T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2298

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1295

B‹ZANS TAR‹H‹

YazarlarDoç.Dr. Ayfle KAYAPINAR (Ünite 1, 4)

Doç.Dr. Mustafa DAfi (Ünite 2, 6)Doç.Dr. Casim AVCI (Ünite 3)

Doç.Dr. Yusuf AYÖNÜ (Ünite 5)Doç.Dr. Levent KAYAPINAR (Ünite 7, 8)

Doç.Dr. Zeliha DEM‹REL GÖKALP (Ünite 9)Ö¤r.Gör. Hasan YILMAZYAfiAR (Ünite 10)

EditörDoç.Dr. Levent KAYAPINAR

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Uzm. Orkun fien

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Özlem Doruk

GrafikerlerAyflegül Dibek

Ufuk Önce

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Bizans Tarihi

ISBN 978-975-06-0972-5

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ viii

Bizans Tarihine Genel Bir Bak›fl ............................................ 2B‹ZANS TAR‹H‹NE A‹T BAZI KAVRAMLAR................................................ 3Bizans ........................................................................................................... 4Rum................................................................................................................ 4Grek ............................................................................................................... 5Hellas ............................................................................................................ 5Yunan............................................................................................................. 6B‹ZANS DEVLET‹N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹............................................... 6Antik Yunan Kültürü..................................................................................... 6Roma Devlet Gelene¤i .................................................................................. 7Ortodoks H›ristiyanl›k................................................................................... 8‹stanbul .......................................................................................................... 10B‹ZANS TAR‹H‹N‹N DÖNEMLEND‹R‹LMES‹ ............................................. 12Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre Tasnifi ................................................ 13Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi ............................................................. 13Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre Tasnifi ........................ 15B‹ZANS VE KOMfiULARI .............................................................................. 18Sasaniler ......................................................................................................... 18Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar ................................................................. 18Vandallar ....................................................................................................... 20Lombardlar ................................................................................................... 20Franklar ......................................................................................................... 20Normanlar ..................................................................................................... 21Varanglar........................................................................................................ 21Venedik.......................................................................................................... 21Ceneviz .......................................................................................................... 22Özet ............................................................................................................... 23Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 24Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 26

Roma’dan Bizans’a Geçifl ........................................................ 28ROMA DEVLET‹N‹N DÖNEMLER‹ VE YAYILDI⁄I CO⁄RAFYA................ 29Girifl................................................................................................................ 29Krall›k Devri (M.Ö. 753 - M.Ö. 509)............................................................ 29Cumhuriyet Dönemi (M.Ö. 509 - M.Ö. 27) ................................................. 30‹mparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 - M.S. 284) ................................................ 34III. Yüzy›lda Roma ‹mparatorlu¤u’nun S›n›rlar› .......................................... 36BÖLÜNEN ROMA ‹MPARATORLU⁄U ......................................................... 37Dioklitianos ve Reformlar› ............................................................................ 37Konstantinos ve ‹stanbul’un Kurulmas› ....................................................... 38Roma ‹mparatorlu¤u’nun H›ristiyanlaflmas› ve Dini Mücadeleler .............. 40Kavimler Göçü ve Bat› Roma’n›n Çöküflü................................................... 42‹ustinianos Dönemi (527-565) ...................................................................... 46

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Özet ............................................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 51Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 52S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 52Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 53

Bizans ve Müslüman Araplar.................................................. 54G‹R‹fi .............................................................................................................. 55HZ. MUHAMMED DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (610 - 632) ......... 56DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (632 - 661) ............. 59EMEVÎLER DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (661 - 750) .................... 62ABBÂSÎLER DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (750 - 861’e kadar) ...... 67Özet................................................................................................................ 74Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 75Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 76S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 76Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 77

Bizans ve Kuzeyli Türk Komflular› (4-14. Yüzy›l)................. 78G‹R‹fi .............................................................................................................. 79HUNLAR, AT‹LLA VE B‹ZANS...................................................................... 79GÖKTÜRK - B‹ZANS ‹L‹fiK‹LER‹.................................................................. 81AVAR - B‹ZANS MÜNASEBETLER‹ .............................................................. 82BULGARLARLAR VE B‹ZANS........................................................................ 84HAZARLAR ‹LE B‹ZANSLILAR ...................................................................... 88PEÇENEKLER VE B‹ZANS............................................................................. 90O⁄UZLAR (UZLAR) ‹LE B‹ZANS ................................................................. 92KIPÇAK/KUMAN - B‹ZANS ‹L‹fiK‹LER‹ ....................................................... 93TATARLARLARIN B‹ZANSLA ‹L‹fiK‹LER‹ ..................................................... 95Özet ............................................................................................................... 97Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 100Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 101S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 101Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 102

Bizans-Selçuklu Devlet ‹liflkileri ............................................. 104B‹ZANS - BÜYÜK SELÇUKLU ‹L‹fiK‹LER‹ ................................................... 105Ça¤r› Bey’in Anadolu Seferi ve Türkmen Ak›nlar›...................................... 105Tu¤rul Bey Dönemi (1040-1063).................................................................. 106

Pasinler Savafl› (1048) ............................................................................. 106Tu¤rul Bey’in Anadolu Seferi (1054) ..................................................... 106Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063) ......................................... 106

Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072) ....................................................... 107Alp Arslan’›n Gürcistan ve Do¤u Anadolu Seferi (1064)...................... 107Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068) ......................................... 107Malazgirt Savafl› ve Sonuçlar› ................................................................. 109

HAÇLI SEFERLER‹, B‹ZANS VE ‹SLAM DÜNYASI....................................... 109Haçl› Seferleri Düflüncesinin Do¤uflu .......................................................... 109Bizans ve Bat›................................................................................................ 109Birinci Haçl› Seferi (1096-1099).................................................................... 110

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

‹kinci Haçl› Seferi (1147-1149) ..................................................................... 111Üçüncü Haçl› Seferi (1189-1192).................................................................. 112Dördüncü Haçl› Seferi (1203-1204).............................................................. 113ANADOLU’NUN FETH‹ VE ‹SLAMLAfiMASI ................................................ 113Türk Fetihleri Öncesinde Anadolu’nun Siyasî ve........................................ 113Demografik Yap›s› ........................................................................................ 113Selçuklu Sultanlar›n›n Takip Etti¤i Siyaset................................................... 114Anadolu’nun Siyasî ve Demografik Yap›s›ndaki De¤iflim .......................... 116Mo¤ol ‹stilas›ndan Sonra Yaflanan Geliflmeler ............................................ 117Bat› Anadolu’nun Fethi ve Türkleflmesi....................................................... 117ANADOLU SELÇUKLULARI VE B‹ZANS ...................................................... 118Kutalm›flo¤ullar›n›n Anadolu’ya Gelifli ve ‹lk Faaliyetleri........................... 118‹znik’in Fethi ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kuruluflu .......................... 119‹znik’in Fethinden I. Haçl› Seferi’ne Kadar Bizans ve ................................ 119Anadolu Selçuklu Devleti ............................................................................. 119Haçl› Seferi’nden Miriokefalon’a Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu Devleti............................................................................................................ 120Miriokefalon’dan IV. Haçl› Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu Devleti............................................................................................................ 121Haçl› Seferinden Köseda¤ Bozgununa Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu Devleti ............................................................................................ 122Köseda¤ Bozgunundan Anadolu Selçuklu Devleti’nin Y›k›l›fl›na Kadar Yaflanan Geliflmeler....................................................................................... 123Özet................................................................................................................ 124Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 125Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 126S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 127Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 127

Bizans-Osmanl› ‹liflkileri.......................................................... 128SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YÖNET‹M‹NDE B‹ZANS................... 129VIII. Mihail Paleologos ve Bizans’›n Yeniden Kuruluflu............................. 129II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaflatma Çabalar›........................... 132B‹ZANS B‹T‹NYASI VE OSMANLI BEYL‹⁄‹ ............................................... 134B‹ZANS’TA ‹Ç SAVAfiLAR VE OSMANLI VASSALLI⁄I ................................ 136‹ç Savafl: ‹ki Andronikos’un Mücadelesi ...................................................... 136‹ç Savafl: Kantakuzinos ve V. ‹oannis Paleologos....................................... 139‹mparator V. ‹oannis Paleologos Dönemi ve Bizans’›nOsmanl› Vassall›¤› ......................................................................................... 141Bizans: Y›k›lman›n Efli¤indeki Devlet .......................................................... 143B‹ZANS’IN SON YILLARI VE ‹STANBUL’UN FETH‹ .................................. 144Özet................................................................................................................ 149Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 150Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 151S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 151Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 152

Bizans Hukuku ......................................................................... 154B‹ZANS HUKUKU ......................................................................................... 155Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geçifl.............................................. 155

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Bizans Hukuk Kaynaklar› Olarak Roma Hukukunun Kaynaklar›.............. 156B‹ZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI......................................................... 158Dioklitianos’ tan ‹ustinianos’a Hukuk Derlemeleri (MS. 284 -MS.527)...... 158‹ustinianos Dönemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527 - 565) .................. 159‹ustinianos’un Varislerinden Makedon Hanedan›na Kadar GeçenDönemdeki Hukuk Uygulamalar› (565 - 867)............................................. 160Makedon Hanedan›ndan, IV. Haçl› Seferine Kadar Olan DönemdekiHukuk Uygulamalar› (867 - 1204) ............................................................... 1611204 - 1453 Y›llar› Aras›ndaki Dönemde Hukuk Uygulamalar› ................. 162B‹ZANS HUKUK S‹STEM‹NDE A‹LE KURUMU........................................... 163B‹ZANS HUKUKUNDA SUÇ VE CEZA ........................................................ 165Ceza ve Türleri .............................................................................................. 165

Ölüm Cezas› ............................................................................................ 165Kölelefltirme............................................................................................. 166Bedensel Cezalar..................................................................................... 166Hürriyeti Ba¤lay›c› Cezalar ..................................................................... 167Mala Yönelik Cezalar .............................................................................. 167Askeri Suçlar ve Cezalar ......................................................................... 168

Cezalar›n ‹nfaz› ve Uygulamalar .................................................................. 169B‹ZANSTA KÖLEL‹K KURUMU.................................................................... 169Özet................................................................................................................ 172Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 173Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 174S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 174Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 175

Bizans Devlet Yap›s› ve E¤itim Sistemi ................................ 176B‹ZANS S‹YAS‹ KURUMLARI........................................................................ 177‹mparator-‹mparatorun Maiyeti- Saray Görevlilerinin Unvanlar›................ 177‹mparatorun Yetkilerini S›n›rland›ran Kurumlar.......................................... 180

Senato ...................................................................................................... 181Örgütlü Toplumsal Gruplar (Dimos’lar) ................................................ 181

Kilise .............................................................................................................. 181Ordu......................................................................................................... 182

B‹ZANS MERKEZ‹ YÖNET‹M TEfiK‹LATI .................................................... 182Adalet Teflkilat› .............................................................................................. 183Mali Kurumlar................................................................................................ 185Ordu Örgütlenmesi ....................................................................................... 186B‹ZANS TAfiRA TEfiK‹LATI VE K‹L‹SE......................................................... 189Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli Kiliseler ........... 190Manast›rlar ..................................................................................................... 191Devlet ve Kilise ‹liflkileri............................................................................... 192B‹ZANS E⁄‹T‹M S‹STEM‹ ............................................................................. 193Bizans’ta ‹lkö¤retim E¤itimi .......................................................................... 193Bizans’ta Ortaö¤retim E¤itimi ....................................................................... 194Bizans’ta Yüksekö¤retim E¤itimi.................................................................. 195Özet................................................................................................................ 197Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 198Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 199S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 199Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 200

‹ ç indek i lervi

8. ÜN‹TE

Bizans Ekonomisi..................................................................... 202G‹R‹fi .............................................................................................................. 203ERKEN DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹ ........................................................ 2044. ve 5. Yüzy›l Bizans Ekonomisi ................................................................ 2046. Yüzy›l Bizans Ekonomisi .......................................................................... 205ORTA DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹ .......................................................... 2077 - 9. Yüzy›l Bizans Ekonomisi .................................................................... 2079. ve 10. Yüzy›l Bizans Ekonomisi............................................................... 20911. ve 12. Yüzy›l Bizans Ekonomisi............................................................. 210GEÇ DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹ ............................................................ 212T‹CARET, ÜRET‹M, LONCALAR VE VERG‹LER........................................... 213Ticaret ............................................................................................................ 213Tar›m Üretimi ve ‹kincil Üretim ................................................................... 214Loncalar.......................................................................................................... 216Vergiler........................................................................................................... 217PARA S‹STEM‹ ............................................................................................... 218Bizans Sikkesi ................................................................................................ 218Sikke Metali ve Birimi................................................................................... 219Alt›n Sikkeler ................................................................................................. 219Gümüfl Sikkeler ............................................................................................. 220Bak›r Sikkeler ................................................................................................ 221Darphaneler ................................................................................................... 223Özet ............................................................................................................... 224Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 226Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 227S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 227Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 228

Bizans Sanat› ........................................................................... 230B‹ZANS SANATI ............................................................................................ 231Sanat Eserlerinin Üretim ve Uygulama Alan› Olarak Bizans Kentleri........ 232Bizans Mimarisi ............................................................................................. 232

Erken Bizans Dönemi Dini Yap›lar›....................................................... 233Geçifl Dönemi (Karanl›k Dönem) Dini Yap›lar›.......................................... 235Orta Dönem Bizans Dini Yap›lar› ................................................................ 235Geç Dönem Bizans Dini Yap›lar›................................................................. 237Kamusal ve Sosyal ‹fllevli Bizans Yap›lar› ................................................... 239An›tsal Resim Sanat› ...................................................................................... 241El Sanatlar› ..................................................................................................... 246

Seramik .................................................................................................... 246Cam Sanat› ............................................................................................... 248Maden ...................................................................................................... 248Fildifli........................................................................................................ 249Sikke ........................................................................................................ 250

Özet ............................................................................................................... 252Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 254Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 255S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 255Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 256

‹ ç indek i ler vii

9. ÜN‹TE

10. ÜN‹TE

Önsöz

Türk dünyas› tarihi, Osmanl› Devleti tarihinin erken dönemi, Türkiye tarihinin

ortaça¤ tarihi, Bizans tarihi olmadan düflünülemez. Çünkü anavatanlar› Orta Asya

co¤rafyas› olan Hun Türkleri bat› istikametine IV. yüzy›lda ilerleyip Kavimler gö-

çünü bafllatt›ktan sonra Bizans tarihinin geliflimini etkilemifl ve hem de geliflimin-

den etkilenmifltir. Bizans’›n Avrupa Hunlar›, Göktürkler, Avarlar, Hazarlar, Bulgar-

lar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar, Selçuklu ve Osmanl› Türkleri gibi çeflitli Türk

unsurlar›yla gerek siyasi ve askeri, gerek ekonomik ve ticari münasebetleri olmufl-

tur. Bu münasebetlerin günümüze ulaflan en önemli sonuçlar›ndan birisi, Bi-

zans’›n irtibat kurdu¤u bu çeflitli Türk kavimleri hakk›nda zengin bir tarih yaz›m›

gelifltirmifl olmas›d›r. Dolay›s›yla Bizans kaynaklar›n›n Türk kavimleri hakk›nda

çok müstesna veya tarihi verileri teyit edici bilgiler ihtiva ettiklerini belirtmek ge-

rekir. Bu bak›mdan Türk tarihinin baz› evelerini Bizans kaynaklar›n› incelemeden

yazmam›z mümkün görünmemektedir. Ancak Bizans kaynaklar›n› tan›ma gerekli-

li¤inin yan› s›ra Bizans tarihinin ana hatlar›n› bilmemiz de elzem gözükmektedir.

Çünkü Bizans tarihinin ana hatlar›, gerekli terim ve ifadelerler ve Türk dünyas› ile

hangi tarihte ne gibi münasebetleri oldu¤unu bilmemiz, Bizans kaynaklar›na da-

ha kolay intibak etmemizi sa¤layacakt›r.

Elbette günümüzde Türkiye’de ve Dünya’da Bizans tarihi ile yap›lm›fl belli

bafll› konular üzerinde çok say›da çal›flma mevcuttur. Ancak üniversite ö¤renimi

gören ö¤rencilere yönelik bu konuda araflt›rmaya girifl mahiyetinde olabilecek

bir el kitab› (manuel) ya da bir ders kitab› uzun süreden beri hissedilen bir ek-

sikliktir. Elinizdeki bu Bizans Tarihi kitab› bu eksikli¤i giderme amac›ndad›r.

Belirtmek gerekir ki, bu çal›flma Bizans tarihinin farkl› alanlar›nda birikimi olan

kiflilerce haz›rland›. Ayr›ca Türkiye’de ilk defa bu çal›flmayla Bizans tarihinin

farkl› yönleri yani temel kavramlar, dönemlendirme sorunu, genel özellikler,

Roma’dan Bizans’a geçifl süreci, kuzeyli Türk dünyas› ile münasebetleri, Selçuk-

lu-Bizans iliflkileri, Osmanl›-Bizans iliflkileri, Bizans hukuku ve devlet yap›s›, Bi-

zans ekonomisi ve toplumsal yaflam, Bizans kültürü ve sanat› gibi konular tek

bir kitapta toplanm›fl oldu.

Kitab›n amac›, IV. yüzy›l’›n bafl›ndan bafllayarak XV. yüzy›l’›n ikinci yar›s›na

kadar Bizans Devleti tarihinin ana hatlar›n› kuzeyli Türk dünyas›, Müslüman Arap-

lar, Selçuklu Türkleri ve Osmanl›larla iliflkileri çerçevesinde Türkiye ve Türk tari-

hi içinde ö¤retmekle birlikte Bizans hukuk ve devlet yap›s›, iktisadi hayat› ve Bi-

zans sanat›n›n ana hatlar›n› aç›klamakt›r.

Benimsenen amaç do¤rultusunda kitap, 10 ünite çerçevesinde Bizans Tarihine

Genel Bak›fl, Roma’dan Bizans’a Geçifl, Bizans ve Müslüman Araplar, Bizans ve

Kuzeyli Türk Komflular›, Bizans ve Selçuklu Devleti ‹liflkileri, Bizans-Osmanl› ‹lifl-

kileri, Bizans Hukuku, Bizans Devlet Yap›s› ve E¤itim, Bizans Ekonomisi ve Bi-

zans Sanat› gibi bafll›klar alt›nda Bizans Tarihinin, ö¤renciler için dikkat çekebile-

cek konular› ön plana ç›kart›lm›flt›r.

Önsözviii

Kitapta okuyucunun okumas›n› ve dikkatini içeri¤e yo¤unlaflt›rmas›n› kolaylafl-

t›rmak ve ayr›ca bu konuda Türkçede farkl› yaz›m stillerini önlemek amac›yla as-

l› Yunanca olan Bizans terim ve adlar›n›n orijinal yaz›l›fl flekillerinin Bat› dillerin-

de yaz›l›fllar›na göre de¤il Türkçe okunduklar› zaman ç›kan sese göre bir çeviri-

yaz› sistemi benimsenmifltir. Bu çerçevede örne¤in ‹ngilizce Constantine Palaiolo-

gos, Almanca Konstantin Palaiologos, Frans›zca Constantin Paléologue fleklinde

gösterilen isim bu kitapta Konstantinos Paleologos olarak yaz›lm›flt›r.

Üniversite düzeyinde ö¤retilecek Bizans Tarihi dersine yönelik olarak haz›rla-

nan bu çal›flman›n, günümüzde Türkçe yaz›lm›fl bir Bizans Tarihi Ders kitab› ihti-

yac›n› önemli ölçüde giderece¤i inanc›nday›z.

Editör

Doç.Dr. Levent KAYAPINAR

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bizans tarihine ait temel kavramlar› aç›klayabilecek;Bizans Devleti’nin genel özelliklerini aç›klayabilecek;Bizans tarihinin dönemledirilmesi üzerine görüflleri tart›flabilecek,Bizans ve komflular›n› aç›klayabileceksiniz;

‹çindekiler

• Bizans Co¤rafyas›• Bizans• Rum• Grek• Hellas• Yunan• Antik Yunan Kültürü

• Roma Devlet Gelene¤i• Ortodoks H›ristiyanl›k• ‹stanbul• Bizans›n Komflular›• Bizans Tarihinin

Dönemlendirilmesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Bizans Tarihi Bizans TarihineGenel Bir Bak›fl

• B‹ZANS TAR‹H‹NE A‹T BAZIKAVRAMLAR

• B‹ZANS DEVLET‹N‹N GENELÖZELL‹KLER‹

• B‹ZANS TAR‹H‹N‹NDÖNEMLEND‹R‹LMES‹

• B‹ZANS VE KOMfiULARI

1B‹ZANS TAR‹H‹

B‹ZANS TAR‹H‹NE A‹T BAZI KAVRAMLARBizans ‹mparatorlu¤u olarak adland›r›lan devlet Roma ‹mparatorlu¤u’nun bir de-vam›d›r. Ancak Bizans’›n Roma’dan ne zaman ayr›ld›¤› konusu tart›flmal›d›r. Bu-nunla birlikte pek çok tarihçi Bizans ‹mparatorlu¤unun bafllang›c›n› ‹stanbul’un324 y›l›nda infla edilmeye bafllamas›yla almaya ve 1453 y›l›nda ‹stanbul’un Türklertaraf›ndan fethiyle bitirmeye e¤imlidir. Bu yönüyle bak›ld›¤›nda 11 as›rdan fazlayaflayan bir devletin tarihi söz konusudur. Bizans denilen imparatorlu¤un co¤rafis›nrlar› her zaman ayn› olmam›flt›r. 6. yüzy›lda Adriyatik Denizinden F›rat k›y›lar›-na kadar ulaflan bir Bizans’la karfl›lafl›rken 15. yüzy›lda ise ‹stanbul ve çevresi ileMora’n›n bir k›sm›na hakim olabilen bir flehir devletiyle yüz yüze geliyoruz. Bu-nunla birlikte Bizans tarihinin geçti¤i co¤rafyan›n genel bir tan›m› da yap›labilir.Ortaça¤›n uzun bir diliminde Bizans’›n hakim oldu¤u iki ana bölgeden söz edile-bilir. Bunlar Anadolu’da Bat› Anadolu bölgesi ve ‹stanbul, Balkanlar’da ise modernYunanistan’›n bir bölümü ile baz› Ege adalar› olarak söyleyebiliriz.

6. yüzy›lda Bizans, ‹spanya, ‹talya, Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin, M›s›r veKartaca’n›n da yer ald›¤› Tunus’a kadar uzanan bir co¤rafyaya hakimdi. Bu dö-nemde bat› s›n›r›n› Atlas Okyanusu, kuzey s›n›r›n› Tuna nehri, do¤u s›n›r›n› Pers‹mparatorlu¤u, güney s›n›r›n› da Akdeniz ve Magribî Afrika sahilleri oluflturuyor-du. 7. yüzy›lda 622 y›l›nda ‹slamiyetin do¤uflu ile yar›m yüzy›l içinde M›s›r, Filistin,Suriye, Güney ve Do¤u Anadolu’nun önemli bir bölümü Müslümanlar›n eline geç-mifltir. 9. yüzy›la gelindi¤i zaman ise Roma flehri de dahil olmak üzere Bat› Balkan-lara kadar eski Bat› Roma topraklar› Cermen as›ll› krall›klar›n olmufltur. BöyleceBizans’›n bat› s›n›r›n› Atlas Okyanusu de¤il Adriyatike do¤ru uzanan Balkan da¤-lar› belirlemifltir. Kuzey s›n›r›n› oluflturan Tuna ise defalarca bu s›n›r› aflan Slav veTürk kavimleri taraf›ndan bozulmufltur. 7. yüzy›ldan sonra Bulgarlar Tuna’n›n gü-neyinde yerleflerek Bizans’›n komflular› haline gelmifltir. 10. yüzy›l›n ve 11. yüzy›-l›n bafl›nda Bizans, Balkanlar ve Anadolu’da kaybetti¤i topraklar›n önemli bir bö-lümünü ele geçirmifltir. Ancak 11. yüzy›l›n sonunda 1071 Malazgirt Savafl›n› takipeden y›llarda Selçuklu Türkleri Marmara sahillerine kadar gelmifllerdir. 13. yüzy›l›nbafl›nda yaflanan IV. Haçl› Seferiyle ‹stanbul iflgal edilmifl, Yunanistan co¤rafyas›n-da Latin Devletleri kurulmufltur. Eski Bizans’tan Trabzon’da, Epir bölgesinde ve ‹z-nik’te olmak üzere üç devletçik ortaya ç›km›flt›r. Bitinya ve Bat› Anadolu bölgesiy-le s›n›rl› kalan Bizans 1261 y›l›nda ‹stanbul’u tekrar alarak Bizans co¤rafyas›n› ge-niflletmeye çal›flm›flt›r. Ancak Bat› Anadolu’daki topraklar›n› Anadolu Türkmen

Bizans Tarihine Genel Bir Bak›fl

beyliklerine ve Osmanl›ya kapt›r›rken Balkanlardaki topraklar›n›n büyük bir k›sm›-n› S›rplar ve Bulgarlar ele geçirmifltir. 1453’de ‹stanbul al›nd›¤›nda Bizans ‹stanbulve çevresiyle s›n›rl› ancak mazisinin ihtiflaml› günlerinde örülmüfl güçlü surlara sa-hip küçük bir flehir devleti konumundayd›.

Bu tarihi süreç içinde sözkonusu co¤rafyada yaflayan Bizansl›lar için onlar›ndöneminde ve daha sonra tarihlerinin yaz›m›nda bir tak›m kavramlar kullan›lm›fl-t›r. Bu kavramlar aras›nda Bizans, Rum, Grek, Hellas ve Yunan terimlerini aç›kla-mak Bizans tarihini ö¤renmemize katk›da bulunacakt›r.

Bizans Günümüzde Bizans diye adland›r›lan devlet kendisi için bu kavram› kullanmam›fl-t›r. Bizim Bizans olarak isimlendirdi¤imiz devlet ve kifliler kendileri için Romal› ta-birini kullanm›fllard›r. Çünkü gerçekte Bizans, Do¤u Roma Devleti idi. Hatta 6.yüzy›la kadar içinde Roma flehrinin de yer ald›¤› Bat› Avrupa bölümü Cermen ka-bileleri taraf›ndan iflgal edilmifl olmas›na ra¤men Bizans, devlet düflüncesi olarakburalar› dahi Roma Devletinin bir parças› olarak görüyordu. Bundan dolay› Ro-ma’n›n devam› olarak alg›lad›klar› için kendilerini Romi yani Romal› olarak görü-yorlard›. ‹stanbul flehrinin 330 y›l›nda infla edildi¤i flimdiki Sarayburnu civar›ndabulunan eski Antik Yunan kolonisi Bizantion olarak adland›r›l›yordu. Çok s›k ol-mamakla birlikte devletin baflkenti ‹stanbul içinde zaman zaman Bizantion tabirikullan›l›yordu. ‹stanbul’da yaflayanlar da yine nadir olmakla birlikte ‹stanbullu ma-nas›nda Bizantios olarak ifade edilebiliyordu. Dolay›s›yla Bizans tabiri sadece co¤-rafi bir bölgeyi iflaret etmek ve ‹stanbul’da yaflayanlar› göstermek için kullan›lm›flbir tabirdir. Ancak 1453 y›l›nda ‹stanbul’un fethi ile Do¤u Roma Devleti, tarihin birkonusu haline geldi¤i zaman bu devletin nas›l adland›r›laca¤› sorunu yafland›. Ta-rihçiler, Roma dedikleri zaman M.Ö. 7. yüzy›lda Roma flehri ve çevresinde kurulandevlet akla geliyordu. Bat› Roma daha çok Roma’n›n devam› olarak alg›lan›yordu.7. yüzy›ldan itibaren Roma ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’ndan pek çok fley tafl›mak-la birlikte kendine özgü bir sistem oluflturan Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun di¤er-leriyle kar›flmamas› için 16. yüzy›ldan itibaren Bizans tabiri kullan›lmaya bafllad›.1557 y›l›nda Corpus Historiae Byzantinae adl› seriyi bafllatan Alman tarihçi Hie-ronymus Wolf, Bizans tabirini Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u için kullanarak bu tabiribilim dünyas›na yerlefltirdi. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun sakinleri için Bizanti-nus teriminin kullan›ulmas› ise ancak Rönesans döneminde Avrupa’da kullan›lma-ya baflland›. (Mango, 2008, s. 9)

RumDevletin y›k›l›fl›ndan sonra tarihçiler taraf›ndan Bizans olarak isimlendirilen Do¤uRoma ‹mparatorlu¤u, resmî dilinin Latince oldu¤u 7. yüzy›la kadar kendini Roma‹mparatorlu¤u manas›nda Imperium Romanum fleklinde adland›r›yordu. ‹mpara-torlu¤unun resmî dilinin 7. yüzy›ldan sonra Yunancaya dönüflmesinden sonra Do-¤u Roma ‹mparatorlu¤u kendini Vasilia ton Romeon yani Roma ‹mparatorlu¤u ola-rak isimlendirdi. Bu imparatorlukta yaflayanlar da kendilerini Romal› anlam›ndaRomi, ülkelerini de Romal›lar›n yaflad›¤› topraklar manas›nda Romania olarak ad-land›rd›lar. ‹slam Dünyas›’nda ise Romal›lar için Rûm kelimesinin kullan›m›na Ku-ran-› Kerim’de rastlan›r. Rum suresinin ikinci ayetinde Rum sözcü¤ü geçer ve su-reye ad›n› verir. Arap kaynaklar›nda Bizans imparatorlar›n›n s›fat› için Meliku’r-Rûm, ‘Azîmu’r-Rûm, Akdeniz’i ifade etmek için Bahru’r-Rûm ve Bizans ülkesinianlatmak içinde Bilâdü’r-Rûm veya Arzu’r-Rûm, tamlamalar›n›n kullan›ld›¤› görü-

4 Bizans Tar ih i

lür (Demirkent 1998, s. 212). Türk Dünyas›nda ise Bizans’tan bahseden ilk yaz›l›kaynak Göktürk yaz›tlar›d›r. Burada geçen Apurum kelimesi tart›flmal› olmakla bir-likte Yunanca -den/-dan eki olan apo edat› ile Roma kelimesinin telaffuzu olanRum kelimesi birleflerek Bizans’tan (Apurum) gelen elçiler için kullan›lm›flt›r(Ögel, 1945, s. 63-87). Selçuklular ve Osmanl›lar da Araplar›n kulland›¤› Rûm ke-limesini benimsemifltir. Selçuklular, daha önce Do¤u Roma’n›n sahip oldu¤u Ana-dolu için Diyâr-› Rûm tamlamas›n› kullan›rlarken Osmanl›lar da Balkan topraklar›için Rumeli sözcü¤ünü kullanm›fllard›r. Fatih Sultan Mehmed de ‹stanbul’u fethet-tikten sonra Kayser-i Rûm unvan›n› alm›flt›r. Ayr›ca Bizans’tan Osmanl›ya intikaleden Bizans kökenli Ortodoks Osmanl› tebaas› için de Rûm tabiri kullan›lm›flt›r.

GrekM.Ö. 197 y›l›nda bugünkü Yunanistan topraklar›n›n büyük bir k›sm›na hakimolan Romal›lar burada yaflayan insanlar için Latinlerin hizmetkar›, Latinlerin köle-si manas›nda Grek kelimesini kullanm›fllard›r. Ancak Grek kelimesinin siyasi ma-nada kullan›lmas› M.S. 800 y›l›nda gerçekleflmifltir. Bu dönemde Kutsal Roma Cer-men imparatoru olan fiarlman, Bizans imparatoru s›fat›yla papan›n elinden taçgiymifltir. Bu s›fat›n kendilerine ait oldu¤unu iddia eden Bizansl›lar fiarlman’›n buunvan› kullanamayaca¤›n› dile getirmifllerdir. Halbuki, bu tarihte Bizans Devle-ti’nin bafl›nda kocas› IV. Leo’nun 780 y›l›nda ölümü üzerine küçük yafltaki o¤luVI. Konstantinos’un önce naipli¤ini üstlenmifl sonra da iktidar için öz o¤lunu öl-dürtmüfl olan imparatoriçe ‹rini bulunuyordu. fiarlman bir kad›n›n Roma impara-toru olamayaca¤›n› sadece Greklerin kral› manas›nda “Rex Graecorum” unvan›n›kullanabilece¤ini iddia etti. fiarlman’›n bundaki amac›, art›k Yunanca konuflmayabafllayan Bizans imparatorlar›n›, daha önce Roma’n›n köleleri olan Greklerle öz-defltirerek onlar› küçümsemek ve kendini meflru Roma imparatoru kabul ettirt-mekti. Bizans gerçek Roma imparatoru unvan›n›n kendisine ait oldu¤unu, impa-ratorlu¤un y›k›ld›¤› son güne kadar iddia etti. Ancak Bizans imparatoru I. Mihail812 y›l›nda imzalanan Aachen Antlaflmas›yla Kuzey ‹talya ve Adriyatik’teki baz›topraklar›n iade edilmesi karfl›l›¤›nda fiarlman’›n Roma imparatoru s›fat›n› kendi-siyle birlikte kullanabilece¤ini kabul etti. Bugün de bat› dillerinin pek ço¤undaYunanistan için Greece, Yunanl›lar için de Grek kelimesi kullan›lmaya devam et-mektedir. (Haldon, 2007, s. 167)

Hellas Günümüzde Yunanistan Devletinin kendi topraklar›n› tan›mlamak için kulland›¤›Hellas kelimesi, Bizans döneminde Selanik ile Atina aras›nda kalan bölge için kul-lan›l›yordu. 7. yüzy›lda bu bölgede oluflturulan kolordu bölgesinin ad›, Hellas te-mas›yd›. Bu kelimenin Yunanl›lar›n yaflad›¤› ülke ve bundan türeyen Yunanl›larmanas›ndaki Hellas kelimesinin siyasi bir mana kazanmas› 1204 y›l›nda gerçekle-flen IV. Haçl› Seferinden sonra olur. ‹stanbul’un H›ristiyan-Katolik Latinler taraf›n-dan iflgal edilmesi ve kaynaklar›n belirtti¤ine göre hiçbir flehirde o güne kadar ya-p›lmayan ya¤man›n ‹stanbul’da gerçeklefltirilmesi, Bizansl›lar› kimlikleri konusun-da bir aray›fl›n içine sevketmifltir. 1204 ila 1261 y›llar› aras›nda ‹stanbul’dan ayr›la-rak ‹zmit’te varl›klar›n› sürdürmek zorunda kalmalar› Bizansl›lar›n, Romal› tan›m›-n›n kendilerine ne kadar uyup uymad›¤›n› düflünmeye sebep olmufltur. Çünkübaflkentlerini iflgal eden, kendilerini sürgüne gönderen Latinler de ana kimlikleriniH›ristiyan ve Romal› olarak tan›ml›yorlard›. Bizansl›lar da ayn› de¤erlere sahip ç›-k›yorlard›, ama tarihin gördü¤ü en büyük ya¤ma ile karfl›laflm›fllard›. O zaman on-

51. Ünite - Bizans Tar ih ine Genel Bi r Bak›fl

lardan baz› farklar› olmal›yd›. Bu farkl›l›k Ortodoks olmalar›, Yunanca konuflmala-r› ve yaflad›klar› ülkeye de Hellada denmesi olarak belirlendi. 1204’den sonra Hel-las ve Hellen kelimeleri daha yo¤un olarak kullan›ld›. Bundan dolay› baz› tarihçi-ler, Bizans’›n 1204 y›l›nda sona erdi¤ini ve bu tarihten sonra modern Yunan tarihi-nin bafllad›¤›n› iddia ettiler. (Savvides-Hendrickx, 2001, s. 26-27 )

YunanYunanl›lar günümüzde kendilerini Hellas, bat›l›lar Grek olarak tan›mlarken Türki-ye’de dahil pek çok do¤u ülkesinde Yunan sözcü¤ü ile tan›mlanmaktad›r. Bununkökeni milattan önce Atina ve Sparta ile ‹ran’da yaflayan Persler aras›ndaki iliflkile-re dayan›r. Tarihi kay›tlara göre Atina ve Spartal›lar›n yan› s›ra Bat› Anadolu’da ‹o-nia bölgesinde yaflayanlarla temas kuran ilk do¤ulu toplum Persler olur. Persler buinsanlar› ‹on olarak kaydederler. Perslerin kulland›klar› Fars dilinde canl›lar için is-min ço¤ul hali sona getirilen “-an” ekiyle gerçeklefltirilir. ‹onyal›lar diyebilmek için‹onan kelimesi türetilmifltir. ‹ran’da 7. yüzy›ldan sonra ‹slamiyet yay›lmaya baflla-y›p Arap alfabesi ile Farsça yaz›lmaya baflland›¤› zaman ‹onan kelimesi Yunan flek-linde okunmaya bafllam›flt›r. Yunanistan kelimesi de ‹onlar›n yaflad›¤› ülke mana-s›na gelmektedir.

Bizans ve Rum tabirlerini aç›klay›n›z.

B‹ZANS DEVLET‹N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹Bizans Devleti’ni Roma ‹mparatorlu¤u’ndan ay›ran genel özellikleri vard›r. Buözellikleri yeni Roma olarak an›lan ‹stanbul flehri, H›ristiyanl›¤›n resmî din olarakkabul edilmesi, antik Yunan kültürünün baz› de¤erlerine sahip ç›k›lmas› ve 7. yüz-y›ldan sonra Latinlikten uzaklaflma manas›na gelen delatinizasyon politikas›n›n iz-lenmesine ra¤men Roma devlet gelene¤inin sürdürülmesidir.

Antik Yunan KültürüM. Ö. 323 y›l›nda Büyük ‹skender öldü¤ü zaman Balkanlardan Hindistan’a kadaruzanan bir imparatorluk b›rakm›flt›. ‹skender’in imparatolu¤u bütün imparator-luklar gibi çok dilili¤i, çok etnik yap›y› ve çok inanc› içeriyordu. Bu çokluk için-de kini glosa olarak adland›r›lan ortak anlaflma dili, Yunanca olmufltu. Halk›nbüyük bir bölümü kendi dilini konuflurken flehirli yöneticiler, tüccarlar ve flehir-lerin elitleri anlaflma dili olarak Yunancay› da kullan›yorlard›. ‹skender dönemin-de do¤u, bat›dan Yunanca baflta olmak üzere pek çok fley ithal ederken yönetimanlay›fl›n›, saray teflrifat› gibi konularda da bat›y› etkiledi. ‹skender’in ölümü ileBalkanlarda Makedonya Krall›¤›, Bergama ve çevresinde Attalid Krall›¤› (M.Ö.283-133), Ad›yaman, Gaziantep ve Kahramanmarafl bölgesinde Kommagene Kral-l›¤› (M.Ö. 162-M.S. 17) ve Güney-do¤u Akdeniz ve Suriye’de Selefki Krall›¤›(M.Ö. 305-64) kurulmufltur.

Romal›lar, Balkanlar› ve Anadolu’yu ‹skender’den sonra kurulan bu devletler-den ald›lar. Romal›lar bu bölgeye geldi¤inde flehirli zümreler üzerinde Antik Yu-nan etkisiyle karfl›laflt›lar. ‹çinde do¤u etkisi de bulunan ‹skender dönemi kültü-ründen etkilendiler. Romal›lar M.S. 3. ve 4. yüzy›lda Antik kültürünün etkisiniazaltt›lar. ‹stanbul’un 330 y›l›nda baflkent ilan edilmesinden sonra do¤uda Yunan-ca bilmeyen ve Latince konuflan memurlar görevlendirilmeye baflland›. Do¤uyagönderilen bu memurlara Latince kelimelerin Yunanca karfl›l›¤›n› gösteren ve ye-rel terminolojiyi aç›klayan kitapç›klar da¤›t›l›yordu. Memuriyet elde etmek ancak

6 Bizans Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Latince ö¤renmekle mümkün olabiliyordu. Bu dönemde Yunancaya pek çok La-tince kökenli kelime geçti.

Yunanca 4. yüzy›l›n ortas›ndan itibaren tekrar önem kazanmaya bafllad›. ‹mpa-rator Arkadios (395-408) ve II. Teodosios (408-450) ‹stanbul’da do¤mufl ve yetifl-mifl imparatorlard›. Zamanla Yunanca, Bizans saray›nda etkisini artt›rd›. 6. yüzy›l-dan sonra Bizans hukuk dili Latinceden Yunancaya dönüfltü. Bunun sonucu ola-rak 7. yüzy›lda Yunanca, Bizans Devletinin resmi dili hale geldi. Bizans e¤itim sis-teminde orta ve yüksek e¤itimde Antik Yunan yazarlar›n›n eserleri ö¤retildi. H›ris-tiyanl›k kabul edildikten sonra Antik Yunan kültürü pagan olarak nitelendirilse da-hi Antik Yunan tarihi, Antik Yunan felsefesi ve bilimi Bizans e¤itim sisteminde ka-bul edildi ve yeni nesillere aktar›ld›. Homeros’un destanlar› ders kitab› olarak oku-tuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis, Sofoklis, Herodotos ve Tukididis ö¤retildi. Bununbir sonucu olarak Bizans’l› tarih yazarlar›, Antik Yunan müverrihleri olan Herodotosve Tukididis’in yazd›¤› gibi zaman zaman kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarlar›‹skit, Arnavutlar› ‹liriyal›, Türkleri de Pers sözcükleriyle adland›rd›lar.

Antik Yunan kültürünün baz› ürünlerini Bizans koruyarak modern dünyaya ak-tarma görevi görmüfltür. Ayn› flekilde Abbasiler döneminde Bizans’a karfl› yap›lanaskeri seferler esnas›nda ele geçirilen Bizans flehirlerinde Antik Yunan kültürüneait yazmalar toplanm›fl, Ba¤dat’a götürülmüfl, burada 80 yak›n Antik Yunan bilginve filozofunun eseri Arapçaya çevrilerek korunmas› ve daha genifl kitlelere aktar›l-mas› sa¤lanm›flt›r. Özellikle Aristo’nun ‹slam dünyas›nda etkisi çok büyük olmuflve kendisi ilk ö¤retmen manas›na muallimü’l-evvel unvan›yla an›lm›flt›r.

Roma Devlet Gelene¤iBizans Devleti 6.yüzy›ldan sonra Roma geleneklerinden uzaklaflarak kendine aitde¤erler oluflturmaya bafllam›flt›r. Bununla birlikte imparatorlu¤un siyasi düflün-cesi, devlet organizasyonu, idari kurumlar, mali teflkilat, diplomasi, ordu ve hu-kuk alan›nda Roma’n›n etkisi azalarak da olsa imparatorlu¤un sonuna kadar de-vam etmifltir.

Roma dünyas›n› merkezi yönetim anlay›fl›, taflran›n merkeze yollar kanal›yla s›-k› bir flekilde ba¤lanmas› ve imparatorluk otoritesine karfl› gelenlerin sert bir flekil-de cezalad›r›lmas› ilkesi Bizans döneminde de sürdürülmüfltür. Bizans da Roma gi-bi merkezi otoritesini sa¤lamak için gelirlerinin büyük bir k›sm›n› orduya ve me-kezi bürokrasiye harc›yordu. Bu harcamalar›n› finanse etmek için imparatorlu¤untüm eyaletlerinde vergi toplama kapasitesine sahip mali bürokrasiyi oluflturmufltu.Görevliler, halk›n sahip oldu¤u mülk ve arazileri vergilendirmek için nüfus say›m›gerçeklefltiriyorlard›. Bu gelenek Bizans’ta da sürdürüldü. Kay›t sistemi Roma’daoldu¤u gibi ‹stanbul’da da her türlü imparatorluk karar›n›n üç nüsha olarak tutul-mas› olarak devametti. Adaletsizik konusunda imparatorlu¤un dört bir taraf›ndanimpatora yaz›lan dilekçelere cevap verilmeye özen gösteriliyordu. Bu genifl bürok-rat a¤›, imparatora itaat eden ve imparatorun atama ve azletme yetkisine ba¤l› ola-rak, monarflik rejimin bir göstergesi fleklinde Bizans imparatorlu¤unun sonuna ka-dar varl›¤›n› korudu. Bütün imparatorlu¤u etkileyecek kararlar›n al›nd›¤› ‹stan-bul’daki imparatorluk saray› Roma’daki Palatine tepesinde yer alan Augustus Sara-y› model al›narak oluflturuldu. Saray, büyük tören salonlar›, imparatorluk ailesininve hizmetkârlar›n›n yaflam alanlar›n›, hamam, garnizon, kilise, merkezi yönetiminpek çok bürosunu da içeriyordu. Bu sarayda büyük bir kütüphane bulunuyorduve imparatorun çocuklar›na e¤itim verilen yer olarak kullan›l›yordu. Saray kütüp-hanesi imparatorlara bilgi kayna¤› olarak hizmet verirken burada çal›flt›r›lan uz-

71. Ünite - Bizans Tar ih ine Genel Bi r Bak›fl

man kadrolar taraf›ndan el yazmalar›n ço¤alt›lan nüshalar› yabanc› hükümdarlarahediye olarak sunuluyordu. (Herrin, 2010, s. 54-66)

Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun M.Ö. 100 ve M.S. 100 y›llar› aras›nda 2 as›r için-de infla etti¤i askeri yollar, Bizans döneminde de kullan›ld›. Bu yollar askeri sefer-lere hizmet etti¤i kadar nakliye, posta ve istihbarat a¤›n›n da oluflturulmas›n› sa¤-l›yordu. Yollar›n onar›lmas› için yerel nüfusa vergi konuldu ve yollardaki güvenli-¤in sa¤lanmas› için de derbençi teflkilatlar› oluflturuldu. Zaman içinde Bizans dö-neminde yeni güzergahlar aç›lmakla birlikte Roma’n›n oluflturdu¤u ana yollar Bi-zans’›n son y›llar›na kadar kullan›ld›. Bizans ordusu, d›fl güçlere karfl› askeri s›n›rbölgelerine yerlefltirilmifl savaflç› kuvvetlerden, imparatorluk arazisi içinde asayiflitemin etmek için yaya ve atl› birlikler ile ‹stanbul’da imparatorun ve baflkentin gü-venli¤ini sa¤layan ve ço¤unlukla Cermen ve ‹skandinav kökenli Varanglar›n olufl-turdu¤u muhaf›z k›talar› içeriyordu. Zaman içinde t›pk› Roma’da oldu¤u gibi ücret-li askerler Bizans ordusunun vazgeçilmez unsurlar› haline gelmifltir. Bizans ordu-sunu yöneten subaylar sonucu zafer olmayan muharebeye girilmemesi konusun-da s›k› bir e¤itim al›yorlard›. Bu arada Bizans diplomasisi imparatorluk için yakla-flan tehlikeyi anlaflmalar ya da haraç vererek önlemeye çal›fl›yordu. Bu baflar›la-mazsa düflman olarak alg›lanan siyasi oluflumunun rakibi ile anlaflmalar yap›l›yorve Bizans devreye girmeden iki yabanc› gücün birbirini yok etmesi planlan›yordu.Bütün diplomasi çal›flmalar› baflar›s›zl›kla sonuçland›¤› zaman Bizans ordusu savafliçin haz›rlan›yordu. Roma gelene¤inden al›nan bu unsurlar yeni baflkent ‹stanbul’atafl›nd›¤› zaman, flehir, yeni Roma manas›nda Neva Roma olarak adland›r›ld›. (Hal-don, 2007, s. 28-29; Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 53-65)

Ortodoks H›ristiyanl›kHz. ‹sa ile zuhurundan yaklafl›k üç as›r sonra H›ristiyanl›k, horlanma ve yasak-lanma süreçlerini tamamlad›ktan sonra Roma ‹mparatorlu¤u taraf›ndan önce ser-best b›rak›lm›fl, daha sonra da resmî din olarak benimenmifltir. Ancak bu nokta-ya gelindi¤inde ‹sa ve Havarilerini tan›yanlar› tan›yan kuflaklar ortadan kalkm›fl,H›ristiyanl›¤›n temel ilkelerinin neler oldu¤u konusunda genel belirsizlik ortayaç›km›flt›r. Bundan dolay› her grup H›ristiyanl›¤›n kendi yorumunun do¤rulu¤unusavunurken farkl› yorum getiren gruplar› ise sapk›n (heretik) olarak tan›mlam›fl-t›r. Bu belirsizli¤e son vermek üzere 325 y›l›ndan itibaren H›ristiyanl›k inanc›n›nilkelerini belirlemeye yönelik sinod ya da konsil denilen ve yetkili tüm dinî oto-ritelerin kat›ld›¤› toplant›lar gerçeklefltirilmifltir. Bu toplant›lar sonucunda herkestaraf›ndan kabul edilmese de imparatorlu¤un resmî dinî görüflünün ilkeleri veH›ristiyanl›¤›n kaynaklar› belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r. H›ristiyanl›¤›n temel kaynak-lar›n› ‹ncil, Havari pederleri, kilise babalar› ve kilise ö¤retmenleridir. H›ristiyan-l›¤›n yaz›l› kayna¤› olarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ‹ncillerinin sahih ol-du¤u kabul edildi. Havariler zaman›nda yaflam›fl ya da havarilerin ö¤rencileri ol-mufl olan Romal› Clement, Antakyal› ‹gnatius, ‹zmirli Polikarpos ve PamukkaleliPapias gibi erken dönem H›ristiyanl›k yazarlar› olan havari pederleri H›ristiyan-l›¤›n kaynaklar›ndan birisi kabul edildi. Büyük evrensel ö¤retmenler olarak ka-bul edilen Büyük Vasil, Nenizili Gregor ve ‹oannis Hrisostomos gibi H›ristiyankilisesinin tarihini yazanlar kilise pederleri ad› alt›nda H›ristiyanl›¤›n di¤er kay-nak grubunu oluflturdu. Ayr›ca ‹skenderiyeli Kiril, Kudüslü Kiril, fiaml› ‹oannisgibi din ve bilim adamlar› da kilise ö¤retmenleri ad›yla H›ristiyanl›¤›n temel kay-naklar›ndan birisi olarak kabul edildiler.

8 Bizans Tar ih i

‹lki 325 y›l›nda ve yedincisi ‹znik’te gerçeklefltirilen konsillerde H›ristiyan dün-yas›n›n genifl bir kat›l›m› ile ortak ilkeler belirlendi. Bu konsillerin siyasi ve dini ol-mak üzere iki temel amac› vard›r. Siyasi alg›lay›fla göre Bizans imparatoru, Tan-r›’n›n yeryüzündeki krall›¤›n› onun ad›na yöneten kifliydi. Yetkisi, Tanr› taraf›ndanverilmiflti. Ortodoks bak›fl aç›s›na göre yeryüzünde tek bir krall›k olabilirdi. Bun-dan dolay› da H›ristiyanl›¤›n tek bir do¤ru yorumu olabilirdi. Bu tek do¤ru yoru-mu da kilise yapmal›yd›. ‹mparatorun gözetiminde kilisenin yapt›¤› yoruma do¤ruyorum manas›nda Ortodokslukluk denildi. Ortodoksluk düflüncesi temellerini ha-variler gelene¤ine dayand›rd›. Ancak teslis olarak adland›r›lan Baba (Tanr›), O¤ul(‹sa) ve Kutsal Ruh konusundaki teolojik tart›flmalar hiç bitmedi.

Rahip Arius 4. yüzy›lda O¤ul’un (‹sa), Tanr› gibi ezeli olarak mevcut olmad›¤›-n› ve Baba (Tanr›) taraf›ndan yarat›lm›fl oldu¤unu iddia etti. 325 y›l›nda ‹znik’tetoplanan ilk konsilde bu görüfl aforoz edildi. Konsil, O¤ul’u Tanr› ile ayn› özlü veBaba ile birlikte ezeli ve ebedi olarak bir arada bulunan ve ayn› ilahi ruhu payla-flan olarak tan›mlad›. Böylece resmî Ortodokslu¤un ilkesini de belirlemifl oldu. An-cak bu dönemde H›ristiyan teolojisinde ortaya ç›kan di¤er bir tart›flma konusu ise‹sa’n›n bedeninde insan ve Tanr›’n›n nas›l birleflti¤i sorusu idi. ‹sa’n›n ve Tanr›’n›nözünün ve do¤as›n›n ayn› oldu¤unu iddia eden monofizist görüfle karfl› 431 ve 449Efes konsilleri ile 451 y›l›ndaki Kad›köy konsilinde ‹sa’n›n bölünmeyen, ayr›lma-yan, de¤iflmeyen ve kar›flmayan iki do¤as›n›n (insan ve Tanr›) oldu¤u fleklindekiö¤reti resmî Ortodokslu¤a ilave edildi. Bunun üzerine 5,6 ve 7. yüzy›llarda mono-fisizm, 8 ve 9. yüzy›llarda ikonoklazma (tasvirk›r›c›l›k), 9. yüzy›l›n ortas›nda pavli-kanizm ve 12. yüzy›lda bogomilizm sapk›nl›k olarak nitelendirilerek mücadeleedildi. Her ne kadar bu mücadele esnas›nda baz› kesimler resmî Ortodokslu¤und›fl›nda b›rak›ld›ysa da genifl bir kitle imparatorluk otoritesi ve kilise teflkilat› yo-luyla resmî Ortodokslu¤un içine çekildi. Böylece Ortodoks bak›fl aç›s›na göre yer-yüzünde nas›l tek bir Tanr› krall›¤› olmas› gerekiyorsa, H›ristiyanl›¤›n da tek bir“do¤ru” yorumu gerçeklefltirilerek imparatorun meflruiyetini sürdürmesi sa¤land›.

‹mparator Teodosios (379-395) zaman›nda Katolik kilisesi kuruldu. Kendilerini‹sa’n›n havarisi Petros’un Vatikan’da kurdu¤u kiliseye ba¤layan Katolik Roma kili-sesi H›ristiyanl›k hiyerarflisi içinde üstün oldu¤unu iddia ediyordu. Roma’y› yinehavarilerin kurdu¤u ‹skenderiye ve Antakya kiliseleri takip ediyordu. Bu üç kilise-ye Bizans imparatorunun siyasi gücü ile ‹stanbul ve Kudüs kiliseleri de ilave oldu.Konsiller yoluyla ‹stanbul patrikli¤inin kiliseler hiyerarflisindeki yeri yükseltildi.Ancak Roma kilisesi ile ‹stanbul patrikli¤i aras›ndaki mücadele siyasi olaylar›n ge-liflimiyle her zaman varl›¤›n› korudu.

Daha önce ‹stanbul patrikli¤inin muhalefeti ile H›ristiyan amentüsünden ç›ka-r›lm›fl olan ‹sa’n›n özünün o¤uldan/”filioque”den geldi¤i ifadesi 11. yüzy›l›n bafl›n-da Roma kilisesi tarafndan metne yeniden kondu. Bu olay taraflar›n biribirini do¤-ru inançtan uzaklaflmakla suçlamalar› ve 1054 y›l›nda shisma denilen Katolik veOrtodoks kiliselerinin günümüze kadar devam eden bölünmesini ortaya ç›kartt›.Roma ve ‹stanbul patrikli¤i aras›ndaki mücadele Gotlar›n 340 y›l›ndan sonra Orto-dokslu¤un daha sonra sapk›n olarak nitelendirilecek Ariusçuluk mezhebine girme-siyle bafllad›. Gotlar, gelifltirdikleri alfabe ile ‹ncil’i Gotçaya çevirdiler. Ancak dahasonra Roma kilisesi, baflta Gotlar olmak üzere tüm Cermen kabilelerini önce Ariusmezhebinden sonra da Ortodoksluktan uzaklaflt›rarak bu kavimleri Katolik dünya-s› içine ald›. Benzer bir mücadele 9. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak Slav dün-yas› için de yafland›. Ancak bu mücadeleden ‹stanbul kilisesi galip ç›kt›. 860 y›l›n-da Bulgarlar, 990’lardan sonra da Kiev Ruslar›, Ortodoks dünyas›n›n içine çekildi.

91. Ünite - Bizans Tar ih ine Genel Bi r Bak›fl

Pavlikanizm ve Bogomilizm:9. yüzy›l›n ortas›nda Do¤uAnadolu’da ortaya ç›kan vemuhtemelen ilksavunucular›ndan birisi olanSamsatl› Pavlos’un ad›verilenPavlikanizm/Pavlosçuluk,düalist ve yeni maniheistunsurlar›n H›ristiyanl›klakar›fl›m› sonucu ortayaç›km›flt›r. 870’lerde Abbasihalifeleriyle iflbirli¤i yaparakBizans’a karfl› mücadeleeden Pavlosçular› Bizans,Do¤u Anadolu’dan alarakBalkanlara iskan etmifltir.Pavlosçuluk Balkanlardankatt›¤› yeni unsurlarla Slavaras›nda Bogomilizm ad›ylayer bulmufltur.

Böylece Bizans, Ortodoks kilisesinin yap›s›nda teflkilat ve ideolojisinde Bizans nü-fuzunu Balkan kültürlerine intikal ettirmeyi baflard›. 1054 y›l›ndaki kiliselerin ayr›l-mas›na son vererek kiliselerin tekrar birlefltirilmesi çabas›na birlik anlam›nda uni-on denildi. Katolik kilisesi, Müslüman dünyas›na karfl› Bizans’a yard›m› unionungerçekleflmesine ba¤lad›. Katolik Latinler, bu dini meseleyi kullanarak 1204 y›l›n-da gerçeklefltirdikleri ‹stanbul iflgalini hakl› göstermeye çal›flt›lar. Gerçek manadahalk aras›nda benimsenmemifl ve tepki gösterilmifl olmas›na ra¤men Bizans impa-ratorlar› 1274 y›l›nda Lyon ve 1438/39 Ferara-Floransa Konsilinde Katolik kilisesi-nin üstünlü¤ünü kabul etmelerine ra¤men bat›dan umduklar› yard›m› bulamad›lar(Herrin, 2010, s. 67-86 Bask›c›, 2009, s. 96-101).

4. yüzy›l›n sonunda H›ristiyanl›k, Bizans Devletinin dini haline geldi¤inde H›ris-tiyan olmayanlar›n devlet memuru olma ihtimali ortadan kalkt›. Daha önce paganzülmüne maruz kalan H›ristiyanlar, önce paganlar› d›fllad›lar, daha sonra da onla-r›n tüm mabetlerini y›kt›lar. H›ristiyanlar, Tanr› taraf›ndan Hz. ‹sa yoluyla kendile-rinin seçilmifl millet oldu¤una ve seçilmifl halk›n pelerinini Tanr›’n›n H›ristiyanlaraaktard›¤›na inan›yorlard›. Tanr› taraf›ndan seçildi¤ine inan›lan Ortodoks imparator,H›ristiyan ekümenik (sahip olunan Uygar Roma topraklar›) dünyas›n›, inançs›zlara!karfl› savunmak durumundayd›. Sapk›nl›k, ayn› zamanda imparator otoritesine mu-halefet olarak alg›lan›yor ve ihanetle suçlan›yordu. Bu anlay›fl›n sonucu olarak Or-todoks düzene ve Tanr›’n›n atad›¤› yöneticiye karfl› eylemlere verilen cevap içte ved›flta savafl fleklinde kendini gösteriyordu. Yap›lan savafllar› Bizans ‹mparatorlar›bar›fl› korumak, H›ristiyan dünyas›n›n topraklar›n› geniflletmek ve Tanr›’n›n seçil-mifl halk›n› savunmak temeline dayand›rarak hakl› göstermeye çal›fl›yorlard›. Tan-r›’n›n semavi deste¤ini almadan savaflman›n imkans›z oldu¤una inanan Bizans or-dusu, zaferlerini Tanr›’n›n seçilmifl halk›n yan›nda olmas› fleklinde yorumlarken ye-nilgilerini ise Tanr›’n›n kendilerini günahlar› için cezaland›rd›¤› yönünde de¤erlen-diriyordu. ‹stanbul’un fethini anlatan bir Bizans kroni¤inde ‹stanbul’un al›nmamas›için Tanr›’ya dua etmeleri ve ‹stanbul’un Osmanl›lar taraf›ndan fethi üzerine “Tan-r› hangi günahlar için bilmiyorum, ama dikkate almad›” cümlesiyle de Bizansl›lar›nbu inan›fllar›n› imparatorlu¤un son gününe kadar devam ettirdikleri anlafl›l›yor (Ni-colle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 93- 97; Sfrancis, 2009, s. 292).

‹stanbulDioklitianos döneminde (284-305) dört bafll› yönetim denilen tetrarhia sisteminegeçildi¤inde Roma flehri önemini yitirmeye bafllad›. ‹mparatorlu¤un merkezi Diok-letianos zaman›nda ‹zmit’e nakledildi. I. Konstantinos (306-337) baflkenti ‹stan-bul’a tafl›ma karar› ald›. Bu karar›n al›nmas›nda ‹stanbul’un co¤rafi konumu kadardönemin askeri, siyasi, ticari ve dini nedenleri de rol oynam›flt›r. 324 y›l›nda ‹stan-bul’un inflas›na baflland›. Roma’da oldu¤u gibi Sarayburnunda muhteflem bir saray,senato binas›, hipodrom ve kiliseler yap›ld›. Meydanlar, sanat eserleriyle donat›ld›ve karadan gelebilecek sald›r›lara karfl› Marmara’dan Haliç’e kadar uzanan surlarinfla edilerek 11 May›s 330 tarihinde ‹stanbul resmen Bizans’›n baflkenti oldu. fie-hir, kurucusunun ad›na izafeten Konstantin’in flehri manas›nda Konstantinopolisad›yla an›ld›. (Demirkent, 1992, s. 230-244)

Bizans tarihi bundan sonra ‹stanbul’un kaderiyle örtüfltü. Pek çok tarihçi, Bi-zans Devletinin bafllang› noktas› olarak ‹stanbul’un kurulmas›n› al›rken bitifl tarihiolarak ‹stanbul’un fethini gösterdi. Bizans devletinin di¤er bölgelerde geçen tarihi‹stanbul’da yaflanan ve kayda geçirilen olaylar kadar tutmaz. Bu yönüyle Bizans ta-rihi bir bak›ma ‹stanbul tarihi de demektir.

10 Bizans Tar ih i

‹stanbul flehriyle özdeflen unsurlardan birisi, onun surlar›d›r. ‹stanbul’un ilk sur-lar› kurucusu Konstantinos taraf›ndan 328 y›l›nda yaya halde ve elinde bir m›zrak-la bizzat çizilmifltir. Konstantinos taraf›ndan infla edilen bu surlar, kentte daha ön-ce var olan Antik surlar›n üç kat uza¤›nda infla edilmifltir. ‹mparator Valens (364-78) taraf›ndan günümüze kadar ulaflan Bozdo¤an su kemerleri infla edildi. Bu sukemerinin 9. yüzy›lda yap›lan onar›m› esnas›nda alt› bin iflçinin ça›flt›r›lmas› bu sukemerinin muhteflemli¤ini aç›klamaya yeterlidir. Hunlar›n Bizans topraklar›ndailerlemesi ve ‹stanbul’u ele geçrime ihtimali karfl›s›nda II. Teodosios (M.S.408-450),I. Konstantinos’un infla etti¤i surlar›n 2,5 km ilerisinde bat› yönünde Antemiosisimli bir mimara kendi ad›yla an›lacak olan surlar› 413 y›l›nda infla ettirtti. Bu sur-lar ‹stanbul flehrinin gerçek s›n›rlar›n› belirledi. 447 y›l›nda yaflanan deprem esna-s›nda y›k›lan surlar 3 ay içinde onar›ld› ve Atilla’n›n ‹stanbul’u ele geçirmesine en-gel oldu. Bu surlara 627 y›l›ndaki Avar kuflatmas› s›ras›nda Vlaherna taraf›nda bu-lunan Meryem ad›na kurulmufl olan kilisenin de içine al›nmas› ve flehrin savunul-mas›n› artt›rmak amac›yla ilave surlar infla edildi. I. Manuil Komninos (1143-1180)zaman›nda bugünkü Vlaherna saray›n› kuflatan surlar yap›ld›. Buna ra¤men 1204y›l›nda Haçl›lar, Vlaherna surlar›n›n bulundu¤u yerden ‹stanbul’u iflgal etti. ‹nflaedilen ‹stanbul surlar›n›n 447’den sonra en kapsaml› tamirat› 1345 ve 1441 y›llar›n-da gerçeklefltirildi. Bu surlar 627 y›l›nda Avar ve Pers kuflatmas›n›, 674-678 y›llar›aras›nda Hz. Muhammed’in sancaktar› ve sahabenin hayatta kalan son temsilcisiEbu Eyyüb’in de kat›ld›¤› Arap muhasaras›n›, 717 Arap kuflatmas›n›, 813 y›l›ndaBulgar Han› Krum’un sald›r›s›n›, 860 y›l›ndaki Rus kuflatmas›n› engelleyebilmifl vegünümüze kadar ulaflm›flt›r.

‹stanbul’un güvenli¤inin sa¤laman›n yan› s›ra I. Konstantinos’tan bafllayaraknüfusunun da artt›r›lmas› politikas› izlenmifltir. Bu amaçla ‹stanbul’a yerleflenlereiaflelerini karfl›lamak için devlet taraf›ndan bedava temel yiyecek maddelerininsa¤lanmas› ilkesi benimsendi. Temel yiyece¤in yan› s›ra ‹stanbul halk›na e¤lencesunmak da devletin görevi olarak kabul edildi. Bu politikaya ekmek ve sirk siya-seti denildi. 7. yüzy›l›n bafl›nda ‹stanbul’un tah›l ihtiyac›n›n karfl›land›¤› M›s›r’›nönce Sasaniler taraf›ndan al›nmas›, daha sonra da Müslümanlar taraf›ndan fethin-den sonra da bu politika sürdürüldü. 378 y›l›nda ‹stanbul surlar›n›n önünde görü-len Gotlar, flehirde kendilerine karfl› koyacak böylesine büyük bir kalabal›¤› kar-fl›lar›nda görünce kente sald›rmaktan vazgeçmifllerdi. 542 y›llar›nda yaflanan ve-badan önce ‹stanbul’un nüfusunun yar›m miliyona ulaflt›¤› idda edilmektedir. 12.yüzy›lda yaklafl›k 400 bin olan ‹stanbul nüfusuna hala yeterli ekmek piflirilebili-yordu. Hipodrom kamusal e¤lencelerin yap›ld›¤› yerdi. At ve araba yar›fllar›, ye-fliller ve maviler olarak adland›r›lan toplumsal gruplar taraf›ndan gerçeklefltirili-yordu. Bu yar›fllar›n aras›nda gerçeklefltirilen jimnastik, atletizm, boks, vahfli hay-van gösterileri, pandomim, dans ve müzik gibi faaliyetler de bu toplumsal grup-lar›n sorumlulu¤u alt›ndayd›.

Roma Devlet gelene¤inden intikal eden “ekmek ve sirk” politikas› H›ristiyanl›-¤›n ve kilisenin güç kazanmas›yla engellenmeye çal›fl›ld›. Bu törenler H›ristiyanla-r›n çorba ve ma¤firet (kurtulufl) törenlerine dönüfltü. Antik Yunan oyunlar›n›n ti-yatro ve müzik konseri mekanlar› (Odeon), yap› malzemelerinin elde edildi¤i taflocaklar›na çevrildi. Ancak hipodromdaki e¤lenceler hiçbir zaman kald›r›lamad›. ‹s-tanbul’un 11 May›s’ta kuruluflunun y›ldönümleri hipodromda gerçeklefltirildi. Düfl-manlar›n ve mahkumlar›n ölümü, genç imparatorun do¤umu ve taç giyme gibi tö-rensel olaylar için hipodrom toplanma yeri olma özelli¤ini korudu. ‹mparator hal-k› ile hipodromda yüz yüze geliyordu. 12. yüzy›lda imparatorluk ailesi dü¤ünleri-

111. Ünite - Bizans Tar ih ine Genel Bi r Bak›fl

ni Vlaherna saray›nda kutlamaya karar verdi¤inde halk buna karfl› ç›km›flt›. Hipod-rom, ‹stanbul flehir hayat›nda öylesine bir rol oynuyordu ki imparatorlar halk›ne¤elencesi için önemli miktarda fonlar ay›r›yorlard›. Hipodromda senato, ordu vehalk›n önünde yap›lan taç giyme töreni, 457 y›l›nda patrik taraf›ndan Aya Sofya’dataç giydirme seramonisine dönüfltü. 532 y›l›nda Nika ayaklanmas› s›ras›nda yananAya Sofya kilisesinin yerine imparator I. Iustinianos, Millet’li ‹sidoros ve Ayd›nl›Antemios adl› mimarlara günümüze ulaflan Aya Sofya kilisesini infla ettirdi. Aya So-fia kilisesi yüksekli¤i ve kubbesi ile uzun as›rlar dünyan›n en yüksek binas› olarakkald›. Seyyahlar, Pers etkisiyle oluflturulan, alt›n a¤açlar›n üstünde alt›ndan kuflla-r›n öttü¤ü imparatorun her iki yan›nda aslanlar›n kükredi¤i, su saatleri ve astrono-mik rasat aletlerin bulundu¤u, alt›ndan yap›lm›fl mutfak eflyalar›n›n kullan›ld›¤› Bi-zans saray›n› ve ‹stanbul’u anlatmaktad›rlar. Ancak ‹stanbul’un bu muhteflemli¤in-den 1204 y›l›nda gerçekleflen IV. Haçl› Seferinden sonra pek fazla bir fley kalmaz.Latinler, ya¤malad›klar› alt›n at heykellerini ve de¤erli pek çok eseri Venedik bafl-ta olmak üzere Bat› flehirlerine götürürler. Pek çok kilisenin alt›n ve gümüfltenkaplamalar› sökülerek ya¤malan›r. Bu durum bir çok binan›n tabiat flartlar›na da-yanamadan y›k›lmas›na sebep olur. Türkler, ‹stanbul’u fethettikleri zaman nüfusu40 binin alt›na düflmüfl ve mevcut yap›lar› baflkent olmaya yeterli olmayan bir fle-hirle karfl›lafl›rlar.

Antik Yunan kültürünün günümüze ulaflmas›nda Bizans ve ‹slam dünyas›n›n etkisi neolmufltur?

B‹ZANS TAR‹H‹N‹N DÖNEMLEND‹R‹LMES‹ Bir devletin tarihini dönemlendirmek çal›flt›¤›n›z konuya göre de¤iflebilmektedir.Ayn› devletin tarihi söz gelimi sanat tarihi aç›s›ndan kaleme al›nd›¤›nda baflka birtasnifle ya da siyasal tarih aç›s›ndan yaz›ld›¤›nda farkl› bir dönemlendirme ile kar-fl›laflabiliriz. Bir devletin tarihini ça¤lara ay›rmak asl›nda tarihçilerin o devletin tari-hini daha kolay ö¤retmeye yönelik uygulad›klar› bir metodtur ve tarihçiler her za-man kendi aralar›nda dönemler hakk›nda hemfikir olamazlar. Bizans tarihinin dö-nemlendirilmesi konusunda tarihçiler aras›nda de¤iflik görüfller vard›r. Bunun se-bepleri aras›nda Bizans devletinin ne zaman bafllay›p ne zaman bitti¤i konusunda-ki tart›flmay› gösterebiliriz.

Tarihçilerin bir k›sm› Bizans’›n bafllang›ç tarihi olarak Dioklitianos’un 284 y›l›n-da tahta ç›kmas›n›, 324 y›l›nda ‹stanbul’un inflas›na bafllanmas›n›, 330 y›l›nda ‹stan-bul’un resmi baflkent olarak ilan edilmesini, 395 y›l›nda imparatorlu¤un Do¤u veBat› Roma olarak ikiye ayr›lmas›n› ya da 476 y›l›nda Roma flehrinin Cermenler ta-raf›ndan ele geçirilmesini kabul ederler. Bu tarihleri kabul etmeyen Bizantinistlerede rastlan›r. Onlara göre 7. yüzy›ldan önceki tarih Roma devletinin tarihidir ve budönem ancak protobizans yani Bizans öncesi olarak adland›r›labilir. Bundan dola-y› onlar için Bizans’›n bafllang›ç noktas› Heraklios’un 610 y›l›nda tahta ç›k›fl› ya da711 y›l›nda III Leon’un imparator olmas› olay› Bizans’›n bafllang›ç noktas› olarakkabul edilebilir. Bizans devletinin bafllang›ç noktas›yla ilgili enteresan bir görüfl de1204 y›l› oldu¤udur. Çünkü 1204 y›l›nda gerçekleflen Haçl› seferiyle Roma devletiy›k›lm›fl ve bu olay›n ortaya ç›kartt›¤› ‹znik devleti ve onun 1261 y›l›nda ‹stanbul’uele geçirerek flehri tekrar baflkent haline getirmesi Bizans’›n bafllang›ç noktas›d›r.

Bizans devletinin bitifl tarihi konusunda da de¤iflik görüfller mevcuttur. En yay-g›n olan görüfl, 1453 y›l›nda ‹stanbul’un Türkler taraf›ndan fethedildi¤i tarih, Bi-zans’›n bitifl noktas›d›r. Bunun yan› s›ra 1461 y›l›nda Trabzon ve Mora despotlu¤u-

12 Bizans Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

nun Osmanl›ya ba¤lanmas› da Bizans’›n bitifl tarihi olarak verilmektedir. 1204 y›-l›nda Haçl›lar›n ‹stanbul’u ele geçirerek ya¤malamas›n› ve burada 57 y›l süren birdevlet kurmalar›n› Bizans’›n gerçek y›k›l›fl tarihi olarak gösteren tarihçiler de mev-cuttur. Bununla birlikte Bizans’›n bafllang›ç ve bitifl tarihi olarak en çok itibar edi-len görüfl ise Bizans’›n 11 May›s 330 y›l›nda bafllad›¤› ve 29 May›s 1453 tarihindebitti¤idir. Bu görüfle göre Bizans devleti 1123 y›l varl›¤›n› sürdürmüfltür (Savvides-Hendrickx, 2001, s. 19-22).

Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre TasnifiYaklafl›k bin as›rdan fazla süren Bizans imparatorlu¤unun dönemleri, devleti yö-neten hanedanlara göre, kronolojik dönemlere göre ya da sosyal, kültürel ve eko-nomik olaylara göre yap›lan tasniflerle dönemlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Monarflikrejimlerin a¤›rl›kl› oldu¤u ve hanedanlar›n devletleri yönetti¤i yeni ve yak›nça¤larboyunca Bizans tarihini hanedanlara göre tasnif etme daha yayg›n olarak görülenbir durumdur. Bizans tarihinde 90’›n üzerindeki imparator temel olarak 14 hane-dana mensup olarak kabul edilir.

Bu tasnife göre Bizans devletinin dönemlerini 306 - 363 Konstantinos, 364 - 457Valens ve Teodosios, 457 - 518 Leon, 518 - 578 ‹ustinianos, 610 - 711 Heraklios,717 - 802 Suriyeli (‹savrian) Leon, 820 - 867 Amorion, 867 - 1056 Makedonya, 1057- 1185 Dukas ve Komninos, 1185 - 1204 Angelos, 1204 - 1261 Laskaris ve son ola-rak 1261 - 1453 y›llar› aras›nda Paleologos hanedanlar› oluflturur.

Hanedan kurucular› olan Konstantinos günümüzde S›rbistan s›n›rlar› içinde ka-lan Nifl flehrinde, Valens H›rvatistan’da, Teodosios ‹spanya’da, Leon Güney Trak-ya’da yaflayan Vessi kabilesine mensup biri olarak Arnavutluk’ta, ‹ustinianos Üs-küp yak›nlar›ndaki Tavresium’da, Heraklios Ermeni bir ailenin mensubu olarakKapadokya’da, Suriyeli ya da ‹savrian hanedan›n kurucusu Leon Marafl’ta, Amori-on hanedan›n›n kurucusu II. Mihail Afyon Emirda¤ yak›nlar›ndaki Amorion flehrin-de, Makedonya hanedan›n›n kurucusu I.Vasil Ermeni kökenli bir ailenin çocu¤uolarak Edirne’de do¤mufltur. Dukas ve Komninos hanedan›n›n ilk temsilcileri Paf-lagonya, Angeloslar Alaflehir, Laskarisler Selanik kökenliydiler ve Paleologoslar dageçmifllerini antik dünyaya kadar götürüyorlard›. Bizans’› yöneten bütün bu hane-danlar ayn› zamanda hem co¤rafi olarak hem de etnik olarak Bizans imparatorlu-¤unun ne kadar genifl alanlar› kaplad›¤›n› ve kozmopolit bir yap›ya sahip oldu¤u-nu da gösteriyordu.

Bizans Tarihinin Kronolojik TasnifiKronolojik ya da klasik yaklafl›ma göre Bizans imparatorlu¤u tarihi üç ana döne-me ayr›l›r. Bunlar 284 - 717 y›llar› aras›nda erken Bizans dönemi tarihi, 717 - 1204seneleri aras›nda orta Bizans dönemi ve 1204 - 1461 y›llar› aras›nda geç Bizans dö-nemidir. Erken Bizans döneminin özellikleri aras›nda Dioklitianos’un tetrarfli yöne-timine geçerek baflkenti ‹zmit’e tafl›mas›, ‹stanbul’un inflas› ve baflkent olarak ilanedilmesi, II. Teodosios (408 - 450) zaman›nda ‹stanbul surlar›n›n inflas› ve ‹stanbulüniversitesi’nin kurulmas›, Roma flehrinin Cermenler taraf›ndan al›nmas› ve Bat›Roma topraklar›n›n kayb›, I. ‹ustinianos (527 - 565) döneminde ‹talya, Güney ‹s-panya, Kuzey Afrika’da Bizans egemenli¤inin tekrar kurulmas› ve Aya Sofya’n›n in-flas›, 610 y›l›nda Heraklios’un tahta ç›kmas›, Sasanilerle savafl, tema sistemin uygu-lanmas› ve Bizans’›n M›s›r, Filistin, Suriye, Güneydo¤u ve Do¤u Anadolu toprakla-r›n› Müslüman Araplara kapt›rmas› ile Balkanlardaki Slav istilas› say›labilir.

131. Ünite - Bizans Tar ih ine Genel Bi r Bak›fl

14 Bizans Tar ih i

I. Konstantinos 324 – 337

Konstantios 337 – 361

Iulianos 361 – 363

Iovianos 363 – 364

Valens 364 – 378

I. Teodosios 379 – 395

Arkadios 395 – 408

II. Teodosios 408 – 450

Markianos 450 – 457

I. Leon 457 – 474

II: Leon 474

Zenon 474 – 475

Vasiliskos 475 – 476

Zenon (ikinci defa) 476 – 491

I. Anastasios 491 – 518

I. Iustinos 518 – 527

I. ‹ustinianos 527 – 565

II. ‹ustinos 565 – 578

Konstantinos I. Tiberios 578 – 582

Mavrikios 582 – 602

Fokas 602 – 610

Heraklios ve III. Konstantinos 610 – 641

II. Konstans 641 – 668

IV. Konstantinos 668 – 685

II. ‹ustinianos 685 – 695

Leontios 695-698

II. Tiberios 698-705

II. ‹ustinianos (ikinci defa) 705-711

Filipikos 711-713

II. Anastasios 713-715

III: Teodosios 715-717

III: Leon 717-741

V. Konstantinos 741-775

IV. Leon 775-780

VI. Konstantinos 780-797

‹rini 797-802

I. Nikiforos 802-811

I. Mihail Rangabe 811-813

V. Leon 813-820

II. Mihail 820-829

Teofilos 829-842

III. Mihail 842-867

I. Vasil 867-886

VI. Leon 886-912

Aleksandros 912-913

VII. Konstantinos 913-959

I. Romanos Lakapenos 920-944

II. Romanos 959-963

II. Nikiforos Fokas 963-969

I. ‹oannis Cimiskis 969-976

II. Vasil 976-1025

VIII. Konstantinos 1025-1028

III. Romanos Argiros 1028-1034

IV. Mihail 1034-1041

V. Mihail 1041-1042

Zoi ve Teodora 1042

IX. Konstantinos Monomahos 1042-1055

Teodora (ikinci defa)” 1055-1056

VI. Mihail 1056-1057

I. ‹sakios Komninos 1057-1059

X. Konstantinos Dukas 1059-1067

IV. Romanos Diogenis 1068-1071

VII. Mihail Dukas 1071-1078

III. Nikiforos Votaniatis 1078-1081

I. Aleksios Komninos 1081-1118

II. ‹oannis Komninos 1118-1143

I. Manuil Komninos 1043-1180

II. Aleksios Komninos 1180-1183

I. Andronikos Komninos 1183-1185

II. ‹sakios Angelos 1185-1195

III. Aleksios Angelos 1195-1203

II. ‹sakios ve IV. Aleksios 1203-1204

V. Aleksios Murcufilos 1204

I. Teodoros Laskaris 1204-1222

III. ‹oannis Dukas Vatacis 1222-1254

II. Teodoros Laskaris 1254-1258

IV. ‹oannis Laskaris 1258-1261

VIII. Mihail Paleologos 1259-1282

II. Andronikos Paleologos 1282-1328

III. Andronikos Paleologos 1328-1341

V: ‹oannis Paleologos 1341-1391

VI. ‹oannis Kantakuzinos 1347-1354

IV: Andronikos Paleologos 1376-1379

VII. ‹oannis Paleologos 1390

II. Manuil Paleologos 1391-1425

VIII. ‹oannis Paleologos 1425-1448

XI. Konstantinos Paleologos 1448-1453

Tablo 1.1Bizans ‹mparatorlar›Tablosu

Orta Bizans dönemi ise Süryani as›ll› Leon hanedan›n›n tahta ç›kmas›yla bafl-lar. Bu dönemin önemli olaylar› aras›nda ikonoklazma hareketi Anadolu’dakiMüslüman ilerleyiflinin durdurulmas› ve 1025 y›l›nda ölen Makedonya haneda-n›ndan II. Vasil’in Bizans otoritesini Anadolu’da ve Balkanlar’da tekrar kurmas›,II. Vasil’den sonra Bizans devletinin zay›flama sürecine girmesi, 1071 y›l›ndaSelçuklulara karfl› Malazgirt’te ve 1176 y›l›nda Miriokefalon’da al›nan yenilgilerve 1204 y›l›nda Haçl›lar›n ‹stanbul’u iflgali gösterilebilir.

Geç Bizans döneminin önemli olaylar› aras›nda 1204 Latin iflgali sonucunda Bi-zans’›n devam› oldu¤unu iddia eden Trabzon, Epir ve ‹znik’te yeni devletçiklerinortaya ç›kmas›, ‹stanbulla birlikte Selanik, Tiva, Atina ve Mora’da Latin dukal›klar›-n›n kurulmas›, 1261 y›l›nda ‹stanbul’un son Bizans hanedan› Paleologoslar taraf›n-dan ele geçirilmesi, Anadolu’da Osmanl›lar, Balkanlarda S›rp ve Bulgarlarla müca-dele, Bizans devletinin ‹stanbul ve çevresiyle s›n›rl› bir flehir devletine dönüflmesiile ‹stanbul’un 1453 y›l›nda fethi s›ralanabilir.

Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre TasnifiBu tasnife göre Bizans imparatorlu¤u 5 döneme ayr›l›r. Bunlar geç Roma impara-torlu¤u dönemi, karal›k ça¤ dönemi, geliflme dönemi, Bat›l›laflma ve ‹znik impara-torlu¤u dönemi ile Bo¤azlar imparatorlu¤u dönemleridir.

Geç Roma imparatorlu¤u dönemi 4. yüzy›ldan 7. yüzy›l›n ortas›na kadar devametmifltir. Bu dönem protobizans olarak da adland›r›l›r. Bu dönemin temel özelli¤iRoma dünyas›na hakim olan antik flehir toplumunun korumas› ve Akdeniz devle-ti özelli¤inin sürdürülmesidir. Dönemin en önemli olay› 4. yüzy›lda ‹stanbul’un in-flas› ve baflkentin buraya tafl›nmas›d›r. 5. yüzy›l›n son çeyre¤inde Roma flehri Cer-men kabileleri taraf›ndan iflgal edilir ve Bat› Roma topraklar›nda Cermen as›ll› dev-letler ortaya ç›kar. Ostrogotlar ‹talya’ya, Vizigotlar ‹spanya’ya, Vandallar’da KuzeyAfrika’ya yerleflir. 6. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹ustinianos bu topraklarda tekrar Bizanshâkimiyetini kurar. Ancak 6. yüzy›l›n sonunda imparatorlu¤un Bat› bölgeleri yineCermen as›ll› Lombardlar›n eline geçerken imparatorlu¤un kuzey savunma hatt›Tuna Nehrini geçen Avarlar ve Slavlar taraf›ndan afl›l›r.

7. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Sasaniler, M›s›r, Filistin ve Suriye’yi ele geçirirler. He-raklios, Sasanilerle giriflti¤i uzun savafllarda bu topraklar› geri al›r. Fakat 7. yüzy›-l›n ortas›na gelindi¤inde ad› geçen bu yerlerin tamam› Müslümanlar taraf›ndan elegeçirilir. Bu dönemin imparatorlar›n›n büyük bir k›sm› Balkan kökenlidir ve ikti-darlar› boyunca kendi hanedanlar›n›n otoritesini kurmaya çal›fl›rlar. Zaman zamanpagan inanc›na dönen imparatorlara rastlansa da H›ristiyanl›k bu dönemde impa-ratorlu¤un resmi dini haline gelir. Ancak sapk›n olarak nitelendirilen dini ak›mlar›engellemek için konsiller organize edilir. Ortodokslu¤un genel ilkeleri belirlenir.7. yüzy›la gelinceye kadar ‹skenderiye, Antakya ve Kartaca gibi büyük flehirlerzenginliklerini sürdürürler. Teodosios ve ‹ustinianos döneminde ç›kar›lan kanun-larla devletin hukuk yap›s› kuvvetlendirilir. Yunanca Latincenin yerini almaya bafl-lar. Ancak 7. yüzy›lda Bizans imparatorlu¤unun Orta Do¤u topraklar›n›n kaybedil-mesi Bizans ekonomisini olumsuz yönde etkiler.

Karanl›k ça¤ olarak adland›r›lan dönem ise Bizans tarihinin 7. yüzy›l›n ortas›n-dan 800/850 y›llar› aras›ndaki dönemi kapsar. Bu dönemde Bizans’› Suriye köken-li ‹savrian ve Bat› Anadolu kökenli Amorion hanedan› yönetmifltir. 7. ve 8. yüzy›l-larda Suriye’den ‹spanya’ya kadar Bizans’›n Akdeniz topraklar›na Müslüman Arapak›nlar› gerçekleflmifltir. Bat›’da ise Bulgarlar, Balkanlar’da kendi devletlerini kur-mufllard›r. Slavlar› izleyen Bulgarlar, Balkanlarda Slavlarla birlikte kal›c› olmufllar-d›r. Antik Roma kültürü bu dönemde Orta Ça¤ Bizans dünyas›na dönüflmüfltür.

151. Ünite - Bizans Tar ih ine Genel Bi r Bak›fl

Balkanlarda ve Anadolu’daki pek çok flehir küçülmeye, yok olmaya yüz tutmufl veKastron denilen kale flehirlere dönüflmüfltür. Bu dönemin belki de karanl›k ça¤olarak an›lmas›n›n en önemli nedeni yaklafl›k 120 y›l sürecek olan ‹konoklazma içsavafl›d›r. ‹konalar›n put mu yoksa tanr›ya ibadette araç m› tart›flmas› Bizans’ta bin-lerce insan›n ölmesine ve Bizans tarihinin erken dönemlerinde oluflturulmufl pekçok sanat eserinin yok edilmesine sebep olmufltur. Bu dönemde ziraate dayal› Bi-zans ekonomisini ayakta tutabilmek için köy halk›na kolektif vergiler konuldu¤ugibi flâh›sa ba¤l› kelle vergileri de yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.

Geliflme dönemi, 800/850 ila 1000 y›llar› aras›ndaki dönemi kapsar. Bu döne-min yönetici ailesi Makedonya hanedan›d›r. Dönemin en önemli özelli¤i Bizansmerkezi yönetiminin kurulmas›n›n baflar›lmas›d›r. Bunun sonucu olarak ekonomicanlanm›fl, bürokrasi geliflmifltir. Müslüman Araplara karfl› Güney Anadolu’da veDo¤u Anadolu’da toprak kazan›mlar› sa¤lan›r. Balkanlarda Bulgarlar kesin bir ye-nilgiye u¤rat›larak I. Bulgar devletine son verilir. Kültür alan›nda büyük bir ilerle-me görülür. Bizans’tan kalan yazma eserlerin pek ço¤u bu döneme aittir. Bundandolay› geliflme dönemi, ansiklopedi ça¤› olarak da adland›r›l›r. Merkezi otoriteninsa¤lanmas›n›n bir sonucu olarak Bizans toplumunda ortak ideolojik düflünce vekültürel birlik fikri hakim k›l›nm›flt›r.

Bat›l›laflma ve ‹znik imparatorlu¤u dönemi 1000 ila 1261 y›llar› aras›n› kapsar.Bu dönemde Bizans imparatorlu¤u, Komninos ve Laskaris hanedanl›klar› taraf›n-dan yönetilmifltir. 1204 y›l›ndaki IV. Haçl› seferine kadar taflradaki eyaletlerde yeralan kasabalar›n say›s›nda bir art›fl gözlemlenir. Bunun sonucu olarak taflralar dayar› feodal asil s›n›f› ortaya ç›kmaya bafllar. Komninoslar döneminde Bizans, feo-dal Avrupa toplumlar›na benzemek için u¤rafl›r. Ancak model ald›klar› Latin Bat›devletleri taraf›ndan düzenlenen IV. Haçl› seferiyle baflkentleri iflgal edilir. Bi-zans’›n yaklafl›k 9 as›r boyunca ‹stanbul’da oluflturdu¤u hazinesi, sanat eserleriya¤malan›r. Bizans bu iflgalin sonucu olarak parçalan›r. Trabzon, Epir ve ‹znik’teBizans’›n devam› oldu¤unu iddia eden beylik düzeyinde devletler ortaya ç›kar.Bunlardan 1204 - 1261 y›llar› aras›nda ‹znik’te varl›¤›n› sürdürenler, ‹stanbul’u1261 y›l›nda