PODRCZNIK BARDACHA I WYKADY: CZ I KRLESTWO POLSKIE: I RP ROZDZIA II MONARCHIA PATRYMONIALNAII. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA9. Polskie prawo zwyczajowe: rda praktyki dyplomy ksice potwierdzajce czynnoci prawne osb prywatnych, ksice akty nadania, akty sdowe i prywatne Ksiga Henrykowska akty prawne i opis transakcji zawieranych przez klasztor cystersw w Henrykowie na lsku w XIII i XIV wieku, rodzaj ksigi uposae formularze czynnoci prawnych znane z wiekw XIII i XIV, ich stosowanie prowadzio do ujednolicenia prawa, byy one praktycznymi podrcznikami prawa Ksiga elblska spis prawa zwyczajowego sporzdzony w jzyku staroniemieckim, nazywany te Najstarszym zwodem prawa polskiego, odkryty w bilbliotece w Elblgu w XIX wieku, podkrelano rodzinne pochodzenie i odrbno prawa polskiego, zachowane przepisy reguluj organizacj sdw, postpowania sdowego i prawa karnego roczniki powstay z tablic paschalnych, okrelay dat wielkanocy i kalendarz liturgiczny, wystpoway w kocioach wikszych, mnisi dokonywali na nich zapiskw marginalnych i interlinearnych, z ktrych powstay roczniki: witokrzyski z 1122 r., poznaski, kamieniecki hagiografia ywoty witych paskich Vita sanctia Adalberti z 1004 roku, ywot w. Ottona z XII w. itd. kroniki bezporedni przekaz wydarze kroniki: Vidukinda informacje o Mieszku I, Kietmara informacje o Bolesawie Chrobrym, Kroniki Krzyackie, Kronika Kosmasa, Pulavy, KRONIKI POLSKIE: Galla Anonima, Kadubka, Mierzwy, lskie, Janka z Czarnkowa, Historia Polska Jana Dugosza listy poznaje si fakty, o ktrych piszcy listy wiedzieli z autopsji 10. Prawo stanowione: przywileje jednostkowe wydawane na rzecz osb fizycznych, monowadcw, rycerzy czy osb prawnych przywileje immunitetowe najwiksza grupa przywilejw jednostkowych, ograniczay prawo ksice na rzecz ich odbiorcw (panowie duchowni i wieccy), reguloway ycie ludzi zamieszkaych w ich dobrach przywileje ziemskie obejmoway wszystkich czonkw jednego lub wicej stanw statuty ustanawiane przez panujcego normy prawne regulujce poszczeglne dziedziny ycia pastwowego, np. statuty Krzywoustego dotyczce np. zasad dziedziczenia tronu pryncypackiego edykty wydawane przez wadc, dotyczyy np. prawa sdowego 11. Prawo kocielne a prawo kanoniczne: prawo kanoniczne zesp norm prawnych wytworzyonych przez koci a regulujcych stosunki kocioa wewntrz i zew. prawo kocielne zesp norm regulujcych stosunki kocioa wewntrz i na zew. bez wzgldu na to, przez kogo s stworz. rda p. kanonicznego w PL zwd prawa kanonicznego Collectio tripartitia, Dekrety Grzegorza IX, Dekret Gracjana statuty prowincjonalne uchwalane na synodach prwoincjonalnychz udziaem legatw papieskich, zebrane czciowo w synodykuarcybiskupa Jarosawa w 1357 r. statuty diecezjalne wydawane na synodach diecezjalnych, uzupeniay statuty prowincjonalne 12. Prawo niemieckie na ziemiach polskich: przywileje lokacyjne wystawiane przez panujcego dokonujcego lokacji miasta lub wsi na prawie niemieckim lub zezwalajc na ni odbiorcy przywileju dokument lokacyjny wystawiany przy lokacji w dobrach prywatnych dla osadnikw, okrela ustrj miasta / wsi, prawa i obowizki osadnikw, jeli lokacji dokonywa monarcha to przywilej i dokument lokacyjny byy jednym aktem Zwierciado Saskie podstawowe rdo prawa niemieckiego w Polsce pouczenia prawne rdo prawa miejskiego, wydawane dla miast polskich przez Magdeburg ortyle jednostkowe wyroki o charakterze precedensowym, wydawane przez Magdeburg dla niektrych miast polskich

USTRJPatrymonialna zasada wadzy pastwowej: - monarcha posugiwa si wzgldami pastwa oraz swoich poddanych oraz zasadami prawa cywilnego prywatnego obowizujcego na terenie Polski - monarcha traktuje pastwo jako swoj prywatn wasno, od aciskiego patrimonium = ojcowizna - kolejny wadca przejmuje spadek po swoim ojcu - pastwo ulega podziaom, bo kady spadkobierca ma prawo domaga si swojej czci rozbicie dzielnicowe, bo posugiwano si prawem prywatnym - spadkobiercami nieruchomoci mogli by tylko mczyni Sposoby nabycia praw do spadku: - zabicie kogo kto rwnie ubiega si o spadek (forma nielegalna) - wedug statusu Krzywoustego nie obowizuje zasada patrymonialna, kady ma wydzielon swoj dziak i nie moe ubiega si o inne

- zawierano umowy midzy spadkobiercami np. Bolesaw miay i Wadysaw Herman - prawo pierwokupu naleao do czonkw rodziny System wadzy: - ksi i krl maj te same uprawnienia, a tytu mia znaczenie tylko w stosunkach na zewntrz - penia wadz w rkach monarchy: ust., wyk., najwysza sdownicza mimo to krl podlega ograniczeniom - akty prawne monarcha wydaje ustnie podczas wiecw (zebra ludzi na ktrych monarcha ogasza zmiany w prawie) - wiec feudalny forma ograniczenia krla moni, urzdnicy i duchowni wyraali zgod na prawo nadane przez monarch - krl wada wojskiem i nadaje urzedy (tylko dla elity) - prawo oporu aden panujcy nie moe naduywa swoich wadz, bo spoeczestwo moe si usun go z tronu - jeli kogo wywal, to i tak potem intronizuj osob z tej samej dynastii Wadza sdownicza: - krl stwierdza co jest przestpstwem i jaka bdzie kara, postpuje arbitralnie - mir monarszy instytucja prawna ktra strzega pokoju na terytorium podlegym wadcy - krl moe by we wadzy sdowniczej zastpowany przez urzdnikw najczciej wojewodw lub kasztelanw koronacja akt religijny o znaczeniu pastwowym, namaszczenie krla i nadanie mu wadzy immunitet przywilej nadawany przez monarch, zwalnia obdarowanego od pewnych obowizkw i nadaje pewne przywileje dotychczas nalece do wadzy, wyrniamy immunitety ekonomiczne, sdownicze lokacje nadawanie praw miastu, powodujce wyrnienie go od reszty terytorium strukrtur zawodow ludnoci, struktur przestrzenn i form zabudowy, organizacj odrbnych wadz i sdw miejskich, odrbnym pooeniem prawnym ludnoci

ROZDZIA III MONARCHIA STANOWAII. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego: statuty Kazimierza Wielkiego najwaniejsze rdo prawa stanowionego w Polsce - wydane byy osobno dla Maopolski i Wielkopolski, odzwierciedlao to rnice w stosunkach wewntrznych obu dzielnic - statuty powstaway stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku - statut wielkopolski wczeniejszy, wydany przy wspudziale abp gnienieskiego, praatw i szlachty na wiecu ustawod., liczy okoo 50 przepisw - statut maopolski zoony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wilicy oraz zwodu szeregu ustaw pniejszych, liczy okoo 100 przepisw - statuty KW zawieray przepisy ustrojowe, prawa sdowego (gwnie karnego), nie wyczerpyway adnego dziau prawa - dokonyway odwieenia prawa i jego unifikacji, gwnym ich zadaniem miao by wg krla ujednolicenie prawa - ze statutem maopolskim poczono ustawy KW i jego nastpcw wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty artykuy sformuowane jako kazusy - z tego wszystkiego powstay zwody (redakcje) statutw maopolskiego i wielkopolskiego - w XV poczono je w Statuty Maopolsko-Wielkopolskie, na kocu dopisano petyta projekty norm prawnych, jeszcze nie sformuowanych - dygesta redakcja obejmujca w jednolitym ukadzie wszystkie przepisy maopolskie i wybr wielkopolskich (okoo 130) - najstarszy polski przekad statutw dokonany zostra w poowie XV w. przez witosawa z Wojcieszyna statut warcki uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez krla przywileje oglne i indywidualne, przywileje generalne koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp. edykty wydawane przez krla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ce, ordynacje normujce organizacje up solnych lauda uchway partykularnych norm prawnych dla poszczeglnych ziem dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzeboway zatwierdzenia krlewskiego do wanoci prawo dzielnicowego Mazowsza stanowio osobn odmian prawa polskiego 85. Prawo niemieckie: ortyle wydawane przez Magdeburg dla miast wilkierze statuty uchwalane przez rady miejskie

MONARCHIA STANOWA (poowa XIV w. poowa XV w.) USTRJ:- powstao pojcie Korony Krlestwa Polskiego, wyodrbniy si stany i powstaa reprezentacja stanowa. Korona Krlestwa Polskiego pojcie uksztatowao si za K. Wielkiego korona jako symbol wadzy, traktowano j jako instytucj prawn, skupiay si w niej wszelkie prawa nalene pastwu, krl by tylko ich realizatorem, nie mg ich uszczupla mg je poszerza, pojcie Korony = pojcie Pastwa Terytorium Cechy ustroju: - zasada niepodzielnoci terytorium pastwa koniec z przekazywaniem terytorium po odejciu krla jego nastpcom zarzdza tylko jeden nastpca - pastwo nie jest majtkiem prywatnym krla, a Krlestwo Polskie jest pastwem suwerennym - aden wadca nie moe uznawa siebie za podwadnego innego europejskiego monarchy

- krl nie moe decydowa swobodnie o zarzdzie terytorium pastwowym (stosowali si do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie) - dziedziczenie tronu: najstarszy z synw zmarego krla, od Jagiey elekcyjny - podzia spoeczestwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczaski tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy) - dwa inne stany: wociaski (w Statutach Kazimierza Wielkiego); ydzi mieli swoje prawa sdowe i inne podatki SZLACHTA najszersze prawa, mogli siga po peni wadzy politycznj, stan zamknity; warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musia by szlachcicem, nobilitacja podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywa go krl w zamian za pomoc finansow, umarzanie dugw krlewskich, mogy to by osoby spoza rodzin szlacheckich, nagana szlachecka zarzut szlachcica, e kto nosi bezprawnie tytu szlachecki dobra rycerskie w XIV w. przyjto FIKCJ PRAWN, e wszystkie dobra szlacheckie objte s immunitetem sdowym rwno w stanie szlacheckim magnaci chcieli si wyodrbni, rozbijanie szlachty na posesjonatw i goot PRZYWILEJE SZLACHECKIE: - koszycki 1374 zwolnienie z wikszoci podatkw, urzdy dla szlachty, krl nie moe zarzd. podatku bez zgody szlachty - czerwiski 1422 - nietykalno majtkowa, szlachcic odpowiada przed sdem tylko w oparciu o prawo pisane - jedlneski 1430-33 - nietykalno osobista, nie mona pozbawi nikogo wolnoci bez udowodnienia mu winy - cerkwicko-nieszawski 1454 - krlowi potrzebna jest aprobata sejmikw szlacheckich (zebrania ogu szlachty na danym terytorium) do zwoania pospolitego ruszenia, podatkw, nowego prawa DUCHOWIESTWO stan powsta najwczeniej i jest najstarszy, stan otwarty wystarczao powoanie, w XIII w. otrzyma prawo do rozpoznawania swoich sporw wg prawa kanonicznego i zosta wyksztacony w peni, elita duchowiestwa miaa duo do powiedzenia w pastwie, panowao zrnicowanie majtkowe MIESZCZANIE stan powstay w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostaway uprawnienia ekonomiczne i rywalizoway wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan by zrnicowany), by to stan otwarty za przyjcie si pacio, albo wystarczyo kupi jak nieruchomo, wypchnity z udziau w yciu politycznym ZGROMADZENIE STANOWE (GENERALNE, PROWINCIONALNE): - wspuczestnicz w stanowieniu prawa i uchwalaj ustawy podatkowe - aden z monarchw nie moe cofa przywileju a ogranicza moe tylko za zgod uprawnionego - krl decyduje o liczbie posw i wysokoci ich diety oraz o dugoci zjazdu - kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegay rozszerzeniu, bo krl chcia si nimi podzieli, a przedstawiciele stanw szantaowali monarch - przywilej nieszawski ograniczy kompetencje ZS szlachta wybieraa swoich przedstawicieli ktrzy na sejmikach szlacheckich decydowasli o sprawach wszystkich mieszkacw ADMINISTRACJA OGLNA: krl pena wadza ustawodawcza, elekcji dokonywaa po mierci Jagiey Rada Krlewska za opini Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko czonkw rodziny krlewskiej, jego wadza ograniczona bya przywilejami stanowymi, jako sdzia najwyszy jst wizany prawem stanowionym przez siebie i poprzednikw, rezygnuje z dowolnoci procesu, musi opiera si na prawie stanowionym, nie moe sam wykonywa wadzy Rada Krlewska organ doradczy krla, brak samodzielnych uprawnie (oprcz prawa zmiany wartoci monety), w wypadku maoletnoci krla i bezkrlewia przejmuje peni wadzy (za Warneczyka rzdzia 10 lat, bo najpierw by maoletni a potem wyjecha), potem przeksztacia si w senat skad Rady Krlewskiej: wybiera Krl, wyrniano 3 grupy dygnitarzy: urzdnikw ziemskich wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyszi urzdnicy krlewscy (marszakowie, podskarbiowie i kanclerze marszakowie penili wadz ruchom tzn. tam, gdzie krl si znajduje, ich wadza dziaaa w promieniu 5 mil od dworu krlewskiego, stali na czele sdu marszakowskiego, byli szefami protokou dyplomatycznego, zajmowali si sprawami policji i porzdku publicznego, symbolem ich wadzy bya LASKA, byo ich dwch w pastwie kanclerze byo ich dwch, zastpowali si, byli ministrami sprawiedliwoci i spraw zagranicznych, stali na czele adm. oglnej, najblisi wsppracownicy krla, zastpuj krla w penieniu wadzy sdowniczej, stali na stray prawa (co w rodzaju TK), kieruj niszymi urzdnikami kancelarii krlewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem wadzy bya piecz podskarbiowie zarzdzali majtkiem korony nieruchomociami ziemskimi i przedsibiorstwami pastwowymi, nadzr nad mennic pastwow, dbaj o jako monety, cigaj podatki, symbolem wadzy byy klucze od skarbca koronnego na Wawelu ministrowie penili wadz doywotnio, powoywa i odwoywa ich krl, stawali si wic dygnitarzami, nie mona byo te piastowa 2 stanowisk ministerialnych naraz ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:

podzia terytorialny na wojewdztwa z wojewod na czele i na ziemie (bez wojewody), obie te jednostki miay sd ziemski i sejmik ziemski sejmik ziemski zebranie ogu czonkw stanu szlacheckiego z danej jednostki terytorialnej sd ziemski najwaniejszy wedug szlachty sd dla stanu okrgi grodowe wprowadzone za Jagiey, na czele starostowie grodowi, pokryway si terenowo z jednostkami podlegajcymi sdom ziemskim wojewdztwa dawne ksistwa dzielnicowe, pozostawiono wojewodw jako urzdnikw krlewskich w terenie, nowodoczane tereny staway si automatycznie wojewdztwami prowincje duy region w kraju majcy pewne odrbnoci prawne, zarzdzany przez starostw generalnych zastpowali oni monarch, ale nie mieli prawa nadawania przywilejw i decyzji w polityce zagranicznej URZDNICY: - dzielono ich na dwie grupy: starostw i urzdnikw ziemskich staroci zwizani z krlem, krl mg ich swobodnie powoywa i odwoywa oraz przenosi z miejsca na miejsce, musieli by Polakami, zarzdzali administracj skarbow, wojskow i policyjn, urzdnicy ziemscy - musieli pochodzi z terytorium, ktrym zarzdzali, i mie tam majtek, funkcja ta bya doywotnia, do urzdnikw ziemskich zaliczano: wojewodw, podkomorzych, sdziw ziemskich i kasztelanw wojewodowie stali na czele pospolitego ruszenia, sprawowali sdownictwo zwierzchnie nad ydami, regulowali niektre ceny w miastach swojego okrgu kasztelanowie za czasw monarchii patrymonialnej byli podstawowymi urzdnikami w terenie, od teraz mieli tylko tytu i mogli zasiada w Radzie Krlewskiej podkomorzowie i sdziowie ziemscy sprawowali wymiar sprawiedliwoci GRUPA NISZA URZDNIKW: pisarz, chorowie i wojski opiekun on i crek rycerzy podczas pospol. rusz. GRUPA NAJNISZA: czenik, koniuszy, miecznik (tylko tytuy) SDOWNICTWO: - wystpowaa odrbnoc sdowa stanw kady mia wasne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie, chemiskie, magdeburskie, chopi prawo ziemskie potem wiejskie sdy szlacheckie sd ziemski, sd podkomorski, sd grodzki (system przetrwa a do reform sejmu 4letniego) SD ZIEMSKI: - uznawany przez szlacht za najwaniejszy dla swojego stanu, - orzeka w wikszoci spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatw, - do ich ksig wpisywano cay obrt prawny nieruchomociami szlacheckimi, ksigi te byy ustaw niezmienialn i miay charakter wieczysty; - o obsadzie sdu decydowaa szlachta krl wybiera sdziw spord kandydatw przedstawionych przez szlacht na sejmikach, - jest jeden taki sd w kadym wojewdztwie i ma charakter objazdowy (brak staej siedziby), - w kadym z powiatw sdowych sd zbiera si raz na kwarta i przyjmowa pozwy, - urzdnicy sdowi: sdzia i podsdek, 4-6 asesorw, pisarz, wony (Maopolska) starosta, sdzia, podsdek, wojewoda, podkomorzy, chory (Wielkopolska) SD PODKOMORSKI: przewodniczy mu podkomorzy, ktry dobiera sobie asesorw, sd ten orzeka w sprawach o rozgraniczenie dbr szlacheckich zbiera si na polu aby wytyczy granice, komornicy stawiali kamienie graniczne SD GRODZKI-STAROCISKI: - na czele sta starosta grodu, nie musia orzeka sam, gdy mia od tego sdziw grodzkich - orzeka w sprawach ludzi lunych i szlachty nieosiadej, oraz w czci spraw publicznych - by sdem mieszanym dla szlachty i nieszlachty - od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzeka w sprawie szlachty osiadej z 4 artykuw grodzkich: gwat, podpalenie, zbrojna napa na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej - w ich skad wchodzili urzdnicy egzekucyjni dzisiejsi komornicy i policja - prowadzone s ksigi otwarte dla wszystkich, ale nie miay prawa wiecznoci, dopiero od koca XVII w. wszystkie sdy mogy prowadzi ksigi wieczyste SD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): by sdem wyszym, sd rwnych sobie dla monych, elity stanu szlacheckiego, rozpatrywa sprawy waniejsze i sprawy przesane mu przez sd ziemski, zbiera si trzy razy w roku, W Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Maopolsce: wojewoda jako przewodniczcy, w obu terytoriach dodatkowo sdzia, podsdek i pisarze SD SEJMIKOWY: po zamarciu sdw wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sdzia i podsdek pod przewodnictwem wojewody i w obecnoci ogu szlachty SD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ciga szczeglnie gronych przestpcw, chwyta ich, przeprowadza ledztwo i odbywa sd, istniao to tylko w Maopolsce, postpowanie arbitralne, sd zniesiono przywilejem czerwiskim (szlachta sdzona wg prawa pisanego) SD KOCIELNY / DUCHOWNY: sd oficjalny, opiera si na prawie kanonicznym, sdzi w sporach midzy suchownymi i rwnie midzy osobami wieckimi nnp. o herezje, o naruszenie przykaza kocielnych, o spory maeskie

SDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w kadej parafii ludzie zeznawali na temat narusze prawa, co stawao si podstaw do wszczcia postpowania SD RADY MIEJSKIEJ rajcowie i burmistrz jako przewodniczcy, sd ten opiera si na prawie niemieckim, sdzili sami albo razem z aw, wtedy tworzyli sd radziecko-awniczy instancj wysz dla sdw awniczych i cechowych SD WYSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM powoany przez K. Wielkiego jako prowincjonalny sd leski dla wjtw i sotysw z dbr krlewskich, wydawa ortyle innym sdom prawa niemieckiego SD SZECIU MIAST instancja odwoawcza od sdu wyszego na zamku krakowskim, sdzili komisarze (po dwch z szeciu wikszych miast Maopolski) tok instancji w sdownictwie prawa niemieckiego: I sd awy i rady, II sd wyszy prawa niemieckiego, III sd szeciu miast SDY GAJONE dziaay we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzdnik sdzili z udziaem przysinych SDY AWY WIEJSKIEJ funkcjonoway we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sotys i awnicy SDY DOMINIALNE: dla chopw poddanych SD KRLEWSKI: - by sdem powszechnym i dla wszystkich stanw, sdzi by krl, wyroki wydawano w jego imieniu, krl musia akceptowa wyrok wydany przez jego z-cw, na wyrokach widnia podpis krla; - by ostatni instancj, sdem odwoawczym (sprawy przysyane z sdw niszych lub na danie krla) - rozstrzyga w sprawach: o najcisze przestpstwa, sprawy przeciw szlachcie z zagroeniem utraty ycia, czci i maj tku (z wyjtkiem 4 artykuw grodzkich), skargi przeciw urzdnikom, sprawy majtku krlewskiego, sprawy z zakresu prawa pastwowego - sd nadworny odbywa si na dworze krlewskim, krl nie musia by w skadzie orzekajcym - sd zadworny (komisarski) orzeka wskazany przez krla urzdnik, ktry by wysyany na miejsce sporu; rozwizywa si ten sd po zamkniciu sprawy - sd sejmowy w czasach demokracji szlacheckiej, sdzi podczas zjazdu sejmu, o sprawach rozpatrywanych decyduje monarcha, asesorami krla s czonkowie rady krlewskiej, jego wyroki staway si precedensami - sdziowie sdu monarszego mieli boja bo, prawdomwno, mdro, roztropno, stateczno, powag, sdzi wedug prawa pisanego - przeszkody w byciu sdzi niemowa, lepy, guchy, chory umysowo, mniej ni 20 lat, yd, nie-chrzecijanin, wyklty, kobieta

ROZDZIA IV PRAWO SDOWE REDNIOWIECZA (PL)I. PRAWO PRYWATNE140. Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych: zdolno prawna - moliwo zajcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowizku, kady, kto t zdolno posiada, by osob w obliczu prawa, nie byli nimi za wywoacy zdolno do czynnoci prawnych zdolno do tego, aby przez dokonane przez siebie akty prawne powodowa powstanie, zmian lub wyganicie stosunku prawnego warunki z.d.c.p. penoletno: pocztkowo dojrzao fizyczna, potem ustalono wiek przecitny z.d.c.p., a Statut Warcki ustali lata sprawne na 15 dla mczyzn a dla kobiet 12 Czynniki wpywajce na zakres zdolnoci do czynnoci prawnych i zdolnoci prawnych: - przynaleno do grupy spoecznej / stanu: rycerstwo/szlachta mieli najwiksz z.d.c.p., niewolnicy nie mieli wcale - pe: peni praw mieli mczyni, kobiety pozostaway pod opiek rodziny a do wydania za m, do XIII w. nie mogy spadkobra dbr ziemskich, mogy jednak posiada rzeczy ruchome, wdowy miay lepsz sytuacj - przynaleno pastw.: ograniczono prawa cudzoziemcw spadek po bezdziedzicznym cudzoziemcy przypada krlowi - przynalenoc etniczno-wyznaniowa: powane ograniczenia w stosunku do ydw: nie mogli zawiera maestw z chrzesc, mogli zamieszkiwa tylko w oznaczonych miejscach, ale za to mogli udziela poyczek na procent, zaostrzono sankcj karn za zabicie yda

A. MAESTWO I RODZINA141. Zawarcie i rozwizanie maestwa: poligamia panowaa na ziemiach pogaskich, korzystali z niej tylko moni monogamia wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligami zawarcie maestwa w redniowieczu wystarczyo tylko wsplne zamieszkanie + owiadczenie woli zawarcia maestwa, kobieta musiaa uzyska zgod rodziny, wdowa ju nie, dodatkowo zawierano dwie umowy: zmwiny przedlubna umowa midzy dwoma rodzinami, okrelano czas i warunki maestwa, przy zawieraniu m. poredniczy dziewosb zdawiny oddanie panny modej panu modemu, towarzyszyy temu przerne obrzdy m.in. przenosiny forma kocielna maestwa wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui zapowiedzi wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogaszanie zamiaru maestwa w parafiach obu stron, aby ewentualne przeszkody mogy by ujawnione, szlachta osiada zwolniona z tego obowizku od XV wieku zarczyny zawierane obok dawnych zmwin, umowa wstpna, zawierajca zobowizanie zawarcia ma i jego warunki

rozwizanie maestwa mier jednego z maonkw, przed form kocieln by te rozwd wydalenie maonki z domu 142. Posag i wiano: pozycja ony: gow rodziny by m, ona zobowizana bya do posuszestwa i wiernoci mowi stosunki majtkowe oparte byy na wkadach obu stron: wyprawa / szczebrzuch wnoszona przez on: ruchomoci do jej osobistego uytku i przedmioty gospodarstwa kobiecego; posag cz majtku rodzinnego, jaka naleaa si crce otrzymywaa go od ojca dziewczyna wychodzca za m wiano zabezpieczenie posagu przez ma i odwzajemnienie si za niego skadao si z 2 rwnych czci 1. zabezpieczenia sumy posagu podjtego przez ma; 2. wiano w znaczeniu cisym (przywianek) list wienny zapisywano nim wiano, wpisywano go do ksig sdowych od XIV wieku 143. Stosunki majtkowe midzy maonkami: Systemy prawa majtkowego maeskiego: wsplnota majtkowa majtek ma i ony stanowi cao, w wypadku mierci maonka przechodzi na drugiego rozdzielno majtkowa przez cay czas trwania majtek ma i ony jest rozdzielony jedno zarzdu m administrowa majtkiem ony przy istnieniu majtku rozdzielonego (rzd posagowy) 144. Stanowisko majtkowe ony: odznaczao si samodzielnoci wdowa rozporzdzaa swoim posagiem i wianem, moga na rwni z synami zarzdza majtkiem po zmarym mu do czasu swojej mierci lub powtrnego maestwa 145. Pokrewiestwo naturalne i sztuczne. Wsplnoty rodzinne: pokr.w linii prostej jedna osoba pochodzi od drugiej, linia zstpnaod rodzicw do dzieci, wstpnaod rodzicw w gr w linii bocznej bracia, siostry, bratankowie, siostrzecy pokrewiestwo sztuczne powstaje w wyniku aktu prawnego: przysposobienie (adopcja) wsplnota domowa tworzya j rodzina: ojcowska na czele ojciec lub dziad, reprezentowa wsplnot na zewntrz, wewntrz decydowa w sprawach gospodarstwa; braterska naleeli tu krewni boczni rwno czonkw tej wsplnoty, starszy niedziau reprezentowa wsplnot na zewntrz 146. Opieka: wdza ojcowska nad potomkami niedojrzaymi, albo nad dorosymi, ale stuknitymi lub chorymi fizycznie opieka naturalna opieka nad potomkami po mierci ojca najpierw wdowa, a po jej mierci lub powtrnym zampjciu najblisi krewni opiekun pobiera dochody z majtku pupila, ale mia obowizek utrzymywania tej osoby opieka zapisana od Statutu Warckiego ojciec zosta zobowizany do wyznaczenia opiekuna na wypadek mierci opieka nadana w szczeglnych przypadkach ustanawiana przez krla lub jaki urzd kuratela inaczej opieka nad podeszymi wiekiem osoba starsza lub chora przybieraa sobie opiekuna, ktremu oddawaa si w opiek i obron wraz z caym majtkiem

B. WASNO I INNE PRAWA RZECZOWE147. Wasno w redniowieczu: wadanie rzecz, jej fizyczne dzierenie z podaniem jego tytuu, podstaw wasnoci stanowio wadanie w dobrej wierze 148. Dobra dziedziczne i nabyte: nieruchomoci ziemia i wszystko trwale z ni poczone reszta rzeczy to ruchomoci dobra dziedziczne inaczej rodowe, waciciel otrzyma je po przdkach, byy przedmiotem praw rzeczowych caej rodziny dobra nabyte dzieliy si na nadane waciciel mg swobodnie nimi zarzdza; oraz kupne; z chwil przejcia w wyniku testowania na drug osob staway si dobrami dziedzicznymi 149. Posiadanie: posiadanie byo stanem faktycznym a nie prawnym, okrelano je w dawnym polskim prawie mianem dzierenia, dzielono je na prawne i bezprawne proces petytoryjny jeli kto odebra si ziemi posiadaczowi, sd sprawdza tytu nowego waciciela zakad pieniny ustanawia go ksi lub starosta w celu zapobieenia samopomocy w sprawach majtkowych zajazd osoba roszczca pretensj do danych dbr wywalaa dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp. proces posesoryjny posiadacz si pozbawiony rzeczy mg w drodze procesu przed sdem grodzkim da przywrcenia posiadania, bez pbadania jego prawnego tytuu 150. Wasno podzielona: jej istota polegaa na tym, e pan mia wasno zwierzchni ziemi, a chopi wasno podleg (uytkow) prawo zakupne prawo o charakterze wasnoci podlegej przysugujce chopu-czynszownikowi: nie mona byo chopu odebra ziemi bez odszkodowania, w wypadku mierci chop przekazywa swoje gospodarstwo zstpnym w linii prostej, mg j sprzeda za zgod pana 151. Niedzia: wasno posplnej rki wasno ziemi miaa charakter niedziau stanowicego wasno wsplnoty rodzinnej

cechy niedziau wspwaciciele nie mieli prawa do czci idealnych rzeczy, wystpowali jako jedna zbiorowo wadajc wsplnie CA rzecz, w wypadku mierci wspwaciciela jego prawa majtkowe pozostaway we wsp. majtku niedziau niedzia ojcowski synowie nie mieli z reguy prawa dania wydzielenia im czci rzeczy w dzieraw niedzia braterski; zbiorowa wasno wsi w stosunkach majtkowych wiejskich niedzia czciowy wasno gruntw czya si z niedziaem lasw, wd 152. Ograniczenia wasnoci: 1) regalia zastrzeone wycznie dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej: owieckie wyczno polowania; rybostwa, grnicze, solne, grodowe budowanie i posiadanie grodw; wodne, mynne, targu i karczmy 2) prawo bliszoci zapewniao uprawnionemu moliwo wyczenia od wasnoci dbr dziedzicznych osb posiadajcych gorsze ni on prawo, w jego skad wchodziy: prawo pierwokupu w razie zamiaru zbycia dbr dziedzicznych krewni mogli si domaga od waciciela, aby im zaproponowa ich nabycie prawo retraktu jeli w procesie zbywania dbr dziedzicznych pominito krewnych, nastpowao odzyskanie dbr dziedzicznych w drodze skupu odebrania rzeczy od nabywcy za zwrotem sumy zapaconej 3) prawa ssiedzkie gdy chmiel przerasta z jednego ogrodu do drugiego, waciciel terenu, na ktry przerasta chmiel mg da jego usunicia, jeli tego nie zrobiono, przeronity chmiel przypada mu na wasno 4) wolnoci ograniczenia w uytkowaniu waciciela stanowice uprawnienia osb 3cich: prawo swobodnego przechodu, przejazdu, wypasu byda i polowania na cudzych gruntach po zbiorach 5) przymus uprawy przy podziale anu na 3 niwy gospodarze musieli zgodnie uprawia ssiadujce niwy, obsiewajc je zboem ozimym lub jarym, bd pozostawiajc je odogiem 153. Sposoby nabycia wasnoci: NABYCIE PIERWOTNE nastpowao bez zgody i bez udziau poprzedniego waciciela rodzaje: 1) zawaszczenie (occupatio) na rzeczy cudzej lub porzuconej, rzecz ruchom zawaszczano przez zabr, ziemi zawaszczano przez stae uytkowanie gospodarcze upraw gruntu zapowied (interdictio) forma najpierw zawaszczenia, a potem potwierdzenia wasnoci dkonanie w sposb ustalony aktu zakazyjcego innym osobom wstpu i jakiegokolwiek uytkowania danej ziemi oznaczenie granic dokonywa go tylko monarcha akt utwierdzajcy stosunki wasnociowe na rozgraniczonym obszarze 2) zasiedzenie stanowio tytu nabycia wasnoci nieruchomej na podstawie upywu czasu, w ktrym istniao spokojne i nieprzerwane posiadanie nie bya do tego potrzebna adna inna postawa 3) zdobycz wojenna rzeczy zagarnite u nieprzyjaci zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy, dzieleni po powrocie z wyprawy 4) prawo nadbrzene (ius naufragii) zezwalao mieszkacom wybrzea na zawaszczanie rzeczy, ktre morze wyrzucio na brzeg 5) polowanie i rybowstwo nabycie wasnoci z tego tytuu nastpowao w granicach okrelonych przez prawo NABYCIE POCHODNE przeniesienie prawa wasnoci z jednej osoby na drug nie mona przenie wicej praw ni si posiadao samemu 1) nabycie drog spadku 2) nadanie przez panujcego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym 3) nabycie przez umow rzeczow przenoszc wasno umowy kupna-sprzeday naleay do zobowiza i stwarzay jedynie prawo wzgldne dania od zbywcy, aby realizujc umow obligacyjn przenis wasno na nabywc wasno przenosia dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie) obok ktrej dokonywano aktu wwizania przenosi posiadanie UTRATA WASNOCI nastepowaa w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inn osob, jeli chodzi o wasno monarsz, to nastpowao to w formie nadania dawno istniejce prawo wasnoci lub inne prawa rzeczowe, ktre mogy by zaczepione, staway si niewzruszalne, byo to sposobem utwierdzenia prawa wasnoci, a nie jego nabycia, prowadzio do utraty prawa nieuywanego lub niedochodzonego przez osob uprawnion przez dugi czas 154. Zastaw: zastaw prawo przysugujce wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelnoci, zastawnik wierzyciel, zastawca dunik, osoba ktra ustanawia zastaw na jakim przedmiocie zastaw ruchomoci mia znaczenie gwnie w stosunkach handlowych zastaw nieruchomoci by dogodn form nabywania nieruchomoci z ominiciem prawa bliszoci, albo zastawca nie traci prawa wasnoci, bo zastawnik zaspokoi swoje wierzytelnoci poytkami z danej rzeczy zastaw z dziereniem przenosi na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i uytkowanie rzeczy najczciej ruchomej poytkw wierzyciel nie zalicza na poczet spaty dugu by to zastaw uytkowy czysty, antychretyczny, antychreza przedmioty zastawu z dziereniem nieruchomoci i gospodarstwa, dochody z up, ce, uposaenia, dochody z urzdw zastaw na upad w razie niewykupienia zastawu przez zastawc, jego warto przechodzi na zastawnika ekstenuacja zastaw do wydzierenia, pojawi si w XIII-XIV wieku uytkownik zalicza poytki z dbr zastawionych na poczet dugu

zastaw bez dzierenia dunik obcia swe dobra pewn sum, nie oddajc ich w uytek zastawnikowi, powstawao to przez zapis w ksidze sdowej, jeli po okrelonym terminie dunik nie spaci dugu, zastaw ten mg si zamieni w zastaw na upad lub zastaw z dziereniem podzastaw zastawnik mg zastaw zastawi osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi by niszy ni pierwszy 155. Kupno renty i lichwa: kupno renty posiadacz kapitau dawa wacicielowi nieruchomoci pewn sum pienidzy, w zamian za to waciciel musia spenia okrelone wiadczenia (najczciej pienine) w okrelonym terminie i przez okrelony czas (doywotnio lub wieczycie) na rzecz waciciela kapitau, waciciel uwalnia si od wiadcze poprzez wykup renty spaca dug, a waciciel nigdy nie mg wypowiedzie renty lichwa poyczka na procent, do ktrej w dawnej Polsce uprawnieni byli tylko i wycznie ydzi

C. SPADKI156. Dziedziczenie beztestamentowe: spadek og praw i obowizkw majtkowych, ktre pozostawia po sobie zmary i ktre przechodziy na spadkobiercw dziedziczenie synw dzedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom, w rwnej czci dla kadego, byli oni dziedzicami koniecznymi dziedziczenie krewnych bocznych w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni blisi odsuwali od spadku krewnych dalszych przy wasnoci indywidualnej, w niedziale spadkobrania nie byo, w niedziaach wspwasnociowych opartych na posiadaniu czci idealnych cz zmarego przyrasta na rwni do majtku pozostaych wspwacicieli dziedziczenie kobiet ograniczone najpierw do ruchomoci z ich posagu, od XIV w. crki rycerzy-szlachty mogy dziedziczy dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie byo synw, jeli synowie byli, crkom dawano posag w pienidzach, dobra macierzyste crki dziedziczyy na rwni z synami dobra macierzyste dobra posagowe i oprawne matki, take otrzymane w spadku, po mierci matki przysugiway one na rwni synom i crkom (penoletnim), a wydziela je ojciec; jeli wdowa po raz drugi si hajtaa, musiaa dzieciom z poprzedniego maestwa da w caoci dzierone dobra wienne i poow dbr macierzystych dobra ojczyste po mierci matki ojciec powinien odpisa jej dzieciom poow wasnych dbr ojczystych, zwyczaj ten uchylony zosta przez statut Kazimierza Wielkiego 157. Testamenty: testament znany w PL od koca XIII wieku, pocztkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie cz majtku zapisywa spadkodawca Kocioowi, t. okrela co komu przypada, albo suy do wydalenia majtku od bliskich wpyw Kocioa domaga si swobody testowania nieruchomoci, testamenty miay by sporzdzane w obecnoci duchow. 158. Pucizna: pucizna inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majtek jako bezdziedziczny zabiera panujcy, pucizna zniesiona zostaa statutem Kazimierza Wielkiego

D. ZOBOWIZANIA159-160. Istota zobowizania i jego powstawanie: zobowizanie wiadczenie oparte na wierzytelnoci czyli stosunku prawnym pomidzy wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego wierzyciel ma prawo domaga si od dunika okrelonego wiadczenia pod rygorem egzekucji powstanie zobowiza - albo przez umow (ex contracto) stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynnoci), forma pisemna umw upowszechnia si w XIII wieku; lub jako skutek wystpku (ex delicto) 161. Odpowiedzialno z tytuu zobowizania: moliwoci dunika albo od razu wykonywa wiadczenie, albo dawa wierzycielowi zastaw, lub stawia rkojmi rkojmia inaczej porczyciel, wierzyciel majcy rkojmi nie mg domaga si wiadczenia od dunika, ale mg si o nie zwrci do rkojmi, dunik stawiajcy rkojmi nadal by duny, ale nie by odpowiedzialny, rkojmia odpowiada, ale nie by duny, dopiero gdy rkojmia wykona wiadczenie, mg domaga si od dunika zwrotu nakadw, dunik musia zastpowa i broni rkojmi gwarancje osobiste dunik rozporzdza swoimi prawami osobistymi (ycie, wolno), ktre wtedy byy zbywalne gwarancje majtkowe dunik/rkojmia odpowiada caym majtkiem, potem tylko czci 162. Sposoby umacniania umw: przysiga jej naruszenie powodowao kar bo, umacniano tak umowy prywatne litkup zwyczaj biesiady lub poczstunku dla umocnienia umowy, potem niewielka suma pienina zaoga zwyczaj szlachecki, dunik w razie niewykonania zobowizanmia mia zjecha do gospody wraz z okrelon liczb suby i koni i przebywa tam na wasny koszt dopki nie wykona wiadczenia ajanie dunik godzi si z gry na takie umocnienie ajano (bluzgano) ustnie albo na pimie albo przez listy ajce zakad (vadium) umowny lub urzdowy, ustanowienie obowizku zapacenia okr. sumy na wypadek niewykonania wiadczenia lub na wypadek dokonania czynu, ktrego spenieniu chciano przeszkodzi (np. zajazdu) cenzura kocielna dodawana do umowy jako groba typu: naraenie si na gniew Boga lub witych zadatek dawano kontrahentowi pewn sum na dowd i dajcy chce dotrzyma umowy, zaliczano go na poczet wiadczenia strony, ktra go uicia a w razie odstpstwa od umowy przez nabywc traci on zadatek na rzecz zbywcy zastaw wiadomo; rkojmia patrz wyej

163. Zastp (ekwicja): bya to odpowiedzialno zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osob nieuprawnion lub te z naruszeniem praw osb trzecich 164. Rodzaje umw: zamiana (frymark) obie strony wiadczyy sobie wzajemnie przedmioty, stosowano j w akcji scalania ziemi darowizna darczyca dawa obdarowanemu rzecz ruchom lub nieruchom, powodowao to powstanie prawa wasnoci obdarowanego do przedmiotu darowizny darowizna wzajemna pierwotna forma darowizny, obdarowany musia si odwdziczy czym darczycy kupno-sprzeda powstao z zamiany jedna strona nie wiadczya rzeczy w naturze, lecz oznaczon sum forsy lub namiastek pienidza (dawniej futro, sl, bydo itd.), jeli do forsy jedna strona doczaa jaki przedmiot niezamienny, to umowa miaa charakter mieszany kupno-sprzeda poczone z zamian umowa o usugi odpatna umowa o prac umowa zlecenia otrzymujcy zlecenie musia wykona pewne czynnoci za mocodawc najem rzeczy (arenda) odpatne oddanie rzeczy w uywanie; dzierawa najem rzeczy przynoszcej poytki upowaniajcy do ich pobierania poyczka umowa nieodpatna, odsetki byy tu zakazane, dlatego pobr odsetek ukrywano pod form zastawu uytkowego i kupna renty Statuty KW ograniczyy odpowiedzialno dunika tylko do wysokoci dugu 165. Zmiana i wyganicie zobowizania: zmiana zmieniano tre zobowizania albo osoby nastpowao to w drodze umowy lub bez niej w wypadku mierci osoby na jej miejsce wchodzili spadkobiercy wyganicie zobowizanie gaso przez akt sama zapata nie powodowaa jego wyganicia wierzyciel musia odpowiednim aktem uwolni dunika od odpowiedzialnoci (kwit)

II. PRAWO KARNEA. PRZESTPSTWA166. Uwagi oglne: Podzia przestpstw: cigane z urzdu lub dochodzone na podstawie skargi prywatnej 167. Mir: mir (rka paska) instytucja umoliwiajca ciganie z urzdu i karanie przestpstw zagraajcych porzdkowi publicznemu, w wypadku zamania miru oprcz kary prywatnej pobierano kar pastwow i czasem rwnie sdow mir miejscowy obejmowa pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy obejmow. pewne kategorie osb np. kobiety mir mieszany obejmowa i kategorie osb i miejsce (np. biskup+parafia); mir sdowy obejmowa sd, sdziego i urzdnikw sdowych 168. Zwizek przyczynowy i wina: - pocztkowo karano fakt powizany z osob sprawcy, niezalenie od umylnoci czy nieumylnoci czynu - od XIII wieku rozrniano zabjstwo umylne od przypadkowego - od Statutw KW odrniano win umyln od winy nieumylnej, ale kazuistycznie 169. Przypadki wyczajce przestpczo: pocztek zaczepka sowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komu z jej bliskich lub poddanych, ktra powodowaa bezkarno czynu skierowanego przeciw zaczepiajcemu wystarczyo udowodni pocztek i odparcie go, aby uwolni si od winy wykonanie odwetu wyczao przestpczo i karalno czynu, ale tylko przy zachowaniu form przepisanych wykonanie przez wierzyciela uprawnie wynikajcych z odpowiedzialnoci umownej, umocnionej prawami osobistymi dunika nie byo karalne, bo suyo do realizacji umowy zabicie polnego zodzieja ktry krad zboe noc i ktrego przyapano na gorcym uczynku nie byo to karalne 170.Rodzaje przestpstw: Podzia: sprawy wiksze (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores) Najcisze przestpstwa cigane z urzdu: dziaania antyustrojowe wymierzone przeciw krlowi w celu odebrania mu wadzy lub zamach na jego ycie zdrada najcisze formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaci, bunt przeciw wadcy p-stwa przeciw religii panujcej herezja; p-stwa przeciw interesom skarbowym pastwa uywanie obcej monety w obiegu, faszerstwo monety i puszcz. w obieg p-stwa przeciw wadzom i sdom nieposzanowanie wadzy krlewskiej przez wyciganie miecza w jego obecnoci, zranienie kogo w obecnoci krla lub jego namiestnika-starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadouczynienia itd. p-stwa urzdnicze dokonywane przez urzdnikw sdowych: wymuszanie apwek od niewinnie pozwanych otrostwa zawodowy rabunek i kradziee Przestpstwa cigane w wyniku skargi prywatnej: mobjstwo jeli zabito szlachcica, to dodatkowo kara pastwowa, poza tym wspsprawcy te mogli bekn

uszkodzenie ciaa zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcicie czci ciaa lub ochromienie obraza czci zniewaga przez sowa obraliwe, zarzucenie komu przestpstwa, nazwanie matki szlachcica nierzdnic gwaty czyo je to, e w kadym przypadku uywano siy fizycznej, obok kary prywatnej kara pastwowa gwaty na osobie bezprawne uwizienie, porwanie lub zgwacenie kobiety gwaty na majtku kradzie (chdba), tajemne uprowadzenie czyjego poddanego/niewolnika podpalenie osobna forma gwatu, nbywajca nieraz form odwetu karano to surowo kradzie podzia na kradziee zwyke i kradziee kwalifikowane: na dworze krla lub rycerza, zboa z pola, konia ze stada , za kad kradzie grozia obok kary prywatnej kara pastwowa wiksza liczba sprawcw pocztkowo wszyscy wspsprawcy odpowiadali jednakowo podeganie i pomocnictwo traktowano jako osobne przestpstwa, zagroone byy kar pastwow 171. Odpowiedzialno indywidualna i zbiorowa: odpowiedzialno indywidualna w XII i XIII wieku za przestpstwa kary na ciele i yciu ponosi sprawca, a kary majtkowe spaday rwnie na rodzin pozostajc w niedziale ze sprawc odpowiedzialno zbiorowa dotyczya osb, ktre nie bray udziau w przestpstwie, ale prawo obarczao je wspodpowiedzialnoci za to przestpstwo, stosowana bya w krgu najciszych przestpstw czonkw rodziny karano wywoaniem i mierci w razie zbrodni przeciw panujcemu; gdy znaleziono zwoki na terenie opola a sprawca by nieznany odpowiadao cae opole stosowano to w celu wykrycia sprawcy Statuty KW ojciec nie odpowiada za syna i oswrotnie, zniesiona zostaa odpowiedzialno krewnych, ograniczona odpowiedzialno karna sug za szkody i krzywdy wyrzdzone przez parobka cakowita odpowiedz. spadaa na pana

B. KARY172. Wrda, odwet i pokora: odwet po zabiciu rycerza powstawa stan wrdy midzy rodzin sprawcy a rodzin zabitego, uprawniao to do odwetu usankcjonowanego przez prawo odpowied forma ograniczenia odwetu od XV w. strona, ktra chciaa dokona odwetu musiaa publicznie obwoa wobec krla sprawc w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary obwoanie takie wpisywano do ksig sdowych i ogaszano 3 razy na rynku (robi to wony) pojednanie (jednanie) forma ugodowego zaatwiania sporw w wyniku zabjstwa winny musia zapaci gwszczyzn i dopeni pokory zabjca obnaony do pasa, z orszakiem i mieczem wydobytym do poowy prosi o wybaczenie 173. Zasady wymiaru kary: zasada talionu w Polsce stosowana rzadko, oko za oko, zb za zb kary odzwierciedlajce dostosowane do charakteru przestpstwa stosowa je Chrobry wybija zby za naruszenie postu recydywa okoliczno obciajca za recydywistw uwaano osoby osdzone trzy razy za ten sam czyn gorcy uczynek okoliczno obciajca stosowano tu najczciej kary mierci lub kary mutylacyjne pozostawienie na asce sankcja fakultatywna za niektre przestpstwa naruszenie miru, czci rycerskiej wykonanie kary zaleao od uznania osoby uprawnionej byo to warunkow kar arbitraln kumulacja kar nastpowaa przy zbiegu przestpstw 174. Rodzaje kar: Podziay kar: publiczne oraz kary prywatne (na rzecz poszkodowanego); kary zwyke (w wypadku mierci- cicie i powieszenie) oraz kary kwalifikowane (dodatkowe udrki); kary indywidualne i zbiorowe; kary wiksze i mniejsze kary krwi kary mutylacyjne, kara mierci, kary pienine inne kary niewola, wygnanie, nieaska, konfiskata majtku, kary na czci kara mierci dzieliy si na zwyke i kwalifikowane (dodatkowe udrki); pocztkowo kamienowanie, potem amanie koem, obcicie czonkw, wiartowanie, palenie na stosie, krzyowanie, kar mierci stosowano te przy przestpstwach pospolitych, gdy sprawca nie by w stanie zapaci kary pieninej kara proskrypcji inaczej wywoanie fikcyjna mier sprawcy, przestawa on istnie dla prawa jako osoba konfiskowano majtek, ona moga ponownie wyj za m, proskrypcj ogaszano publicznie kary niewoli i wygnania pocztkowo jako zagodzenie kary mierci, banicja kara wygnania dla rycerzy konfiskata majtku do XIII w. kara dodatkowa do kary mierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne kary mutylacyjne obcicie ucha (szelmowanie), przekucie/ucicie rki, dotykanie rozpalonym elazem, wyrywanie jzyka, ucicie nosa kary pienine system kar pieninych okrelano jako kompozycyjny, bo bya to forma wykupienia si od kary mierci czy mutylacji, okary te oznaczane byy w srebrnych grzywnach, dzieliy si na publiczne (pobiera ksie lub sdzia a w dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (pat przypaday powodowi gdy wygra spraw) wysoko kary pieninej 70, 50, 15, 12 grzywien kary wielkie; 6 grzywien i trzysta kary mae pat prywatne kary pienine otrzymywa pokrzywdzony, a jeli byo zabjstwo to rodzina zabitego, wielko tej kary ustalona bya zwyczajowo, do kar pieninych prywatnych naleaa gwszczyzna suma skadana za gow zabitego na rzecz jego rodziny; oraz nawizka za okaleczenie, zranienie lub pobicie kary na yciu i ciele w pniejszym redniowieczu w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim mier za fasszerstwo, herezj, dla rabusiw i zawodowych zodziei, kar mierci i kary mutylacyjne wykonywa kat ktry dodatkowo torturowa winnych, katw utrzymyway miasta, wypoyczay ich sdy szlacheckie, kat by wyczony ze spoecznoci a ta profesja staa si dziedziczna

kary na czci stosowane wobec szlachty infamia pocigaa za sob utrat czci szlacheckiej infamis nie by pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwoanie zniewagi odszekane psim gosem przez sprawc spod stou, jeli niesusznie nazwa on szlachcica synem nierzdnicy zakad ustalany dla kadego przypadku z okrelon sum, w celu zapobieenia przestpstwom paci t sum winny w wypadku popenienia czynu zabezpieczonego zakadem kary kocielne orzekane przez sdy duchowne ekskomunika wyczenie ze spoecznoci chrzecijaskiej, mienie danej osoby konfiskowaa wadza; interdykt miejscowy zakaz naboestw, udz. sakramentwi pogrzebw na danym terenie; pokuta najbardziej powszechna kara kocielna, dzielono j na uroczyst (przywizanie kolesia do drabiny i wystawienie na widok publiczny), publiczn (leenie krzyem podczas naboestwa) i prywatn

III. POSTPOWANIE SDOWEA. ROZWJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU175. Samopomoc i ugody sposb zaatwiania sporw poza drog sdow, stosowany rzadko 176. Postpowanie arbitralne: najdawniejszy rodzaj postpowania z urzdu, panujcy nie by zwizany praktyk postp. sdowego represja i wymiar kary zaleay od uznania monarchy, przestpca nierzadko nie mia prawa do obrony 177. Postepowanie skargowe (akuzacyjne): proces skargowy wszczynany tylko na podstawie skargi, forma sporu, w ktrym obie strony uczestniczyy przed sdem (kontradyktoryjno), by on ustny i jawny, cechowa go formalizm obowizek przestrzegania okrelonych form w postpowaniu (np. pozew, przysiga); nieprzestrzeganie danej formy wizao si z negatywnymi skutkami dyspozytywno strony mogy umwi si co do zmiany regu procesowych sdzia by nimi zwizany

B. POSTPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE178. ciganie podejrzanego w sprawach karnych: lad instytucja prawna obowizek ludnoci danego opola cigania przestpcy do granicy nastpnego opola pod rygorem sankcji prawnych, lad nie dotyczy wsi immunizowanych, gdzie mieszkacy musieli tylko udostpnia mieszkania kasztelanowie do nich naleao wykrywanie przestpstw, sd i egzekucja w ciganiu zabjcw naruszajcych mir i otrw mincerze cigali i karali faszerzy monet justycjariusze-oprawcy cigali oskarali i sdzili w sprawach przestpstw zawodowcyh: rabunku i kradziey, proces w sprawach karnych by ustny, a pismo odgrywao rol drugorzdn 179. rodki zapobiegawcze: uwizienie wiadomo rkojemstwo stosowane wobec szlachty osiadej rkojmia zobowiza si, e obwiniony stawi si nma sd we wskazanym terminie lub e skazany zadouczyni wyrokowi gwarancj rkojemstwa byy dobra nieruchome rkojmi lub pewna kwota pienina, ktra przepadaa na rzecz skarbu jeli pozwany nie stawi si 180. Zawieszenie lub uchylenie cigania i karania: azyl jeli podejrzany schroni si w miejscu dajcym azyl, nie mona byo go osdzi ani wykona wyroku azylu udziela koci katedralny lub dwr monarszy przemirze inaczej azyl wojewodziski miao na celu zabezpieczenie szlachty i tylko szlachty przed samowol i postpowaniem arbitralnym wadzy wojewoda udziela takiego azylu aby szlachcic mg si wytumaczy przed krlem jeli tego nie udao si dokona, wojewoda szlachcica wyprowadza za granic listy elazne inaczej glejty, monarcha wydawa je okrelonym osobom, ktre dziki nim miay nietykalno osobist listy inhibicyjne zakazyway pozywania danej osoby przez oznaczony sd, lub wstrzymyway post powanie amnestia i prawo aski wiadomo

C. POSTPOWANIE PRZED SDEM181. Strony i ich zastpcy: strony procesu skargowego powd (pierca) i pozwany (spierz) zdolno sdowa prawo bycia stron w procesie zdolno procesowa dziaanie w procesie osobicie, bez zastpcw ograniczenie zdolnoci procesowej chopi mieli tylko ZP wobec waciwego sdu dominialnego, w innych sdach wymagano asysty pana, kobiety: tylko wdowy mogy same wystpowa przed sdem, nieletni: jeli popenili przestpstwo, to czekano z ich osdzeniem do lat sprawnych, mogli by powodami ale tylko w asycie opiekuna zastpstwo procesowe osoba trzecia wystpuje w imieniu strony w procesie, a skutki jej dziaania spadaj na stron zastpstwo ustawowe z mocy prawa np. opiekun dla nieletniego zastpstwo umowne ustanawiane pisemnie lub przed sdem, z-cy prywatnie czyli prokuratorzy ustanawiani byli najczciej przez panw duchownych z-stwo szczegowe z-ca dokonywa okrel. czynn. sd. z-stwo generalne prowadzi spraw lub og spraw osoby rzecznicy pomagali stronom przestrzega formu procesowych, w XIV wieku przeksztacili si w zastpcw procesowych 182. Waciwo sdu: - obowizuje zasada, i sdem waciwym w procesie skargowym by sd pozwanego (actor sequitir forum rei) - wyjtki: od XIV w. wyczono spod sdw miejskich i wiejskich sprawy podpalenia i gwatu - w razie zranienia lub zabjstwa szlachcica przez mieszczanina odpowiada on przed sdem krlewskim

183. Skarga i pozew: aoba skarga powoda wniesiona przed sdziego, rozpoczynajca proces skargowy pozew wezwanie strony na rozpraw do sdu, dokonywane najpierw przez komornika sdowego z lask sdziego w rku pozew ustny jego uprzywilejowan form byy pozwy z pieczci lub piercieniem monarchy, nie stosowany dla szlachty osiadej i traktowany jako uwaczenie godnoci szlacheckiej pozew pisemny pojawi si w XIII w., zaopatrzony by w piecz ksic (potem krlewsk) lub sdu, sta si obowizkowy w pierwszej poowie XV wieku, bo najpierw obowizywa szlacht osiad tre pozwu ustalona ostatecznie w XIV wieku, pozew by sporzdzany w 2 egzempl., jeden z nich zatrzymywa powd dorczanie pozwu dokonywa tego wony w asycie wiadkw w dobrach pozwanego jeli by osiady, relacj do ksig z tego zdarzenia wpisywa wony, co byo dowodem zoenia pozwu 184. Terminy i odroczenia: rok termin wyznaczony w pozwie, w ktrym pozwany musia si stawi w sdzie dylacja odroczenie sprawy na nastpny rok, dokonane w wyniku usprawiedliwionej przez np. chorob, uwizienie, spraw o wicej w innym sdzie, lekka choroba moga usprawiedliwi tylko raz, obona raz lub dwa niestanne kara sdowa nakadana na pozwanego, ktry nie stawi si w 1 i 2 terminie, wyznaczano oprcz tego termin trzeci niewzruszalny (pod rygorem przegrania procesu) rok zawity 185. Rozprawa: cechy ustna, jawna, wedug statutw KW miay odbywa si rano Przebieg rozprawy: 1. danie skargi przedstawia je cile wedug pozwu powd, pozwany wyjania swoje stanowisko: odpr 2. Jeli pozwany uzna roszczenia powoda koniec proc.; jeli nie uzna, nastpowao litis contestatio wdanie si w spr jeli pozwany nie skorzysta z ekscepcji, sdzia wyznacza termin na postpowanie dowodowe 3. Pozwany mg przed wdaniem si w spr obroni si ekscepcj: ekscepcje peremptoryjne powoduj oddalenie pozwu przedawnienie, fatalia iuris powd ola spraw przez rok i 6 tyg ekscepcje dylatoryjne odraczay spraw wystpienie bez asystencji, niewaciwo sdu ze wzgldu na stan 4. Po zaatwieniu ekscepcji rozpoczynao si meritum sprawy przedstawiano swoje racje przed sdem, od przywilejw nieszawskich mona byo tylko korzysta z ab (twierdze) i odeprzy (odpierania twierdze) 186. Bliszo do dowodu: pierwszestwo w przeprowadzaniu dowodw im wyej stan, tym wiksze pierwszestwo, gdy szlachcica oskarono o otrostwo lub kradzie mia on bliszo do dowodu jeli cieszy si dobr saw, w procesie o zbiegostwo waciciel zbiega, jeli rwna pozycja stanowa stron pierwszestwo z reguy mia pozwany formalna teoria dowodw prawo ustalao ktre dowody s waniejsze prawidlnik osoba zaufania publicznego, przed ktr toczono postpowanie dowodowe 187. rodki dowodowe: przysiga dowd samodzielny, rota przysigi bya ustalana przez sd w zalenoci od sprawy, jej zaufanie wizao si z karami za krzywoprzysistwo, rozrniano przysigi oczyszczajc i oskarajc, rota przysigi najczciej bya po polsku, jakakolwiek pomyka powodowaa niewano przysigi uroczyste przyrzeczenie mwienia prawdy skadali je biskupi i inne osoby szczeglne zaufane zamiast przysigi wspprzysinicy musieli zoyu przysig wraz ze stron w sprawach ciszej wagi, gwarantowlai oni prawdomwno i rzetelno strony, nie stanowili odrbnego rodka dowodowego, jedynie popierali przysig ordalia inaczej sdy boe Bg nie dopuci do krzywdy niewinnego, sprawi, e niewinny wyjdzie z niej zwycisko, natomiast winny w niej polegnie, stosowano, gdy brak byo innych dowodw pozwanemu Rodzaje ordaliw: prba wody zimnej wrzucano gostka do wody zwizanego i unieruchomionego jeli ton, wygrywa spraw i go wycigano; prba wody gorcej kole zanurza rk w kotle gorcej wody i wyjmowa z niej jaki przedmiot pojedynek sdowy prowadzone midzy chopami (na kije), midzy rycerzami (na miecze) lub mieszane (na bro pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chopw mogli stawi zastpcw prba elaza stosowano jeli strona nie moga walczy w pojedynku, niesienie w rce przez 3 kroki rozpalonego elaza, lub przejcie 3 krokw po gorcym elazie jeli nie przeszed / nie utrzyma elaza to przegrywa, wygrywa jel w trzy dni po opatrzeniu witym woskiem nie byo ladw oparze wstecz stosowana w procesie ustnym, jeli jedna ze stron stwierdzia e dane postpowanie toczyo si w innym sdzie, wysyano do tego sdu posaca komornika, komornik zdawa sdziemu relacj z tego czegfo si dowiedzia wiadkowie zeznania wonych sdowych wony stwierdza naocznie zdarzenie i wnosi relacj; wg statutw KW mg zeznawa ekskomunikowany (jeli brak byo innych wiadkw), ale nie mg pozbawiony dobrej sawy dokument wraz z rosncym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy waniejszy ni wiadkowie 188. Wyrok: ogaszano publicznie, ustny, od XIII w. na danie i koszt strony pisemny, opatrujc pieczci ksicia i asesorw, od XIV w. wyroki wpisywano do ksig sdowych, a stronom za opat wydawano wycig z nich, wyrok kocowy by zawsze stanowczy

formy ustalenia wyroku prawomocnego klauzula zobowizujca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakad trzesne potem pamitne, opata skadana sdziemu po wyroku przez wygrywajcego 189. rodki odwoawcze od wyroku: remisja w toku procesu sd przekazywa spraw do rozstrzygnicia sdowi wyszemu, czyniono to te na danie strony, jeli dowioda e sd wyszy jest dla niej waciwy nagana sdziego strona niezadowolona z wyroku pozywaa sdziego o to, i sdzi niesprawiedliwie nagany sdziego mona byo dokona natychmiast po zapadniciu wyroku (tylko i wycznie), sdzia naganiony proszony by o wonego, ktry pozywa go pozwem ustnym, sdzia naganiony musia si wstrzyma od sdzenia spraw dochodzio do procesu z sdzi jako pozwanym, bliszo do dowodu (wiadkowie) przysugiwaa sdziemu, proces naganowy wstrzymywa proces waciwy, jeli sdzia przegra, traci urzd kocz zakad wnoszony przez naganiajcego, przypada sdziemu jeli nagana sdziego okazywaa si niesuszna 190. Postpowanie polubowne: jednanie w czasie procesu z zakresu prawa prywatnego w kadej chwili strony mogy pj na ugod

D. POSTPOWANIE EGZEKUCYJNE191. Egzekucja osobista: szybka, dokonywana zaraz po wyroku, przegrywajcego wizano i oddawano w rce wygrywajcego 192. Egzekucja majtkowa: cienie (cia) najpierw na bydle i trzodzie, potem innych rzeczach ruchomych egzekucja na nieruchomociach jeli powysza nie starczya, urzdzano egzekucj na nieruchomociach polegao to na wwizaniu sdowym w okrelon nieruchomo, jeli i to nie dao rezultatu egzekucja osobista egzekutorzy egzekucji dokonywali najpierw komornicy delegowani przez sd

E. POSTPOWANIE SPECJALNE193. Proces o zbiegych poddanych: procesy specjalne proces graniczny i proces o zbiegych poddanych proces o zbiegych poddanych toczy si przed ksiciem na wiecu, skarcy musia udowodni swoje prawo zaprzysigajc je wraz z 6 wspprzysinikami; jeli procesowano si o zbiegych z dbr ksicych wystarczao pismo wadcy o zwrot zbiega lub wysanie penomocnika, ktremu wydawano zbiegw bez procesu

ROZDZIA V RZECZPOSPOLITA SZLACHECKAIII. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA203. Konstytucje i lauda: konstytucje sejmowe podstawowe rdo prawa, dzieliy si na k. wieczyste obowizywanie nieograniczone w czasie; i na k. czasowe okres obowizywania by z gry wyznaczony akty inkorporacyjne wydawane w formie przywilejw,wczay pewne dzielnice do Korony, lauda sejmikowe wpisywane byy do ksig sdowych, co byo form ich publikacji 204. Prd kodyfikacyjny: Statut askiego wydrukowane zostay w nim najwaniejsze statuty i konstytucje z inicjatywy sejmu radomskiego 1505, redagowa go kanclerz koronny Jan aski Formulla processus opracowany przez komisj kodyfikacyjn wybran w 1520 roku na sejmie bydgoskim, kodyfikacj ukoczono w 1523 roku Korektura Praw (Correctura iurium) zwana te Korektur Taszyckiego, opracowana w 1532 roku, 929 arrtykuw, ustrj sdw, proces, prawo karne, prywatne, stanw i formuy czynnoci prawnych, projekt odrzucony przez sejm w 1534 roku prywatne kodyfikacje Jakuba Przyuskiego, Jana Herburta, Stanisawa Sarnickiego Volumina Legum zapocztkowane w poowie XVIII wieku, autorzy: Jzef A. Zauski, Stanisaw Konarski, zawieraa cao ustawodawstwa RP od czasw dawnych po wspczesne, ukazao si 6 tomw w latach 1732-1739, objy ustawodawstwo od Xiv wieku do 1736 roku 205. Prawo miejskie: Artykuy prawa magdeburskiego wydane w 1556 roku przez Bartomieja Groickiego, traktowano je jako urzdow wykadni prawa miejskiego 206. Prawo wiejskie: wilkierze / ordynacje ustawy wiejskie, zawierajce normy okrelajce ycie wewntrzne wsi, powinnoci chopskie, organizacj wadz i sdu, dotyczyy te prawa cywilnego i karnego, do najobszerniejszych naley Ordynacja w dobrach w Zegrzu i Ratajach wydana przez Pozna w 1733 roku 207. Prawo mazowieckie:

Zwd Goryskiego kodyfikacja prawa mazowieckiego doknana przez Piotra Goryskiego i zatwierdz. przez krla w 1540 ekscepta mazowieckie kodyfikacja dokonana przez szlacht, zatwierdzona w 1577 roku, obejmowaa 46 artykuw 208. Korektura pruska: korektura pruska odrbne prawo szlachty Prus Krlewskich, skodyfikowane przez sejm koronny, zatwierdzone w 1598 roku, oparta bya na prawie chemiskim i uwzgldniaa wzroy polskiego prawa ziemskiego, nasycona bya elementami prawa rzymskiego rewizja toruska kodyfikacja prawa chemiskiego dla miast Prus Krlewskich 209. Prawo litewskie: Statuty litewskie powstay z powodu korzystnych warunkw do kodyfikacji na Litwie I w 1529, II w 1566, III w 1588 roku, zredagowane byy w jzyku ruskim (starobiaoruskim), w 1614 roku ukaza si te polski przekad III Statutu, prawo litewskie obowizywao te w woj. woyskim, kijowskim, bracawskim (II Statut), III Statutem z kolei posugiwano si jako prawem pomocniczym w Koronie

DEMOKRACJA SZLACHECKA (1454-1764) USTRJ:PODSTAWY PRAWNE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ: 1) Przywileje cerkwicko-nieszawskie - 1454 rok: - krl nie bdzie nakada nowych podatkw ani nie bdzie zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw ziemskich - szlachta ma prawo do wydawania instrukcji sejmowi i do jednomylnoci 2) Konstytucja Nihil Novi 1505 rok: - bya ustaw sejmu radomskiego, wszelkie uchway krla wymagay zgody izby poselskiej i senatu - nic o nas bez nas (szlachta) 3) Akt unii polsko-litewskiej - 1569 rok: - wprowadzenie federacji: zoone pastwo z dwch rwnorzdnych czci: Korony i Litwy pod nazw Rzeczpospolita Obojga Narodw ze wsplnie obieralnym krlem, wsplnym sejmem i polityk zagraniczn - system republikaski, a nie monarchia, pastwo w ktrym wadzy monarszej nie ma, a wybieraj ludzie - krl jest doywotni gow pastwa wybieran wsplnie dla Korony i Litwy, ale szlachta moe go odwoa - wsplna moneta (o tej samej wartoci), swobodny przepyw ludzi i kapitau, ludzie mogli swobodnie nabywa nieruchom. 4) Artykuy henrykowskie 1573 rok: - nazywane I konstytucj Rzeczpospolite, zawieraa prawo fundamentalne, obowizujce oglnie - ustawa ta nie powinna by zmieniana ani ograniczana w teorii (nieudana prba zmiany przez Jana Zamoyskiego) - okrelaa zasady obejmowania tronu: elekcyjno, wybiera mg kady szlachcic, zawsze by 1 kandydat, nie wolno byo wybiera nowego krla za ycia obecnego, obowizywaa wolna elekcja - okrelaa zasady zwoywania sejmu: krl nie moe rzdzi bez sejmu, co najmniej raz na 2 lata musi zwoa sejm - przywrcono prawo oporu moliwo obalenia krla jeli nie przestrzega praw i zwyczajw: konfederacja zwizek przeciwnikw krla chccych go obali, krl uwaa to za bunt; sejm pacyfikacyjny krl i ludzie id na ustepstwa: krl zostaje na tronie ale przysiga popraw - przesanki tolerancji religijnej nie mona ogranicza ludzi w prawach ze wzgldu na wyznanie - potwierdzono przywileje szlacheckie 5) Akt Konfederacji Warszawskiej 1573 rok wczona zostaa do artykuw henrykowskich 6) Ustawa o Trybunale Koronnym - 1578 rok: - ograniczeni wadzy krlewskiej w sdownictwie, krl zrzek si uprawnie sdowych, - powstay sdy II instancji, na ktre wpyw miaa szlachta, a nie krl Instytucje ustrojowe Demokracji Szlacheckiej: 1) Sejmiki; 2) Sejm; 3) Krl; 4) Sdy 1) SEJMIKI - szlachta realizowaa poprzez nie swoje prawa, byy narzdziami demokracji bezporedniej - byy to zebrania ogu szlachty z danego terytorium, decydujc rol odgrywaa szlachta-posesjonaci - decyzje podejmowane s zgod powszechn nie ma gosowania, przewodniczy MARSZAEK - udzia w sejmiku by prawem a nie obowizkiem - sejmiki odbyway si w staych miejscach i tych samych miejscowociach koci / cmentarz przykocielny - zwoywane byy przez krla, a cz z mocy prawa; limitacja obrad odraczanie obrad na nastpny rok - miay kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych rzdzili nimi magnaci - w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, i sejmiki nie mog decydowa w sprawach podatkw i wojska (tylko krl moe) sejmiki przedsejmowe opiniowanie propozycji krlewskich zgoszonych na najbliszy sejm, wyraa wic opini o projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je posom i sejmiki uzurpoway sobie inicjatyw ustawodawcz sejmiki relacyjne posowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu sejmiki gospodarcze wyksztaciy si z sejmikw relacyjnych, decydoway w sprawach podatkw sejmiki deputacyjne wybieray sdziw do trybunau sejmiki kapturowe przejmoway zarzd jednostk admin., upowaniay miejscowe sdy do dziaalnoci

sejmiki generalne byy prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko kadej prowincji na sejmie walnym, odbyway si pomidzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu, przetrway najduej sejmiki elekcyjne wybieray kandydatw na urzdy 2) SEJM SENAT: - powsta z dawnej Rady Krlewskiej, obradom przewodniczy krl, jeden z marszakw lub kanclerz - w jego skad wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanw, - senatorowie penili funkcj doywotnio i pochodzili z nominacji krla, byo ich okoo 130-140 - senat nie mia samodzielnych uprawnie, uczestniczy w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Krl mia ostatnie sowo - dziaa jako izba parlamentu i jako Rada Krla IZBA POSELSKA: - skadaa si tylko z posw wybranych na sejmikach, posowie mieli ograniczony mandat, postpowali zgodnie z instrukcj swoich wyborcw i byli ich penomocnikami; liczba posw od okoo 50 (pocztek) do ponad 200 (XVIII wiek) - pose mg modyfikowa, przyjmowa i odrzuca propozycje rzdowe - Izbie Poselskiej przewodniczy marszaek wybierany spord posw KOMPETENCJE PARLAMENTU: - penia wadzy ustawodawczej (z zastrzeeniem niektrych jej dziedzin dla monarchy); uchway podatkowe - decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych, wieczystych, fundamentalnych i zwykych - obcienia finansowe dla wszystkich stanw, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola wadzy wykonawczej - po mierci Batorego mg nadawa prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom PROCES USTAWODAWCZY: - na pocztku sejmu wsplne posiedzenie 3 sejmujcych, na ktrym przedstawiano projekty ustaw - prowadzono potem oddzielne dyskusje sejm debatowa nad ustawami, krl+senatorowie = sd sejmowy - dyskusji przewodniczy marszaek by cigle czynny i nie mia zastpcw, mg te wprowadza modyfikacje projektu - nie byo quorum o tym, czy jest wystarczajca liczba posw decydowa marszaek - marszaek musia pozostawac w staym kontakcie z krlem, bo musia uzyska zgod na unifikacj - 2 czci dyskusji: 1 marszaek przedstawia projekt, a posowie mwi czy si zgadzaj na jego przyjcie; 2 w wypadku braku aprobaty argumentowano wszystkie za i przeciw, marszaek decydowa kiedy przerwa dyskusj, od Batorego wystarczy sprzeciw 1 posa, aby projekt odoy - marszaka wybierano w gosowaniu na pocztku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Maopolski, zawsze musia by bogatym ziemianinem - marszaek wydawa przyjcia i reagowa na porzdek w izbie, insygniem wadzy bya drewniana laska marszakowska - obrady izby poselskiej byy jawne - potem marszaek przekazywa projekt do senatu i krla, krl nadawa sankcj ustawie podpisujc j - ustawa wchodzia w ycie w momencie publikacji, ogaszana bya przez heroldw miejskich 3) KRL - traci cz swoich uprawnie zmieniona zostaje zasada wyboru krla, przywrcone prawo oporu wadza ustawodawcza uprawnienia w stanowieniu prawa dotyczce miast krlewskich, dbr pastwowych (wasno krla), spraw wyznaniowych (wydawanie edyktw), systemu celnego wadza wykonawcza by gow pastwa, powoywa urzdnikw publicznych, nadawa godnoci, kontrolowa administracj, kierowa polityk zagraniczn, dysponowa majtkiem pastwowym wadza sdownicza by sdzi najwyszym, do niego naleaa wykadnia prawa, rozpatrywa problemy odsyane do niego przez sdy, Zygmunt Stary zrzek si na rzecz wocian sdownictwa nad chopami, Batory zrzek si wikszoci praw sdowych a swoje uprawnienia apelacyjne przekaza trybunaom, Sd Krlewski rozbi si na mniejsze sdy bez udziau krla WYBR KRLA: - zmieni si sposb wyboru krla po mierci Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonw - krl by wybierany przez og czonkw stanu szlacheckiego - nie mona byo wybiera nastpcy krla za jego ycia - interrex w okresie bezkrlewia by nim prymas nie mia wszystkich uprawnie krla, zwoywa sejm, prowadzi negocjacje z chtnymi do objcia tronu ETAPY PROCESU WYBIERANIA: 1) Sejm Konwokacyjny negocjacje z kandydatami na tron w celu wyonienia najlepszego, izba poselska dokonuje spisu orbitancji narusze systemu prawa przez poprzedniego krla, 2) Sejm Elekcyjny zbiera si wraz ze zjazdem elekcyjnym caej szlachty, decydowali ktry z kandydatw zostanie przedstawiony Sejmowi Koronacyjnemu, ukada pacta conventa (umowy pomidzy szlacht a nowym krlem, stawiajce mu okrelone warunki)

3) Sejm Koronacyjny najpierw przysiga koronacyjna (artykuy henrykowskie, przywileje szlacheckie i pactaconventa), w momencie koronacji przestaway dziaa sejmiki kapturowe, interrex i konfederacja generalna, po koronacji krl decydowa czy przyjmuje ustawy uchwalone przez sejmiki kapturowe, interrexa i konfederacj gener. 4) SDOWNICTWO Sdownictwo stanowe: Sd Monarszy, Sdy Centralne (powszechne), Sd Sejmowy, pozostae sdy stanowe Sdy Kocielne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie bez zmian Sdy Dominialne umocnienie ich pozycji apelacje rezygnacja krla ze zwierzchnich praw sdowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczno orzecze dla Trybunaw (Koronnego i Litewskiego), ustawa procesowa z 1532 wprowadzia instytucj apelacji od orzecze sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich SD KRLEWSKI by instancj najwysz TRYBUNA KORONNY: powoany w 1578 roku, zbiera si w Lublinie wiosn i latem, w Piotrkowie jesieni i zim - sdzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatw szlacheckich i 6 duchownych) - w sprawach szlacheckich sdzili tylko deputaci szlacheccy, sd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w ktrych jedn ze stron by duchowny i chodzio o dobra duchowne - na czele Trybunau sta Marszaek, duchowni wybierali prezydenta - rozpatrywa apelacje od wyrokw sdw ziemskich, grodzkich, podkomorskich, - wyroki wymagay jednomylnoci, wikszo dopiero w 3 gosowaniu, jeli brak wikszoci sprawa kierowana do sdu krlewskiego - w 1581 roku powoano Trybuna Litewski dla Wielkiego Ksistwa SDY CENTRALNE (za S. Batorego): SD ASESORSKI sprawy o rozgraniczenie dbr pastwowych i prywatnych, o naduycia i przestpstwa wysokich urzdnikw, sdy w miastach krlewskich, spory pomidzy miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i senatorowie rezydenci, opiera si na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chem.) SD REFERENDARSKI sdz referendarze, sprawy o dobrach pastwowych, o powinnoci i obcienia chopskie, odwoania chopw i w sprawach karnych, posugiwa si jzykiem poslkim, uproszczona bya procedura, mogy da stronom zastpstwo procesowe z urzdu i same egzekwoway swoje wyroki SD MARSZAKOWSKI sprawy o najem lokali w Wawie midzy szlacht a mieszczastwem, sprawy gier hazardowych i oszustw, sprawa porzdku i bezpieczestwa na dworze krlewskim, Sd Najwyszy w pastwie, sdzi sprawy w I i II instancji SD SEJMOWY sd kasacyjny od wszystkich sdw i trybunaw, moe sam wyda nowy wyrok, decydowa o wznowieniu postpowania, mia prawo przyjmowania remisji, funkcjonowa tylko podczas sejmu, przewodniczy mu krl, a jeli krl by stron, to przewodniczy marszaek koronny - orzeka w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, naduyciach skarbowych wyszych urzdnikw, gwaty na sejmach, rozbijanie Trybunau czy sejmiu, zbrodnie szlachcica zagroone kar mierci, banicji, konfiskaty dbr, wane dla skarbu pastwa sprawy cywilne SD RELACYJNY rozpatrywa odwoania od wyrokw ksit lennych i prawosawnych biskupw, bo zlikwidowano patriarchat SDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE w okresie bezkrlewia jako sd apelacyjny i najwyszy, rozwizyway si w momencie koronacji nowego krla SDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) orzekali desygnowani przez kad ze stron arbitrzy, oni z kolei powoywali superarbitra przewodniczcego

ROZDZIA VI PRAWO SDOWE RP SZLACHECKIEJII. PRAWO PRYWATNEA. OSOBY292. Osoby fizyczne i prawne: lata sprawne od XVI w. chopcy 15, dziewczyny 12, w 2 poowie XVII w. podniesiona do 18 dla chopcw, 14 dla dziewczyn, lata dojrzae uzyskiwane przez mczyzn w wieku 24 lat, po zakoczeniu lat sprawnych (18-24) lata roztropne w prawie miejskim w wieku 21 lat u faceta, po zakoczeniu lat sprawnych (14-21) osobowo prawna miay jbiskupstwa, kapituy, klasztory, w prawie wiejskim gromady z wasnymi pastwiskami kami i lasami, w miejskim miasta z wadzami miejskimi i cechami zdolno prawna i do czynno prawnych pene mieli tylko ci szlachcice, ktrzy cieszyli si dobrym imieniem i czci cudzoziemcy spadek mogli przekaza tylko tym, ktrzy mieszkali w RP, inaczej jako kaduk przypada krlowi, nie mogli nabywa nieruchomoci na wasnoc czy w zastaw, posiadane musieli sprzedawa

krl nie mg nabywa dbr dziedzicznych dla swojej rodziny, wyjazdw za granic, hajta si bez zezwolenia sejmu 293. Ustawy amortyzacyjne: ograniczay wzrost dbr kocioa, nie naruszay stanu posiadania zakazyway alienacji dbr ziemskich na rzecz kocioa i na rzecz duchownych w zakonach, , od XVI w. zakonnice i zakonnicy nie mogli osobicie zarzdza odziedziczonym majtkiem ruchomym, obowizek ten spada na najbliszego krewnego mskiego

B. MAESTWO I RODZINA294. Zawarcie maestwa i jego wano: kocielna forma obowizkowa od 1577 obie strony musiay wyrazi wol maestwa przed proboszczem w obecnoci przynajmniej dwch wiadkw inaczej byo to maestwo potajemne niewane uniewanienie maestwa uzyskanie urzdowego potwierdzenia, e maestwo nie zostao wanie zawarte przeszkody zrywajce powodoway niewano maestwa - brak awiadomego owiadczenia woli zawarcia maestwa, przymus, bd co do osoby, chory umysowo, pominicie istotnej formy zawarcia maestwa, impotencja, bigamia, brak chrztu, wysze wicenia duchowne, luby zakonne, uprowadzenie kobiety, pokrewiestwo w linii brostej i w linii bocznej (ale do IV stopnia) przeszkody wzbraniajce zabraniay maestwa, ale jeli ju je zawarto mimo ich istnienia, maestwo takie byo wane: rnorodno wyznania wrd chrzecijan, dalsze pokrewiestwo przy braku dyspensy separacja od stou i oa staa lub czasowa, przerwanie wsplnoci ycia maeskiego za zgod obu stron lub na moczy orzeczenia sdu 295. Stosunki majtkowe midzy maonkami: intercyza umowa zawierana razem z zarczynami, okrelaa szczegowo skad wyprawy, wysoko posagu i wiana w prawie ziemskim po mierci ojca obowizek wyposaenia crki przechodzi na braci, jelibracia utracili dobra po ojcu, obowizek ten przechodzi na wierzycieli, posag by wypacany w gotwce lub zapisywany na dobrach przekazanych w zastaw uytkowy w prawie miejskim prawo magdeburskie ustanawiao odrbno majtkow maonkw, prawo chemiskie wsplnot majtkow dobra maonmkw czyy si w cao, dysponowa ni m, po mierci jednej ze stron p majtku dostawaa druga strona a drugie p spadkobiercy doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowistwa, dajcy jej doywotnie uywanie majtku (caego), ale bez prawa zbycia lub obciania, od XVI w. doywocie rwnie zapisywano na ma, wzajemne doywocie stao si regu 296. Stosunki majtkowe midzy rodzicami a dziemi w prawie wiejskim: niedziay likwidowano je z woli czonkw rodziny lub z woli administracji dominialnej wydzia w wypadku oenku syna lub crki otrzymywali od rodzicw cz ich niedziau i inwentarza 297. Przysposobienie, dzieci nielubne: przysposobienie (adopcja) celem jego byo przekazanie spadku adoptowanemu, adoptowany dziedziczy rwnolegle w swojej rodzinie i nie przybiera nazwiska adoptujcego do czasu jego mierci, kobieta adoptowaa tylko za zgod krewnych adopcja braterska wzajemne dziedziczenie po sobie adopcja do herbu umoliwia przenikanie do szlachty elementw mieszczaskich, zakazanaw 1616 roku bkarty dzieci pozalubne, lub zrodzone z maestwa, ktre wspyo ze sob przed lubem; nie miay prawa do dziedziczenia po ojcu, nie korzystay z praw szlacheckich, nie nosiy nazwiska ojca 298. Opieka i kuratela: inwentarz sporzdzany przy obejmowaniu opieki, dotyczy majtku osoby objtej opiek, sporzdzano go w obecnoci dwch wiadkw, na opiekunie ciy obowizek wyksztacenia nieletnich, opiekun mg by na wniosek protegowanego zwolniony z opieki kurator ustanawiany dla osb w latach sprawnych (ale przed latami dojrzaymi - do 24 roku), powoywano te ich dla opieki nad starymi lub chorymi obonie, dla marnotrawcw (na wniosek rodziny), dla dojrzaych panien, ktre nie wyszy za m, dla kobiet separowanych, dla wdw

ROZDZIA VII POCZTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJI. ZMIANY W STRUKTURACH SPOECZNYCH I UMYSOWOCI331. Czynniki przemian: Starcie dwch idei: - petryfikacji ustroju szlacheckiego i poddaniu Polski pod wadz mocarstw ssiednich (Prawa Kardynalne) - ruch reformatorski: spoeczno-ekonomiczny, polityczny, administracyjny Inne czynniki: - wzrost ludnoci pastwa - oywienie handlowe warstw i stanw, rozwj gospodarczy

332. Polskie owiecenie: Trzy kierunki myli owieceniowej: 1) liberalna w dziedzinie wiatopogldu i w niektrych ujciach politycznych, ale zachowawcza spoecznie 2) reformatorska 3) rewolucyjna myl owieceniowa: wiara we wszechmoc rozumu, odkrywanie praw naturalnych, wiara w znaczenie reform pastwowych 333. Ruch reformatorski: - wyrnianie szlachty redniej i inteligencji przez Stanisawa Augusta - element inteligencki w Sejmie Czteroletnim: najpierw 69 dziaaczy, potem 112 razem 181 osb byli najbardziej aktywni w sejmie i byli zwolennikami krla - sojusz krla z buruazj miejsk - osoby walczce w Insurekcji Kociuszkowskiej: rzemielnicy, plebejusze, ludzie luni, chopi, inteligenci, ksia Koncepcje reformatorskie: - odejcie od narodu szlachecko magnackiego - tworzenie si narodu-posiadaczy na zasadzie kompromisu szlachecko-mieszczaskiego - tworzenie si narodu jako wszystkich mieszkacw kraju bez wzgldu na majtek i stan

II.

RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA

334. Prawo ziemskie i oglnopastwowe: Za rda prawa uwaa si: 1) Prawa Kardynalne z 1768 i 1775 2) Konstytucja III Maja z 1791 3) Prawa Kardynalne uchwalone na sejmie grodzieskim (1793) 4) Konstytucje Sejmowe 5) Akty i Uniwersay krlewskie / Marszakw Sejmu 4letniego 6) Uniwersay i rezolucje Rady Nieustajcej 7) Akt powstania uznawany jako ustawa zasadnicza z 1794 VOLUMINA LEGUM: - tom VII i VIII ustawodawstwo 1764-1780 - tom IX konstytucje sejmowe z 1782 1792 - tom X konstytucje 1793

III.

PIERWSZE REFORMY

337. Typ i forma pastwa Do czasw Sejmu Czteroletniego i po upadku jego dziea cieray si dwie przeciwne sobie formy ustrojowe: Rzeczpospolita Szlachecka i Monarchia Konstytucyjna. 338. Zmiany w ustroju spoeczno-ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie. 1) KOMPROMIS SZLACHECKO-MIESZCZASKI: Stan szlachecki sta si otwarty dla zamonego mieszczastwa. Nobilitowani mieszczanie mieli obowizek wykupi ziemie na okrelon warto w cigu roku pod rygorem utraty szlachectwa. Ponadto szlachta trudnica si kupiectwem w miastach nie moga utraci tytuu. 2) REFORMY W MIASTACH: zniesienie jurydyk dokonane w 1764 roku, zniesiono prywatne dzielnice miejskie wyczone spod wadzy miasta zniesienie serwitoratw 1764 czyli zwalniania od podatkw kupcw i rzemielnikw, wyczania ich spod wadzy miast, podporzdkowanie ich krlowi Komisje Dobrego Porzdku powoywane od 1775, zajmoway si modernizacj i uzdrawianiem zarzdu miast Reforma Asesorii uznana za sd najwyszy dla miast, wyroki miay egzekwowa urzdy grodzkie, zmiany w skadzie 340.Chopi: emfiteuza oddawanie gruntw w dugoletni dzieraw z prawem pobierania poytkw i wznoszenia budowli 1) akty uwalniania chopw z poddastwa byy nieliczne 2) wydany w 1768 341. Ludzie luni: Byli to ludzie yjcy z pracy najemnej lub wczgostwa dano paszportw wydawanych przez panw wsi oraz zaczto zmusza do pracy przymusowej 343. Program reform: Jego autorem by Andrzej Zamoyski (w oparciu o O skutecznym rad sposobie Konarskiego), wystpi z tym programem na konwokacji 1764:

- rozwj ekonomiki i rozbudowa administracji - stworzenie nowoczesnej owiaty, usprawnienie dziaa pastwowych 344. Zmiany w sejmowaniu: a) usunicie szlachty-gooty z sejmikw b) instytucja delegacji sejmowych sejm przekazywa wybranemu gronu posw i senatorw prawo decydowania w jego imieniu c) deputacje- komisje sejmowe przygotowujce projekty uchwa d) wprowadzenie hetmanw do Sejmu i podskarbiego nadwornego Reformy sejmowe Czartoryskich: - posowie nie musieli zaprzysiga ju tego co mwili; uchwalenie regulaminu obrad sejmu - ograniczanie zasady jednomylnoci: materie ekonomiczne sprawy mniej wane, uchwalane wikszoci gosw; materie status sprawy wane (podatki np.) wymagay jednomylnoci - jeli jednomylnoci nie byo w 3 prbach gosowania, decydowaa wikszo 345. Komisja Skarbowa: Reforma Czartoryskich: - ugrupowanie powstae pod koniec panowania Augusta III, przywdcy Micha i August Czartoryscy - reformy oparte na myli pogldach Stanisawa Konarskiego - reforma centralnych wadz wykonawczych w resortach skarbowym i wojskowym - zastpienie jednoosobowych doywotnich urzdw organami wybieralnymi, kadencyjnymi i odpowiedzialnymi - usunicie z sejmikw szlachty-gooty, wprowadzenie zasady wikszoci gosw Komisja Skarbowa centralny urzd administracji, kolegialny z Komisj Wojskow utworzono po dwie (dla Litwy i Korony) , zastpiy one podskarbich, wybierane byy przez izby parlamentu, po 16 komisarzy na resort, kadencja 2 lata, musiay uzyska absolutorium od izby poselskiej i skda sprawozdania Kompetencje Komisji Wojskowej: - rekrutacja do wojska, jego zaopatrzenie i szkolenie - orzekanie we wszystkich sprawach, w ktrych pozwanym jest czonek armii Kompetencje Komisji Skarbowej: - sd powszechny w sprawach skarbu pastwa dla wszystkich mieszkacw, sprawy naduy urzdniczych - zarzdzanie majtkiem pastwa: nieruchomociami, kopalniami, warzelniami soli - rozwj gospodarczy: poszukiwanie surowcw, wydobywanie i przetwaezanie, chopi jako sia robocza - reforma monetarna i projekt reform krlewszczyzn, reformy systemu celnego, udzielanie zgd na monopol; 346: Ca, miary, wagi i moneta: Zniesiono ca i myta wewntrzne, ujednolicono miary i wagi, ujednolicono i polepszono monet. 347. Budet: Wprowadzony przez Komisj Skarbow w 1768 r. Zasady budetowe: 1) jawnoci 2) jednoci okrela cao wydatkw i dochodw pastwa (nie przestrzegano: wyczono z niego Fundusz Edukacyjny) 3) kontrola jego wykonania przez sejm 348: Komisja Edukacji Narodowej: Powoana w 1773 r. wyniku kasaty zakonu jezuitw, ktry skupia u siebie szkolnictwo RP, wsplna dla Litwy i Korony. Komisj kontrolowa krl, a Sejm jedynie w zakresie sprawozda finansowych i linii programowych, Sejm wybiera te czonkw KEN. Kompetencje KEN: - ksztacenie modziey szlacheckiej - nadzr nad szkolnictwem (oprcz szk wojskowych) Dziaalno KEN: 1) utworzenie Towarzystwa do Ksig Elementarnych 2) ogoszenie w 1783 ustaw okrelajc zasady organizacyjne i hierarchii szk 350: Gabinet Krlewski: Kompetencje: - prowadzenie sekretariatu osobistego

- administracja dbr ekonomii - korespondencja dyplomatyczna - stosunki z Kocioem i Kuri Rzymsk, sprawy WKL

IV.

PRAWA KARDYNALNE

352. Prawa kardynalne z 1768 r.: Reformy Sejmu Repninowskiego 1767-1768: - umocnienie starego systemu demokracji szlacheckiej: jednomylno, przywileje szlachty, wolna elekcja - pogbienie i realizacja reform Czartoryskich w tych dziedzinach, w ktrych interes szlachty nie doznaje uszczerbku - podzia praw obowizujcych na terenie RP na trzy grupy: prawa kardynalne, polityczne i ekonomiczne - prawa kardynalne niezmienne na wieki, moliwo poszerzania, wasny katalog praw - prawa polityczne mogy by zmieniane, jednomylno wymagana dla przyjcia zmian, wasny katalog praw - prawa ekonomiczne po 3 razach jeli brakuje jednomylnoci marszaek zarzdzi gosowanie, nie mona si wstrzyma Zaoenia praw kardynalnych: - normy o religii, tolerancji, prawie wyznaniowym, religi panujc jest rzym-kat, inne wyznania maj prawo do kultu - zasady ustrojowe: wolna elekcja, zakaz wybierania krla za ycia panujcego, kandydatem moe by tylko Piast i katolik - zasada jednomylnoci w uchwalaniu praw politycznych, organizacja sejmu jak w art. henrykowskich ustawy nie potrzeboway sankcji krlewskiej - potwierdzenie przywilejw szlachty: rwno szlachty wewntrz stanu, zwierzchnictwo nad chopami, zakaz karania chopw mierci przez sd dominialny, wyczno szlachty w piastowaniu urzdw, nietykalno majtkowa i osobista, za umylne zabjstwo kara mierci Zaoenia praw politycznych: - dotyczyy podatkw, organizacji sdw i prawa sdowego (materialne i procesowe), organizacji i kompetencji wadz oprcz sejmu i krla - polityka zagraniczna, nobilitacje, indygenaty (szlachectwo dla cudzoziemcw), pospolite ruszenia i prawo o zajazdach Ustawa o sejmikach: - usunicie gooty, zasada wikszoci gosw Konfederacja barska (1768-1772): - cel: zniesienie gwarancji rosyjskich i wycofanie wojsk rosyjskich z Polski, powrt do norm czasw demokracji szlacheckiej - ukara Czartoryskich (pod sd sejmowy) i Poniatowskiego (won z tronu) - zamienia si w 4-letni wojn partyzanck

V.

RADA NIEUSTAJCA

RN zostaa utworzona w wyniku reform Sejmu Rozbiorowego z 1773 roku, zlikwidowana 1789 na Sejmie Czteroletnim. Powstaa jako wynik de centralistycznych. Rada Nieustajca nowy organ rzdowo wykonawczy wsplny dla obu czci RP Skad Rady Nieustajcej: 36 czonkw powoywanych przez Sejm co 2 lata, z tym e przynajmniej 1/3 wybieranych musiaa by w poprzedniej kadencji (ktrzy to decyduje losowanie). Skad grupowy: 18 reprezentantw Senatu, 18 reprezentantw szlachty Organizacja Rady: Formalnie na czele sta krl, ale spord szlachty wybierano Marszaka Rady. Kompetencje oglne RN: - ustalanie kierunkw polityki rzdu i instrukcje dla resortw, ogldaa sprawozdania z dziaalnoci resortw - miaa inicjatyw ustawodawcz, prawo zwoania parlamentu jakby krl zwleka, obsada wanych urzdw razem z krlem - krl przewodniczy sdowi sejmowemu, pocigaa parlamentarzystw do odpowiedzialnoci przed tene sd - kontrol nad Rad Nieustajc sprawowa Sejm Departamenty RN (po 4-8 osb) kierowane przez ministrw: 1) Interesw Cudzoziemskich - z krlem jako przewodniczcym, mia stworzy sie polskiej suby zagranicznej w Europie - udziela instrukcji agentom z zagranicy i przyjmowa od nich info na temat Polski od innych krajw 2) Policji - kierowa administracj ogln pastwa, nadzr administracyjny nad miastami krlewskimi - kontrolowa rady miejskie i burmistrzw, uchyla niezgodne z prawem normy wewntrzne w miastach - by sdem w drobnych sprawach miejskich, rozpatrywa skargi na dziaalno urzdnikw w miastach - nadzr nad ludmi lunymi, zadanie stworzenia i kontroli sub sanitarnych RP, stworzenie systemu opieki spoecznej - zaoenie poprawczakw domw poprawy

3) Wojskowy przej uprawnienia Komisji Wojskowych 4) Sprawiedliwoci ustala interpretacj i przestrzeganie prawa, by ostatni instancj w rozpatrywaniu skarg na korupcj sdw - wypiera komisj kodyfikacyjn Andrzeja Zamoyskiego, prowadzi statystyki rzdowe - ujednolicenie sdownictwa w RP, kierowany przez ktrego z kanclerzy wchodzcego w skad Rady Nieustajcej 5) Skarbowy te same kompetencje co Komisja Skarbowa

VI.

ZMIANY W PRAWIE SDOWYM

357. Idee przewodnie: Rozwj badania prawa natury, prawo miao by wieckie, uniwersalne rwno wobec prawa, miao suy dobru oglnemu 358. Nowoci w prawie prywatnym: a) zniesienie prawa ycia i mierci szlachty w stosunku do chopw b) prawo nabywania dbr ziemskich dla mieszczan c) lata sprawne w szlachcie 20, pena penoletno 24 d) zakaz nabywania przez koci dbr ziemskich i miejskich 359. Spki: tworzenie spek akcyjnych 360. Prawo wekslowe: Ustanowione w 1775 roku, powoanie instytucji weksla, ale z powodu naduywania jej przez szlacht w 1780 roku zakazano jej wystawia weksle. 361: Prawo karne: - zniesiono kar mierci za czary i tortury - kara pracy przymusowej 362. Prawo graniczne: - rozgraniczenie dbr w prowincjach - powoanie Komisji Granicznych (kada po 10 osb, wybierane przez sejmiki co 4 lata) 363. Palestra (Adwokatura): - zakaz nabywania przez adwokatw ziem ich klientw - adwokatura dla szlachty (1764 i 1768) potem te dla mieszczan (1791) i znowu tylko dla szlachty (1793) 364. Projekt Zbioru praw sdowych: - powoanie komisji kodyfikacyjnej w 1776 roku z Andrzejem Zamoyskim na czele Zaoenia projektu (1778): - umocnienie wadzy monarszej - podporzdkowanie kocioa pastwu - uwolnienie czci chopw z poddastwa - stosunki chop > dwr pod kontrol pastwa Projekt zosta odrzucony na zawsze na sejmie z 1780 roku. 365. Projekt kodeksu Stanisawa Augusta: - miaa obj cao prawa cywilnego, karnego i procesu - zasada nullum crimen sine lege i nullum poena sine lege penale anteriori, - zasada domniemania niewinnoci - zasada i kara ma suy poprawie przestpcy - uzalenienie od stanu posiadania sprawcy kar majtkowych

VII.

KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO

366. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej: Trzy ustawy uchwalone w 1791 roku: 1) Ustawa o sejmikach (marzec) 2) Ustawa o miastach krlewskich (kwiecie) 3) Ustawa Rzdowa (maj) Autorzy Konstytucji 3 Maja:

Krl Stanisaw August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kotaj dokona ostatecznej redakcji Pogldy twrcw: Krl zmierza do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii) Potocki gwarancja gwnej roli w pastwie dla zreformowanego Sejmu Kotaj reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczaskiego Uchwalenie K3M prowadzone byo w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Maachowskim na czele) Zgromadzenie Przyjaci Ustawy Rzdowej 3 Maja wyodrbnio si ze Stronnictwa Patriotycznego, miao na celu dalsze ustawodawstwo o sejmie, organizacji wadzy wykonawczej, projekty kodeksw Konstytucja 3 Maja liczya 11 artykuw.

A. USTRJ SPOECZNY367. Szlachta (artyku 2): Postanowienia co do szlachty ziemskiej Posesjonatw: - ochrona ich praw, swobd i wolnoci oraz pierwszestwa w yciu prywatnym i publicznym - zapewniono nietykalno osobist - utrzymanie zwierzchnoci dominialnej nad chopami - pene prawo wasnoci; rwno szlachty wewntrz stanu - odsunicie szlachty nieosiadej i czynszowej od sejmikw - wiea szlachta nie moe piastowa wyszych urzdw w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu) 368. Mieszczanie (artyku 3): - neminem captivabimus nisi iure victum rwnie dla ydw w miastach - nabywanie dbr ziemskich, nietykalno majtkowa i osobista - nisze urzdy administracyjne i sdowe, dostp do palestry i niszych godnoci wojskowych - nobilitacja zamonych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego - nie mieli prawa do wybvoru plenipotentw miast do Sejmu (wybieray zgromadzenia wydziaowe) 369. Chopi (artyku 4): - opieka prawa i rzdu nad chopami, utrzymana wadza dominialna - umowy indywidualne i zbiorowe pomidzy dziedzicami i chopami nie mogy by jednostronnie zerwane - wolno osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszw z zagranicy i zbiegw powracajcych do RP - ochrona chopw w rkach Komisji Policyjnych i porzdkowych Ustawa o sprzeday krlewszczyzn 1792: - chopi osiedli na krlewszczyznach maj wasno wieczyst uytkow ziemi - moliwo odejcia z gruntu po rozwizaniu kontraktu z dziedzicem - uwolnienie z poddastwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu 370. Stosunki wyznaniowe (artyku 1): - swoboda wyzna, pierwszestwo dla religii katolickiej - zakaz odstpstwa od tej religii - autokefalia uniezalenienie kocioa prawosawnego od czynnikw zewntrznych (Pisk 1791)\ 371. Nard i obywatele: - nard to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chopi

B. USTRJ POLITYCZNYPODZIA WADZY: USTAWODAWCZA (artyku 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAOWE WYKONAWCZA (artyku 7): KRL, STRA PRAW, KOMISJE RZDOWE, KOMISJE PORZDKOWE, MAGISTRATY MIAST WOLNYCH SDOWNICZA (artyku 8): SD SEJMOWY, TRYBUNA KORONNY LITEWSKI, SDY ZIEMIASKIE, ASESORIA, SDY MIEJSKIE, SDY DOMINIALNE 372. Pastwo jednolite czy zacienienie unii ? - brak deklaracji unifikacji dualistycznej RP w Konstytucji - wyrazy odrbnoci Wielkiego Ksistwa Litewskiego 373. Zwierzchnictwo narodu i podzia wadzy (artyku 5): Wszelka wadza spoecznoci ludzkiej bierze swj pocztek z woli narodu (Rousseau) Trjpodzia Wadzy (Montesquieu): Wadza prawodawcza w stanach zgromadzonych, sdownicza