı olaraq Yusif Balasaquninin “Kutatqu bilik” vә Mahmud

MEHMAN MUSAOĞLU-MUSAYEV. FATİH KİRİŞÇİOĞLU, İBRAHİM DİLEK, TÜMEN SOMUNCUOĞLU

84

Kaşqarinin “Divani-lüğәt-it türk” kimi özәl sayları da yayımlanmışdır. O zaman

jurnalda çap edilmiş materiallar әn çox aşağıdakı rubrikalarda verilmişdir: “Dil

әlaqәlәri”, “Ədәbiyyatşünaslıq vә folklor mәsәlәlәri”, “Onomastika”, “Müzakirәlәr

vә diskussiyalar”, “Türkologiyanın tarixi”, “Mәlumat vә icmallar”, “Rәylәr”,

“Elmi hәyat”, “Personaliya” vә “Xronika”. Jurnalın göstәrilәn rubrikalarında çap

olunmuş mәqalәlәr vә müxtәlif materiallar türkologiya, elәcә dә bütövlükdә filolo-

giya elminin әn müxtәlif problemlәrinә hәsr olunmuşdur. Jurnalın ildә mütәmadi

olaraq 6 sayı yayımlanmış vә müәlliflәrә qonorar verilmişdir. 1992-ci ildәn sonra

isә jurnal, әsasәn, bir neçә dildә vә ildә 2-4 sayı olmaqla, yayımlanmışdır. Jurnalın

redaksiya heyәtindә müәyyәn dәyişikliklәr edilmiş, mәqalәlәr isә әn çox “Türkolo-

giya” rubrikası altında verilmişdir. Bununla bәrabәr, jurnalın öncәki elmi-metodo-

loji әnәnәsi vә strukturu, әsas yayım prinsiplәri vә texniki-tipoqrafik üslubu, әsa-

sәn, mühafizә edilib saxlanılmışdır.

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Rәyasәt Heyәtinin 2015-ci ildә aldığı

qәrara görә, AMEA-nın Rәyasәt Heyәti “Türkologiya” jurnalının tәsisçisi kimi

müәyyәnlәşdirilmişdir. Jurnalın dilçilik elmi ilә bәrabәr, digәr ictimai elmlәr böl-

mәlәrinin әhatә etdiyi sahәlәr üzrә dә nәşr edilmәsi mәqsәdәuyğun hesab olunmuş

vә akademik Kamal Abdullayev “Türkologiya” jurnalının baş redaktoru tәyin edil-

mişdir. Sözügedәn jurnalın redaksiya heyәtinin yeni tәrkibi dә hәmin qәrara әsasәn

yenidәn tәsdiq edilmişdir.

“Türkologiya” jurnalının yeni yayım hәyatı 2016-cı ilin birinci sayı ilә

başlamışdır. Jurnalın ikinci, üçüncü vә dördüncü sayları da artıq işıq üzü görmüş-

dür. İndi jurnalın hәr sayı “Türkoloji elmi-mәdәni hәrәkat”da (kursiv bizimdir-

M.M.) yeni bir hadisә kimi qarşılanır. Jurnalın “Türkoloji irs”, “Dilçilik”, “Ədәbiy-

yat vә folklor”, “Mәdәniyyәt vә incәsәnәt”, “Fәlsәfә vә tarix”, “Mifologiya”,

“Yazılı abidәlәr”, “Türkoloji mәrkәzlәr” vә “Konfranslar, dәyirmi masalar” kimi

dinamik rubrikaları özlüyündә çox şey ifadә edir. Belә bir tәsnifat, sözün geniş

mәnasında, slavyanşünaslıq, germanşünaslıq vә romanşünaslıq kimi türk xalq-

larının da dili, әdәbiyyatı, folkloru, tarixi, maddi vә mәnәvi mәdәniyyәtini bütün

konseptual parametrlәri ilә ehtiva edә bilәn bir türkologiya elminin tәşәkkülünü in-

didәn müjdәlәyir.

“Türkologiya” jurnalının nәzdindә yaradılan seminar onun fәaliyyәt proqra-

mında yer tutan әn önәmli tәdbirlәrdәn biridir. Artıq indiyә qәdәr türkoloji semi-

narın iki toplantısı keçirilib. Seminarın ilk toplantısı Birinci Türkoloji Qurultayın

90 illik yubiley tәdbirlәri çәrçivәsindә Azәrbaycanda sәfәrdә olan dünyanın nü-

fuzlu türkoloq alimlәrinin iştirakı ilә baş tutub. Toplantıda Azәrbaycanın müxtәlif

universitetlәrindәn tәlәbәlәr, jurnalistlәr vә ictimaiyyәtin nümayәndәlәri iştirak

edib. İlk toplantıda biz dә Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyi münasibә-

tilә Bakıda keçirilәn “Türkoloji elmi-mәdәni hәrәkatda ortaq dәyәrlәr vә yeni çağı-

rışlar” mövzusundakı beynәlxalq konfransın Türkiyәdәn gәlәn nüma-yәndәlәri ki-

mi iştirak etdik.

Birinci toplantıda akademik Kamal Abdullayev jurnalın qarşısında duran

әsas vәzifәlәrdәn bәhs edәrәk, sözügedәn seminarın hәr ay keçirilәcәyini vә onun


85

vasitәsilә elm vә tәhsil arasında әlaqә qurulmasının hәdәflәndiyini qeyd etdi. O, se-

minarın әsas mәqsәdinin isә türkologiya elminin nailiyyәt vә problemlәrinin gör-

kәmli türkoloqlarla birgә müzakirә etmәk vә gәnc türkoloqları da bu elmin gәliş-

mәlәri vә canlı әfsanәlәri ilә tanış etmәk olduğunu vurğuladı. Türkiyәli görkәmli

türkoloq Əhmәd Bican Ərcilasun ilk dәfә olaraq bir dәrginin seminar tәşkil etdiyini

söylәdi. O, belә bir kütlәvi xarakterli elmi-publisistik fәaliyyәtin dәrginin әtrafında

bir mәdәniyyәt çevrәsi yaradacağını ifadә etdi. 15 dekabr 2016-cı ildә isә AMEA-

nın Mәrkәzi Elmi Kitabxanasında “Türkologiya” jurnalının ikinci seminarı keçi-

rildi. Seminarda prof. Elbrus Əzizovun moderatorluğu ilә prof. Əhmәd Bican

Ərcilasunun “Başlanğıcdan iyirminci әsrә-türk dili tarixi” adlı kitabı müzakirә

olundu. Müzakirәdә alim sözügedәn kitabın “Türk dilinin dünya dillәri arasındakı

yeri”, “Altay dillәri nәzәriyyәsi”, “Böyük dil ailәlәri nәzәriyyәsi”, “Nostratik

nәzәriyyә” vә “Avrasyatik nәzәriyyә” bölmәlәrindәn geniş bәhs etdi vә әsәrin bu

gün bütövlükdә türkologiya elmi üçün çox büyük maraq doğuran xüsuslarına

aydınlıq gәtirdi.

1970-ci ildәn “Sovetskaya Tyurkologiya”, 1992-ci ildәn etibarәn isә

“Türkologiya” adı ilә nәşr olunan dәrginin yayım hәyatında, yuxarıda da

göstәrildiyi kimi, 2016-cı ildәn etibarәn üçüncü bir akademik dönәm başlamışdır.

Əlbәttә, akademik Kamal Abdullayevin “Türkologiya” jurnalının baş redaktoru

olması, yeni redaksiya heyәti, eyni zamanda beynәlxalq mәslәhәtçilәr qrupları

üzvlәrinin öz sahәlәrindә çox yaxşı tanınmış әn görkәmli aparıcı alimlәr arasından

seçilmәsi, konseptual sәciyyәli üst başlıqlar vә ya rubrikalarla jurnalın bölmәlәrinin

yenidәn müәyyәnlәşdirilmәsi vә elә ilk saylarda yayımlanan mәqalәlәr dә

sözügedәn akademik dönәmin gәlәcәk möhtәşәm ayaq sәslәrindәn xәbәr verir.

“Türkologiya” jurnalının yayımlanan saylarında bütövlükdә maddi vә mә-

nәvi mәdәniyyәtimizә, tarixi vә mifoloji dünyagörüşümüzün müqayisәli olaraq

retrospektiv vә prospektiv aspektlәrdә öyrәnilmәsi vә dәyrlәndirilmәsinә hәsr olun-

muş mәqalәlәr әksәriyyәt tәşkil edir. Bu baxımdan jurnalın sәhifәlәrindә dilin qu-

ruluşu vә tarixinә, yazılı abidәlәrә, türkoloji irsә vә araşdırmalara, fәlsәfә vә tarixә,

mifologiyaya vә Birinci Türkoloji Qurultaya dair yazılan mәqalәlәr diqqәti daha

çox cәlb edir. Hәmin mәqalәlәrdәn yayımlanan sayların sırası ilә örnәk olaraq

aşağıdakıların adını çәkmәk olar: 1) Muradgeldi Soyeqov (Türkmәnistan). “XIII-

XV әsrlәr Misirin qıpçaq dialektlәri ilә müasir türkmәn dilinin münasibәtlәri

haqqında”, Aygül Baytuova, Qulimjan Jıkıbay (Qazaxıstan). “Orxon-Yenisey vә

talas abidәlәrinin dilindә “İlahi Tanrı” ideyası”, A.Nesterov (Rusiya). “Şato türklәri

vә X әsrin ilk otuz ilindә Çindә sonuncu Tan türk imperiyası”, M.Nağısoylu

(Azәrbaycan). XVI әsr Azәrbaycan yazılı abidәsi “Şühәdanamә”nin tәrcümәsinin

arxaik leksikası haqqında”, Ramiz Əsgәr (Azәrbaycan). “Şәrqdә Bakı şәfәqi”; 2)

A.N.Kononov (Rusiya). “V.V.Radlov vә milli türkologiya”, N.Araslı (Azәrbay-

can). “Orta әsrlәr türk şeirindә Nizamidәn iqtibaslar”, Q.Kumanqaliyeva (Qazaxıs-

tan). “Əl-Fәrabi fәlsәfi mәdәniyyәt dialoqunun fenomeni kimi”, O.Rüstәmov

(Türkiyә). “XVII-XVIII әsrlәrә aid şәriәt mәhkәmәlәrinin mәhkәmә reyestrinin

materiallarında Krım xanlığı әhalisinin zümrә titullarının rütbәlәrinin


86

eynilәşdirilmәsindә linqvistik elementlәr”, B.Xәlilov (Azәrbaycan). “Birinci

Türkoloji Qurultayın iştirakçıları: qırğız türkoloqu Qasım Tınıstanov”, Osman

Fikri Sәrtqaya (Türkiyә). “Kitabi-Dәdә Qorqud”un Vatikan nüsxәsindә latınca,

әrәbcә, farsca, türkcә mәtndәnkәnar qeydlәr”, Əhmәd Bican Ərcilasun (Türkiyә).

“Sibir vә Qafqazda türkoloji araşdırmalar”; 3) Georg Xazai (Macarıstan). “Türk

dilinin tarixi qrammatikasının hazırlanmasında yeni metodlar”, Mehman Musayev

(Türkiyә), Fatih Kirişçioğlu (Türkiyә). “Göytürk mәtninin konseptual, semiotik vә

sintaktik quruluşunun müqayisәli tәhlili tәcrübәsindәn”, İ.Hәbibbәyli (Azәrbay-

can). “Türk dünyasında inteqrasiya proseslәri: әdәbi-tarixi reallıqlar vә müasir

dövr”, E.Əzizov (Azәrbaycan). “Birinci Türkoloji qurultayda türk dillәrinin tarixi

vә inkişafı mәsәlәlәri”; 4) Hәsәn bәy Zәrdabi (Azәrbaycan). “Rusiyada әvvәlimci

türk qәzetәsi”, Y.Pilipçuk (Ukrayna). “Mәrkәzi Asiyanın türk tayfaları vә Qaraxan-

lılar Xaqanlığı”, N.Maksudova (Azәrbaycan). “Dini yazılar atalar sözü vә aforizm-

lәrin mәnbәyidir”, A.Abbasov (Azәrbaycan). “Yazılı abidәlәrin leksikoqrafiyası-

nın әsasları (“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanı әsasında)”, Behruz Behbabayi (İran)

“İranda Türkoloji: İmkanları, Sorunları, Sorumlulukları ve Geleceği” vә s.

“Türkologiya” jurnalının yayımlanan saylarında әdәbi dildә söz yaradıcılığı

vә alınmalar prosesi, milli dil korpusu vә tәrcümә, dil әlaqәlәri, linqvistik oxşarlıq-

lar vә türkcәnin tәdrisi ilә bәrabәr, tәsviri sәnәtimiz, etnik-etnoqrafik dәyәrlәrimiz

vә simvollarımız, ciddilik vә komizmin foklorik tәhkiyәdә konseptual-funksional

paralelliklәri kimi mәsәlәlәr dә işıqlandırılmışdır. Sözügedәn mәsәlәlәrin

prospektiv, perspektiv vә interospektiv aspektlәrdә bir-biri ilә bağlı öyrәnilmәsi vә

dәyrlәndirilmәsinә әsasәn, yazılan mәqalәlәrdәn örnәk olaraq yayımlanan sayların

sırası ilә aşağıdakıların adını çәkmәk mümkündür:1) Şükrü Haluk Akalın

(Türkiyә). “XXI әsr türkcәsindә yeni leksik vahidlәr (neologizmlәr) vә yeni

sözlәr”, Ağaverdi Xәlil (Azәrbaycan). “Novruz bayramı türk xalqlarının gözü ilә”,

Aydın Əlәkbәr (Azәrbaycan). “A.S.Puşkinin “Xatırlama” (1828) şeirinin linqvistik

şәrhi vә Azәrbaycan dilinә tәrcümәsi haqqında”, Seyfәddin Altaylı (Türkiyә).

““Kitabi-Dәdә Qorqud”dakı at rәnglәrinin türk dövlәt gәlәnәyi vә yönlәri ilә

bağlılığı”, Muxtar Kazımoğlu-İmanov (Azәrbaycan). ““Kitabi-Dәdә Qorqud” epo-

sunda gülüşün magik funksiyası”; 2) Elizabetta Raqaqnin (Almaniya).

“Azәrbaycan dilindә monqol alınma sözlәri: areal baxış”; 3) N.Seydamaetova

(Ukrayna), “Krım türkcәsi vә türk dillәrinin müqayisәli cәhәtdәn öyrәnilmәsi

problemlәri”, T.İbrahimov (Azәrbaycan). “Çәlәbi” xalçası, onun mәnşәyi vә

simvolikası”, R.Zemaletdinov (Rusiya), A.Yusupova (Rusiya). “Kazan Federal

Universitetindә tatar dili”; 4) M.Mahmudov, Ə.Fәtullayev vә b. (Azәrbaycan)

“NLP sistemlәri vә milli korpusun yaradılmasının nәzәri vә tәtbiqi mәsәlәlәri”,

Kamila Barbara Stanek (Polşa). “Türk, Azәrbaycan vә polyak dillәrindәn seçilmiş

atalar sözlәrindә “söz” anlayışının qavranılmasında linqvistik oxşarlıqlar”,

Ə.Salamzadә (Azәrbaycan). “Türk tәsviri sәnәtindә Dәdә Qorqud surәti”, Güllü

Qәrәnfil (Moldova). “Qaqauzların әnәnәvi mәdәniyyәtinin aktuallaşdırılması özü-

nü qoruyub saxlamağın yeganә yolu kimi” vә s.


87

Akademik Kamal Abdullayevin “Türkologiya” jurnalının 2016-cı il birinci

sayında yayımlanmış “Baş redaktordan” adlı yazısında bundan sonra jurnalın

sәhifәlәrindә, әsasәn, hansı sosial-elmi istiqmәtlәrin yer tutacağından bәhs edilir.

Akademik yazıda türkoloji cameәyә üz tutaraq hansı aktual elmi problemlәrin

araşdırılmasının vә prioritet türkoloji istiqamәtlәrin müәyyәnlәşdirilib dәrindәn

öyrәnilmәsinin zәruri olduğunu soruşur. Biz dә mәhz bu baxımdan “Türkologiya”

jurnalının sәhifәlәrindә yer tuta bilәn vә hәr yönü ilә mübahisә doğuran Türk

dünyası ilә bağlı bәzi tarixi, kulturoloji, etnoqrafik, folklorik, mifoloji vә filoloji-

linqvistik istiqamәtli problematiklәri aşağıda göstәrmәk istәdik. Bunların bir qismi

әnәnәvi sәciyyәli olub koqnitiv vә konseptual-filoloji metodlarla yenidәn öyrәnil-

mәlidir. Digәr qismi isә XXI yüzilin konseptual-sosial şәrtlәrinә görә müzakirә

edilә bilәn çox ciddi perspektiv vә interospektiv xüsuslardır. Birincilәrә vә ikinci-

lәrә aid olan problematiklәr aşağıda 10 maddәdә uyğun sıra ilә verilmişdir:

1. Türkologiyanın türkoloji dilçilik, folklor, mifologiya, әdәbiyyat, etnoqra-

fiya, tarix vә mәdәniyyәtşünaslıq kimi elm sahәlәrinә görә öyrәnilmәsi vә onun

müvafiq elmi-metodoloji kursunun yaradılması mәsәlәsi. Bu xüsus akademik

Kamal Abdullayevin “Türkologiya” jurnalının 2016-cı il birinci sayında yayımlan-

mış “Baş redaktordan” adlı yazısında özәl olaraq vurğulanır. Yazıda türkoloji mә-

kanla germanistika, slavistika, romanistika, iranistika, sinologiya, afrikanistika,

qәdim vә ölü dillәr vә mәdәniyyәtlәr kimi digәr önәmli elmi sahәlәr arasında möh-

kәm interaktiv bağların yaradılmasının zәruri olduğu göstәrilir. İndi böyük şәhәr-

lәrdә WALS (Dil Quruluşlarının Dünya Atlası, The World Atlas of Language

Structures) kimi sosial elmlәrin әn müxtәlif sahәlәrinә dair müqayisәli vә

tutuşdurmalı-tipoloji araşdırmalar aparılır. Sözügedәn oxşar elmi işlәrdә türk

dünyasına, dillәrinә vә mәdәniyyәtinә dair müxtәlif bilgilәr dә yer tutur. Türkolo-

giya yalnız şәrqşünaslıqdan ayrı müstәqil elmi sahә vә ayrıca bir elmi-metodoloji

kurs kimi qlobal-konseptual sәciyyәli, müqayisәli vә tutuşdurmalı-tipoloji

araşdırmaların işığında inkişaf edә bilәr.

2. Ural-Altay nәzәriyyәsinin XXI yüzilin qlobal, tarixi vә konseptual-sosial

kontekstindә leksik, fonetik, fonoloji, frazeoloji, tipoloji vә qrammatik araşdırma-

larda müәyyәnlәşdirilә bilәn fәrqli vә identik dil-nitq göstәricilәrinә görә öyrәnil-

mәsi mәsәlәsi. Bu gün sözügedәn nәzәriyyәnin әleyhdarları önәmli dәrәcәdә

artmışdır. Türkologiya bәhsi içәrisindә yer tutan macar-hun faktoru isә yeni qlobal

dünya düzәni müstәvisindә fәrqli bir şәkildә dәyәrlәndirilir. Hind-Avropa dillәri

tәsniflәndirmәsi vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodları isә fәrqli baxımlardan

sorğulanır. Mәsәlәn, erqativ dillәrin fәrqli bir qrammatik-sintaktik quruluşa malik

olduğu söylәnilir, slavyan vә türk dillәri kimi bir-birinә әn yaxın qohum dillәr

tәsniflәndirmәlәri aparılır.

3. Orxon-Yenisey yazılı abidәlәrindәn әvvәlki әn qәdim әcdad (pra- vә pro-

totürk) tütk mәtninin hәr yönü ilә bәrpası vә ya milli korpusunun rekonstruksiyası

mәsәlәsi. Bu barәdә türkoloji dilçilikdә Ə.Tenişevin, Y.V.Şekanın vә digәr türko-

loqların da çox ciddi qeydlәri vardır.


88

4. Orxon-Yenisey abidәlәrinin vә ya Göytürk mәtninin nәsrlә vә ya nәzmlә

yazılması vә әdәbi növünün müәyyәnlәşdirilmәsi mәsәlәsi. Rus şәrqşünası

N.V.Stebleva Göytürk mәtninin nәzmlә yazıldığını söylәyir vә mövzuya dair

әsәrinin adını da “VI-VIII yüzillәrdә türklәrin poeziyası” (1965) olaraq adlandırır.

5. Qәdim türk xalq şeirinin hecalanma, ritm vә qafiyә sistemi vә hәmin

sistemin üst vә alt başlıqları ilә mәtn sintaksisinә әsasәn, müәyyәnlәşdirilmәsi

mәsәlәsi. Buna bağlı olaraq aşağdakıları qeyd etmәk yerinә düşәr. V.Radlovun 10

cildlik “Türklәrin xalq әdәbiyyatı nümunәlәri” (1866-1904) adlı әsәrindә qәdim

türk xalq şeirinә dair verilәn örnәklәrdәki misralarda heca sayının 2-21 arasında

dәyişdiyi müşahidә edilir. Hәmin әsәrin tәrcümәsinin 2 cildinә aid tәrәfimizdәn

yazılan “Giriş”indә (Radloff 1999, s.10-13) qәdim türk xalq şeirinin sintaktik

paralelizm hadisәsinә görә müәyyәnlәşәn konseptual-sintaktik arxitektonikasından

ayrıca bәhs olunur. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn әsәrin altı cildi Ankara

Universiteti TÖMER-dә 9-cu Cümhurbaşqanı Süleyman Dәmirәlin himayәsindә

(Şәkil 2) bu sәtirlәrin müәllifinin dә daxil olduğu heyәt tәrәfindәn alman dilindәn

Türkiyә türkcәsinә tәrcümә edilmişdir. Türkologiyada “Dәdә Qorqud mәtnindә

nәzmlә yazılan parçaların sintaktik arxitektonikası vә ümumiyyәtlә. dastanın mәtni

nәsrlәmi, yoxsa nәzmlәmi yazılmışdır?” mәsәlәsi dә çox mübahisәlidir. Bu barәdә

Osman Fikri Sәrtqayanın, Muharrem Erginin vә digәr çox ciddi türko-loqların

fәrqli görüşlәri vardır. Fikrimizcә, dastan mәtnindәki bir çox şeir parçasında

misralar ramkalı konstruksiyalar vә ya ontoloji sәciyyәli әsl türkcә mәtn örnәk-lәri

çәrçivәsindә işlәnilәn mürәkkәb cümlә komponentlәrinin sintaktik paralellәr olaraq

qafiyәlәnmәsi ilә qurulur.

6. Türk dünyası ortaq tarix, әdәbiyyat kitabları vә müxtәlif yayınlarının, ay-

rılıqda isә qloballaşan dünya düzәni şәrtlәrinә uyğun olaraq, türk xalqlarının sosial

fәnlәrinә dair dәrslik, metodik vәsait vә s. hazırlanması mәsәlәsi. Bunların hazır-

lanması mәsәlәsi hәlә 1990-cı illәrdәn etibarәn Türkiyәdә müzakirә olunmağa baş-

lanmış vә hәmin sahәdә müvafiq işlәr görülmüşdür. Bu gün Türk dünyasının ortaq

tarix vә әdәbiyyat kitabları Qazaxıstanda Türk Elmlәr Akademiyasında hazırlanır.

7. Aqqlütinativ dillәrin (türk, fin-uqor dillәri) elmi-terminoloji sisteminin vә

öyrәnilmә prinsiplәrinin flektiv dillәrin (Hind-Avropa dillәri: rus, ingilis, alman,

fransız, fars vә s.) tәdqiqinin nәzәri әsaslarına vә qayda-qanunlarına әsasәn müәy-

yәnlәşdirilmәsi doğru deyildir. Çünki birincilәrdә prefiks (ön şәkilçi), infiks (iç

şәkilçi) yoxdur, sadәcә affiks, yәni son şәkilçilәr vardır. İkincilәrdә isә bunların hәr

üçü mövcuddur. Birincilәrdә sintaktik vahidlәrin asimmetrikliyi üslubi, saitlәrin vә

samitlәrin hәmahәngliyi, sabit söz sırası vә söz formalarının danışıq anında

qurulması daimi xarakter daşıyır. İkincilәrdә söz sırası sabit deyildir vә ünsiyyәt

anı dil sisteminә görә qurulur. Bütün bunlar son olaraq mәşhur türkoloq

V.Q.Quzevin yeni yayımlanan “Türk dilinin nәzәri qrammatikası” (2015, s. 7) adlı

әsәrindә dә tәsbit olunur. XXI yüzildә aqqlütinativ dillәrin nәzәri qrammatikası vә

digәr uyğun filoloji-linqvistik araşdırmaları artıq yuxarıda göstәrilәn genetik vә

tipoloji-milli sәciyyәli fonetik, morfoloji, sintaktik vә ünsiyyәt anı söz şәkillәn-

mәsinә görә yazılmalıdır. Əslindә, belә elmi-praktik işlәrin aparılması, sözün tam


89

mәnasında, Avrasiya mәrkәzli ikinci bir dil-kommunikasiya modellәşdirmәsinin

gerçәklәşdirilmәsi ilә mümkün ola bilәr. Bәs Avrasiya mәrkәzli dil-kommuni-

kasiya modellәşdirmәsi nә demәkdir?! Bu sual çox qısa bir şәkildә belә

cavablandırıla bilәr: bu gün dünyanın dil xәritәsi konseptual-linqvistik aspektdә

ümumi tipoloji prinsiplәrlә tәsvir olunur. Müxtәlif dillәrin tәlimi, tәdrisi vә

öyrәnilmәsi qlobal dil siyasәtinә görә yenidәn qurulur. Belә bir siyasәtin

qurulmasında vә müәyyәnlәşdirilmәsindә, әsasәn, Avropa mәrkәzli fransızca

dövlәt-dil әnәnәsinә vә ingiliscәnin dünyadakı dil-yayılma miqyasına dayanılır.

Hind-Avropa dillәri kontekstindә latın mәnşәli vә yayılma xarakterli çağdaş dil-

işlәnilmә modellәşdirilmәsi göstәrilәn hәr iki linqvistik vә siyasi sәciyyәli meyarı

bu vә ya digәr şәkildә bir bütün olaraq ehtiva edir. Sözügedәn modellәşdirmә, hәr

şeydәn öncә, dil hafizәsindә yer alan vә dil saxlancı vә ya qabiliyyәti bankında

әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının ünsiyyәt әsnasında seçilә bilmәsi ilә

qurulur. Burada ünsiyyәt prosesi nitqә deyil, dilә görә müәyyәnlәşir. Daha

doğrusu, Hind-Avropa dillәrindә kommunikasiya adresantla (danışanla) adresatın

(dinlәyәnin) dil hafizәsindә öncәdәn hazır olan söz şәkillәrinin ünsiyyәt әsnasında

seçilәrәk işlәnilmәsilә reallaşır. Türkcәdә vә ya ümumtürk dilindә (İng. Turkic,

Rus. Тюркcкий язык) isә söz şәkli yuxarıda göstәrilәn söz işlәnilmә formasından

fәrqli olaraq müxtәlif söz kökü, gövdәsi vә şәkilçilәrinin ifadә etdiyi funksiya vә

anlam sahәlәrinin ünsiyyәt әsnasında vә ya “dolğun an”dakı (Kamal Abdulla) ard-

arda düzülüşü ilә gerçәklәşir. Mәsәlәn, rus dilindә “в eгo твoрчecтвe”, ingilis

dilindә isә “in his works” kimi işlәnilәn sözlәrin söz sırasına görә ifadә edә bildiyi

anlam türkcәdә “yaradıcılığındakı” sözünün “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -

-ın, -dakı şәkilçilәri vasitәsilә formalaşan düzülüşü ilә ifadә edilir. Türkcәdә köklәr

vә şәkilçilәr; düz, yan vә qrammatik anlamlarının yer tutduğu ard-arda bölünmәyәn

bir düzülüşlә sıralanır. Sözügedәn düzülüş dil-danışıq ortamında konkret bir

ünsiyyәt ehtiyacına bağlı olaraq dolğun anda vә ya dil vә düşüncә fәaliyyәtinin

gerçәklәşdiyi aktual zaman kәsimindә nitqә görә reallaşır. Belәliklә, flektiv

dillәrdә söz leksikonuna vә sәrbәst sırasına görә ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyә-

sindә müәyyәnlәşәn söz forması türkcәdә ünsiyyәtin dolğun anı vә dildaxili

fәaliyyәt fenomeni olaraq xarakterizә olunur. Belә bir söz forması dünyanın dil

xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramların dәrk olunmasını, hәr şeydәn öncә,

sözdüzәldici (leksik), formadüzәldici (leksik-qrammatik) vә sözdәyişdirici (qram-

matik) şәkilçilәrin söz kökündәn sonrakı mәntiqi sıralanması ilә gerçәklәşdirir.

Sözügedәn dil-danışıq fenomeni bu gün Avrasiya mәrkәzli ikinci bir dil-kommuni-

kasiya modellәşdirmәsinin semantik, struktur vә funksional mexanizminin qurul-

masında konseptual-koqnitiv dәrketmә әsasını tәşkil edә bilәr (M.M.Musayev.

Türkoloji dilcilik, 2012, s. 120-121).

8. Ümumtürk mifologiyası elementlәrinin çağdaş әdәbiyyat, incәsәnәt, kino,

memarlıq, heykәltәraşlıq, rәssamlıq kimi sәnәt әsәrlәrindә vә miniatür, toxuma,

xalçaçılıq, döymә, zәrgәrlik vә s. әl işlәrindә mifoloji dünyagörüşü, folklorik

mәzmun vә semiotik kodlar olaraq ifadә edilmәsi. Qloballaşan dünyada toplum-

ların inkişafı onların klassik vә müasir elmi әnәnәsinin, professional sәnәtinin vә


90

çoxyönlü idmanının hәrtәrәfli inkişafı ilә ölçülür. Burada mifoloji dünyagörüşünün

yetәrincә dәyәrlәndirilmәsi vә miflәrin vә ya әsatirlәrin әn müxtәlif sәnәt әsәrlә-

rindә ontoloji vә etnopoetik yönlәri ilә düzgün ifadә edilә bilmәsi çox önәmlidir.

Mәlum olduğu kimi, çağdaş toplumların mәdәniyyәt, sәnәt vә әdәbiyyat fәaliyyәt-

lәrindә әsatirlәrin önәmli yeri vardır. Klassik vә çağdaş Qәrb sәnәtinin tәşәkkülü

vә formalaşmasında qәdim yunan әsatirlәrinin çox böyük tәsiri olmuşdur. Qәrbdә

rәsm vә heykәl başda olmaq üzrә, sәnәtә әks etdirilmәmiş mifik bir sәhnә, demәk

olar ki, yoxdur. Eyni vәziyyәt әdәbiyyat üçün dә keçәrlidir. Şeir başda olmaq

etibarilә istәr bütün müasir әdәbi-bәdii növlәrin, istәrsә dә teatr vә kinonun qәdim

yunan vә skandinav әsatirlәrindәn faydalandığı bәllidir. Qәrb mәdәniyyәti vә sәnәti

öz mifologiyasından bu qәdәr zәngin bir şәkildә faydalanmamış olsaydı, bu gün

gәldiyi vәziyyәtdә ola bilәrdimi?! Homerin әsәrlәrini oxumamış vә onlardan

faydalanmamış qәrbli bir sәnәtkar, hәtta ziyalı belә tәsәvvür etmәk olmaz.

Qәrbdәki muzeylәrin әn zәngin bölmәlәrini mifologiyadan faydalanılaraq ortaya

qoyulan әsәrlәr tәşkil edir. Tәәssüflәr olsun ki, türk mifologiyası haqqında eyni

şeylәri söylәmәk mümkün deyildir. Bunun müxtәlif sәbәblәri vardır. Ən başda

gәlәn sәbәblәrdәn biri, heç şübhәsiz ki, türk әsatirlәri vә dastan mәtnlәrinin sәnәt

adamlarının istifadәsinә tәqdim edilәcәk bir şәkildә hazırlanmamış olmasıdır.

Bundan başqa, türk mifologiyasının ibtidai mәktәbdәn başlayaraq dәrsliklәrdә vә

müntәxәbatlarda yer almamış olması da әsas sәbәblәrdәn biridir. Halbuki dün-

yanın müxtәlif coğrafi bölgәlәrindә yaşayan, dәyişik inanc dairәlәri içәrisindә olan

türk xalqlarının әn önәmli müştәrәk komponentlәrindәn biri, bәlkә dә, birincisi

ümumtürk mifologiyasıdır. Ümumtürk mifologiyası nәzәrә alınmadan aparılan türk

xalqlarının sahib olduğu inanc sistemlәrinin anlam vә açıqlanma araşdırmaları

yetәrsiz qalır. Türk şamanizmi vә mifologiyasını bilmәdәn necә Anadolu vә digәr

türk xalqları coğrafiyalarındakı müsәlmanlığı anlamaqdan uzaq qalırıqsa,

islamiyyәti qәbul etmәmiş digәr türk topluluqlarının inanclarını başa düşmәkdәn dә

o qәdәr uzaq qalırıq. Klassik türk şeirindә әrәb vә fars mifologiyasına dair element-

lәrin, çağdaş ümumtürk әdәbiyyatında isә yunan mifologiyasının türk mifologi-

yasından daha çox işlәnilmәsi üzücü olduğu qәdәr dә düşündürücü bir durumdur.

Bu baxımdan türkologiyaya dair aparılan araşdırmalarda müәyyәn bir ölçüdә türk

mifologiyasına yönәlmәkdә çox böyük fayda vardır. Belә bir istiqamәtdә aparılan

araşdırmalar vә “Türkologiya” jurnalının mövzuya dair gündәmә gәtirә bilәcәyi

problemlәr ümumtürk mifologiyasının da digәr mifo-logiyalar qәdәr çox zәngin

materialları ehtiva etdiyini vә sәnәtә ilham mәnbәyi ola bilәn mәtnlәrә sahib

olduğunu ortaya qoyar.

9. Keçәn yüzilin 90-cı illәrindәn etibarәn türk әdәbi dillәrindәn bir-birinә

müxtәlif mәtnlәrin çevrilmәsi prosesi sürәtlәndi (“çevrilmәsi” sözü burada şәrti

olaraq işlәnilir). Əlbәttә, dil özәlliklәri etibarilә çox uzaq türk dillәrindәn digәr bir-

birinә yaxın olan türk әdәbi dillәrinә vә ya әksinә edilәn çevirilәr sözün tam

mәnasında “tәrcümә” olaraq xarakterizә oluna bilәr. Ancaq bir-birinә çox yaxın

türk әdәbi dillәrindә edilәn müvafiq çeviri işi haqqında bunu söylәmәk olmaz.


91

Necә ki, yüz il әvvәl M.Ə.Sabir bir taziyanәsindә bu hәqiqәti çox düzgün ifadә

etmişdir:

“Osmanlıcadan tәrcümә türkә” – bunu bilmәm,

Gerçәk yazıyor gәncәli, yainki hәnәkdir,

Mümkün iki dil bir-birinә tәrcümә, amma

“Osmanlıcadan tәrcümә türkә” nә demәkdir?! (Sabir, 1992).

M.Ə.Sabir bu şeiri bir mәtnin o zamankı osmanlı türkcәsindәn dönәmin

Azәrbaycan türkcәsinә çevrilmәsi vә hәmin çevirinin dә “tәrcümә” olaraq

adlandırılması münasibәtilә yazmışdı. Sözügedәn qavram vә ya proses Türkiyә

türkcәsindә “aktarma” sözü, Azәrbaycan türkcәsindә isә “әdәbi mәtn uyğunlaş-

dırması” ifadәsi ilә adlandırılır. Bu gün çağdaş Azәrbaycan yazarlarının әsәrlәrinin

Türkiyә türkcәsinә aktarılması vә ya әdәbi mәtnlәr olaraq uyğunlaşdırılmasının özü

belә ayrıca bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәtidir. Bu baxımdan Türk dünyası

yazarlarının әsәrlәrinin avtomatik aktarılması vә ya әdәbi mәtnlәr olaraq türk әdәbi

dillәrindә bir-birinә uyğunlaşdırılması mәsәlәsi “Türkologiya” jurnalının sәhifәlә-

rindә dә işıqlandırılmalıdır.

10. “Türkologiya” jurnalının sәhifәlәrindә, türk әdәbi dillәri vә dialektlәrin-

dәn gәtirilәn mәtnlәrin vә ya müxtәlif yazı nümunәlәrinin vahid bir transkripsiyaya

әsasәn yayımlanması lazımdır. Jurnalda gedәn digәr yazıların isә әlifba sırasına vә

informasiya texnologiyaları әsrinin interaktiv kommunikasiyasına dayanan yeni

yayım prinsiplәri tәcrübәsinә görә verilmәsi, fikrimizcә, daha mәqsәdәuyğun olar.

İndi artıq Rusiya Federasiyasındakı bәzi ciddi elmi jurnallar, mәsәlәn, “Voprosı

yazıkoznaniya”, Türkiyәdә isә, demәk olar ki, başda “Bilig” vә “Millî Folklor”

olmaqla sosial elmlәrә dair yayımlanan bütün beynәlxalq dәrgilәr sözügedәn yayım

prinsiplәrinә keçmişdir.

Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin sәs dәyәrlәrini elmi işlәrdә verilәn

mәtnlәrdә daha düzgün ifadә edә bilәn uyğun bir transkripsiyaya, hәqiqәtәn, bu

gün ehtiyac vardır. İndiyә qәdәr A.M.Şerbak vә V.Radlovun işlәtdiyi kiril,

“Sovetskaya Tyurkologiya” jurnalında istifadә olunan latın әsaslı transkripsiya

mövcud olmuşdur. Türkiyәdә isә g, k, damaq n’si, h, açıq e kimi adlandırılan

fonemlәrin fәrqli sәs dәyәrlәrini ә: ä (Ä); ғ: ğ (Ğ); x: x, ḫ (Ḫ); ᶄ: q (Q); y: w (W);

ɳ: ñ; г: ġ (Ġ) işarәlәri ilә ifadә edәn vә Ortaq Türk әlifbasına dayanan bir

transkripsiyadan istifadә edilir. Fikrimizcә, sözügedәn ehtiyacın yerinә yetirilmәsi

üçün mәhz “Sovetskaya Tyurkologiya” jurnalında işlәnilәn latın әsaslı beynәlxalq

fonetik transkripsiya ortaq türk әlifbası ilә dә müqayisәli olaraq ümumtürk dilinin

sәs dәyәrlәrinә görә yenidәn düzәnlәnmәlidir. Çünki jurnalda işlәnilәn latın әsaslı

beynәlxalq fonetik transkripsiya türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin sәs dәyәrlәrini

maksimum dәrәcәdә daha düzgün ifadә edә bilәn qrafik işarәlәr sistemi kimi

tanınır. Yeni bir transkripsiya vә yayım prinsiplәri sisteminә keçilmәsi mәsәlәsi isә

“Konfranslar, dәyirmi masalar” bölmәsindә jurnalın redaksiya heyәti vә beynәlxalq

mәslәhәtçilәr qrupu üzvlәri ilә birlikdә müzakirә oluna bilәr.


92

Qeyd olunmalıdır ki, “Sovetskaya Tyurkologiya” jurnalı rus dilindә çap olu-

nurdu, onun varisi olan “Türkologiya” dәrgisi isә çoxdilli bir nәşr orqanıdır. Birin-

cidә tarixi türk mәtnlәrinin öyrәnilmәsinә dair yayımlanan mәqalәlәrdә jurnalın

sözügedәn transkripsiyasından istifadә olunurdu. Digәr elmi mәqalәlәrdә yer tutan

çağdaş әdәbi-bәdii mәtnlәr vә ya yazılar isә, әsasәn, hәr bir türk dilinin özünә

mәxsus olan kiril әsaslı әlifbası ilә yazılırdı. İkincidә isә vәziyyәt dәyişdi. Artıq

mәqalәlәr vә onlarda yer tutan mәtnlәr vә dil nümunәlәri daha çox türk әdәbi dillә-

rindә vә ya Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә latın әsaslı әlifbaları ilә yazılır.

Yeri gәlmişkәn, Türkmәnistan vә Özbәkistan respublikalarının da latın әsaslı milli

әlifbalara keçdiyi, Qazaxıstan vә Qırğızıstan respublikalarının isә bu işә hazır-

laşdığı da unudulmamalıdır. Artıq müasir informasiya-kommunikasiya әsrindә

әlifba vә transkripsiya mәsәlәlәri ilә bağlı olaraq millәtlәrarası yazı xarakterlәri

(şriftlәri) standartları adlı bir mәfhum da ortaya çıxmışdır. Fikrimizcә, sözügedәn

standartlara uyğun latın әsaslı ortaq bir sabit türk әlifbasının vә transkripsiyasının

düzәnlәnmәsi, transliterasiyasının isә müәyyәnlәşdirilmәsi lazımdır. Çünki qlobal-

laşan dünyada hәr sahәdә olduğu kimi, yazı xarakteri sahәsindә dә standartlara

ehtiyac hiss olunmuşdur vә bunlardan biri ISO/IEC 8859-dur. Bu standartlar çәrçi-

vәsindә Türkiyә türkcәsi dә Latin-5 Turkish olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir. İnfor-

masiya-kommunikasiya sahәsindә Türkiyә türkcәsi xaricindәki türk әdәbi dillәri

başlanğıcda işlәnilmәyә hazır deyildi. 1991-ci ildәn etibarәn Unicode Consortium

(Millәtlәrarası Kod Konsorsiumu) ISO ilә birgә informasiya-kommunikasiya

dövrünün ehtiyaclarını yerinә yetirәn UTF-8 dil kodlamasını yaratdı. 2006-cı ildәn

günümüzә qәdәr ASCII vә ISO-8859-1 sisteminin işlәnilmәsi azalarkәn UTF-8

әsas standart halına gәlmişdir (The Unicode Consortium 2011: 204-213). UTF-8

bütün türk әdәbi dillәrinin xarakter kodlamalarını ehtiva etmәkdәdir. Yazı

xarakterlәrinin kompüter vә digәr cihazlarda düzgün görüntülәnә bilmәsi üçün

yuxarıdakı satandartlara uyğun tәkmillәşdirilmiş uyğun fond qovluqlarına ehtiyac

hiss olunur. Bir әdәbi dilin xәyali ortamda yayğınlaşması üçün onun yayğın olaraq

işlәnilә bilәn yazı xarakterlәrinin fәrqli kommunikasiya sistemlәrinin vә cihazlara

uyumlu fond qovluqlarının hazırlanması lazımdır.

Belәliklә, jurnalın hәm mәzmun, hәm dә ifadә planında müәyyәn

konseptual-texniki dәyişikliklәrin aparılması günün vacib tәlәbidir. Aşağıda ayrıca

olaraq ortaq türk әlifbası vә “Sovetskaya Tyurkologiya” jurnalında işlәnilәn

transkripsiyanın latın vә kiril qarşılıqları isә müzakirә tәriqi ilә verilmişdir.

1991-1993-cü illәrdә tәrtib olunmuş ortaq türk әlifbası

A Ä B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N Ň O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z

a ä b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n ň o ö p q r s ş t u ü v w x y z

“Sovetskaya Tyurkologiya” jurnalında işlәnilәn transkripsiya

Saitlәr: Aa: a; Ää: ә: Уy:ы; İi: и; Oo: o; Öö: ӫ; Uu: y; Üü: ү; Ee: e


93

Samitlәr: Bb: б; Žž: ҹ, дж; Cc: ц; Čč: ч; Dd: д; Ff: ф; Gg:г; G΄g΄:ҝ; ϒ-ғ;

Hh:h, ҳ; Jj: j; Kk: ka; K΄ k΄: ke; L l: л; Mm: m; Nn: н; Pp: п; нg: Hʳ; ɒ: ң; Rr: р; Ss:

c; Šš: ш; Tt: t; Vv: в; Zz: з; Žž: ж; θʚ: ç; Δδ: ˌʒ (..); Xx: x

Hәrflәrin üzәrindәki işarәlәr: uzunluq; ᵕ qısalıq; nazal; yumşaqlıq

(Sovetskaya Tyurkologiya) bildirir.

XIX yüzil dilçilik elminin tarixindә renessans dövrü kimi xaraterizә olunur.

Bu yüzildә tarixi-müqayisәli dilçilik elmi vә onun metodları ortaya çıxmış vә yeni

qrammatika kitabları yayımlanmışdır. Türkologiyada da hәmin vaxt yeni qramma-

tika kitabları vә müxtәlif lüğәtlәr yazılmış, Orxon-Yenisey abidәlәri deşifrә olun-

muşdur. Semasioloji dil vә hәr cür fenomenal semiotik işarәlәrin sәrbәst olduğu,

bir-birinә bağlılığı vә 100 ildәn sonra dilçilik vә semiotika elmlәrinin birlәşәcәyi

mülahizәsi irәli sürülmüşdür. XX yüzildә isә yeni dilçlik mәktәblәri vә nәzәriyyә-

lәri ortaya çıxmışdır: strukturalizm, deskriptiv vә riyazi dilçilik, funksional qram-

matika, sosiolinqvistika, mәtn sintaksisi vә s. XXI yüzildә sözügedәn әnәnәvi nә-

zәriyyәlәr vә metodlara görә müәyyәnlәşәn konseptual müstәvidә koqnitiv dilçilik

vә linqvokulturologiya kimi yeni filoloji-linqvistik istiqamәtlәr yaranmışdır. Mәhz

belә bir dövrdә tanınmış alim, fikir adamı, tәnqidçi, tәrcümәçi vә dünya-ca mәşhur

bir yazarın redaktorluğu, yeni redaksiya heyәti vә beynәlxalq mәslәhәtçilәr qrupları

ilә fәaliyyәtә başlayan “Türkologiya” jurnalının XXI yüzildә nәinki keçmiş şöhrә-

tini bәrpa edәcәyinә, hәm dә daha böyük elmi-praktik yaradıcılıq uğurları qazana-

cağına Türkiyәdә yaşayan vә işlәyәn alimlәr olaraq ürәkdәn inanırıq.

_______________


№ 3 2017

RESENZİYALAR

РЕЦЕНЗИИ

REVIEWS

VİLAYƏT QULİYEV. “FÜYUZAT”IN İKİ YAZARI Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 224 səh.

Proqramına, turançılıq, türkçülük ideyası-

na, dilə, dinə, sənətə, ədəbiyyata münasibətinə,

mühərrirlərinin əqidəsinə, onların cəmiyyət hə-

yatında tutduğu mövqeyə, ictimai rəyin, milli şü-

urun formalaşmasında oynadığı rola görə Azər-

baycan mətbuat tarixində ən çox və ən kəskin

tənqidə məruz qalan, eyni zamanda elə yuxarıda

sadaladığımız cəhətlərinə görə həm də, şəninə

ən çox tərif söylənilən dövrü nəşrlərdən biri və

bəlkə də birincisi Türk-İslam dünyasının parlaq

zəka və əməl sahiblərindən Əli bəy Hüsey-

nzadənin baş redaktorluğu və Hacı Zeynalabdin

Tağıyevin maddi köməyi ilə 1906-cı ilin no-

yabrından 1907-ci ilin noyabrınadək Bakıda

buraxılan ədəbi, fənni, siyasi, ictimai, müsəvvər,

həftəlik məcmuəyi-islamiyyə “Füyuzat”dır. So-

vet hakimiyyəti illərində, bir qədər də dəqiqləş-

dirsək, ötən əsrin otuzuncu illərindən sonra “Fü-

yuzat” və füyuzatçılar düşmən elan olundu və

məcmuəyə kəskin hücumlar başlandı. Tanınmış

bir ədəbiyyatşünas alimin “Füyuzat”a ünvanla-

dığı “Sinfi mübarizədə - əksinqilabçı, milli mə-

sələdə pantürkist, mədəniyyət sahəsində kosmo-

polit, dinə münasibətdə - ortodoks islampərəst”

fikri-damğası sovet dövrünün məcmuəyə mü-

nasibətini tam əks etdirir.

1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini

bərpa etdikdən sonra “Füyuzat”a və füyuzatçıla-

ra münasibət dəyişdi və bu zəngin xəzinə milli-

mənəvi irsimizin, mədəni sərvətimizin mənbəyi

kimi yeni dövrün tələblərinə uyğun tədqiqata

cəlb olunmağa başlandı. Vaxtı ilə Cəlil Məm-

mədquluzadə, Əlabbas Müznib, Məhəmməd

Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Məmməd

Səid Ordubadi, Qafur Rəşad tərəfindən yüksək

qiymətləndirilən məcmuə müstəqillik illərində

Rəfiq Zəka, Yaşar Qarayev, Kamal Talıbzadə,

Əziz Mirəhmədov, İsa Həbibbəyli, Şamil Vəli-

yev, Xeyrulla Məmmədov, Kamil Vəliyev, Azər

Turan, İslam Ağayev kimi görkəmli alimlərin

tədqiqatlarında layiqli dəyərini almışdır. Filolo-

giya elmləri namizədi Ofelya Bayramlı 2006-cı

ildə, obrazlı ifadə ilə desək, öz adını əbədi olaraq

“Füyuzat” tarixinə yazdırdı: məcmuənin tam

mətninin ərəb əlifbasından latın əlifbasına trans-

literasiyasını ön sözlə birlikdə hazırlayıb çap

etdirdi. Mövcud tədqiqatlar məcmuə və füyu-

zatçılarla bağlı bütün suallara cavab verildiyini,

qaranlıq məqamların tamamilə işıqlandırıldığını,

məcmuənin, onun mühərrirlərinin irsinin hərtə-

rəfli və tam şəkildə tədqiq olunduğunu, dəyər-

ləndirildiyini iddia etməyə əsas vermir. Gör-

kəmli ədəbiyyatşünas, fədakar elm və dövlət xa-

dimi prof. Vilayət Quliyevin bu yaxınlarda işıq

üzü görən “Füyuzat”ın iki yazarı” adlı monoqra-

R E S E N Z İ Y A L A R

95

fiyası (Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2017,

224; prof.Asif Rüstəmlinin elmi redaktorluğu ilə)

fikrimizə ciddi əsasdır.

“Füyuzat” məcmuəsinin ilk nömrəsinin

çapdan çıxmasının 110 illiyinə ithaf olunmuş

kitaba akademik İsa Həbibbəyli “Ədəbiyyatşü-

naslıq andına sədaqət” adlı ön sözündə monoqra-

fiyanı “ciddi, düşündürücü və əhəmiyyətli bir

elmi əsər” , “oxunaqlı və təsirli bir “JZL”, “Fü-

yuzat”ın fəal əməkdaşlarından Həsən Səbri Ay-

vazovun və Əhməd Kamalın həyat və yaradıcı-

lığına həsr olunmuş “həm də tale romanı olan

orijinal bir tədqiqat” adlandırır.

Onlarca mötəbər mənbəyə, tarixi sənədlə-

rə, məqalə və kitablara istinad edilərək qələmə

alınmış “Füyuzat”ın iki yazarı” kitabında əslən

Krım yarmadasının Alupka qəsəbəsindən olan

milli ədəbiyyat və ictimai-siyasi fikir tarixində,

yazıçı, dramaturq, publisist, tərcüməçi, ədəbiy-

yatşünas alim, dövlət xadimi və diplomat kimi

parlaq iz buraxmış Həsən Səbri Ayvazov (1878-

1938) və Osmanlı ordusunun miralayı Əhməd

Rasimin oğlu, türk publisisti, şair, tənqidçi, pe-

daqoq, Gənc türklər hərəkatının tanınmış simala-

rından Əhməd Kamal Akünalın (1873-1942) hə-

yat və yaradıcılığı, xüsusilə onların “Füyuzat”

məcmuəsindəki fəaliyyəti yüksək peşəkarlıqla

hərtərəfli və dərindən araşdırılır. Dövrün 30 nə-

fərə yaxın görkəmli xadiminin, o cümlədən

Krımdan, Türkiyədən, İrandan olan yazıçı, şair

və publisistin də əməkdaşlıq etdiyi “Füyuzat”

məcmuəsindən prof. Vilayət Quliyevin məhz

krımlı Həsən Səbri Ayvazovun və Türkiyədən

olan Əhməd Kamal Akünalın həyat və yaradıcı-

lığından bir kitabda bəhs etməsi təsadüfi deyil,

çox təbiidir. Əvvəla, xarici ölkələrdən “Füyu-

zat”la əməkdaşlıq edənlərin ən fəalları elə Hə-

sən Səbri Ayvazov və Əhməd Kamal Akünal

olmuşlar. A.S.Ayvazovun məcmuənin işıq üzü

görən 32 nömrəsində 24 (!), Əhməd Kamalın

“Füzuzat”la 5 aylıq əməkdaşlığı dövründə 13

məqaləsi, 5 şeiri dərc edilmişdir! Onlar Əli bəy

Hüseynzadə ilə birlikdə məcmuənin istiqaməti-

ni yönləndirən, əsas ağırlığını üzərinə götü-rən

ədəbi simalardır. Bu iki publisistin yaradıcılıq və

tale yolları da bir-birinə bənzəyir. Görünür, bü-

tün bu amillər tədqiqatçını iki görkəmli qələm

ustasının həyat və yaradıcılıq yolunu bir kitabda,

akademik İsa Həbibbəylinin təbirincə desək,

“elm ağırlıqlı JZL”də birləşdirməyə sövq etmiş-

dir.

Monoqrafiya “Həsən Səbri Ayvazov” və

“Əhməd Kamal” adlı iki hissədən ibarətdir.

Krımlı yazarın çətin keçən uşaqlıq həyatı, boya-

başa çatdığı mühit, gəncliyinin İstanbul dövrü

barədə kifayət qədər məlumat verdikdən sonra

tədqiqatçı yazır ki, ictimai-siyasi proseslərə fəal

qoşulan H.S.Ayvazov erkən yaşlarından mət-

buatla da əməkdaşlıq etməyə başlamış, Qahirədə

çıxan “Müvazene”, “Türk” və Baxçasarayda bu-

raxılan “Tərcüman” qəzetlərində məqalələrlə çı-

xış etmişdir. Həsən Səbri Ayvazovun fikri inki-

şafında, məsləyinin formalaşmasında İsmayıl

Qaspıralı, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy

Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev kimi xadimlər,

XX əsr Azərbaycan ədəbi, mədəni mühiti, mət-

buatı mühüm rol oynamışdır. Prof. Vilayət Quli-

yev Həsən Səbri Ayvazovun müasirləri, yaradı-

cılığındakı başlıca mövzular, publisistin sənət-

karlıq məharəti, məqalələrinin dil, üslub rənga-

rəngliyi, oxucuların beyninə və hislərinə təsir et-

mək bacarığı barədə məhəbbətlə söz açır, yazı-

larından sitatlar gətirərək fikir və mülahizələrini

əsaslandırır. Həsən Səbri Ayvazovun türkçülüyə,

Azərbaycan mədəniyyətinə, mətbuatına, “Hə-

yat”ın və “Füyuzat”ın ideallarına bağlılığını,

mehr-məhəbbətini, heyranlığını duymaq, hiss

etmək üçün onun “Füyuzat”ın 2-ci nömrəsində

“Həyat”ın qürubundan və “Füyuzat”ın tüulundan

hasil olan təəssüratım”, 6-cı nömrəsində “Krım-

lılar nə üçün tənqid edilmiyor” adlı məqalələrini

və türkiyəli tanınmış tədqiqatçı Ömər Özcan tə-

rəfindən tapılan Əli bəy Hüseynzadəyə Krımdan

ünvanlandığı məktubu oxumaq kifayətdir. “Hə-

yat”ın bağlanmasına dərindən kədərlənən, “Fü-

yuzat”ın tüuluna bütün varlığı ilə sevinən Həsən

Səbri Ayvazovun duyğularının tərcümanı kimi

V.Quliyev yazır: “Özünü yetim qalmış hiss

edən, səsini, sədasını, fəryad və fəğanını insanla-

ra çatdırmaq imkanını itirdiyindən hüzn və ələ-

mə qapılan Həsən Səbri belə üzücü ab-havada

gələcəyə ümidlə baxa bilmək üçün bir səbəb, və-

silə tapdığına sevinirdi. Həmin səbəb “Həyat”ın

yerinin boş qalmaması, onun ardıcılı, varisi kimi

ədəbi-bədii və fəlsəfi ağırlıqlı “Füyuzat”ın mey-

dana çıxaraq əvvəlki dəst-xətti, əski milli maarif-

çilik missiyasını davam etdirməsi, üstəlik, bəzi

məsələlərdə ortaya daha güclü və səbatlı mövqe

qoyması ilə bağlı idi”.

Milli ədəbiyyat tarixinə, həm də nasir və

dramaturq kimi düşən Həsən Səbri Ayvazovun

bu istiqamətdəki fəaliyyətinə diqqəti çəkən Vila-

yət Quliyev onun “Füyuzat” məcmuəsində dərc

olunmuş “Nədən bu hala qaldıq” üçpərdəli pye-

sinin mövzu və sənətkarlıq problemlərindən də

bəhs edir. Təqdirəlayiqdir ki, V.Quliyev Həsən


96

Səbri Ayvazovun “Füyuzat” bağlandıqdan son-

rakı taleyini də izləməkdə davam edir, onun

Krımdakı pedaqoji fəaliyyətindən, Misirə, Mos-

kvaya, İsveçrəyə səfərlərindən, İsmayıl Qaspıra-

lının vəfatından sonra “Tərcüman”a, eləcə də

“Millət” qəzetlərinə redaktorluğundan, Krım

Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında fəal iştira-

kından, Krım parlamentinə rəhbərliyindən,

1922-ci ildə Krımda baş verən dəhşətli aclığın

arada qaldırılması məqsədi ilə yardım üçün Tür-

kiyəyə getməsindən, 1926-cı ildə Bakıda Türko-

loji qurultayın işində fəaliyyətindən kifayət qə-

dər əhatəli məlumat verir.

Krımda bolşeviklərin hakimiyyəti bərpa

olunduqdan sonra baş verən ictimai-siyasi pro-

seslər, təbəddülatlar Həsən Səbri Ayvazovun

dünyagörüşünə, fəaliyyətinə və düşüncə tərzinə

də təsirsiz ötüşmür. Vilayət Quliyev əski “Füyu-

zat”çının şübhə, tərəddüd və qorxularla dolu hə-

yatındakı dəyişiklikləri, iztirab, üzüntü və sıxın-

tıları, xilas üçün dostlarından dönə-dönə və aci-

zanə, çarəsiz imdad və yardım diləməsini möv-

cud rejimin təbiəti ilə məharətlə əlaqələndirir və

qeyd edir ki, 16 il davam edən təqib və təzyiqlər

məntiqi sonluqla bitir, 1937-ci iln aprelin 5-də

Krım –tatar ədəbiyyatının canlı klassiki Həsən

Səbri Ayvazov həbs olunur. Zindanda ona həbs-

xana qeydləri yazmaq üçün “münasib şərait” ya-

radılır və o, bir çox hallarda həyat və yaradıcılıq

kredosu ilə uyuşmayan xatirələrini yazmağa

məcbur edilir. Bir il sonra – 1938-ci il aprelin

17- də 60 yaşının tamamına bir neçə gün qalmış

güllələnir.

Vilayət Quliyevin yazdıqlarına əsasən

Həsən Səbri Ayvazovun yaradıcılığını 4 dövrə

bölmək olar: “Füyuzat”aqədərki, “Füyuzat”,

1937-ci il həbsinə qədərki və həbsxana dövrü.

Monoqrafiyanın əvvəlində Vilayət Quliyev haqlı

olaraq belə bir fikir irəli sürür ki, ədəbiyyat və

mədəniyyətimizə xidmət edən, onu bəlli bir öl-

çüdə zənginləşdirən ədəbi simaların, o cümlədən

qədirşünaslığı ilə seçilən, mədəniyyətimizin zən-

ginliyinə və uğurlarına heyranlığını gizlətməyən

Həsən Səbri Ayvazovun şəxsiyyət və yaradıcılı-

ğının Azərbaycan ədəbiyyatı kontektsində əha-

təli öyrənilməsinə, qarşılıqlı əlaqələrini, ədəbi

irslərini müqayisəli araşdırmağa ehtiyac var. Dü-

şünürəm ki, sanballı tədqiqat əsəri ilə Vilayət

Quliyev örnək addım atmışdır və bu istiqamətdə

daha dərin və əhatəli tədqiqatlar aparılmalıdır.

Həsən Səbri Ayvazovla bağlı V.Quliyev

əsərin sonunda indiyə qədər adı İsmayıl Qaspi-

ralı ilə bir sırada Krım-tatar ədəbiyyatının klas-

sikləri sırasında çəkilən Həsən Səbriyə formal

bəraət verilmədiyini qeyd edir və yazır ki, əslin-

də, onu və yüz minlərlə insanları məhvə sürük-

ləyən sovet rejiminin özü biabırçı şəkildə tarixin

arxivinə atıldığından, belə bəraətə indi ümumiy-

yətlə, lüzum qalmayıb. Bu sətirləri oxuyarkən

xatırlayıram ki, bir neçə il əvvəl1937-ci il rep-

ressiya qurbanları haqqında məqalə ya-zarkən

biz də eyni ürəkağrıdıcı məlumatla rastlaşmış-

dıq: Ömər Faiq Nemanzadə başda olmaqla bu

qəbildən bir neçə tanınmış xadimimiz də bugü-

nədək bəraət almamışdır...

Qeyd etdiyimiz kimi, monoqrafiyanın 2-ci

hissəsində “osmanlı türklərinin ən mükəmməl

mühərrir və şairlərindən” (Əli bəy Hüseynzadə)

Əhməd Kamalın həyat və yaradıcılığından söz

açılır. Səriştəli tədqiqatçı Vilayət Quliyev Əh-

məd Kamalın Bakıya gəlişinədək həyat və fəa-

liyyətinə nəzər salır, ilk təhsili və ilk yaradıcılıq

nümunələri barədə məlumat verir, Sultan istib-

dadına qarşı mübarizəyə qoşulduğunu, bunun

nəticəsi kimi bir müddət mühacir həyatı yaşa-

mağa məcbur olduğunu, nəhayət Əli bəy Hü-

seynzadənin dəvəti ilə “Füyuzat”da işə başladı-

ğını, məcmuə qapandıqdan sonra Balaxanıda pe-

daqoji fəaliyyətlə məşğul olduğunu təfsilatı ilə

yazır. Yeri gəlmişkən qeyd olunmalıdır ki, Vi-

layət Quliyev Ankaradakı Qazi Universitetinin

dosenti Mətin Kayahan Özgilin Əhməd Kamalın

irsi ilə bağlı tədqiqatlarını təqdir edir, onun qələ-

mə aldığı “Son Jon Türk Kalesi Ahmed Kamal

Akünal” adlı əsərini (İstanbul, 2010, Kitab evi

yayınları, 436 səh.) yüksək dəyərləndirir, eyni

zamanda müəllifin müəyyən mülahizələri, tarixi

həqiqəti əks etdirməyən fikirlərini tutarlı mən-

bələrlə inkar edir. Əhməd Kamalın “Füyuzat”a

dəvəti, onun məcmuədə iştirakı olmadığı dövr-

lərdə “Füyüzat”ın maraqsız və solğunluğu, Əh-

məd Kamalın həbsinin Azərbaycan Xalq Cüm-

huriyyəti Parlamentində “İttihad” fraksiyasının

rəhbəri doktor Qara bəy Qarabəyovun xəyanəti

ilə əlaqələndirilməsi kimi məsələlərdə V.Quliyev

Kayahan Özgülün iddiaları ilə razılaşmadığını

bildirir və mülahizələrini əsaslandırır.

“Füyuzat”da həm şair, həm də publisist-

tənqidçi kimi çıxış edən Əhməd Kamalın yaradı-

cılığından söz açan V.Quliyev göstərir ki, şairin

məcmuədə dərc olunan poetik nümunələri daha

çox fərdi həyəcan və duyğularının ifadəsi təsiri

bağışladığından, ictimai məna kəsb etmədiyin-

dən, xüsusən isə dilinin ağırlığından şeirlərinin

oxucu dairəsi məhdud idi. Bununla belə, tədqi-

qatçının fikrincə, şairin “Füyuzat”ın 18-ci nöm-


97

rəsində “Gözəlim, açma maziyi” misraları ilə

Şekspirin bir sonetinə yazdığı nəzirə Azərbaycan

ədəbiyyatında yeni hadisə olmaqla yanaşı, fars

poeziyasında da bu janrın yaranmasına zəmin ol-

muşdur: Səid Səlmasi bu nümunədən təsirlənib

fars dilində bir sonet yazmışdır.

Əhməd Kamalın publisistikasını gözdən

keçirən Vilayət Quliyev onun Əli bəy Hüseyn-

zadənin yazdığı “Qaf və Simurq” məqaləsindən

təsirlənərək qələmə aldığı və məcmuənin 18-ci

nömrəsində çap olunan “Simurqun qanadları al-

tında” adlı yazısını gələcək fəaliyyətinin proqra-

mı, yaradıcılığının ideya istiqaməti, arzularının

anonsu adlandırır. Əhməd Kamal Bakıda mədə-

niyyət və azadlıq mübarizəsi aparmaq, Qərbdə

olduğu kimi, ədəbi tənqiddə fikir rəngarəngliyi-

ni, müxtəlifliyini formalaşdırmaq niyyəti ilə gəl-

diyini bəyan edir. Əhməd Kamalın “Füyuzat”da-

kı fəaliyyətini izləyən V.Quliyev onun milli ədə-

biyyatdan, çağdaş ədəbi mühitdən xəbərsiz, mü-

raciət etdiyi əsər və müəlliflərin əhatə dairəsinin

isə məhdud olduğunu, tənqidin vəzifəsinin ye-

tərincə bilmədiyini, yalnız Osmanlı türkcəsini,

Osmanlı ədəbiyyatını qəbul etdiyini vurğulayır,

bu qənaətə gəlir ki, bütün bunlara görə Əhməd

Kamal “dövrün ədəbi-bədii fikrinin dərinlikləri-

nə nüfuz edərək ümummilli mahiyyət qazana

bilməmişdi”. Bununla yanaşı V.Quliyev Əhməd

Kamalın uğurlarını da qədirbilənliklə təqdir edir.

Tədqiqatçı Əhməd Kamalın günümüzlə səslə-

şən və çox aktual olan Avropa ilə münasibətlər

mövzusuna həsr etdiyi “Avropalılarla anlaşalım”

adlı məqaləsinin təhlilinə xeyli yer ayırır və

yazır: “Əhməd Kamal milliyyətçi və türkçü kimi

Qərb dəyərlərini qeyd-şərtsiz qəbul etmir, Qərb

qarşısında dilsiz heyranlıq ona yad idi. Türklərin

tarixdəki yerini bilir və bundan qürur duyurdu.

Lakin eyni zamanda Avropa xalqlarının keçdiyi

tarixi inkişaf yolunun uğurlarını mənimsəmək,

köhnə qitədə meydana gəlmiş dünyəvi, mütərəq-

qi meylləri öyrənmək və onları milli həyata gə-

tirməyin qızğın tərəfdarı kimi çıxış edirdi”.

Tədqiqatçı bu fikri əsaslandırmaq üçün məqalə-

dən yerli-yerində sitatlar gətirir, dediklərini kon-

kret nümunələrlə əsaslandırır. Əhməd Kamalın

publisistikasında səciyyəvi məqamlara diqqəti

çəkən V.Quliyev müəllifin həyəcanının, niga-

rançılığının mənbəyi haqqında fikirlərini də

bölüşür. Qeyd edir ki, “Əkinçi”ni yaşada bilmə-

yən, onilliklər boyu yalnız iki vərəqlik “Tərcü-

man”ın ümidinə qalan çoxmilyonluq türk-

müsəlman xalqlarının dünyada böyük dəyişik-

liklər baş verdiyi bir dövrdə də mətbuata laqeyd

münasibət “Mətbuat bir millətin lisanı, samiəsi,

nəzəri, beyni deməkdir, mətbuatsız millət söylə-

yəməz, eşidəməz, görməz” deyən Əhməd Ka-

malı dərindən qayğılandırırdı. Əhməd Kamal

problemi göstərməklə kifayətlənmir, Avropa qa-

pısını açmaq yollarını da göstərirdi. Yazırdı ki,

biz bağıra-çığıra bu həriflərin aralarına, qaibeyi-

ictimaiyyələri içinə hər nə sürətlə olursa-olsun

girməyə çalışmalıyız. Bizi aləmdə istədikləri

kimi tanıtmamaları üçün daima gözlərinin

önündə olmalıyıq.

Kitabda Əhməd Kamal-İbrahim Tahir mü-

nasibətlərinə xeyli yer ayrılmışdır. İlk baxışda

elə görünə bilər ki, daha çox şəxsi-qərəzlikdən,

bəyənməzlikdən yaranan və dedi-qodu təəssüratı

yaradan, bəzən də əndazəni aşan, etik çərçivə-

dən, ədəbi diskussiyadan uzaq “qələm dueli” nin

bir elmi-tədqiqat əsərində geniş işıqlandırılması-

na ehtiyac yoxdur. Amma məlum olur ki, iki ya-

zar arasındakı kəskin münasibət heç də yalnız

şəxsi münasibətlərdən qaynaqlanmır, digər tərəf-

dən isə onların “söz davası” dövrün ədəbi, mədə-

ni, mətbu mənzərəsini, bir sıra ağrılı problemləri

ilə dərindən tanışlığa imkan verir, ictimai məz-

mun daşıyır:

- bu yazılar həm Əhməd Kamala, həm

də İbrahim Tahirə xas bir sıra şəxsi xüsusiyyət-

ləri üzə çıxarmaqla yanaşı, həm də onların dilə,

ədəbiyyata, sənətə münasibətlərini ortaya qoyur,

əsərlərinin mövzu, üslub, sənətkarlıq problemləri

haqqında təəssüratı genişləndirir, zənginləşdirir;

- ictimai-siyasi mövzularda çox ayıq-sa-

yıq olan senzuranın şəxsi təhqirlər, təhdidlər za-

manı susması, bir növ, qızışdırıcı mövqedə ol-

ması faktı kimi bu yazıları dərc edən “Füyuzat”-

ın mövqeyi də diqqəti çəkir;

- yazışmaların təhqirlərlə dolu dili, ba-

yağı üslubu dövrünün bir sıra xadimlərinin, o

cümlədən İsmayıl Qaspiralının və Sənəttüla İbra-

himovun kəskin etirazlarına səbəb olur və onlar

bu gün də çox aktual olan prinsipəmətbuat po-

lemikası zamanı tərəfləri ədəb və mərifətə riayət

olunmasına dəvət edirlər.

Əsərin sonunda Vilayət Quliyev araşdır-

ma zamanı “Son Jon Türk Kalesi. Ahmet Kemal

Akünal” kitabına dönə-dönə müraciət etdiyini

göstərir, kitabın müəliffi M.Kayahan Özgilin

Əhməd Kamal haqqında pərişanlıqla yazdığı

“Böyle biri hiç yaşamadı ki... Onu ne Türkiye ta-

nıyor, ne de Azerbaycan...Ne edebiyyat tarihle-

rine girdi, ne de siyasi tarihlere... Ne mezartaşı

var, ne de ölüm tarihini hatırlayan” – cümlələrini

üzülərək sitat gətirir və qədirbilənliklə bildirir ki,


98

bu unutqanlığın aradan qaldırılmasında, fikrim-

cə, türk müəllifi öz kitabı ilə mövcud boşluğu

xeyli doldurmuşdur. Əsər V.Quliyevin öz tədqi-

qatına təvazökarlıqla işarə vuraraq yazdığı bu

cümlə ilə bitir: “Əhməd Kamalın Azərbaycanla

əlaqələrinin aşkara çıxarılması və müəyyən siste-

mə salınması baxımından isə təqdim olunan

araşdırmanın müəyyən təsəvvür yaradacağına

ümid etmək istərdim”.

Şübhəsiz ki, görkəmli alim V.Quliyevin

bu araşdırması iki tanınmış yazarınHəsən Səbri

Ayvazovun və Əhməd Kamalın həyat və yaradı-

cılıq yollarını, “Füyuzat” məcmuəsinin, ümu-

miyyətlə mətbuat tariximizin öyrənilməsinə,

mövcud tədqiqatların daha da zənginləşdirilmə-

sinə böyük və təqdirəlayiq töhfədir. “Füyuzat”ın

öyrənilməsi isə, Ofelya Bayramlının sözləri ilə

desək, xalqın milli istiqlal uğrunda mübarizə ta-

rixini, azadlıq, həqiqət yollarını, böyük bir mil-

lətin təfəkkür xəzinəsini öyrənməkdir.

Abid Tahirli

________________

R E S E N Z İ Y A L A R 99

LEYLA KARAHAN. TÜRKLÜK BİLİMİNİN ULU ÇINARI

ZEYNEP KORKMAZ ARMAĞANI

Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2017, 446 s.

5 Temmuz 1922 tarihinde dünyaya gelen

ve 1940 yılında Dil ve Tarih Coğrafya Fa-kül-

tesinde öğrenci olarak başladığı Türkoloji ça-lış-

malarını 2017 itibarıyla 77 yıldır aralıksız sürdü-

ren Prof. Dr. Zeynep Korkmaz için 95. yaş günü

vesilesiyle Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü

tarafından bir armağan kitap hazırlanmıştır. Bu

armağan kitap, Korkmaz’ın bizzat öğrencisi

olmuş araştırmacıların ve Korkmaz’dan ders

almasa da eserleri vesilesiyle öğrencisi olmuş

araştırmacıların katılımlarıyla 5 Temmuz 2017

tarihinde Türk Kültürünü Araştırma Enstitü-sün-

de düzenlenen bir törenle kendisine takdim edil-

miştir. Armağan kitabın editörlüğünü ise Kork-

maz’ın öğrencilerinden Prof. Dr. Leylâ Karahan

üstlenmiştir. Anadolu ağızları, Eski Anadolu

Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve ek etimolojisi

başta olmak üzere Türkolojinin birçok alanında

kıymetli eserler veren Zeynep Korkmaz için ha-

zırlanan bu kitap, bugüne kadar Korkmaz’a ithaf

edilen dördüncü armağan kitaptır.

Burada değerlendireceğimiz armağan ki-

tap içerik olarak ikiye ayrılmıştır. İlk bölüm Zey-

nep Korkmaz’a Dair (s. 1-38) başlığını taşımak-

ta ve Korkmaz’ın hayatını ve eserlerini ele alan

yazılarla, öğrencisi olmuş iki isim tarafından

kaleme alınan yazılardan oluşmaktadır. Bu bö-

lümde ilk olarak Zeynep Korkmaz’ın Leylâ Ka-

rahan tarafından hazırlanmış uzun bir hayat hi-

kâyesi yer almaktadır (s. 3-12). Bu yazıda yer

yer Zeynep Korkmaz’ın kendi ağzından ifadeler

bulunmakta ve hem özel hayatına, hem de iş ha-

yatına dair birçok önemli detay okuyucuya su-

nulmaktadır. Ayrıca Tahsin Banguoğlu, Abdül-

kadir İnan, Saadet Çağatay, Agop Dilaçar, Necip

Üçok, Suut Kemal Yetkin, Besim Atalay, Ab-

dülbaki Gölpınarlı, Pertev Naili Boratav, Fuat

Köprülü, Akdes Nimet Kurat, A. von Gabain ve

Omeljan Pritsak gibi Korkmaz’ın yurt içinde ya

da yurt dışında hocası olmuş isimlerle birlikte

Korkmaz’ın öğrencisi olmuş Hamza Zülfikar,

İsmail Parlatır, Nevzat Gözaydın, Tuncer Gülen-

soy, Efrasiyap Gemalmaz, Ahmet Bican Ercila-

sun, Dursun Yıldırım, Leylâ Karahan, Gürer

Gülsevin, Ayşe İlker ve Sema Barutcu Özönder

gibi isimlerden bu yazıda bahsedilmektedir. Bu-

nun yanı sıra, Korkmaz’ın akademik ilişki içinde

bulunduğu yurt dışından birçok akademisyene

de yine hayat hikâyesinde değinilmektedir.

Bu bölümün ikinci yazısı da Leylâ

Karahan’a aittir. Bu yazıda, Zeynep Korkmaz’ın

bugüne kadar yaptığı bütün yayınlar Kitap Hâ-

lindeki Yayınları ve Araştırma Yazıları başlıkları

altında kronolojik olarak sıralanmıştır (s. 13-32).

Burada verilen listeye göre Korkmaz’ın 22 kitabı

ve 290 araştırma yazısı bulunmaktadır.

Hayatını ve eserlerini konu edinen bu iki

yazıdan sonra Korkmaz’ın öğrencilerinden

Dursun Yıldırım (s. 33-35) ve Ayşe İlker’in (s.

37-38) Korkmaz’la olan anılarıyla süsledikleri

iki ayrı yazı gelmektedir. Zeynep Korkmaz’a

Dair başlıklı kısım bu yazılarla son bulmaktadır.

İkinci bölüm İthaf Yazılar (s. 39-430)

başlığını taşımaktadır. Bu bölümde 35 makale

bulunmaktadır. Makaleler yazarların soyadlarına

göre alfabetik olarak sıralanmıştır. Bu kitaba

katkıda bulunan isimler ve yazıların başlıkları

kitaptaki sırasıyla şu şekildedir:

1. A.Deniz Abik Çağatayca Metinlerde

‘Köredürgeç’ Benzeri Yapılar (s. 41-48);

2. Ali Akar, Sözlü Dil Teorileri Işığında

Saltuknâme Metni (s. 49-56);


100

3. Dilek Ergönenç Akbaba, Nogay Türk-

çesinde Olumsuzluk Kategorisi (s. 57-68);

4. Mustafa Argunşah, Codex Cu-ma-ni-

cus’ta Hristiyanlığın Baba, Oğul ve Kutsal Ruh

Üçlemesini Karşılayan Türkçe Söz Varlığı (s.

69-85);

5. Mehmet Aydın, Ağız Sözlükçülüğü

Açısından Popüler Yayınlar (s. 87-93);

6. Nergis Biray, ‘Bärimizdiň Anası’ mı?

‘Bärimizdiň Anamız’ mı? (Kazak, Kırgız ve

Özbek Türkçelerinde) (s. 95-108);

7. Erdoğan Boz, Eskişehir Manav

Ağızlarında Tanıklanan Eskicil Bir Geçmiş

Zaman Eki - {DIK} (s. 109-116);

8. Muhsine Börekçi, Tarihsel Anlambilim

Açısından Türk Göstergesi Üzerine Bir Deneme

(s. 117-141);

9. Ahmet Buran, Türkiye Türkçesinde

İleri Ögeler ve Bazı Kelime Kökleri Üzerine Bir

Değerlendirme (s. 143-147);

10. Necati Demir, Türk Alfabesine Ek-

lenen ‘Q q – W w – X x’ Harfleri ve Tartış-malar

(s. 149-153);

11. Ahmet Bican Ercilasun, Köl Tigin,

Bilge Kağan, Tunyukuk Anıtlarının Edebî Açı-

dan Değerlendirilmesi (s. 155-170);

12. Bilgehan Atsız Gökdağ - Çiğdem

Usta, Dil Değişimi Bağlamında Gramerleşmenin

Rize Ağzında Kimi Görünümleri (s. 171-184);

13. Tuncer Gülensoy, Moğolcada ‘Pekiş-

tirme’ ve ‘Yansıma/Ünlem’ Sözler (s. 185-188);

14. Gürer Gülsevin, Türk Yazı Dillerinde

2. Teklik Kişi ‘Serzeniş-Kınama’ Kipliği ve İşa-

retleyicileri (s. 189-208);

15. Nimetullah Hafız, XI. Yüzyıldan Gü-

nümüze Kadar Türk Dilbilgisi Kitaplarına Genel

Bir Bakış (s. 209-220);

16. Ayşe İlker - Süleyman Sami İlker,

‘Çözgü’den ‘Ula’ya Gördes Halısının Dokunma

Basamakları (s. 221-224);

17. Henryk Jankowski, Türkçedeki Arap-

ça Alıntıların Ünlü Uyarlanması (s. 225-230);

18. M. Fatih Kirişçioğlu, Türk Leh-çele-

rinin Karşılaştırmalı Grameri Tarihinin Erken

Örneklerinden Biri Olarak Otto Böhtlingk’in

Grameri: ‘Über Die Sprachen Der Jakuten I-II,

St. Petersburg 1848-1851’ (s. 231-239);

19. Timur Kocaoğlu, Türkbilim (Türkolo-

ji)’de Özbekçenin Ünlü Sesleri İle Büyük Ünlü

Uyumu Sorunu Üzerine (s. 241-262);

20. Cemal Kurnaz, Mütercim Asım’ın

Burhân-ı Kâtı’ Tercümesi’ndeki Türkçe Tasnifi

(s. 263-274);

21. Mehman Musaoğlu, Türkçenin İşlev-

sel Dilbilgisi: Problemler, Yorumlar ve Perspek-

tifler (s. 275-293);

22. Emine Gürsoy Naskali, -O Eki İle Kü-

çültme (s. 295-302);

23. Sadettin Özçelik, Kendini Tamir Eden

Metin: Dede Korkut (s. 303-308);

24. İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesinin

Son Evreleri (s. 309-324);

25. Saim Sakaoğlu, Bazı Kelimelerin

Konya Ağzında Kazandığı Yeni Anlamlar Üzeri-

ne (s. 325-329);

26. Berdi Sarıyev, Türkmencede İsim Çe-

kimi Eklerinin Yazılış Şekli ve Söyleyiş Biçi-

miyle İlgili Kalıpları (s. 331-362);

27. Ayşegül Sertkaya, Türkçenin Tarihî

Gelişimini Yüzyıllar İçerisinde Takip (Sirâcü’l-

Kulûb adlı eserin varyantlarına dayanarak) (s.

363-368);

28. Osman Fikri Sertkaya, Çağdaş Türk

Dünyasında Tarihi İletişimin Değerlendirilmesi

ve Çağdaş Türk Halkları Arasında İletişimin

Sağlanması Üzerine (s. 369-372);

29. Hatice Şirin, Türkçede Bulut (s. 373-

382);

30. İbrahim Taş, Kur’an’ın Türkçeye Ya-

pılan İlk Tercümeleri ve Bu Tercümelerde Kul-

lanılan Yöntemler Üzerine (s. 383-390);

31. Fikret Turan, Türkçede Şaşkınlık ve

Heyecan Gösteren Kalıplaşmış Çekimli İfade

Yapıları ve Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde

‘Anı Gördüm / Anı Gördük’ Yapısı (s. 391-399);

32. Fikret Türkmen, Türk Kültüründe Aile

ve Bazı Kavramların Kültürel Kökenleri (s. 401-

407);

33. Kerime Üstünova, Yüklemin Öge Yö-

netimi (s. 409-418);

34. Emine Yılmaz, Ferec Ba’d eş-şidde,

Behcetü’l-Hadâyık ve Kısas-ı Enbiya Temelinde

Eski Anadolu Türkçesinin Söz Varlığına Katkı-

lar, III (s. 419-423);

35. Peter Zieme, Einige Bemerkungen

zum Altuigurischen Nominalsuffix +DAš (s. 425-

430).

Makalelerde ele alınan konulara genel

olarak bakılırsa, Korkmaz’ın da üzerinde en çok

kalem oynattığı alanlar olan Anadolu ağızları,

Eski Anadolu Türkçesi ve etimoloji ağırlıklı bir

konu seçimi göze çarpmaktadır. Bunun haricinde

Eski Anadolu Türkçesi dışında kalan diğer tarihî

Türk lehçeleri, çağdaş Türk lehçeleri, dilbilim ve

Moğolca bağlamında yazılmış makaleler de

mevcuttur.


101

Kitabın sonunda ise Prof. Dr. Zeynep

Korkmaz Albümünden (s. 431-446) başlığıyla bir

fotoğraf albümü verilmektedir. Bu albümde

Korkmaz’ın hem özel hayatına, hem de Türko-

loji faaliyetlerine dair birçok fotoğraf yer al-

maktadır.

Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep

Korkmaz Armağanı adlı eserin editörlüğünü üst-

lenerek Türkoloji sahasına kıymetli bir eser ka-

zandıran Prof. Dr. Leylâ Karahan’ı ve yazılarıyla

bu kitaba destek veren tüm isimleri tek tek

kutlar, Prof. Dr. Zeynep Korkmaz hocamıza ise

daha nice eserler vereceği sağlıklı ve mutlu uzun

yıllar dileriz.

Orhan Baldane

____________

MUSTAFA ARGUNŞAH, GALIP GÜNER. “CODEX CUMANICUS” İstanbul: Kesit yayınları, 2015, 1079 s.

Türkoloji ədəbiyyatda çap olunan hər bir

məqalə, ərsəyə gətirilən hər bir dissertasiya, işıq

üzü görən hər bir əsər təqdirəlayiqdir. Türkiyə-

nin Ərciyəs Universitetinin dəyərli müəllimləri

professor Mustafa Arqunşah və dosent Qalib

Günərin 2015-ci ildə nəşr etdirdiyi 1079

səhifəlik “Codex Cumanicus” kitabı XXI əsrdə

türkologiyada ortaya qoyulmuş ən sanballı tədqi-

qat əsərlərindən biri kimi ön plana çıxır.

Əvvəla qeyd edək ki, XIII əsrin sonları

XIV əsrin ortalarında Qara dənizin şimalında bir

qıpçaq şəhərində yazıldığı təxmin edilən “Codex

Cumanicus” əsəri bu gün əlimizdə olan qiymətli

qıpçaq abidələrindən biridir. “Kumanların, yəni

qıpçaqların kitabı” mənasına gələn bu əsər

dövrümüzə qədər gəlib çatan latın əlifbası ilə ya-

zılmış ilk türk abidəsidir. Əsər iki hissədən iba-

rətdir. “Codex Cumanicus”un birinci bölümü-

nün, daha doğrusu, dəftərinin (1-55-ci vərəqlər)

italyan tacirlər, ikinci bölümünün isə (56-82-ci

vərəqlər) alman missionerlər tərəfindən tərtib

edildiyi ehtimal olunur.

İtalyan bölümü italyanca-farsca-qıpçaqca

lüğətdən, alman bölümü isə əsasən almanca-qıp-

çaqca lüğətdən, “İncil”dən tərcümələrdən, xris-

tian dininə aid nəğmələrdən, qıpçaq folkloruna

aid 47 tapmacadan ibarətdir. Ehtimal ki, “Codex

Cumanicus"un I bölümü Qara dənizin şimal

sahilləri və Elxanilər dövləti ilə güclü ticarət

əlaqələri olan italyanlar tərəfindən ticarət işlə-

rində yararlanmaq, II bölümü isə alman missio-

nerlər tərəfindən qıpçaqların öz ana dilində

xristianlığı yaymaq məqsədilə hazırlanmışdır.

Üçdilli (latın, fars və qıpçaq) lüğət olan

italyan bölümü və mövzu və dil baxımından

müxtəlifliyi ilə seçilən alman bölümü qıpçaq

dilinin xüsusiyyətləri, fonetikası, leksikası,

qrammatikası, həmçinin qıpçaq, ümumən türk


102

folkloru, dünyagörüşü və inancı ilə əlaqədar mü-

hüm tarixi faktları ehtiva edir.

Qeyd edək ki, Məmlük (Misir) qıpçaqları-

na aid əsərlər həm sayca çoxluğu ilə, həm də ge-

niş tədqiqata cəlb edilməsi ilə seçilir. Qara dəniz

qıpçaqlarına aid nadir əsərlərdən olan “Codex

Cumanicus” üzərində bir çox ölkələrdə dəyərli

araşdırmalar aparılsa da, bu əsər digər türk

abidələri qədər ətraflı tədqiq edilməmişdir. Əsər

sovet türkologiyasının diqqət mərkəzində olma-

mış, ölkəmizdə də, demək olar ki, araşdırılma-

mışdır.

“Codex Cumanicus” ilk dəfə bütöv şəkildə

1880-ci ildə G.Kun tərəfindən Budapeştdə nəşr

edilmişdir. K.Aytac K.Qrenbekin 1942-ci ildə

yazdığı “Komanisches Wörterbuch” əsərini

1992-ci ildə türk dilinə “Kuman türkcəsi sözlü-

yü” adı ilə tərcümə etmişdir. Ancaq bu əsər nöq-

sanlıdır, “Codex Cumanicus”un nə orijinal struk-

turunu, nə də dil materialını tam əks etdirir.

“Codex Cumanicus” dili üzərində son illərdə

Türkiyədə bir neçə dissertasiya yazılmış, məqa-

lələr nəşr etdirilmişdir.

“Codex Cumanicus”u bütöv şəkildə işlə-

yib çap etdirmək professor Mustafa Arqunşah və

dosent Qalib Günərə nəsib oldu. Onların birlikdə

işləyib ərsəyə gətirdikləri “Codex Cumanicus”

kitabı əsərin bütün mətninin transliterasiya, tər-

cümə və faksimilesini əhatə edir.

Professor Mustafa Arqunşah ön söz məz-

munlu “Əsər haqqında bir neçə söz” adlı yazısın-

da kitabın hazırlanması, tərtibat metodları və ya-

zılma prosesi haqqında məlumat vermişdir.

Müəlliflər “Giriş” bölməsində “Codex

Cumanicus”un strukturu, məzmunu, yeni tapılan

nüsxəsi haqda məlumat vermiş, yazılma tarixi

haqda irəli sürülmüş fikirləri ətraflı analiz edərək

ay adlarının müqayisəsi əsasında əsərin 1294-cü

il və əvvəlki üç il üzərində yazıldığı qənəatinə

gəlmişlər.

Həmçinin “Codex Cumanicus”un yazıldı-

ğı yer və yazılma məqsədilə bağlı alimlərin fikir-

lərini tutuşduraraq dəyərli fikirlər irəli sürmüş-

lər.

Müəlliflər “Codex Cumanicus”un dili”

başlığı altında əsərin latın əlifbası ilə yazılması-

nın türk abidələrinin transliterasiyası, səs siste-

mi ilə bağlı bir çox problemin həllinə kömək et-

diyini təsdiqləsələr də, bütün fonetik problemləri

həll etmədiyini də bildirmişlər. Təhlil zamanı

“Codex Cumanicus”u araşdıran tədqiqatçıların

fikirlərinə tez-tez müraciət edilmişdir ki, bu da

müəlliflərin “Codex Cumanicus”a aid elmi

ədəbiyyata dərindən bələd olduğunu göstərir.

İtalyan və alman bölümünün tərtibat xüsu-

siyyətləri haqda məlumat verilmiş, əsərdəki orij-

inal tematik bölgüyə diqqət çəkilmişdir. Daha

sonra “Codex Cumanicus”a həsr olunmuş təd-

qiqatların biblioqrafiyası verilmiş, yeri gəldikcə

nəşrlərin xüsusiyyətləri haqqında qeydlər

edilmişdir.

“Codex Cumanicus”un dil xüsusiyyətləri”

bölməsində abidənin imla xüsusiyyələrinə toxu-

nulmuş, sözlərin fərqli şəkillərdə yazılmasının

səbəbləri izah edilmişdir. Sait və samitlərin orfo-

qrafik xüsusiyyətləri ətraflı izah edilmiş, Məm-

lük qıpçaqlarının dili və digər türk dilləri ilə mü-

qayisədə bəzi problemli məsələlərə aydınlıq

gətirilməyə çalışılmışdır. Bu izahlar “Codex

Cumanicus”un hansı metodlarla araşdırıldığını

göstərməklə yanaşı, faksimile üzərində işləyən

tədqiqatçılara da bələdçilik edir.

Kitabda qıpçaq dilindəki ahəng qanunu və

fonetik hadisələr (səs artımı, səs düşümü, səs

dəyişməsi və s.) nümunələr əsasında izah edil-

mişdir.

Kitabda həmçinin “Codex Cumanicus”da

şəkilçi konteksti araşdırılmış, adlardan ad düzəl-

dən şəkilçilər, feillərdən feil düzəldən şəkilçilər,

adlardan feil düzəldən şəkilçilər, feillərdən feil

düzəldən şəkilçilər, onlara aid nümunələr veril-

mişdir.

Ardıcıl olaraq ismin halları, mənsubiyyət

şəkilçiləri, feilin zamanları, şəkilləri, feil şəkillə-

rinin şərti, hekayəti və rəvayəti, -mı4 sual ədatı,

əvəzlik, növləri, sifət, zərf, köməkçi nitq hissələ-

ri, köməkçi feillər, feili sifət, feili bağlama və

məsdərə aid nümunələr verilmişdir. “Codex

Cumanicus”un dil xüsusiyyətlərinin izahına 91

səhifə həsr edilmişdir ki, bu da özlüyündə müs-

təqil bir araşdırmadır.

Daha sonra italyan bölümü və alman bö-

lümlərinin ayrı-ayrılıqda transliterasiyası tərtib

edilmişdir. İtalyan bölümündə sözlərin orijinal-

dakı düzülüşünə toxunulmasa da, qıpçaq sütu-

nundakı sözlərin orijinal yazılışından əvvəl oxu-

nuşu xüsusi sütun şəklində verilmişdir. Yeri gəl-

mişkən, sütunların sırasına toxunmamaq, qıpçaq

sözlərinin oxunuşunu orijinaldakı qıpçaq sütu-

nundan sonra vermək daha yaxşı olardı.

Səhifə altlarında verilən qeydlərdən gö-

ründüyü kimi, istər latın, istər fars, istərsə də

qıpçaq sözləri üzərində dəqiqləşdirmələr aparıl-

mışdır. Bundan başqa, hər vərəqdəki sözlər


103

nömrələnmiş, vərəqlərin ön hissəsi a (orijinalda

r) arxa hissəsi b (orijinalda v) hərfləri ilə işarə-

lənmişdir. Bu metod tədqiqatçıların işini asanlaş-

dırmaq baxımından faydalıdır.

Latınca nüsxəyə əlavə və dəyişikliklər

qeyd edilmiş, orijinal nüsxədəki müdaxilələr

fərqləndirilmişdir.

Alman bölümü də eyni həssaslıqla işlən-

mişdir. Sözlərin orijinalda yazılışı, almanca qar-

şılığı, sonra da oxunuşu bir-bir verilmişdir.

“Codex Cumanicus” II mətn tərcümə” bölməsin-

də isə alman bölümündəki sözlərin müasir türk

dilindəki qarşılığı göstərilmiş, dini mətnlərin

tərcüməsi verilmiş, hətta müasir "İncil"dəki mü-

vafiq mətnlər mənbələri ilə göstərilmişdir. Qıp-

çaq folkloruna aid qiymətli nümunələr – tapma-

calar da tərcüməsi ilə birlikdə təqdim edilmiş,

bəzilərinin cavablarında dəqiqləşdirmələr aparıl-

mışdır.

Daha sonra italyan və alman bölümlərin-

dəki sözlər ayrı-ayrılıqda əlifba sırası ilə sıralan-

mış, sözlərin oxunuşu, latınca və farsca qarşılığı,

tərcüməsi verilmiş, demək olar ki, bütün sözlərə

aid nümunələr, nümunələrin orijinal nüsxədə və-

rəq və sətir nömrəsi əlavə edilmişdir. İtalyan bö-

lümündəki bir söz alman bölümündə fərqli ya-

zılmışsa, qarşısında göstərilmişdir. Bu həm söz-

lərin fonetik müqayisəsini aparmaq, həm də

dialekt fərqlərini müəyyən etmək baxımından

əhəmiyyətlidir. Hər maddənin sonunda kəlmənin

orijinalda neçə dəfə keçdiyi də qeyd edilmişdir.

Məsələn: aqınqıç “nərdivan” (lat. scala, far.

nardovan) qarş. CCII (alman bölümü) aqınquç

51a/24 [=1].

Digər tərəfdən, sözlərin sinonimləri veril-

miş, həmçinin əsərdə işlənən alınma sözlərin

mənşəyi istisnasız göstərilmişdir ki, bu da qıp-

çaq dilində iz buraxan qədim dil əlaqələrinin

mənzərəsini ortaya qoyur. Halbuki əsərdə işlə-

nən alınma sözlərin mənşəyini müəyyən etmək

özlüyündə araşdırma tələb edən mövzudur.

Kitabda alman bölümündəki mətnlərə aid

olmayan sözlər də ilk dəfə “Sözlər” başlığı altın-

da tərcüməsi ilə birlikdə verilmişdir. Ancaq və-

rəqlərdəki latınca başlıqların, qıpçaq dilinə aid

iki səhifəlik latınca qrammatik izahın tərcüməsi

verilməmişdir ki, bu iş də mütəxəssislərin çiyni-

nə düşür.

Kitabın sonuna “Codex Cumanicus”un

faksimilesinin əlavə edilməsi tədqiqatçılara bir-

başa orijinaldan istifadə etmək və sözlərin trans-

literasiyasını orijinalla tutuşdurmaq imkanı verir.

Uzunmüddətli araşdırmanın, dərin dil

biliyi və zəngin təcrübənin məhsulu olan bu qiy-

mətli nəşr Türkiyə ilə yanaşı, Azərbaycan və

Orta Asiya türkologiyası üçün də dəyərli mənbə-

dir.

Bu nəşr təkcə “Codex Cumanicus”un

transliterasiya və tərcüməsi deyil, abidə üzərində

aparılmış dərin tədqiqatdır. Türk lüğətçiliyinə

dəyərli töhfə olan bu nəşr təkcə Türkiyədə deyil,

ölkəmizdə də qıpçaq əsərlərinə aid boşluğu dol-

duraraq gənc tədqiqatçılara yeni araşdırma sa-

həsi açır.

Türkiyənin dəyərli alimləri Mustafa

Arqunşah və dosent Qalib Günərin neçə illik

gərgin əməyi nəticəsində ərsəyə gələn bu əsərin

ölkəmizdə də “Codex Cumanicus” fonunda qıp-

çaq dilinin, mədəniyyətinin, dünyagörüşü, folk-

lor və inancının daha dərindən araşdırılmasına

faydalı olacağına inanırıq.

İmanyar Quliyev

_____________


№ 3 2017

ELMİ HƏYAT

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

SCIENTIFIC LIFE

XRONİKA

2nd

International Conference on Studies

in Turkology ICOSTURK’2017 was held at

Yunus Emre Institute in Rome, Italy on August

11-13, 2017. In the Organization Committee of

the Conference the Conference Chair was: Prof.

Dr.Ufuk Deniz Aşcı (Selcuk University, Turkey)

and his Co-Chairman was: Prof. Dr. Bekim Agai

(Goethe Universitat, Institut für Studien der

Kultur und Religion des İslam, Frankfurt,

Germany).

The sections for oral presentations and

discussions of the conference papers were the

followings:

Turkish Language and Literature; Modern

Turkic Dialects; Turkic Linguistics; History of

Turkic Language; Turkic Folklore; Turkish and

Ottoman History; General Turkic History; Asian

Turkic History; History of Turkic Science;

Turkic Art; Turkic Handicraft (Traditional and

Modern); Turkic Archeology (Central Asia,

Seljuk, Ottoman); Turkic Architecture; Turkic

Music (Traditional and Modern); Turkic

Culture; Turkic Geography; Turkic Religions;

Turkic State Management, etc.

Many distinguished scholars and scientists

took part in the conference. Different opinions

and thoughts were shared and analyzed in the

Conference.

The official languages of the Conference

were Turkish and English.

***

3rd

International Conference on

Lifelong Education and Leadership (ICLEL)

for All was held in the Polytechnic Institute of

Porto, Portugal on September 12-14, 2017. The

aim of the Conference is to give all the

participants a plenty of networking opportunities

providing them with the chance to meet and

interact with the leading scientists and

researchers, friends and colleagues.

Different oral and poster presentations

were delivered by the participants which were

later analyzed and discussed by the distinguished

scholars and scientists there.

The working languages of the Conference

were Turkish and English. During the

Conference the Editorial Board chose three best

and most interesting papers and awarded them

for their originality.

***

Sentyabrın 12-də Azərbaycan Milli Elm-

lər Akademiyası, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

Universiteti (ADPU), Xəzər Universiteti,

Türkiyənin Səlcuq Universiteti, Sütçü İmam

Universiteti və Türk Tarix Qurumunun birgə

təşkilatçılığı ilə "INOCTE-2017 “Osmanlı

tədqiqatlarmda yeni tendensiyalar” beynəl-

xalq konqresi çərçivəsində “Şərqi və Qərbi

Türk dünyasının ortaq tarixi dövrləri və mü-

nasibətləri” adlı beynəlxalq elmi konfrans öz

işinə başlayıb. Konfrans iştirakçıları əvvəlcə

Fəxri xiyabanda Azərbaycan xalqının ümum-

XRONİKA

105

milli lideri Heydər Əliyevin məzarmı ziyarət

edərək abidəsi önünə əklil qoyublar. Görkəmli

oftalmoloq alim, akademik Zərifə Əliyevanın da

xatirəsi ehtiramla yad edilib, məzarı önünə gül

dəstələri düzülüb. Sonra konfrans iştirakçıları

Şəhidlər xiyabanında Azərbaycanın ərazi bütöv-

lüyü və dövlət müstəqilliyi üğrunda şəhid olmuş

soydaşlarımızın məzarların və “Türk əsgəri” abi-

dəsini ziyarət edərək “Əbədi məşəl” kompleksi,

həmçinin “Türk əsgəri” abidəsinin önünə əklil

qoyublar.

Beynəlxalq elmi konfransm plenar iclası

AMEA-nm əsas binasmda Dairəvi zalda keçiri-

lib. Konfransda öncə Azərbaycanın və Türkiyə-

nin dövlət himnləri səsləndirilib. Beynəlxalq el-

mi konfransın keçirilməsində məqsəd Şərqi və

Qərbi Türk dünyasına dair aparılan elmi-tədqi-

qatların nəticələrini müzakirə etmək, fıkir müba-

diləsi aparmaq, Türk dünyasının tarixi köklərinin

daha dərindən öyrənilməsi üçün elmi araşdırma-

ları genişləndirmək, bu sahədə çalışan elm xa-

dimlərinin bilik və təcrübələrini bölüşə biləcək-

ləri akademik bir platforma yaratmaqdır.

Tədbirin açılış mərasimində çıxış edən

AMEA-nın vitse-prezidenti akademik İsa Hə-

bibbəyli beynəlxalq konfransın tarixi əhəmiy-

yətindən danışıb. Bildirib ki, tədbirdə Şərqi və

Qərbi Türk dünyasının ortaq tarixi problemlərinə

dair aparılan elmi tədqiqatların nəticələri müza-

kirə olunacaq, müxtəlif mövzularda məruzələr

dinləniləcək. “Konfransın təşkilində məqsəd bu

tədbir vasitəsilə türk xalqlarının ortaq tarixi

dövrlərinin araşdırılması ilə bağlı aparılan təd-

qiqat işlərini daha da genişləndirmək, xalqımızın

öz milli-mədəni dəyərlərinə olan qayğı və diqqə-

tini, bu sahədə olan biliklərini daha da təkmilləş-

dirməkdən ibarətdir”. – deyə İ.Həbibbəyli vur-

ğulayıb.

Türk xalqlarının müxtəlif dövrlərdə yaşa-

dığı tarixi-siyasi hadisələrdən danışan AMEA-

nın vitse-prezidenti bu hadisələrin səbəb olduğu

sosial-iqtisadi dəyişikliklərdən, yeni formalaşan

etnik-mədəni dəyərlərdən, bunların xalq və döv-

lətlərin inkişafında rolundan bəhs edib. O, türko-

loji məsələlərlə bağlı AMEA-da bir sıra tədbirlə-

rin keçirildiyini söyləyərək, bugünkü konfransın

elmi əlaqələrin inkişafına mühüm töhfə verəcə-

yinə əminliyini ifadə edib.

Sonra çıxış edən konfransın baş koordina-

toru professor Alaattin Aköz Şərqi və Qərbi

Türk dünyasına dair elmi tədqiqatların hazırkı

vəziyyətindən danışıb. O, qədim türk yazılı mən-

bələrinin yenidən tədqiqi, ortaq dəyərlərin qoru-

nub saxlanılması və digər məsələlərdən söz açıb.

Konfransın təşkilində əməyi olan hər kəsə təşək-

kürünü bildirən A.Aköz üç gün davam edəcək

konfransın işinə uğurlar arzulayıb.

Tədbirdə AMEA-nın A.A.Bakıxanov adı-

na Tarix İnstitutunun direktoru akademik Yaqub

Mahmudov türk xalqlarının ortaq dərsliklərinin

hazırlanmasının mühüm məsələlərdən biri oldu-

ğunu qeyd edərək mövzu ilə bağlı fikirlərini səs-

ləndirib, təkliflərini irəli sürüb. O, gənclərimizin

ortaq tariximizi, mədəniyyətimizi, ədəbiyyatı-

mızı, eləcə də problemlərimizi, gələcəyə baxışla-

rımızı daha yaxşı bilməsinin vacibliyini qeyd

edib.

Türk Tarix Qurumunun sədr professor

Refik Turan isə çıxışında müxtəlif tarixi dövr-

lərdə yaşayıb-yaratmış, elmi tədqiqatlarından bu

gün də istifadə etdiyimiz məşhur türk alimlərinin

dünya elminə verdiyi töhfələrdən söz açıb.

Konfransda Səlсuq Universitetinin rektoru

professor Mustafa Şahin, ADPU-nun rektoru

professor Cəfər Cəfərov və çıxış edən digər

alimlər Türk dünyasının problemlərindən və in-

kişaf meyillərindən söhbət açıblar. Alimlər ayrı-

ayrı türkoloji mərkəzlərin əlaqələrinin koordina-

siyası məsələsinin vacibliyini vurğulayıblar.

Daha sonra bir qrup alimə təşəkkürna-

mələr təqdim edilib.

Tədbir öz işini ADPU-da bölmə iclasların-

da davam etdirib. İclaslarda azərbaycanlı və tür-

kiyəli alimlərin 100-dən çox elmi məruzəsi din-

lənilib.

***

1st International Black Sea Conference

on Language and Language Education hosted

by Ondokuz Mayis University was held at Omtel

Hotel in Atakum, the rising star of Samsun and

the whole Black Sea Region 0n September 22-

23, 2017. The aim of the Conference was to

bring together educators, practitioners and

researchers who are interested in languages,

language learning and teaching at all levels from

all over the world. The theme of the Conference

http://www.science.gov.az/forms/deystvitelnyie-chlenyi/44


http://www.science.gov.az/institutes/760

http://www.science.gov.az/institutes/760



XRONİKA

106

was “Current Trends in Language Education”.

There were the following sections in the Confer-

ence: Applied Linguistics and Language Educa-

tion; Approaches and Methods in Language

Education; Assessment and Evaluation in Lan-

guage Education; Content and Language Inte-

grated Language Learning (CLIL); Culture and

Language Learning; Distant Language Educa-

tion; English as a Foreign Language (EFL); Eng-

lish as a Second Language (ESL); Literature and

Language Learning; Pragmatics and Language

Learning; Professional Development in Lan-

guage Education; Teacher Training and Lan-

guage Education; Teaching English for Academ-

ic Purposes (EAP); Teaching English to Young

Learners; Technology-Based Language Learn-

ing; Teaching English for Specific Purposes

(ESP) and Translation Studies and Language

Education.

Many distinguished scholars from all over

the world participated there sharing their

scientific studies in order to maximize the

scientific and social interaction. The working

languages of the Conference were Turkish and

English.

***

25 - 28 Eylül 2017 tarihlerinde İ.D.Bil-

kent Üniversitesi, Yunus Emre Enstitüsü,

Bükreş Üniversitesi ve Türkiye Azerbaycan

Dostluk İşbirliği Dayanışma Vakfı ile ortak-

laşa Romanya'nın başkenti Bükreş'te XII. Ulus-

lararası Büyük Türk Dili Kurultayı düzen-

lenmiştir.

Bilimsel nitelikli, geniş katılımlı uluslara-

rası bir etkinlik olan XII. Uluslararası Büyük

Türk Dili Kurultayı, Türk dilinin öz zenginliğini

meydana çıkarmak, onu dünya dilleri arasında

değerine yaraşır yüksekliğe eriştirmek, Türk dili

ile ilgili gelişmeleri görüşmek,yeni tespitleri tar-

tışmak amacıyla gerçekleştirilmiştir.

XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurul-

tayı'nda: Tarih Boyunca Türk Dilinde Değişim

ve Gelişim, Karşılaştırmalı Dil Çalışmaları, Ta-

rih Boyunca Türk Dili, Türkçenin Tarihî Lehçe-

leri, Yaşayan Türk Lehçeleri, Türkçe Dil Bilgisi

Çalışmaları, Yazı Dili Dil Bilgisi Çalışmaları,

Anadolu Ağızları Dil Bilgisi Çalışmaları, Yaş-

ayan Türk Lehçeleri Dil Bilgisi Çalışmaları,

Tarihî ve Yaşayan Türk Lehçelerinin Karşılaş-

tırmalı Söz Varlığı, Dil Bilimi Çalışmaları, Ül-

kemizde ve Dünyada Dil Bilimiyle İlgili Çalış-

malar, Dil Öğretiminde Dil Biliminin Önemi,

Köken Bilgisi Çalışmaları, Yazı Dili Söz Varlığı

Köken Bilgisi, Halk Ağzı Söz Varlığı Köken

Bilgisi, Köken Bilgisi Çalışmalarında Yöntem,

Dil Eğitimi ve Öğretimi, Ana Dili Olarak Türk-

çenin Eğitimi ve Öğretimi, Yabancı Dil Olarak

Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi, Yabancı Dil

Olarak Türkçe Öğretiminde Ders Araç ve Gereç-

lerinin Durumu, Türkçe Öğretmeni Yetiştirme,

Uygulanan Yöntemler, Sorunlar ve Çözüm Öne-

rileri, Söz Varlığı Çalışmalarında Öğretmenin

Katkısı, Telaffuz ile İlgili Çalışmalarda Öğret-

menin Katkısı, İki Dillilik, Sorunlar ve Çözüm

Önerileri, Edebiyat Eğitimi ve Öğretimi, Üni-

versitelerde Edebiyat Eğitimi ve Öğretimi, Lise-

lerde Edebiyat Eğitimi ve Öğretimi, Edebiyat

Eğitimi ve Öğretimi Programları ve Önemi, Ede-

biyat Öğretiminde Terim Sorunları gibi konular

ele alıanacaktır.

Kifayət Hacıyeva

Elçin İbrahimov

_____________


№ 3 2017

PERSONALİA

ПЕРСОНАЛИИ

PERSONAL NEWS

ZEYNEP KORKMAZ 95

Türkiye Türkolojisinin yetiştirdiği büyük

dil bilgini Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, 5 Tem-

muz 2017 günü 95. yaşına girdi. Prof. Dr. Kork-

maz’ın 95. yaş günü dolayısıyla Türk Kültürünü

Araştırma Enstitüsü tarafından yayımlanan Türk-

lük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Arma-

ğanı Ankara’da düzenlenen bir törenle kendisine

sunuldu.

Ömrünü Türk diline ve bu konudaki çalış-

malarına adayan Zeynep Korkmaz, 5 Temmuz

1922 günü Nevşehir’de dünyaya gelmiştir. Ba-

bası Yusuf Hüsnü Bey, annesi Şefika Hanımdır.

Ataları Yörük Türkmen soyundan gelen Dengi

ailesinin lakabı Dörtkoloğulları’dır. Ailenin asıl

yerleştikleri mekân olan Toros Dağları’ndan ül-

kenin dört bir tarafına ticaret seferleri yaptıkları

ve dört kol hâlinde yayıldıkları için atalarına

Dörtkoloğulları denilmiştir.

Büyük dedeleri Hacı Osman’ın XIX.

yüzyıl başlarında Nevşehir’e yerleştiği mahalle

de “Türkmen” adıyla anılmaktadır. Ünlü Türko-

loğumuzun babası Yusuf Hüsnü Bey, ailesini de

alıp 1905 yılında Nevşehir’den İzmir’e göçer.

Ancak bir süre sonra İzmir’in Yunan işgaline uğ-

raması üzerine 1919 yılında Nevşehir’e dö-ner-

ler. Kızları Zeynep, ailenin üçüncü çocuğu ola-

rak 1922 yılında Nevşehir’de dünyaya gelir.

Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanıp işgalin

sona ermesiyle aile 1928 yılında yeniden İzmir’e

yerleşir. Bir yıl sonra da küçük Zeynep ilkokula

İzmir’in Urla ilçesinde başlar. Bu sırada soyadı

kanunu çıkmış, babası Yusuf Hüsnü Bey, Dengi

soyadını almıştır. Bir süre öğretmenlik yapan

Yusuf Hüsnü Bey, Ege Bölgesi ürünleri olan in-

cir ve üzüm ticaretiyle uğraşmaktadır.

İlkokulu üstün başarıyla bitiren Zeynep

Dengi, Urla’da ortaokul olmadığı için İzmir Kız

Lisesinin ortaokul bölümünde öğrenimine de-

vam etmek üzere annesiyle birlikte İzmir’e yer-

leşir. Bu okulda hem orta hem de lise öğrenimini

tamamlayan Zeynep Dengi, üniversite öğrenimi

için Ankara’ya gelir. Yatılı bölümü olması dola-

yısıyla ailesi Gazi Terbiye Mektebinde okuması-

nı istemektedir.

Zeynep Dengi ise Atatürk’ün kuruluşuna

öncülük ettiği Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesin-

de öğrenim görmek istemektedir. Çünkü bu fa-

külte Türkoloji araştırmalarına yardımcı olacağı

düşünülen Arkeoloji, Sinoloji, Hungaroloji, Hiti-

toloji, Sumeroloji gibi bölümlerle birlikte kurul-

muştu. Zeynep Dengi’nin üniversite öğrenimine

başladığı yıl da Fakültenin binası kasım ayında

ünlü Alman mimar Bruno J.F.Taut tarafından bi-

tirilmişti. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin ye-

ni binasının ilk öğrencisi Zeynep Dengi olmuştu.

PERSONALİA 108

O yıllar II. Dünya Savaşı yıllarıdır… Kıt-

lık vardır, karartma uygulanmaktadır. Zeynep

Dengi, ilk yıl babasının akrabası Ahmet Ali

Omay’ın evinde kalır. Geç saatlere kadar devam

eden derslerinden çıktığında karanlık sokaklar-

dan geçip evine ulaşmak çok tedirgin edicidir.

İkinci sınıfa geçince annesi Zeynep Dengi’nin

yanına gelir ve okula yakın bir ev kiralarlar.

Zeynep Dengi Dil ve Tarih-Coğrafya Fa-

kültesinde Abdülkadir İnan, Tahsin Banguoğlu,

Saadet Çağatay, Necip Üçok, Suut Kemal Yet-

kin, Besim Atalay, Abdülbaki Gölpınarlı, İbra-

him Necmi Dilmen, Ferit Kam, Fuat Köprülü,

Kenan Akyüz, Enver Ziya Karal, Pertev Naili

Boratav, Akdes Nimet Kurat gibi Türkiye Tür-

kolojisinin ünlü hocalarından dersler almıştır.

Sınıf arkadaşları da kendisi gibi Türkiye Türko-

lojisinin çeşitli alanlarında yetişecek olan Hasibe

Mazıoğlu, Meliha Anbarcıoğlu, İlhan Baş-göz

gibi isimlerdir.

O yıllarda dernek niteliğinde olan Türk

Dil Kurumuna hocası ve Kurum yöneticisi İbra-

him Necmi Dilmen’in isteğiyle 1941 yılında üye

olur. İlk yazı denemelerini de bu yıllarda yapan

Zeynep Dengi’nin Halide Edip ile ilgili bir top-

lantıda yaptığı konuşması Gençliğin Düşünceleri

başlığıyla Yücel dergisinin Mayıs 1942 sayısında

yayımlanır.

1944 yılının Eylül döneminde Dil ve Ta-

rih-Coğrafya Fakültesinden mezun olan Zeynep

Dengi, 1948 yılının sonlarında mezun olduğu fa-

külteye Türk Dili asistanı olarak atanır. Prof. Dr.

Saadet Çağatay’ın asistanı olmuştur. Bir yıl son-

ra Ankara Devlet Konservatuvarı Müdür Yar-

dımcısı olan tarihçi Mehmet Korkmaz ile evle-

nerek Korkmaz soyadını alır.

Hocası Prof. Dr. Çağatay’ın danışmanlı-

ğında hazırladığı Güneybatı Anadolu Ağızları

(Ses Bilgisi) başlıklı teziyle 1950 yılında Türk

Dili Doktoru unvanını alır. Kork-maz, 1954 yı-

lında fakültesi tarafından Almanya’ya, Eski Türk

Dili araştırmacısı Anna Maria von Gabain’den

Eski Uygurca dersini almak üzere gönderilir.

Bununla yetinmeyen Korkmaz, bir yandan Al-

manca derslerine devam ederken bir yandan da

Altayistik, ses bilgisi gibi dersleri de alanında

ünlü O. Pritsak, von Essen gibi hocalardan al-

mıştır.

Türkiye’ye döndükten sonra Türk Dilin-

deki -CA Eki ve Bu Ekle Yapılan İsim Teşkilleri

Üzerine Bir Deneme adlı çalışmasıyla 1957 yı-

lında Türk Dili Doçenti unvanını almıştır. Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakültesinde Türk dili ile ilgili

pek çok dersi vermeye başlayan Korkmaz, bu

yıllarda yazdığı makaleleriyle, yurt dışında sun-

duğu bildirileriyle alanında kendisinden söz et-

tirmeye başlamıştır.

Bir yandan da Türk Dil Kurumunda ça-lış-

malara katılan Korkmaz, 1963 yılında Türk Dil

Kurumu Yönetim Kuruluna üye seçilir. O yıllar-

da profesör olabilmek için ikinci bir yabancı dil-

den sınavda başarılı olmak gerekmektedir. Birin-

ci yabancı dili Almanca olan Korkmaz da İngi-

lizceden sınava girer ve başarılı olur. Nevşehir

ve Yöresi Ağızları başlıklı profesörlük teziyle

1964 yılında Türk Dili Profesörü unvanını alır.

Prof. Dr. Korkmaz, yeni kurulan Hacet-

tepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölü-

münde 1971 yılından başlayarak 1983 yılına ka-

dar lisans üstü dersler vermiştir. 1991-1993 yıl-

ları arasında da Gazi Üniversitesinde lisans üstü

derslere girmiştir.

1980 yılına gelindiğinde bilim kurumu

olma özelliğini yitirmesi üzerine 4 Şubat 1980

tarihinde öğrencilik yıllarından bu yana üye ol-

duğu, yönetim kurulunda görev yaptığı Türk Dil

Kurumundan istifa eder. Ancak Türk Dil Kuru-

munun 1982 Anayasa’sı ile yeniden yapılandırıl-

ması üzerine Türk Dil Kurumu asli üyeliğine,

Bilim Kuruluna ve Yürütme Kuruluna seçilir.

2004 yılına kadar Türk Dil Kurumunda bu gö-

revlerinin yanı sıra Gramer Bilim ve Uygulama

Kolu Başkanlığı yapar.

Üniversitedeki pek çok yöneticilik göre-

vinin yanı sıra 1984-1988 yılları arasında TRT

Yönetim Kurulu üyeliği, 1983-1990 yılları

arasında YÖK üyeliği yapmış, 1988-1990 yılları

arasında da YÖK Başkan Vekilliği görevinde

bulunmuştur. Bu görevdeyken yaş haddinden

emekli olan Prof. Dr. Zeynep Korkmaz bilimsel

çalışmalardan, yayın etkinliklerinden asla kop-

mamıştır. Türk dilinin çeşitli dönemlerine ve he-

men her konusuna yönelik makaleler, bildiriler,

kitaplar yazmıştır.

Prof. Dr. Korkmaz’ın çoğu birkaç baskı

yapmış bulunan on beş kitabı yayımlanmıştır.

Bu kitaplar şunlardır: Güneybatı Anadolu Ağız-

ları Ses Bilgisi (1956, 1994), Fuzuli’nin Dili

Hakkında Notlar (S.Olcay ile birlikte, 1956),

Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Ka-

lıplaşması Olayları (1962, 1969, 1994), Türk Di-

linin Tarihi Akışı Işığında Atatürk ve Dil Devri-

mi (1963), Nevşehir ve Yöresi Ağızları (1963,

1977, 1994), Sadrüddin Şeyhoğlu Marzubanna-

me Tercümesi Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Tıp-

kıbasım (1973, 2017), M. Kemal Atatürk Nutuk

PERSONALİA

109

(1984, 1991, 1994, 1995, 1998, 2000, 2001,

2004, 2008, 2009, 2010, 2017), Gramer Terim-

leri Sözlüğü (1992, 2003, 2007, 2010, Dil Bilgisi

Terimleri Sözlüğü adıyla 2017), Atatürk ve Türk

Dili I Belgeler (1992), Atatürk ve Türk Dili Bel-

geler II (A.B. Ercilasun, K. Yetiş, S. Sakaoğlu,

Z. Kerman ile birlikte 1997), Türk Dili ve Kom-

pozisyon Bilgileri (İ. Parlatır, A. B. Ercilasun, H.

Zülfikar, T. Gülensoy, N. Birinci ile birlikte

1990, 2003, 2005, 2007), Bartın ve Yöresi Ağız-

ları (1994), Türk Dili Üzerine Araştırmalar (4

cilt, 1995, 2005, 2007, 2015, Türk Dili Üzerine

Araştırmalar 1-2 adıyla 2017), Türkiye Türkçesi

Grameri: Şekil Bilgisi (2003, 2007, 2009, 2014),

Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin

Gelişimi (2013).

Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’ın makaleleri-

nin, yazılarının ve bildirilerinin sayısı yüzlerce-

dir… Bunların bir listesini bile vermek sayfalar-

ca tutabilir. Hâlâ Türk dili üzerine makaleler,

bildiriler, kitaplar yazmakta olan Prof. Dr. Kork-

maz yorulma nedir bilmeyen bir çabayla, hiç ek-

silmeyen araştırmacı merakıyla çalışmalarını yü-

rütmektedir.

Bazı makaleleri küçük bir kitap boyutun-

dadır. Türk Dil Kurumu Başkanlığım sırasında

Türk Dili dergimize Oğuzca ile ilgili yine böyle

uzunca bir yazı getirmişti. Yazıyı okudum ve

kendisine “Hocam, Türk Dili dergimizin bir sa-

yısı 96 sayfa. Yazınız, dergimiz için uzun ancak

kitap olamayacak kadar da kısa. Siz bu makale-

nizi genişletin. Kitap olarak yayımlayalım. Bü-

yük bir eksikliği giderelim.” dediğimde teklifimi

kabul edip çalışmaya başladı ve Türkiye Türkçe-

sinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi kitabını

böylece yazdı.

Türk dili ile ilgili her konu ilgisini çek-

mektedir. Çantasında sürekli olarak bir not defte-

ri ve kalemi bulunur. Dikkatini çeken bir konu-

yu, işittiği bir kelimeyi, bir kullanım biçimini

hemen not eder. Bilimsel toplantılarda Prof. Dr.

Korkmaz elinde not defteri ve kalemiyle konuş-

macıların sözlerini kaydeder. Mutlaka sorular

sorar. Araştırdığı konularla ilgili kaynakları elde

etmek için kitapçıları dolaşır, meslektaşlarına si-

parişler verir. Bugünlerde Türkiye Türkçesi dil

bilgisinin ses bilgisi bölümünü yazmaya başla-

yan Prof. Dr. Korkmaz, 2017 yılının Nisan ayın-

da Bakü’ye gideceğimi duyunca “Rahmetli Ağa-

musa Ahundov’un fonetik ile ilgili kitapları var.

Bana onları getirin de çalışmamda değerlendire-

yim.” demişti. Merhum Ahundov’un kitaplarını

Bakü’den getirdim. Prof. Dr. Korkmaz şimdi

Türkiye Türkçesinin ses bilgisi bölümünü ya-

zıyor.

Değerli hocam Prof. Dr. Zeynep Korkmaz

ile birlikte Türk Dil Kurumunda çok önemli pro-

jelerde birlikte çalıştık. Yurt içinde ve yurt dışın-

da birlikte pek çok toplantılara katıldık. Eserle-

rinden çok yararlandım. En büyük kazancım

Prof. Dr. Korkmaz’ı yakından tanımış olmamdır.

Çok güçlü insani ilişkileriyle, dostluğuyla, neza-

ketiyle, çalışma azmiyle ve bilimsel yöntemle-

riyle genç meslektaşlarımıza örnek olacak olan

Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a sağlık, esenlik ve

huzur içerisinde daha nice yıllar diliyor, kendisi-

nin Türk diline yeni eserler kazandırmasını sa-

bırsızlıkla bekliyoruz.

Şükrü Haluk Akalın (Türkiye)

_______________


№ 3 2017

NEKROLOQLAR

НЕКРОЛОГИ

OBITUARIES

ДМИТРИЙ НАСИЛОВ

26 июня 2017 года на 83-м году жизни

скончался один из ведущих российских тюр-

кологов, уникальный специалист по языкам

коренных малочисленных народов России,

заведующий кафедрой тюркской филологии

Института стран Азии и Африки МГУ имени

М.В. Ломоносова, заместитель председателя

Российского комитета тюркологов при Исто-

рико-филологическом отделении Российской

академии наук, главный редактор журнала

«Российская тюркология», доктор филологи-

ческих наук, профессор Дмитрий Михайло-

вич Насилов.

Научно-организационная, учебно-мето-

дическая и педагогическая деятельность

проф. Насилова была связана с работой в ве-

дущих российских лингвистических центрах:

в Институте лингвистических исследований

РАН (Санкт-Петербург), где он прошел путь

от младшего научного сотрудника до заве-

дующего отделом алтайских языков (1963–

1993 гг.), в Институте языков народов России

при Министерстве национальностей РФ, в

котором он занимал должность заместителя

директора по научно-организационной рабо-

те (Москва, 1993–1996 гг.), в ИСАА МГУ (с

1996 г.), где он разработал и вел уникальные

общетеоретические и теоретические лингви-

стические курсы. Д.М. Насилов работал так-

же на кафедре узбекского языкознания Са-

маркандского (Узбекского) государственного

университета им. Алишера Навои (1958–1960

гг.), на кафедре теории художественного

перевода Московского литературного инсти-

тута им. А.М. Горького (1960–1963 гг.), а так-

же вел лингвистические и востоковедные

курсы на кафедре тюркской филологии Санкт

-Петербургского государственного универ-

ситета (1965–1992 гг.), в московском Инсти-

туте практического востоковедения, в Инсти-

туте восточных культур и античности при

РГГУ, в течение ряда лет выезжал для чтения

лекций на факультетах востоковедения Ка-

занского, Махачкалинского, Самаркандского,

Ташкентского, Бишкекского и др. универси-

тетов.

Его научные труды по тюркологии и

алтайскому языкознанию (всего более 300

работ) широко известны не только в нашей

стране, но и за ее пределами.

Защитив в 1964 г. кандидатскую дис-

сертацию по временам глагола в древнеуй-

гурском языке, Д.М. Насилов вошел в число

ведущих специалистов по древнеуйгурскому

языку. Д.М. Насилов являлся одним из авто-

ров и четырех редакторов «Древнетюркского

словаря» (1969 г.), который до сих пор оста-

ется настольной книгой отечественных и

зарубежных тюркологов. Он также принял

NEKROLOQLAR

111

участие и в составлении «Этимологического

словаря тюркских языков».

В 1990 г. Д.М. Насилов защитил док-

торскую диссертацию «Проблемы тюркской

аспектологии. Акциональность» (1989), чему

предшествовала публикация монографии,

являющейся и в настоящее время наиболее

значимой теоретической работой по пробле-

ме вида в тюркских языках.

Еще одно направление работы Д.М.

Насилова – общие проблемы алтаистики –

нашло отражение в серии публикаций по ис-

тории алтаистических исследований (1975),

вопросам алтайской языковой общности

(статьи в «Тюркологическом сборнике» 1974,

1975, 1977, 1978) и залоговости в алтайских

языках (1999).

Помимо этого, Д.М. Насилов участво-

вал в коллективных работах типологического

направления: «Результатив в узбекском язы-

ке» (1983), «Типология итеративных кон-

струкций» (1997), «К типологии уступитель-

ных конструкций в узбекском языке» (2003),

«Эвиденциальность в тюркских языках»

(2007), «Таксис в тюркских языках» (2009) и

др.

Значительное место в научных интере-

сах Д. М. Насилова занимали проблемы

сравнительно-исторического языкознания,

грамматической реконструкции, выполнен-

ные на материале исследования отдельных

категорий, а также целых подсистем языка:

он участвовал в фундаментальной шеститом-

ной работе «Сравнительно-историческая

грамматика тюркских языков», созданной

тюркологами Института языкознания РАН

(2002, 2006).

Наряду с этим Д.М. Насилов уделял

большое внимание языкам коренных мало-

численных народов России. При его актив-

ном участии вышли в свет энциклопедиче-

ские сборники, посвященные современному

состоянию алтайских языков Сибири и Даль-

него Востока, в том числе «Красная книга

языков Российской Федерации» (2002) и

«Государственные и титульные языки Рос-

сии» (2002).

Еще одно направление академической

деятельности Д.М. Насилова – создание

учебников тюркских языков для стран СНГ.

Это, прежде всего, уже ставшие раритетами

учебники по азербайджанскому (2009) и уз-

бекскому языкам (2012).

Под руководством проф. Насилова бы-

ло защищено 8 диссертаций. Ученики и по-

следователи Насилова работают в различных

учебных и академических центрах России,

странах постсоветского пространства, Тур-

ции, Германии и др. Помимо этого, Д.М.

Насилов поддерживал многих аспирантов и

докторантов учебных заведений по всему

миру, безвозмездно консультировал их, вы-

ступил оппонентом на защите более 50 дис-

сертаций.

Д.М. Насилов осуществлял огромную

общественную работу: помимо упомянутых

выше должностей, он был членом редколле-

гии журналов «Вопросы тюркской филоло-

гии» и «Вопросы тюркологии», членом дис-

сертационного совета ИСАА МГУ, членом

ученого совета ИСАА, членом экспертной

группы по проблемам коренных языков ма-

лочисленных народов РФ при Комитете по

делам национальностей Государственной

Думы РФ, экспертом РГНФ, членом-коррес-

пондентом Турецкого лингвистического об-

щества.

Заслуги Д.М. Насилова в области тюр-

кологии получили признание и за рубежом.

Так, 11 июня 2014 г. он был награжден Госу-

дарственным орденом Турецкой Республики

«Лиякат». Орден был вручен в Анкаре лично

президентом Турции.

Для коллег, многочисленных учеников

и последователей Дмитрий Михайлович был

не просто блестящим ученым, а человеком с

большим сердцем, добрым, чутким, отзывчи-

вым, родным, никому и никогда не отказы-

вающим в помощи – и в академическом, и в

бытовом плане. Несмотря на все свои титулы

и регалии он был простым и доступным в

общении для всех, принимал искреннее уча-

стие в наших делах и заботах. Для каждого

он находил нужные слова, предлагал реше-

ния в, казалось бы, тупиковых ситуациях.

После общения с ним у нас надолго остава-

лось чувство умиротворения, светлой радо-

сти, воодушевления.

Мы выражаем наши самые искренние

соболезнования родным и близким Дмитрия

Михайловича. Светлая память о нем навсегда

останется в наших сердцах…

Оганова Е.А

NEKROLOQLAR

112

SEMİH TEZCAN

Türkolojinin önemli isimlerinden Prof. Dr.

Semih Tezcan 15 Eylül günü vefat etti.

1943'te Mersin’de doğdu. 1964’te Ankara

Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakülte-

si’nde Türk Dili Bölümü’nü bitirdi. Aynı yıl

Societas Uralo-Altaica’nın tahsis ettiği bursla

doktora öğrenimi için Almanya’ya gitti. Ham-

burg Üniversitesi’nde Prof. Annemarie von Ga-

bain’in yanında Eski Uygurca, Göttingen Üni-

versitesi’nde Prof. Gerhard Doerfer’in yanında

Altayistik ve Genel Türkoloji okudu. 1970 ba-

şında doktor unvanını aldı.

Göttingen Üniversitesi’nde doktora öğren-

imi görmekte iken hocası Prof. Doerfer, 1968 yı-

lında, İran’da konuşulan arkaik Türk dili Halaç-

ça’yı yeniden keşfetmiş, bu dilin Türkoloji için

büyük önemini ortaya koydu. O tarihten başlaya-

rak 30 yıl boyunca diğer görevlerinin yanı sıra

bu arkaik dilin araştırılmasına Prof. Doerfer ile

birlikte emek verdi, birçok yayın yaptı.

Doktoradan sonra Türkiye’ye dönüp

1974’ten 1984’e kadar Ankara Üniversitesi’nde

çalıştı. 1984 yılında Federal Almanya’nın Bam-

berg Üniversitesi’nde yeni kurulan Türkoloji

kürsüsüne davet edildi. Orada 1984-2008 arasın-

da görev yaptı. 2008-2015 arasında da Bilkent

Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Edebiyatı

Bölümü’nde ders verdi.

Çalışmaları TÜBA’nın 2006 yılı “Sosyal

Bilimler Bilim Ödülü”ne lâyık görüldü. Yalnız

başına yayımladığı kitap ve makalelerinden baş-

ka Batılı, Ortadoğulu ve Uzakdoğulu bilim in-

sanlarıyla ortak bilimsel yayınları var. Çalışma

alanlarıyla ilgili konularda Almanca ve İngiliz-

ceden Türkçeye çeviriler yaptı. 1994 yılında, Be-

rin-Brandenburg Bilimler Akademisi’nin Eski

Uygur medeniyeti belgelerini yayımlamakla gö-

revli Turfan Projesi Komisyonu’na üye seçildi,

2002’de bu projenin direktörlüğüne getirildi.

UNESCO Türkiye Milli Komitesi'nin Dü-

nya Belleği İhtisas Komisyonu üyesi olan Prof.

Tezcan; İslamiyet öncesi Türk dilleri ve edebi-

yatları. Karahanlı ve Harezm Türkçeleri ve ede-

biyatları. Eski Anadolu ve Rumeli Türkçesi. İran

Türk dilleri, özellikle Halaçça. Leksikoloji, Türk

dilleriyle Moğol dilleri arasındaki ilişkiler, Dede

Korkut Oğuznameleri, Oğuz Han destanları, Ev-

liya Çelebi Seyahatnamesi alanında çalıştı.

Prof. Dr. Semih Tezcan, Avusturyalı ünlü

Türkolog ve TÜBA Şeref Üyesi Prof. Dr. And-

reas Tietze’nin 65 yıllık çalışmasının ürünü olan;

TÜBA tarafından yayına hazırlanarak ilk dört

cildi basılan “Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türk-

çesi Lugati Projesi”ni yürütüyordu.

Prof. Dr. Semih Tezcan’a Allah’tan rah-

met; ailesine, sevenlerine ve Türk bilim camiası-

na başsağlığı diliyoruz

.

“Türkologiya”

_______________


№ 3 2017

NƏŞRƏ DAİR TƏLƏBLƏR:

1. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalına çap üçün materiallar (məqalə, resenziya, icmal və s.) Azərbaycan, türk, rus və ingilis

dillərində çap şəklində, elektron daşıyıcıda və e-mail vasitəsilə ([email protected]) qəbul edilir.

2. Dərc olunacaq məqalələrə görə müvafiq elmi sahə üzrə elmlər doktorunun rəyi tələb olunur.

3. Məqalələrin həcmi 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən (A4) artıq olmamalıdır (şrift: Times New Roman – 14,

interval: 1,5, sol kənar 3 sm, sağ kənar 1,5 sm, yuxarı hissə 2 sm, aşağı hissə 2 sm).

4. Məqalənin adı altında müəllifin adı, soyadı, işlədiyi müəssisə, vəzifəsi və e-mail ünvanı göstərilməlidir.

5. Məqalənin sonunda 3 dildə 150-200 sözdən ibarət xülasə (məqalənin adını yazmaq şərtilə) və açar sözlər verilməlidir və hər 3

dildə yazılmış xülasələr məzmunca eyni olmalıdır.

6. Məqalələrin qəbulu üçün son 5-10 ilin elmi əsərlərinə istinadlar vacibdir.

7. Məqalələrin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı istifadə ardıcıllığına görə nömrələnməli və mətndə işarələnməlidir (məsələn; [1]

və ya [1.21]).

8. Tərcümə məqalələri müəllifin icazəsi və ya aktuallığını təsdiqləyən sənəd əsasında qəbul edilir.

9. Hər bir məqalə redaksiya heyətinin rəyinə əsasən çap olunur.

10. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

Məqalələrin nəşri pulsuzdur.

Əlyazmalar geri qaytarılmır.

Materialların məzmunu müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir.

ТРЕБОВАНИЯ К ПУБЛИКАЦИИ:

1. Материалы (статьи, рецензии, обзоры) для публикации в международном журнале «Тюркология» принимаются в

напечатанном виде, на азербайджанском, турецком, русском и английском языках, на электронном носителе и посредством e-mail

([email protected]).

2. Необходимо представить отзыв о статье доктора наук в соответствующей области.

3. Объем статьи не должен превышать 15, а рецензий и других материалов – 7 страниц (А4, шрифт Times New Roman –

14, интервал: 1,5, отступы: слева – 3 см, справа – 1,5 см, сверху и снизу – 2 см).

4. Под названием статьи должны быть указаны имя и фамилия автора, место работы, должность и e-mail адрес.

5. К статье необходимо приложить аннотацию (с указанием названия статьи) на трех языках из 150-200 слов и

ключевые слова. Содержание аннотаций на всех трёх языках должно быть идентичным.

6. Необходимы ссылки на научные публикации за последние 5-10 лет.

7. Представленный в конце статьи список использованной литературы должен быть составлен в последовательности ис-

пользования и отметок в тексте (например: [1] или [1.21]).

8. Переведенные статьи принимаются на основе документа, подтверждающего согласие автора или актуальность.

9. Каждая статья печатается на основе отзыва редколлегии.

10. Статьи, в которых выявлены факты плагиата, не печатаются.

Статьи печатаются бесплатно.

Рукописи статей не возвращаются авторам.

Содержание материалов отражает личную позицию автора.

PUBLICATION REQUIREMENTS:

1. Materials (papers, reviews, round-ups, etc.) for publication in the international journal of “Turkology” are accepted in a printed

form, in electronic carrier and through e-mail ([email protected]) in the Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages.

2. Review of Doctor of Sciences on a certain scientific field is required for the paper to be printed.

3. Papers length have to be 15 pages long, but length of other kinds of writings have to be maximum 7 pages (A4) long (in 14-

point Times New Roman; in-1,5 interval; 3 cm on the left side, 1,5 cm on the right side; 2 cm on the top; 2 cm on the bottom).

4. The author’s name and surname, work place, position and e-mail address must be written under the title of the paper.

5. The abstract containing approximately 150-200 words (by writing the title of the paper) and key words must be given in four

languages at the end of the paper. The abstracts written in all the four languages must be identical in their contents.

6. It is important to use the references to the scientific works of the latest 5-10 years.

7. All bibliographical references given at the end of the papers must be numbered according to the use order and marked in the

text. (for example: [1] or [1.21] ).

8. The translated papers are accepted according to the permission of the author or according to the document certifying the

actuality of it.

9. Each paper is published according to the review of the Editorial Staff.

10. Papers with the fact of revealed plagiarism are refused to be published.

Publication of papers is free of charge.

Manuscripts are not returned.

The contents of the materials reflect the personal position of the author.

__________________



TÜRKOLOGİYA

114

SEMİNARA DƏVƏT

“Türkologiya” jurnalı öz nəzdində türkoloji seminar təşkil edir. Müxtəlif elm sahə-

lərinin nümayəndələrini maraqlandıran elmi-praktik problemlər ölkəmizdə və dünyada

aparılan türkoloji tədqiqatların işığında müzakirə ediləcək. Seminar ayda bir dəfə jurnalın

redaksiyasında (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, V mərtəbə, “Türkologiya”

jurnalının redaksiyası) keçiriləcəkdir.

Maraqlananlar məsul katibə müraciət edə bilər.

____________

ПРИГЛАШАЕМ НА СЕМИНАР

Журнал «Тюркология» организует в рамках своей деятельности тюрколо-

гический семинар, где в свете исследований ведущихся в нашей стране и в мире,

будут обсуждаться различные научно-практические проблемы, интересующие

представителей различных научных сфер. Семинар будет проводиться раз в месяц в

редакции журнала (Национальной академии наук Азербайджана, V этаж, редакция

журнала «Тюркология»).

Интересующиеся могут обращаться к ответственному секретарю.

____________

INVITATION TO THE SEMINAR

The journal of "Turkology" organizes a turkological seminar. Discussions of

scientific and practical problems which are interesting for the representatives of different

fields of science, will be held in the light of turkological researches conducted in our

country and in the world. The seminar will be held once a month in the Editorial office of

the journal (The National Academy of Sciences of Azerbaijan, V floor, the Editorial office

of the journal of "Turkology").

All the people interested in the seminars can apply to the executive secretary.

____________

TÜRKOLOGİYA

115

ABUNƏÇİLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalının ölkədaxili illik abunə haqqı (4 nömrə) 40 AZN, beynəlxalq satış

üzrə 40 € təşkil edir. Ödəniş:

- fərdi qaydada (nağd şəkildə);

- müvafiq bank şöbələri üzrə mümkündür.

Bank əməliyyatlarının xərci abunə haqqına daxil deyil.

“TÜRKOLOGİYA” JURNALININ BANK REKVİZİTLƏRİ

Azərbaycan vətəndaşları üçün:

Benefisiar (alan) bankın adı: Dövlət Xəzinədarlıq Agentliyi

VÖEN: 1401555071

M/h: AZ41NABZ01360100000000003944

Kodu: 210005

S.W.İ.F.T. CTREAZ22

Alan müştəri: AMEA Dilçilik İnstitutu

VÖEN: 1300331751

Hesab №AZ50CTRE00000000000004138405

Büdcə səviyyəsi kodu: 3

Büdcə təsnifatının kodu: 142319

К СВЕДЕНИЮ ПОДПИСЧИКОВ

Стоимость годовой подписки на международный журнал «Тюркология» в пределах страны (4

номера) составляет 40 AZN, а для зарубежных подписчиков 40 €.

Оплата:

– в индивидуальном порядке (наличная оплата);

– банковским переводом.

Стоимость банковских операций не входит в сумму подписки.

БАНКОВСКИЕ РЕКВИЗИТЫ ЖУРНАЛА «ТЮРКОЛОГИЯ»

Для иностранных граждан:

Банк Бенефициар: Международный Банк Азербайджана (МБА), (Ясамальский филиал)

ИНН: 9900001881

M/h AZ03NABZ01350100000000002944

S.W.İ.F.T.: IBAZAZ2X

Клиент-получатель: DXA Институт языкознания НАНА ИНН:1300331751

ИНН: 1301937531

Счет USD: AZ42İBAZ36020018409324665216

Счет AVRO: AZ22İBAZ36020019789324665216

TO THE ATTENTION OF SUBSCRIBERS!

The cost of the annual subscription (4 volumes) to the International journal of “Turkology” is 40 AZN within

the country, and 40 € for international sales. Payment is possible:

– individually ( cash);

– through the corresponding bank departments.

Expences for banking operations are not included into the subscription fee.

BANK REQUİSİTES OF THE JOURNAL OF “TURKOLOGY”

For foreign citizens:

Beneficiary (recipient) bank’s name: Azerbaijan International Bank (AIB), Yasamal branch

TIN: 9900001881

C/A: AZ03NABZ01350100000000002944

S.W.I.F.T: IBAZAZ2X

Recipient customer: The National Academy of Sciences of Azerbaijan (NASA), Institute of Linguistics TIN:

1300331751

TIN: 1301937531

USD account: AZ42İBAZ36020018409324665216

EURO account: AZ22İBAZ36020019789324665216

T Ü R K O L O G İY A

Beynəlxalq elmi jurnal

Direktor H.Abıyev İcraçı redaktor N.Səfərova Kompüter tərtibçisi S.Həsənova Azərbaycan mətninin redaktoru S.Əliyeva Rus mətninin redaktoru R.Salehova İngilis mətninin redaktoru K.Hacıyeva

Formatı: 70x100 1/16 . Həcmi: 7,25 ç.v. Tirajı: 400 nüsxə. Sifariş № 59. Qiyməti müqavilə əsasında.

“Elm” RNPM-nin mətbəəsində çap edilmişdir. (İstiqlaliyyət, 28)

Documents

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT …turkologiya.org/saylar/turkologiya-2017-3.pdfEbulgazi’nin Çağatayca, Arapça ve Farsça kelimelerden yararlanmaması sadece