Bazat e kërkimit në edukim - ipkmasht.rks-gov.netipkmasht.rks-gov.net/wp-content/uploads/2015/11/Bazat-e-kerkimit-n... · njohjes së kompleksitetit të kërkimit do të donte një

Bashkim Azemi & Remzi Bujari

Bazat e krkimit n edukim

Prishtin, 2013

Botues Instituti Pedagogjik i Kosovs Autor

Bashkim Azemi & Remzi Bujari Recensent: Prof. Dr. Naser Zabeli Redaktor prgjegjs

M.sc. Nezir oaj Lektor

Bekim Morina Faqosja

Skender Mekolli

Bazat e krkimit n Edukim 3

Prmbajtja Hyrje ...............................................................................................................7

I. KRKIMET SHKENCORE N FUSHN E EDUKIMIT ........ .... 8

1. Rndsia e krkimit shkencor .................................................................... 9

2. Fokusi i krkimit shkencor ......................................................................... 9

3. Prshtatshmria e krkimit shkencor ...................................................... 10

4. Qllimi i krkimit shkencor ...................................................................... 11

5. Arsyeshmria e krkimit shkencor .......................................................... 11

6. Vlefshmria e krkimit shkencor ............................................................. 12

7. Besueshmria e krkimit shkencor .......................................................... 12

8. Praktikimi i krkimit shkencor ................................................................ 13

9. Burimet e domosdoshme pr krkim ...................................................... 14

10. Koha e nevojshme pr krkim ................................................................. 14

11. Llojet e krkimeve shkencore .................................................................. 14

II. METODAT E KRKIMIT SHKENCOR ................... ................... 20

1. Metoda eksperimentale ............................................................................. 21

2. Metoda e analizs s dokumentacionit ................................................... 22

3. Metoda prshkruese ................................................................................... 23

4. Metoda krahasuese (komparative) ........................................................... 23

5. Metoda historike ........................................................................................ 24

6. Metoda statistikore .................................................................................... 25

7. Metoda e grupit t prqendruar (fokus-grupi) ....................................... 25

4 M.Sc. Bashkim Ali Azemi & M.Sc. Remzi Rexhep Bujari

8. Metoda e vrojtimit - vzhgimit ................................................................ 27

9. Metoda demografike ................................................................................. 28

III.TEKNIKAT DHE INSTRUMENTET E KRKIMIT SHKENCOR ............................................................................................... 30

1. Instrumentet e krkimit n fushn e edukimit ....................................... 30

2. Teknikat e krkimit n fushn e edukimit .............................................. 35

3. Shkallt e matjes ........................................................................................ 38

4. Indekset ....................................................................................................... 43

5. Indikatort ................................................................................................... 44

IV. HIPOTEZAT DHE VARIABLAT E KRKIMIT SHKENCOR . ..............................................................................................47

1. Hipotezat e krkimit shkencor ................................................................. 47

2. Variablat e krkimit shkencor .................................................................. 53

V. POPULLACIONI DHE GRUPI PRFAQSUES ....................... 58

1. Popullacioni ................................................................................................ 58

2. Grupi prfaqsues ...................................................................................... 60

VI. ETIKA HULUMTUESE DHE CILSIT E HULUMTUESIT .. 69

1. Etika hulumtuese ....................................................................................... 69

2. Cilsit e hulumtuesit ................................................................................ 72

VII. FAZAT E KRKIMIT SHKENCOR .................... ......................... 74

1. Zgjedhja e tems pr krkim .................................................................... 75

2. Prcaktimi i detyrave t krkimit............................................................. 78

3. Prcaktimi i objektivave t krkimit ....................................................... 79

4. Shqyrtimi i literaturs ................................................................................ 79


5. Ndrtimi i hipotezave ................................................................................ 80

6. Zgjedhja e metodologjis .......................................................................... 81

7. Qasja n hulumtim ..................................................................................... 81

8. Prshtatja e metodave (cilsore ose sasiore) t krkimit ...................... 82

9. Przgjedhja e teknikave dhe instrumenteve ........................................... 84

10. Shkrimi i projektit (planifikimi i puns krkimore: skica, dizajni i

krkimit) ............................................................................................................ 89

11. Mbledhja e fakteve - t dhnave .............................................................. 91

12. Prpunimi i t dhnave (fakteve) ............................................................. 93

13. Interpretimi i rezultateve........................................................................... 98

14. T shkruarit e raportit t krkimit ............................................................ 99

15. Prgatitja e punimit pr botim ................................................................ 102

VIII. DISA RREGULLA GJAT SHKRIMIT T PUNIMIT SHKENCOR ............................................................................................. 104

1. Hapsira n mes t rreshtave n punim ................................................ 104

2. Kufijt - margjinat ................................................................................... 104

3. Citimet ....................................................................................................... 106

4. Parafrazimet.............................................................................................. 108

5. Fusnotat ..................................................................................................... 108

6. Bibliografia ............................................................................................... 109

FJALORTH .................................................................................................... 112

Literatura ......................................................................................................... 121

SHTOJCAT .................................................................................................... 123

Shtojca A ............................................................................................... 123


Udhzues pr prdorimin e programit SPSS (Statistical Package for Social Sciences) ....................................................................................... 123

Shtojca B ................................................................................................. 133

Disa shembuj t instrumenteve ................................................................ 133


Hyrje

Libri Bazat e krkimit n edukim trajton aspekte themelore q kan t bjn me krkimin n edukim, gjegjsisht nj prpunim sistematik dhe t strukturuar t detyrave komplekse, t cilat i dalin krkuesit t ri, si nj prgatitje moderne: n procesin e hartimit, mbledhjes, planifikimit, zbatimit dhe bartjes s njohurive solide n specifikat e puns shkencore. Libri e ka nj qllim t thjesht: tu ofroj studentve (hulumtuesve) t rinj njohuri themelore pr t msuar n lidhje me metodologjin e krkimit, n mnyr q t mund t msojn m shum pr sekretet e puns hulumtuese, gjat realizimit t krkimeve n edukim. Libri do tu shrbej studentve pr njohuri themelore (fillestare) t domosdoshme pr t kryer pun krkimore t pavarur, pr tejkalimin e vshtirsive q u dalin gjat zgjedhjes s tems, metodologjis s krkimit, zgjedhjes s teknikave dhe instrumenteve hulumtuese, problemeve gjat realizimit t krkimit dhe kompleksitetit t shkrimit prfundimtar t punimit ( nga titulli, prmbajtja, hyrja, parathnia, paraqitja e rezultateve, grafikonet, tabelat, nxjerrja e konkluzioneve, shkrimi i prfundimit, rezymes, bibliografis dhe shtojcs, e deri te redaktimi, lekturimi, redaktimi teknik dhe shtypja apo botimi i punimit). Kto nxnie u shrbejn si ndihmes pr pavarsim dhe aftsim, pr t pajtuar metodn me qllimin, si dhe pr t harmonizuar instrumentet e krkimit me detyrat e krkimit, duke u mbshtetur n zbatimin e metodave dhe prvetsimin e mnyrave t veprimit t pavarur gjat krkimeve, n aspektin e skicimit, si dhe pr t zhvilluar idet (tezat) e veta me pavarsi krkimi. Ky kompleksitet rrjedh nga fakti se n punn hulumtuese nuk ka nj pik zero dhe nj koordinat t prcaktuar qart, pr shkak t problemeve dhe t ndrhyrjeve q duhet t bhen gjat krkimit (pr mendimin ton zbrthimi i njohjes s kompleksitetit t krkimit do t donte nj punim m t zgjeruar dhe sht nj shtje n vete), t ciln do ta prekim aq sa na duket e mjaftueshme pr studentt, andaj vllimi i librit ofron mundsi praktike t prdorimit t tij.


I. KRKIMET SHKENCORE N FUSHN E EDUKIMIT

Krkimet shkencore n fushn e edukimit kan funksione e tipare t prbashkta me krkimet shkencore n fusha t tjera t shkencs, por kur sht fjala pr karakteristikat e krkimeve n edukim, ather mund t arrijm n prfundim se n kt fush, pr arsye t natyrs s shtrirjes institucionale, qllimit dhe synimeve, ekziston trajtim i veant i disa aspekteve t edukats dhe t arsimit, vshtrimin e tyre, klasifikimin, aplikimin etj.1 Krkimi shkencor sht proces pr mbledhjen dhe analizimin e t dhnave pr disa qllime2, apo nj shqyrtim sistematik, kontrollues, empirik dhe kritik i dukurive t natyrs, udhhequr nga teoria dhe hipotezat pr studimin e lidhjeve t supozuara midis dukurive.3 do krkim shkencor fillon me nj prgatitje t caktuar teorike, praktike (teknike) dhe organizative. Prgatitja teorike nnkupton prvetsimin e njohurive krkimore, pr t pruar dhe mbartur logjikn epistemologjike n veprn shkencore, t ligjshmrive: teorit, njohurit, stilin, gjuh, terminologjin etj. Prgatitja teknike nnkupton qasjet e grumbullimit, t vzhgimit, t rregullimit, t eksperimentimit dhe t matjes s sakt t t dhnave, t cilat mund t prdoren n krkim. Prgatitja organizative nnkupton organizimin e krkimit dhe aspektit t sigurimit t teknologjis pr punn krkimore. do krkim shkencor zhvillohet duke kaluar n nj varg fazash t ndryshme, duke filluar nga vrojtimet, mbledhja dhe sqarimi i fakteve, formulimi dhe verifikimi i rezultateve, e deri te vlersimi kritik i rezultateve t arritura. Me zotrimin e metodologjis shkencore krkimore lehtsohen dhe prvetsohen mnyrat e krkimit n fushn e edukimit. Metodologjin e puns shkencore krkimore e avancojn shum faktor, si jan: 1. Metodat bashkkohore;

1 M gjersisht, Prof. Dr. Xheladin Murati. 2004. Metodologjia e krkimit pedagogjik, (botimi i tret), abej, Tetov, f. 38. 2 James H. Mc. Millan, Sally Shchumacher. 1989. Research in education. 3 Kerlinger. 1986. Foundation of behavioral research.


2. Krkimet fundamentale, aplikative dhe zhvillimore; 3. Mundsit reale t planifikimit dhe t financimit t shkencs; 4. T arriturat pozitive n sfern e sistemeve t informacioneve etj.

1. Rndsia e krkimit shkencor

Krkimi shkencor sht proces sistematik i dukurive deri m tani t panjohura, me karakter teorik ose empirik, pr t zgjidhur probleme praktike dhe pr t verifikuar teori ose pr t shtuar njohuri t reja. Krkimi shkencor sht nj proces sistematik njohs, n prpjekje pr ti dhn prgjigje pyetjes s parashtruar n hipotez. Pra, krkimi shkencor ka t bj me gjurmimin sistematik t fakteve, nga t cilat mund t nxirren parimet dhe ligjshmrit e caktuara shkencore, e n pajtim me kt, fakti q shkencn n t vrtet e prbjn rezultatet, deri tek ato arrihet me an t krkimeve.

2. Fokusi i krkimit shkencor

Ekzistojn disa mnyra pr t identifikuar objektin dhe subjektin e krkimit: a) Fusha e krkimit shkencor - edukimi; b) Orientimi i krkimit - msimdhnia, tekstet, korniza e kurrikuls etj. c) Problemi ekzistues i krkimit - duhet t jet i identifikuar dhe i

vlersuar, n mnyr q t pranohet se ia vlen t hulumtohet si problem;

d) Qllimi i krkimit - pr problemin dhe identifikimin e njohurive inspiruese;

e) Pyetja e krkimit - prcaktimi preliminar, apo artikulimi i saj n form t tems.

Krkimi empirik mbi mendimin e prgjithshm u prket informacioneve q lidhen me prvojat e prditshme, t cilat mblidhen n form eksploruese pr ti prcaktuar kufijt e nj teme apo nj problemi. Gjat krkimeve sht rregull q krkuesi ti bj pyetje edhe vetvetes pr stereotipet. Fillimi i krkimeve duhet t jet gjithprfshirs, sepse:

Identifikimi i qllimit t krkimit na ndihmon n fokusimin e shtjes, pr t ciln do t hulumtojm ose q na intereson;


Fokusi i krkimit gjithashtu na ndihmon t kemi nj grup t synuar pr krkim;

Fokusi i krkimit na ndihmon t przgjedhim edhe vendbanimin ose vendbanimet e individve.

3. Prshtatshmria e krkimit shkencor

Karakteri i krkimit krkon edhe prshtatshmrin e caktuar, mirpo varet nga parakushtet specifike n mbledhjen e t dhnave dhe varsisht se far rezultatesh priten nga krkimi. Krkimi sht i prshtatshm pr mbledhjen e informatave n tri kushte:

1. Kur mund t mbledhim informata kuantitative dhe kualitative; 2. Kur informatat jan specifike pr nj problem dhe respondentt din

pr kt; 3. Kur krkuesi ka dije paraprake se far rezultatesh prafrsisht do t

mund t fitoj. Nj rndsi e ka gjithashtu edhe vazhdimsia (produktet e krkimit) pas realizimit t krkimit, pr t ditur se:

1. A sht ky krkim prfundimtar (q bhet vetm nj her), apo duhet t prsritet n rrethana e ambiente t ndryshme;

2. Si do ti prdorim rezultatet e krkimit (dobia e tyre), teorike apo praktike.

Qasja metodologjike e krkimit shkencor

Qasjet hulumtuese shkencore jan element i rndsishm i njohurive shkencore dhe nj nga prcaktuesit e krkimit shkencor. Praktika e krkimeve n edukim i ka tejkaluar kto ndarje strikte, pr shkak se, edhe pse mund t prcaktohemi pr qasjen metodologjike kualitative, apo qasjen metodologjike kuantitative, dukurit n edukim i prfshijn t dyja. Pra, komponentt kualitativ dhe kuantitativ, nga fakti se jo t gjitha dukurit mund t maten sakt dhe n mnyr precize.


Praktika e tanishme e krkimit, sidomos prpunimi i instrumenteve dhe i t dhnave, sht integrale, kualitative-kuantitative.

4. Qllimi i krkimit shkencor

Qllimi i krkimit shkencor sht q t arrihen rezultatet dhe prfundimet, me t cilat zbulohen apo verifikohen ligjshmrit, rregullat, ndonj teori, ligj, sistem, ose analiz teorike, praktike dhe empirike e nj problemi t panjohur, apo pak t njohur m par. Si qllim kryesor ka ofrimin e nj sistemi dijesh dhe njohurish, duke vzhguar e studiuar botn reale dhe jetn, duke br prgjithsime teorike (pr nj fush apo deg t caktuar), apo edhe shpjegimin, parashikimin dhe kontrollimin e dukurive, fenomeneve etj. Pra, qllimet e krkimit shkencor mund t jen: analiza e problemeve dhe njohurive ekzistuese, ndrtimi ose krijimi i proceduarave t reja pr gjetjen e zgjidhjeve pr kto probleme dhe me kt edhe shtimi i njohurive t reja. Zakonisht, qllimi shkruhet me nj fjali. Shembull: Tema: Ndikimi i emisioneve televizive n edukimin moral t fmijve. Qllimi i tems: T konstatohet cili sht ndikimi i emisioneve televizive n edukimin moral t fmijve.

5. Arsyeshmria e krkimit shkencor

Krkimi shkencor e ka si qllim kryesor ofrimin e njohurive, duke vzhguar, kontrolluar dhe analizuar botn reale (n nj fush n t ciln sht fokusuar studimi dhe mbi bazn e t dhnave empirike t bj shpjegimin e rezultateve t krkimit). Bhet duke identifikuar dobin e krkimit dhe duke dhn s paku tri arsye kryesore:

Personale (ambiciet personale pr titull); Profesionale (nevojat tuaja pr ngritje n karrier); Shkencore (teorike ose praktike).


6. Vlefshmria e krkimit shkencor

Nj krkim shkencor sht i vlefshm ather kur rezultatet e tij bazohen n fakte dhe kur ato jan logjike dhe t vrteta. Vlefshmria e krkimit shkencor prfshin dy koncepte: vlefshmrin e brendshme dhe vlefshmrin e jashtme.

Vlefshmria e brendshme sht prmasa n t ciln prfundimet e krkimit mund t interpretohen n mnyr t sakt dhe t besueshme (nse ai mat at q ka dshiruar t mas, nse prfundimet e tij jan rezultat i atyre faktorve q kan qen objekt i krkimit dhe jo rezultat i faktorve t tjer q nuk kan t bjn n mnyr sistematike me krkimin);

Vlefshmria e jashtme sht prmasa n t ciln prfundimet e krkimit mund t prgjithsohen n popullat, situata apo kushte reale prtej studimit.

Pr krkuesin nj krkim sht i vlefshm kur vlersohet se sht arritur qllimi i dshiruar, si rezultat i planifikuar i nj krkimi t realizuar. Mund t themi se vlefshmria e nj krkimi ka t bj me interpretimin e sakt t rezultateve (vlefshmria e brendshme) dhe me prgjithsimin e rezultateve (vlefshmria e jashtme)4. N literatur flitet edhe pr vlefshmrin e hipotezs, metodave, teknikave, instrumenteve dhe pyetjeve t krkimit.

7. Besueshmria e krkimit shkencor

Besueshmria sht prmasa n t ciln prfundimet e krkimit shkencor jan t qndrueshme sa her q ai t prsritet, si dhe prmasa n t ciln nj studim mund t replikohet (mund t prsritet nga studiues t tjer). Besueshmria e nj krkimi ka t bj me pandryshueshmrin e metodave, kushteve dhe rezultateve t krkimit, si dhe me shkalln (masn) e origjinalitetit t krkimit5. Besueshmria e krkimit shkencor prfshin dy koncepte: besueshmrin e brendshme dhe besueshmrin e jashtme.

4 Dr. Maksim Shimani. Natyra, klasifikimi dhe karakteristikat e krkimit shkencor n arsim, Revista pedagogjike, nr. 1, 1999, f. 11. 5 Po aty f. 11.


Besueshmria e brendshme sht prmasa n t ciln prfundimet e nj krkimi jan t qndrueshme, n rast se ky krkim prsritet nga i njjti studiues n kushte t njjta.

Shembull: Nse tema Ndikimi i emisioneve televizive n edukimin moral t fmijve do t organizohej n nj popullat t caktuar nga ndonj hulumtues e do t jepte rezultatet e caktuara dhe nse e njjta problematik do t hulumtohej nga i njjti hulumtues n popullatn e njjt, do t duhet t dilnin rezultatet e njjta.

Besueshmria e jashtme shkencore sht prmasa n t ciln prfundimet e nj krkimi jan t qndrueshme, nse ky krkim do mund t prsritet nga studiues t tjer.

Shembull: Nse tema Ndikimi i emisioneve televizive n edukimin moral t fmijve do t organizohej n nj popullat t caktuar nga ndonj hulumtues, pastaj pr t njjtn tem n popullatn e njjt sht organizuar nj krkim nga ndonj hulumtues tjetr dhe rezultatet jan t njjta, ather mund t flasim pr besueshmrin e jashtme.

8. Praktikimi i krkimit shkencor

Praktikimi lidhet me gatishmrin, paraprgatitjet, burimet e domosdoshme dhe kohn, n kuptimin q krkimi t jet i mundshm pr realizim. Gatishmria e krkuesit: Krkimi sht nj proces, i cili, prvese krkon njohuri profesionale, krkon vendosmri dhe gatishmri nga ana e krkuesit. Gatishmria n aspektin e krkimit mund t prkufizohet si nj kombinim i t qenit gati dhe mobilizimit t individit. Gatishmria lidhet me t qenit gati pr t hulumtuar. do hulumtues e di paraprakisht kur sht i gatshm dhe i mobilizuar pr t kryer nj krkim. Kur krkuesi dshiron t bj nj krkim, zakonisht i duhet t bj nj paraprgatitje. Paraprgatitja e mir gjithmon ndihmon n fillimin e mbar t nj krkimi:

A jeni t prgatitur t angazhoheni n realizimin e krkimit? N far mase jeni t gatshm ta bni kt?


A i keni njohurit, shkathtsit dhe aftsit pr nj pun t till? A jeni t vendosur ta oni deri n fund krkimin, pavarsisht

vshtirsive dhe sfidave q ju dalin?

A doni ta bni, a e keni motivimin e duhur, vendosmrin dhe prkushtimin pr pun?

E gjith kjo gatishmri duhet t fokusohet n nj problem hulumtues, ndrsa krkuesi duhet ta gjej nj prshtatje ndrmjet aftsive dhe interesave.

9. Burimet e domosdoshme pr krkim

Pr realizimin e krkimit normalisht krkohen mjetet e puns: kompjuteri, letra, vetura, nse ju duhet t dilni n terren pr ti marr t dhnat.

10. Koha e nevojshme pr krkim

Krkimi sht aktivitet specifik, i ndryshm nga t tjert pr nga qllimi. Krkimet n fushn e edukimit, sidomos ato empirike, jan t kufizuara n koh. Ndonse krkimi para s gjithash sht aktivitet vrtet intelektual, n realizimin e tij rol shum t madh ka komponenti koh, sidomos me rastin e zbatimit t metods s eksperimentit dhe vzhgimit me pjesmarrje. Andaj, mund t themi se, pavarsisht q objekti i krkimit duhet t vrehet drejtprsdrejti, m e nevojshme sht koha pr realizimin e krkimit, sidomos n rastet kur vet dukuria q hulumtohet nuk sht e prsritshme.

11. Llojet e krkimeve shkencore

Varsisht nga qllimi i krkuesit dhe i krkimit, mund t ekzistojn lloje t ndryshme t krkimeve n edukim. M kryesoret jan tri:

Krkimi formulativ (qllimi i t cilit sht njohja m e mir nga afr e dukuris q hulumtohet);

Krkimi deskriptiv (ka t bj me prshkrimin e dukurive n proces) prdoret kur dshirojm t fitohet nj matje e sakt e shtjeve, duke i prshkruar ato;


Krkimi kauzal, apo shkakor (i cili ka t bj me zbulimin e lidhjeve shkak-pasoj, pra duke analizuar t dhnat pr t shpjeguar pse dhe si ndodh dika), prdoret kur dshirojm t gjejm shkakun dhe pasojat, p.sh. notat shkollore dhe vetbesimin e nxnsit.

N literatur hasim ndarje t ndryshme, nga autor t ndryshm, pr krkimet n edukim. Nj nga piknisjet m t thjeshta pr ti ndar llojet e krkimeve n edukim sht kjo:

1. Krkimet shkencore sipas qllimit t krkimit; 2. Krkimet shkencore sipas orientimit ndaj fenomeneve q

studiohen; 3. Krkimet shkencore sipas metodave hulumtuese; 4. Krkimet shkencore sipas asaj se far dshirojm t arrijm; 5. Krkimet shkencore sipas numrit t hulumtuesve q i realizojn

kto krkime etj.

11.1. Krkimet shkencore sipas qllimit t krkimit

Krkimet shkencore sipas qllimit jan:

11.1.1. Krkimi shkencor themelor (fundamental)

Qllimi kryesor i ktij lloji t krkimit shkencor sht zgjerimi i dijeve rreth nj fenomeni (dukurie), nga cilido aspekt i disiplins. Ai mund t jet nj enigm teorike ose t ket baz empirike. Puna e krkuesit sht t ekzaminoj cila teori sht m e prshtatshme, t zhvilloj teori dhe koncepte t reja (nse ka nevoj), t shtyj kufijt e dijes, me shpres se dika e vlefshme do t zbulohet. Ky lloj i krkimit zakonisht bhet kur krkuesi dshiron informacion shtes ose informacion t ri pr natyrn e prgjithshme t problemit.

11.1.2. Krkimi shkencor provues

Qllimi ktij lloj krkimi shkencor sht t gjej kufijt e prgjithsimeve t mparshme nga nj ose disa krkime. Ky lloj krkimi ju mundson t


punoni brenda nj kornize t paracaktuar paraprakisht, n kushte q ju japin mundsi t vlersoni (provoni) shumicn e ideve, argumenteve dhe prgjithsimeve q jan dhn n krkimet e mhershme.

11.1.3. Krkimi shkencor i zbatuar (i aplikuar)

Qllimi kryesor i ktij lloji t krkimit shkencor sht t zgjidh nj problem praktik. Zakonisht nis nga nj problem i veant, nga realiteti, ndrsa mbshtetjen e ka n punt teorike ose n punt eksperimentale, t cilat kryhen pr t arritur njohuri t reja, si dhe pr orientim e kan zgjidhjen e ndonj detyre konkrete, prkatsisht zgjidhjen e objektivit praktik q mund t ndihmoj n zgjidhjen e tij.

11.2. Krkimet shkencore sipas orientimit ndaj fenomeneve q studiohen

Ekzistojn kto lloje t krkimeve shkencore sipas orientimit t fenomeneve q studiohen:

11.2.1. Krkimet e orientuara

Kto krkime i kan t prcaktuara kahet, synimet, caqet n fushn e zgjedhur e t kornizuar dhe shrbejn si baz pr implementim n praktik.

11.2.2. Krkimet e paorientuara

Jan t natyrs s lir, nuk jan t kornizuara dhe objekti hulumtues prcaktohet nga vet interesi i krkuesit, pr t gjurmuar nj dukuri n natyr apo n shoqri, pa ndonj tendenc t posame pr zbatim n praktik.

11.3. Krkimet shkencore sipas metodave hulumtuese

Kemi kto lloje t krkimeve shkencore n baz t metodave q i prdorim:

11.3.1. Krkimi eksperimental

sht pun shkencore krkimore, i cili mbshtetjen e ka n metodn eksperimentale, t matshme, me t ciln mund t sublimohen rezultatet me saktsi.


N krkimet shkencore eksperimentale t paktn nj variabl, zakonisht variabli eksperimental, manipulohet ose ndryshohet me qllim nga studiuesi, pr t prcaktuar efektet e ktij manipulimi/ndryshimi.

11.3.2. Krkimi thuajse-eksperimental

Ky lloj i krkimit shkencor, pr dallim nga krkimi eksperimental, pjesmarrsit nuk i zgjedh n mnyr t rastsishme, por ata jan grupe t formuara n mnyr natyrore, si p.sh klasa etj.

11.3.3. Krkimi jo-eksperimental

N krkimet shkencore jo-eksperimentale nuk kemi manipulim t variablave eksperimentale, por ato studiohen ashtu si jan n situat natyrore. N kto krkime mund t matim vetm ndonj ndikim, lidhje, apo veprim t ndonj variable n ndonj variabl tjetr, pa br asnj ndikim n variabla. Shembull: Ndikimi i vetbesimit n suksesin e nxnsve. Nuk bjm asnj ndrhyrje, por e vlersojm vetbesimin, pastaj edhe suksesin, dhe nxjerrim nj prfundim lidhur me ndikimin e vetbesimit n suksesin e nxnsve.

11.3.4. Krkimi historik

Ky lloj i krkimeve shkencore merret me nj prshkrim t fakteve dhe ndodhive t s shkuars historike dhe jep ose mundohet t jap vlersim, gjykim se pse ka ndodhur.

11.3.5. Krkimi etnografik

N kt lloj t krkimit shkencor prshkruhen trsisht, n thellsi, fenomenet aktuale (p.sh. prshkrimi shkencor i sistemit arsimor n Kosov etj).

11.4. Krkimet shkencore sipas asaj se far dshirojm t arrijm

Kemi kto lloje t krkimeve shkencore:

11.4.1. Krkimi monitorues

Zakonisht bhet n baz t indikatorve t parapar m hert. Pr shembull pr t vlersuar si shkojn prpara projektet (zbatimi i kurrikuls s re).


Gjithsesi ka vshtirsi n identifikimin e indikatorve, prandaj n kso llojesh t krkimeve bhet nj kontroll i vazhdueshm i implementimit t ndonj risie n arsim.

11.4.2. Krkimi kontekstual

Konsiderohet kur qllimi sht ndryshimi i situats ekzistuese, n kontekstin e caktuar vendor.

11.4.3. Krkimi zhvillimor

Qllimi kryesor i tij sht q situata t ndryshoj, t lviz prpara pr t mir, pr tu prmirsuar gjrat ekzistuese n elemente dhe prmbajtje t reja dhe aktuale.

11.4.4. Krkimi korrelacional

Qllimi kryesor i tij sht zbulimi i marrdhnieve n mes t dukurive, nse nj dukuri sht e lidhur dhe ka marrdhnie me nj dukuri tjetr. N kto krkime bhet matja e marrdhnies s nj variable me nj tjetr, si dhe forca e ksaj marrdhnie q ekziston. Shembull: Cili sht ndikimi i gjinis n vetbesimin e nxnsve t shkolls fillore.

11.5. Krkimet shkencore sipas numrit t hulumtuesve

Kemi kto lloje t krkimeve shkencore:

11.5.1. Krkimet individuale

Kto krkime shkencore kryhen nga individt, varsisht nga qllimi, aftsit, afiniteti dhe prkushtimi i tyre. Krkimet shkencore me nj individ kryesisht kryhen pr qllime profesionale personale, p.sh. tema e diploms s studimeve themelore, tema e masterit etj.

11.5.2. Krkimet kolektive (ekipore, n grupe, t prbashkta)

Kryhen nga ekipe t zgjedhura, t organizuara, t cilat e kan bartsin kryesor, i cili sht prgjegjs pr mbarvajtjen e realizimit t programit


krkimor. Kto krkime kryesisht bhen kur sht n pyetje ndonj projekt q krkon pun dhe angazhim t madh, e q ka nevoj edhe pr njerz t fushave t ndryshme, por nuk prjashtohen edhe punimet jo t vllimshme, por n t cilat marrin pjes m tepr se dy persona.


II. METODAT E KRKIMIT SHKENCOR

Metoda sht mnyr e krkimit, e planifikuar, prkatsisht mnyra e puns pr realizimin e krkimit, struktura e s cils sht e vrtetuar shkencrisht dhe vlera e saj sht e verifikuar. Termi metod zbatohet n dy kuptime: Sipas kuptimit t par, e ka domethnien e modelit t gatshm, t procedurs, t skens, t renditjes, sipas s cils zhvillohet nj veprimtari praktike, hulumtuese. Sipas kuptimit t dyt, metod do t thot qasje e kuptimit t zbatuar, me qllim q sa m leht dhe sa m sakt t zbulohen dhe t prpunohen sistematikisht faktet shkencore, t dhnat dhe informacionet (metodat shkencore). Metodat n shkenc e kan domethnien e mnyrs s krkimeve, t cilat shkenca i shfrytzon, me qllim t krkimit n fusha t caktuara shkencore, me t cilat sigurohen dhe vilen diturit e sigurta, t rregulluara, t sistemuara dhe t sakta. Njohuria shkencore, para s gjithash, fitohet prmes krkimit shkencor, duke i zbatuar metodat prkatse shkencore. Metoda e krkimit shkencor sht sistem kompleks i rregullave logjike, nprmjet s cilave arrihen njohuri shkencore, andaj pr kt arsye sht e rndsishme t kemi:

1) Njohuri t mjaftueshme pr metodn; 2) Aftsi pr zbatimin, gjegjsisht procedurn, e cila mundson prdorimin e saj n krkime.

Si metoda shkencore t krkimit, metodat hulumtuese jan t definuara edhe sa u prket procedurave t zbatimit n praktik. Megjithat, ato nuk sht e domosdoshme q n t njjtn mnyr t zbatohen n do proces t krkimit shkencor, mirpo sipas rregullit asnjra nga to nuk mund t shmanget n krkimet shkencore.

Prcaktimi i metodave hulumtuese:

Kur i prcaktojm metodat e krkimit n edukim, duhet t kemi parasysh q ato, gjithashtu, duhet tu prgjigjen (prshtaten) karakteristikave t objektit t krkimit q hulumtohet.


N kuptimin e qasjes s krkimit dallojm metodat sasiore dhe ato cilsore. Metodat sasiore karakterizohen nga t shprehurit e rezultateve t krkuara n sasi, n numra, t cilat prpunohen nga ana statistikore. Metodat cilsore jan metoda prmes s cilave synohet studimi i prvojave jetsore t njerzve n vendndodhjen e tyre natyrore. Me an t ksaj metode studiuesit synojn ti kuptojn njerzit n mjediset e tyre sociale, ashtu si shfaqen me t gjitha ngjyrat dhe prvojave t tyre6. Metodat shkencore q i prdorim gjat krkimeve shkencore n edukim jan: metoda eksperimentale, metoda e analizs s dokumentacionit, metoda prshkruese, metoda krahasuese (komparative), metoda historike, metoda statistikore, metoda e grupit t prqendruar (fokus-grupi) dhe metoda e vrojtimit-vzhgimit.

1. Metoda eksperimentale

Metoda eksperimentale sht metod e krkimit, ku studimi bhet n kushte eksperimentale, me ka arrihet saktsi dhe mundsit jan t favorshme, ngase i njjti akt mund t prsritet disa her, deri n konfirmimin preciz t puns shkencore krkimore. do eksperiment udhhiqet nga nj hipotez, e cila sht parashikim i bashkveprimeve t mundshme ndrmjet ndryshoreve t pavarura dhe t varura. Gjat realizimit t nj eksperimenti, krkuesi sht me rndsi t njoh ndryshoren e varur dhe t pavarur, si dhe ndryshoren hetuese. Qllimi i zbatimit t eksperimentit jan studimi dhe krkimi sistematik i shkaqeve dhe i pasojave t caktuara pedagogjike, arsimore, sociale e psikologjike n shkoll, t cilat determinojn jetn n t7. N rast t aplikimit t metods eksperimentale pr realizimin e krkimit formohen dy grupe: grupi eksperimental dhe grupi i kontrollit. N grupin eksperimental bjn pjes subjektet q eksperimentohen pr faktorin e pavarur, ndrsa n grupin e kontrollit bjn pjes subjektet q nuk eksperimentohen pr faktorin e pavarur8. I vetmi ndryshim n mes t dy

6 Lek Sokoli, Metodat e krkimit n shkencat sociale, f. 51 7 Murati, 2004, f. 239. 8 Terry F. Pettijohn. (1996). Psikologjia, Nj hyrje koncize (botimi i dyt), Lilo, Tiran, f. 25.


grupeve sht prania ose mungesa e faktorit (eksperimental) t pavarur. Ata trajtohen n mnyr identike pr t gjitha gjrat e tjera. Faktori i varur matet n mnyr saktsisht t njjt n t dy grupet.

Shembull: Nse dshirojm t dim efektin e Abetares s re n raport me Abetaren e vjetr, ather n nj klas me nxns msojm me Abetaren e re, ndrsa tjetrn me Abetaren e vjetr, duhet pasur parasysh se nxnsit e t dy grupeve duhet t ken karakteristika t prafrta. do eksperiment kalon npr tri faza:

N fazn e par maten treguesit e ndryshores s varur; Gjat fazs se dyt ndryshorja e varur vihet nn ndikimin e

ndryshores s pavarur; N fazn e tret maten prsri treguesit e ndryshores s varur pr t

par nse treguesit kan ndryshuar dhe si kan ndryshuar.

2. Metoda e analizs s dokumentacionit

Nj nga metodat pr mbledhjen e t dhnave sht metoda e analizs (prmbajtjes) s dokumenteve. Krkuesi zgjidhjen e ndonj detyre t parashtruar shkencore e fillon me grumbullimin e dokumentacionit mbi t dhnat dhe rezultatet tashm ekzistuese, q kan t bjn me problemin e tij. Qllimi i qasjes s ktill sht i dyfisht. S pari, krkuesi e ka mundsin q ti aplikoj prvojat e deritashme nga ajo fush n projektin e ri hulumtues. S dyti, nuk ka nevoj q t merret me dika q tashm qmoti sht hulumtuar dhe sht e njohur. Dokumentacioni, n kuptimin e gjer t fjals, nnkupton punimet monografike, pasqyrimet e ndryshme sintetike, t dhnat e pasistematizuara, librat, tekstet msimore, vjetart, gazetat javore, gazetat ditore etj. Ato prmbajn lloje t ndryshme t t dhnave numerike, informacione politike, arsimore, kulturore, zyrtare, institucionale dhe personale (ditar, procesverbale, kronika, filma, fotografi, audio, video etj). Kjo metod i ka instrumentet e veta (mostrn, kodeksin, tabelat etj.). N kto raste duhet t merren gjithmon parasysh konteksti dhe autenticiteti, sidomos nse prdoren dokumente nga interneti.


3. Metoda prshkruese

Kjo metod zbatohet n krkime t ndryshme, n prshkrimin analitik t dukurive t ndryshme, ashtu si jan, paraqiten dhe zhvillohen n realitet. Prshkrimi duhet t jet i detajuar, i plot dhe gjithprfshirs. Prshkrimi shkencor duhet t ket vler, e jo vetm t jet prshkrim, ngase funksioni i tij sht t zbuloj shkaqet dhe pasojat e dukurive, n mnyr q n baz t rezultateve t nxirren konkluzione, fakte, teori etj. Nprmjet zbatimit t (metods) ecuris prshkruese me modalitetet e saj (analiza, krahasimi dhe gjeneralisimi) spikaten veantit specifike, t cilat e karakterizojn problematikn q e kemi pr objekt t studimit. N pikpamje t zbatimit kjo metod z nj vend t rndsishm dhe sht pjes prbrse e veprimtaris s prditshme n procesin e organizimit t puns msimore.

4. Metoda krahasuese (komparative)

Kjo metod prdoret pr konstatimin e ngjashmris dhe ndryshimit n mes t dukurive t ndryshme. Metoda komparative paraqet procedur t krahasimit t faktorve, t dukurive, t proceseve t njjta, ose tepr t ngjashme, pr ti identifikuar ngjashmrit ndrmjet tyre, si dhe dallimet. Metoda e krahasimit ka rndsi n procesin e t njohurit dhe zbulimit t vetive t dukurive t ndryshme, por ajo po ashtu e ka edhe vlern e vet praktike, sepse, duke krahasuar dukurit e ndryshme, institucionet e ndryshme, dhe duke zbuluar vetit dhe ant e njjta t dukurive t tjera q kan t njjtat veti, konstatohet ngjashmria dhe ndryshimi ndrmjet tyre. Krahasimi bhet me veprime t njpasnjshme dhe s pari vrtetohen veorit e prbashkta, madje t gjitha veorit dalluese, me t cilat vjen n shprehje dallimi ndrmjet tyre. Krahasimi mund t bhet edhe kur sht fjala pr m shum se dy dukuri. N kahun e shqyrtimeve t ngjashmrive dhe t elementeve t njjta veohen:

Identifikimi i veorive t caktuara, t prbashkta ose t ngjashme, t sendeve dhe t dukurive t njohura m hert, si dhe t sendeve dhe dukurive t reja, t cilat hulumtohen;


Shtruarja e hipotezave themelore se sendi i ri ose dukuria e re ka veti t njjta ose t ngjashme strukturore, form, lidhje, procese, prkatsisht edhe sjellje;

Vrtetsin e hipotezave themelore t shtruara dhe t karakteristikave t nj fushe t sendeve dhe t dukurive t reja;

Krahasimi sistematik dhe sa m i plot i dukurive dhe sendeve t njohura m hert dhe t dukurive dhe t sendeve t njohura rishtazi;

Klasifikimi i dukuris s re ose i llojit t ri t dukurive n sistemin e dukurive t gjera.

Shembull i nj studimi, ku sht e domosdoshme aplikimi i metods krahasuese: Krahasimi i msimdhnies tradicionale dhe ndrvepruese. Metoda n fjal na mson q t veojm ato karakteristika q i dallojn kto dy qasje t msimdhnies.

5. Metoda historike

Metoda historike dukurit edukativo-arsimore i studion n zhvillimin e tyre historik, ashtu sikurse jan t shfaqura njra prej tjetrs dhe t lidhura n mes veti. Metoda historike prfshin analiza, zbardhje t fazave t zhvillimit, npr periudha kohore t niveleve zhvillimore, si dhe prcakton dhe identifikon ngjarjet, pr t qen n gjendje t jepen prgjigjeve n pyetjet: Kur? Ku? Si? Pse? N far rrethanash jan shnuar ndodhit? Cili sht shkaku dhe pasoja e tyre? Njohja e gjendjes s sistemit t drejtsis, sistemit arsimor, institucioneve financiare n t kaluarn dhe specifikat historike t vendeve n veanti, po ashtu t historis n trsi, kan treguar se n rrafshin historik sillen rezultate pozitive shkencore. Kjo metod shkencore e ka vlern e vet, meq e bn t mundshm interpretimin trsor historik t zhvillimit t dukurive t ndryshme, npr periudha t ndryshme kohore, t mbshtetura n dokumente dhe n materiale t verifikuara, prandaj pr kt arsye vjen n shprehje saktsia sa m e madhe pr prshkrimin dhe analizn e ngjarjeve q kan ndodhur.


E met e ksaj metode sht se n shum raste nuk ekzistojn materiale relevante, pr shkak t mungess s burimeve faktike pr sistemin e arsimit n Kosov. Shembull i nj punimi q hyn n pun metoda historike: Kontributi i Gjerasim Qiriazit n themelimin e shkolls shqipe.

6. Metoda statistikore

Metoda statistikore sht metod q aplikohet kur kemi t bjm me kuantifikimin e rezultateve. Do t thot se n baz t nj numri t caktuar t elementeve t ndonj bashksie vihet deri te konkluzioni i prgjithshm pr vlerat mesatare, pr deviacionet n mas apo bashksi t dukurive. Metoda statistikore z vend t rndsishm, sepse prmes saj shprehen statistikisht rezultatet e nxjerra nga krkimi. Roli i metods statistikore nuk qndron vetm n faktin e t prshkruarit t ngjarjeve, t dukurive dhe t sendeve, por me ndihmn e saj shpjegohen raportet shkak-pasoj t dukurive q shqyrtohen. Kjo metod e bn t mundur nxjerrjen e treguesve relevant n krkim, shprehjen e t dhnave n mnyr tabelare, n mnyr grafike, pastaj kuantifikimin dhe n shprehjen e vlerave. Metoda statistikore i ka edhe mangsit e veta, t cilat lidhen m s shumti me konkluzionet pr t prcaktuar nj dukuri, zakonisht jan t shprehura me numra dhe ato ndikohen shum nga przgjedhja e mostrs s krkimit. Me gjith kto mangsi dhe vshtirsi, metoda statistikore paraqet metodn m bazike n punn shkencore krkimore. Metoda statistikore aplikohet pothuajse n t gjitha krkimet, pasi q n rezultate kryesisht prezantohen prqindje. P.sh. rreth 25 % e t anketuarve shprehen se puna me nxns u jep shum stres, ose mesatarja pr femra sht 2.86, ndrsa pr meshkuj 2.65.

7. Metoda e grupit t prqendruar (fokus-grupit)

Grupi i prqendruar (fokus-grupi) bn pjes n qasjet kualitative t metodave hulumtuese. Grupet e fokusit n krkimin shkencor realizohen prmes diskutimeve n fokus-grupe, t cilat kan pr qllim mbledhjen e


informacionit pr pikpamjet dhe prvojat e tyre n lidhje me temn specifike t krkimit. Metoda e fokus-grupit sht veanrisht e dobishme pr t mbledhur pikpamjet e ndryshme (n perspektiv), n t njjtn tem. N burime t ndryshme hasim sugjerime pr numr t ndryshm t pjesmarrsve n grupin e prqendruar: 6-12, 8-12, 10-12. Sa i prket kohs, sugjerohet q nj sesion t zgjat 1.5 - 2 or9. Gjat zbatimit t metods s grupit t prqendruar, krkuesi duhet t ket njohuri pr procedurat q duhet ndjekur gjat realizimit t ksaj metode, si jan:

Prgatitja e shtjeve pr diskutim; Prgatitja e planit pr sesion; Przgjedhja e pjesmarrsve n grupin e prqendruar; Prgatitja teknike pr sesion.

Dallimi ndrmjet bashkbisedimit n intervist dhe bashkbisedimit n fokus-grupe sht se derisa n rastin e par bhet bashkbisedim i qllimshm me secilin t intervistuar, n rastin e dyt bhet nj bashkbisedim n grup. Bashkbisedimi me fokus-grupe bhet n nj grup prej 5 deri n 15 persona, t cilt kan njohuri pr temn ose punojn n at fush dhe modelohet gjat gjith kohs nga krkuesi. N krkimet n fushn e edukimit diskutimi zgjat nj deri dy or mbi nj tem t vetme dhe zakonisht preferohet vetm me t rritur dhe jo me t vegjl. N krkimet n fushn e edukimit fokus-grupi mund t prdoret si metod e vetme, ose bashk me ndonj metod tjetr. Roli i krkuesit n fokus-grupe sht shum i rndsishm, sidomos q:

Diskutimi t prqendrohet n tem; Hulumtuesi ti krijoj mundsi secilit individualisht ose n grup t

shfaq mendimin e vet. T nxis ndrveprimin brenda grupit; T prdor udhzuesin tematik, i cili prmban pyetjet q duhet ti

paraqes krkuesi, n mnyr q temat t trajtohen n secilin grup.

9 Focus Group Fundamentals, www. extension.iastate.edu/publications/pm1969 b.pdf (20.07.2010)


Mbledhja e t dhnave prmes ksaj metode mund t bhet duke regjistruar me z (audio) ose duke shnuar n flipart. Mos harroni se analiza e t dhnave nga fokus-grupet bhet sipas qasjes analitike induktive.

Shembull: Tema Msimdhnia Tradicionale dhe Msimdhnia Ndrvepruese. Formohet grupi nga msimdhnsit q i zbatojn t dyja qasjet e msimdhnies, pastaj diskutohet pr shtje q kan t bjn me msimdhnien.

8. Metoda e vrojtimit - vzhgimit10

sht e ditur tashm se njohja e realitetit fillon me an t vrojtimit dhe vzhgimit, i cili sht nj proces i natyrshm i prcjelljes s individve gjat nj aktiviteti t caktuar, apo ngjarjeve dhe situatave t ndryshme, q bn t mundshme t mblidhen fakte prkitazi me at q e studiohet. Vrojtimi i thjesht sht metod sasiore. Prmes vrojtimit t thjesht krkuesi (hulumtuesi) prcakton:

Sa njerz duhet t vrojtohen, nj apo nj grup; Sa duhet t zgjas vrojtimi; far do t vrojtoj; Si do ti regjistrohen t dhnat; Si do t bhet analiza e t dhnave nga vrojtimi.

T dhnat vrojtuese mund t prdoren n hulumtimet cilsore nse jan prshkruar dhe interpretuar ato. Vrojtimi paraqet supozimin e rndsishm dhe themeltar pr krkime dhe njohuri objektive. Nprmjet metods s vrojtimit shkencor arrihet deri te faktet e reja shkencore, por edhe t vrtetimit t hipotezave ekzistuese. Megjithat, vrojtimi shkencor dallon nga i prditshmi, pasi q n vrojtimin shkencor duhet ti prmbahemi disa parimeve:

10 Metoda e vzhgimit dhe metoda e grupit t prqendruar jan edhe teknika pr mbledhjen e fakteve.


Qllimi i vrojtimit duhet t jet i caktuar qysh n fillim, i zgjedhur mir dhe i prcaktuar me precizitet, dhe jo t ndikojn n situatat e ndryshme n rrjedhn e krkimit;

Vrojtimi duhet t bhet me plan, pra duhet t jet paraprakisht i organizuar dhe i planifikuar pr t gjitha detajet themelore;

do gj q vrehet dhe ka rndsi pr krkimin duhet t shnohet dhe duhet t jet preciz, me qllim q kuantifikimet t jen baz solide pr rezultatet e krkimeve;

Vrojtimi duhet t jet sa m objektiv, pa przierje n ndonj doz t dukshme t subjektivizmit;

Vrojtimi duhet t jet i kontrolluar. Dallimi i vzhgimit q prdoret n studimet cilsore nga ai q prdoret n studimet sasiore sht se gjat vzhgimit n studimet cilsore nuk ka nevoj t kemi list kontrolli, por t shkruhet kur reagon subjekti dhe si reagon. N studimet cilsore vlefshmria e vzhgimit sht m e ult, ndrsa besueshmria sht shum e lart. Mangsit e ksaj metode shfaqen n faktin se dukurit nuk mund t vzhgohen n mnyr retrospektive.

8.1. Llojet e vzhgimit - vrojtimit

Gjat hulumtimeve mund t prdoren kto lloje t vzhgimit-vrojtimit: Vzhgimi - vrojtimi i drejtprdrejt dhe jo i drejtprdrejt; Vzhgimi - vrojtimi i pjesshm dhe i prgjithshm; Vzhgimi- vrojtimi sistematik dhe josistematik; Vzhgimi - vrojtimi pjesmarrs dhe jopjesmarrs.

9. Metoda demografike

Kjo metod bn pjes n grupin e metodave m t rndsishme n shkencat shoqrore dhe si e till sht shum e nevojshme pr njohjen dhe studimin e dukurive t ndryshme, pa t ciln nuk do t ishte i kompletuar studimi. Kt metod krkuesi e prdor zakonisht kur i mbledh t dhnat pr popullin, si: moshn, gjinin, nivelin arsimor, vendbanimin etj. Natyrisht se kto t


dhna statistikore pr analizn sociologjike jan burime shkencore, t analizuara e t njohura nga t tjert. Kjo metod ka rndsi t madhe pr krkime shkencore, pa prdorimin e s cils nuk ka analiz t mirfillt shkencore. N krkimet shkencore nuk mund t themi se njra metod sht m e rndsishme se tjetra, pasi q n krkimet n fushn e edukimit zbatohen m shum se nj metod shkencore dhe secila prej tyre e ka rndsin e saj. Sa m shum metoda q prdoren n nj krkim shkencor, aq m shum t dhna shkencore mund t nxirren.

Shembull: Nse tema do t ishte Ndikimi i faktorve psiko-social n stresin e msimdhnsve t shkolls nntvjeare, ather do t ishte e nevojshme q t aplikohen metoda demografike, krahasuese, statistikore, prshkruese, e fokus-grupit, por do t mund t organizohej edhe nj eksperiment, ku prve metods eksperimentale do t zbatohej edhe metoda e vzhgimit, krahasimit etj.


III. TEKNIKAT DHE INSTRUMENTET E KRKIMIT SHKENCOR

Me ndihmn e teknikave dhe instrumenteve hulumtuese bhet vjelja e informacioneve komplekse pr ndriimin dhe studimin e problemeve edukativo-arsimore.Teknikat dhe instrumentet krkimore paraqesin elementet dinamike n realizimin e nj studimi. Ato sigurojn rezultate dhe informacione valide, t cilat shrbejn pr trajtimin e aspekteve t ndryshme11. Varsisht nga instrumentet matse q prdoren gjat krkimit varet edhe cilsia e t dhnave shkencore, e n kt kontekst edhe vet krkimi shkencor. Nse instrumentet q prdoren gjat krkimit jan cilsore, ather krkimi ka mbshtetje t fort, n t kundrtn nuk sht br asgj, prvese sht humbur koh. Meqense shpeshher prdoren nocionet teknik dhe instrument n kuptimin e njjt, e ndonjher edhe t ngatrruar, e shohim t udhs t sqarojm se instrumentet jan formulart e prpiluar q prdoren pr t nxjerr informata, ndrsa teknikat jan pun praktike me kta formular. P.sh., anketa sht instrument, ndrsa procesi i anketimit sht teknik; intervista sht instrument, ndrsa procesi i intervistimit teknik; testi sht instrument, ndrsa procesi i testimit sht teknik.

1. Instrumentet e krkimit n fushn e edukimit

Nj instrument sht test ose mjet, prmes t cilit bhet mbledhja e t dhnave t krkimit. Nse n krkimin tuaj do t prdorni nj instrument tashm t standardizuar, ju duhet t prshkruani prputhshmrin e ktij instrumenti me studimin dhe popullatn tuaj, vlefshmrin dhe besueshmrin e tij, dhe procesin e administrimit dhe t vlersimit (pikzimit) t tij. Por, nse jeni duke prdorur nj instrument t ri, tuajin, ju duhet t prshkruani se si do t zhvillohet ky instrument, far do t mas, si do t mas, si do t prcaktoni vlefshmrin dhe besueshmrin e tij dhe si sht i

11 Murati, 2004, f. 255


lidhur ky instrument me hipotezn dhe mostrn e krkimit tuaj? Nse n projektin tuaj prcaktoheni q t prdorni m shum se nj instrument, ather secili prej tyre duhet t prshkruhet n mnyr t detajuar, edhe pse duhet thn q n kt faz mund t mos jeni n gjendje t bni prshkrimin e detajuar t ktyre instrumenteve.

1.1. Llojet e instrumenteve

Prcaktimi i llojeve t instrumenteve t krkimit n fushn e edukimit sht i leht, pasi q instrumentet dhe teknikat e kan nj baz, ngase nga instrumentet q prdoren prcaktohen teknikat e krkimit.

1.1.1. Anketa

Anketa sht nj sistem pyetjesh t lidhura rreth nj problematike, shtje ose dukurie t caktuar q na intereson, q ia shtrojm nj grupi t caktuar, t cilin paraprakisht e kemi zgjedhur q t prgjigjet. Me an t pyetsorit t ankets mblidhen t dhna pr subjektet, duke krkuar prej tyre q t prgjigjen n disa pyetje. Si instrument t saj e prdor pyetsorin anketues, t sistemuar n mnyr strikte, me pyetje t formuluara m par, t definuara qart dhe me ofrimin e prgjigjeve q shrbejn pr mbledhjen e informatave, opinioneve, mendimeve etj. Besueshmria e informatave varet nga sinqeriteti i t anketuarve. Verifikimin e bn anketuesi, i cili sht m aktivi n momentin e vendosjes s kontaktit me t verifikuarin, ndrsa m tutje ka rol pasiv. Pyetsort prmbajn nj varg pyetjesh t prpiluara sipas disa parimeve t caktuara:

Pyetjet duhet t jen t formuluara qart dhe t jen t kuptueshme pr subjektin;

Pyetjet duhet t jen precize dhe t njkuptimshe; Pyetjet nuk duhet t jen sugjestive; Pyetjet nuk duhet t krkojn informata pr jetn intime; Pyetjet duhet t bhen pr gjra q jan t njohura pr subjektet.


1.1.2. Intervista

Intervista sht instrument krkimor-shkencor q mundson ti mbledhim informacionet pr t kaluarn, si dhe pr prvojat dhe qndrimet e tashme lidhur me shtjet dhe problemet e ndryshme. Rndsia e intervists si instrument qndron n shpejtsin e mbledhjes s shnimeve t krkuara, q sht me rndsi t veant pr ato dukuri q ndryshon pr nj koh t shpejt, bie fjala reagimi i njerzve n ndonj shtje aktuale me rndsi. Pr t realizuar nj intervist me nj subjekt t caktuar mund t shfrytzojm pyetsor t standardizuar dhe pyetsor t hartuar nga vet krkuesi. Protokolli i intervists bhet q pyetjet t jen t strukturuara, q i ngjason pyetsorit. Przgjedhja e pyetjeve t prgjithshme dhe specifike. Przgjedhja e pyetjeve q hulumtuesi duhet ti shnoj bhet varsisht nga ajo se:

ka dshiron t kuptoj; Qllimi i intervists; Informacioni thelbsor q dshiron ta nxjerr (ose q i intereson) nga

intervista.

Pilotimi i protokollit t intervists

sht me rndsi t bhet testimi i intervists, sepse ndihmon t vlersohen:

Prmbajtjen e pyetjeve; Rrjedha e temave; Teknika e shtruarjes s pyetjeve; Kohzgjatja e intervists.

Disa kshilla rreth shtruarjes s pyetjeve gjat intervistave:

Mos shtroni pyetje q krkojn dy prgjigje; Mos i kombinoni pyetjet; Mos shtroni pyetje me disa opsione;


Mos shtroni pyetje orientuese; Mos shtroni pyetje sugjestive.

Llojet e intervistave

Intervista e lir; Intervista e strukturuar; Intervista gjysm e strukturuar.

1.1.3. Testi

Ndr instrumentet me t cilat krkuesit mund t mbledhin t dhna prkitazi me problemet, t cilat i hulumtojn, sht edhe testi. Testi sht nj varg detyrash (pyetjesh) t zgjedhura paraprakisht nga krkuesi, sipas parimeve t caktuara shkencore t shtruarjes s pyetjeve, t cilat na bjn t mundshme q n mnyr objektive ti studiojm cilsit e ndryshme personale t individit. Gjat prpilimit t instrumenteve pr mbledhjen e t dhnave me test duhet:

T prkufizohet qllimi i krkimit; T prcaktohet qasja q do t ndiqet gjat krkimit; T hartohen pyetjet, varsisht sipas instrumentit t krkimit; T analizohen pyetjet e instrumentit; T riformulohen ato nse ka nevoj; T prcaktohen pyetjet e prgjithshme dhe specifike.

Gjat dizajnimit t pyetsorit pr krkim jan me rndsi:

Identifikimi i kategorive t pyetjeve n kategori jo t lidhura me njra-tjetrn, t cilat kan t bjn me tematikn e krkimit;

Formulimi i sakt i pyetjeve: t qarta, t thjeshta dhe t pranueshme nga i anketuari;

Pilotimi i pyetsorit, pr t sqaruar (kuptuar) qartsin e pyetjeve.

Fletpyetsi i testit krkon nga hulumtuesi q paraprakisht:

T prcaktoj pyetjet kryesore; T hartoj draftin e pikave kryesore t pyetsorit; T hartoj pyetsorin;


T organizoj pilotim-testimin e pyetsorit; T zgjedh teknikn e mbledhjes s t dhnave; T drgoj pyetsorin pr plotsim; T shqyrtoj t dhnat e analizs.

Prpilimi i nj pyetsori t mir mund t marr koh nj jav. Gjat prpilimit t fletpyetsit me rndsi sht:

Radhitja e krkesave (pyetjeve); Njra pyetje t mos shtrihet n dy faqe; Ti jepen udhzimet respondentit; T shnohen numrat e pyetjeve; T radhitet pyetsori sipas paragrafve; T kufizohet gjatsia e pyetsorit, maksimumi n katr faqe (formati

A4).

Testimi i fletpyetsit

Pyetsort e mir paraprakisht testohen nga krkuesi.

Shembull: Nj fletpyets mund t testohet n kt ecuri veprimi nga krkuesi:

Ua ofroni at 5-6 respondentve, i lutni ti plotsojn, diskutoni pr pyetjet: a ishte e qart, a mundson dhnien e prgjigjes, ka sht ln jasht;

Tregojuni kolegve tuaj at dhe shkruani - komentet, ngase pyetjet mund t jen t qarta pr ju, por mund t jen t paqarta pr respondentin;

Bni prmirsimet e duhura n pyetsor, bazuar n komentet e tyre.

Krkesat e draft-fletpyetsit

Varsisht nga ajo se far krkojm t shpjegojm, me ndihmn e fletpyetsit bhen edhe krkesat, andaj po prmendim gjasht tipa krkesash, q zakonisht krkohen n pyetsort e ndryshm:

Krkesat me alternativa t dhna; Krkesat me plotsim, njrn nga to;


Krkesat me shkalln pr rangim; Krkesat pr prpilim t lists; Krkesat me komente; Krkesat e shkalles s Likert-it.

2. Teknikat e krkimit n fushn e edukimit

Teknikat e krkimit n fushn e edukimit dalin si rezultat i instrumenteve t krkimit n kt fush, pasi q procedura e zbatimit pr realizimin e puns n terren me instrumentin prkats ka t bj me teknikn e krkimit shkencor.

2.1. Teknika e vzhgimit

Teknika e vzhgimit sht njra ndr teknikat m t vjetra n shkenc, e cila ka zbatim t gjer n shkencat natyrore, por edhe n ato shoqrore. Me an t vzhgimit studiuesi deprton n prmbajtjen e problemit, t fenomenit q e studion.

Gjat tekniks s vzhgimit duhet t kemi parasysh q: T prcaktohen qllimi i vzhgimit dhe hipoteza; T saktsohet qart kush do t jet objekt i vzhgimit; T prcaktohet njsia e studimit; T hartohet programi i vzhgimit; T analizohen faktet dhe t prgjithsohen prfundimet e vzhgimit.

Gjat prpilimit t protokollit t vzhgimit duhet t kemi parasysh edhe kto aspekte: S pari, duhet t prcaktohen shkallt vlersuese pr vzhgimin. Vzhgimi numerik: Personi i cili bn vzhgimin e nj sjelljeje t caktuar ose vzhgon karakteristikat do ti paraqes ato me numra, p.sh. 1 2 3 4 5, pra vlersim numerik t sjelljeve. Vzhgimi i shkallzuar sipas kategorive: Personi i cili bn vzhgimin e nj sjellje t caktuar ose vzhgon karakteristikat do ti paraqes ato sipas kategorive, p.sh. shum i zgjuar, i zgjuar, jo i zgjuar. Pra, vlersim kategorik t sjelljeve.


Vzhgimi grafik: Personi i cili bn vzhgimin e nj sjellje t caktuar ose vzhgon karakteristikat do ti paraqes ato sipas grafikut P.sh., shum i kujdesshm, i kujdesshm, pak i kujdesshm. Pra, vlersim grafik t sjelljeve. Gjat zbatimit t tekniks s vzhgimit sht me rndsi q t respektohet anonimiteti i personit q vzhgohet, prndryshe nuk do t lejojn q t vzhgohen. Gjithashtu, me rndsi sht q krkuesi mos t ndikoj n personin e vzhguar, me apo pa dashje.

2.2. Teknika e intervists

Intervista sht teknik mjaft e aplikueshme n krkimet shkencore. Q t realizohet nj intervist, ajo duhet t kaloj npr nj proces mjaft t spikatur. Gjat intervistimit krkuesi duhet:

T prcaktoj qasjen q do ta ndjek; T prcaktoj pyetjet e prgjithshme dhe specifike; T prgatit draftin e pyetjeve t intervists; T bj pilot-testimin e protokollit t intervists; T caktoj kohn kur do ta realizoj intervistimin; T prgatitet pr shnimin ose regjistrimin e prgjigjeve t marra; T realizoj intervistn.

Gjat puns me teknikn e intervistimit, varsisht prej numrit t pjesmarrsve, kemi:

Intervista me nga nj individ; Intervista normative - nga nj numr i madh individsh.

Duke ditur se tipi i intervists prcakton edhe planin, paraprakisht duhet shkruar udhzuesin e intervists. Udhzuesi i intervists sht nj trsi pyetjesh q prdoren gjat intervistimit nga krkuesi. Intervista me nj individ krkon nga hulumtuesi q paraprakisht:

T caktoj kohn dhe vendin e mbajtjes s intervists; T mos i pengojn thirrjet telefonike dhe ndrhyrjet e tjera;


T prgatitet pr marrjen e shnimeve (evidentim me shkrim, diktafonin etj).

T organizoj protokollin pr shnimin e prgjigjeve.

Realizimi i intervists Gjat intervistimit krkuesi shtron pyetje t ndryshme lidhur me problemin q sht objekt i studimit, ndrsa prgjigjet subjekti me t cilin bhet intervista. Me rndsi jan kontrolli i prmbajtjes, duke e ndjekur udhzuesin, dhe kontrolli i procesit gjat intervistimit, t cilt arrihen:

Duke e nisur mbar intervistn; Duke iu prmbajtur tems; Duke i inkurajuar pr dhnien e prgjigjeve ata q jan t rezervuar; Duke prdorur teknika komunikimi, si t dgjuarit aktiv, pohimin me

kok etj.

Intervistat prmes internetit Shfrytzohen pr nj numr m t madh, p.sh. student, profesor; Zakonisht bhen kur nuk kemi mundsi ti takojm personalisht

individt; Paraprakisht pyetjet u drgohen me e-mail adres.

Analiza e t dhnave nga intervista sht me rndsi pr hulumtuesit e rinj q:

Te intervistat normative prgjigjet sasiore shnohen dhe analizohen nga aspekti statistikor, duke i vendosur n tabela, grafikone etj.

Prgjigjet cilsore t analizohen nga aspekti prmbajtjesor i tyre.

2.3. Teknika e anketimit

Realizimi i nj anketimi bhet n rastet kur: Nj problem kryesor krkon prgjithsime; Hartohet hipoteza; Prgatitet nj sistem pyetjesh.

Procesi i anketimit (grumbullimit t t dhnave) kushtzohet nga: Monitorimi i procesit t anketimit;


Kontrolli logjik i t dhnave (anketave) t grumbulluara; Procesimi (SPSS, etj) i t dhnave nga anketat.

2.4. Teknika e testimit

Testimi sht proces, i cili kryesisht organizohet me qllim t vlersimit t njohurive pr nj qllim t caktuar, p.sh. testimi i inteligjencs emocionale t msimdhnsve. Procesi i testimit realizohet prmes ktyre hapave:

Organizimit t testimit; Monitorimit dhe mbikqyrjes s procesit t testimit; Kontrollimit t t dhnave t testimit; Procesimit t t dhnave t testimit.

3. Shkallt e matjes

N krkime shkallt prdoren gjersisht pr matjen e variablave q ndryshojn shum n shkall apo intensitet. Pr nga prmbajtja pohimet e tyre duhet t jen njdimensionale; Prgjigjet e pohimeve t prfshira n shkallt dhe indekset duhet t jen reciprokisht prjashtuese dhe shteruese.

Prjashtuese: duhet t ken nj dhe vetm nj prgjigje; Shteruese: kategorit e prgjigjeve duhet t prfshijn t gjitha

prgjigjet e mundshme.

Shkallt e matjes mund t jen gjithashtu:

Diferenciale - kuptimore, ku secila shkall ka nj mbiemr ose fraz; Shkallt e radhitjes - klasifikimit, dallimit, ku krkojn nga t rriturit

t rangojn rndsin e secilit qllim n list, duke i caktuar nj numr rendor (p.sh 1.2.3).

Rndsia e prdorimit t shkallve qndron n at se prmes tyre bhet:

Nj matje e sakt e indikatorve (nj pyetje e vetme e ka t vshtir q t marr qndrimin e dikujt ndaj nj shtje);

Rrisin vlefshmrin dhe besueshmrin e indikatorve;


Rrisin variabilitetin e matjeve pr indikatort; Rrisin mundsin e prdorimit t testeve t ndryshme statistikore.

3.1. Llojet e shkallve

N literaturn e gjer ekziston numr i madh i shkallve,12 mirpo n kt rast do ti trajtojm vetm disa prej tyre:

3.1.1. Shkalla Likert (Renis Likert 1932)

Bazohet nj varg shtjesh, zakonisht n formn e pohimeve q shprehin opinionin ose pikpamjen n lidhje me variablin/konceptin q po studiohet. Mund t prdoren shkall Likert t prpunuara nga t tjert n fushn prkatse, nse ato jan t prshtatshme pr kontekstin shqiptar, mirpo shkallt Likert mund t ndrtohen edhe vet. Vendimi pr t prdorur shkall t gatshme varet nga disa faktor. S pari, si hulumtues, duhet t tregoni se shkallt, prfshir edhe deklaratat q i prmban dhe kategorit e prgjigjes, jan t prshtatshme n lidhje me kulturn e grupit q studiohet. A kan kuptim deklaratat n aspektin e kulturs lokale? Nse ndonj nga deklaratat e ngre shtjen serioze sociale, politike, fetare, apo t tjera. Nse ndonj deklarat shihet si qesharake! Kjo lloj shkalle krkon nga i pyeturi q t tregoj nj mas aprovimi apo mosaprovimi pr seciln nga serit e thnieve n lidhje me objektin stimul. Shkalla Likert mund t ket 5 deri n 7 pik (shkall): plotsisht dakord, dakord, deri diku dakord, jo dakord dhe aspak dakord. Kodimi mund t bhet nga 1 n 5, 0 - 4; 1 n 7, 0-6. Pyetje: Tregoni nse jeni dakord se shkolla juaj ofron mundsit m t mira pr studimin e lndve shoqrore:

4. Plotsisht dakord; 3. Dakord; 2. Deri diku dakord; 1. Jo dakord; 0. Aspak dakord.

Disa udhzime pr t ndrtuar shkall Likert

12 Staple skale, Thurston Scales, etj.


Shkruani pohimet sa m thjesht q t mundeni; Prdorni nj nivel gjuhsor q t jet i kuptueshm nga personat ku

do t aplikohet shkalla;

Shprehni pohimet n nivelin e gjuhs s prditshme q prdoret nga personat q do t prgjigjen;

Prdorni pohime q shprehin qart nj opinion pozitiv ose negativ lidhur me konceptin/variablin q studioni;

Prfshini pohime q shprehin nj diapazon pohimesh q shkon nga niveli relativisht i but te niveli m i fort, pozitiv dhe negativ;

Przini pohimet me prmbajtje pozitive me pohimet me prmbajtje negative;

Mos prdorni pohime neutrale (ato nuk diferencojn mes personave q kan pikpamje t ndryshme pr konceptin q ju po e studioni).

Numri i pohimeve n shkalln Likert

Prfshihen pohime q prgjigjen minimalisht prej 2 kategorive pr tu prgjigjur: dakord, jo dakord;

N prgjithsi prdoren tri ose pes kategori; Pohimet me pes kategori (plotsisht dakord, dakord, i pavendosur,

jo dakord, aspak dakord) rritin rangun e variabilitetit t rezultatit total t shkalls;

Nuk duhen prdorur pohime me m shum se 7 kategori, sepse kjo i ngatrron respondentt.

3.1.2. Shkalla e distancs sociale (Emory Bogdarus, 1933)

Prdoret pr t studiuar distancn q dshiron t mbaj nj kategori e njerzve nga nj kategori tjetr. Shkallzimi duhet t bhet n at mnyr q Jo e fundi t merret si prfundimtare, pasi q nuk ka gjasa q respondenti pas dhnies s prgjigjes negative Jo t pohoj Po n prgjigjen pasuese. Pra, pyetje bhen derisa respondenti t thot Jo dhe n at moment q thot Jo nuk i parashtrohen m pyetje.

Nj grup pyetjesh mund t jet:


1. A jeni t gatshm q ti lejoni serbt t jetojn n Kosov?

Po Jo 2. A jeni t gatshm q ti lejoni serbt t jetojn n qytetin tuaj?

Po Jo 3. A jeni t gatshm q ti lejoni serbt t jetojn n lagjen tuaj?

Po Jo

4. A jeni t gatshm t jetoni pran serbve?

Po Jo 5. A jeni t gatshm ti lejoni fmijt tuaj t luajn me fmijt serb?

Po Jo 6. A jeni t gatshm ti lejoni serbt t vijn n shtpin tuaj?

Po Jo 7. Do t jeni t gatshm t lejoni q fmija juaj t martohet me nj serb?

Po Jo

Nse vendosni t zhvilloni nj shkall sociale n distanc, duhet t bni analizn e duhur konceptuale, pr t identifikuar se far keni ndrmend t matni, si dhe t shkruani nj seri pyetjesh kulturore t prshtatshme dhe t qarta. Zakonisht, 5 deri 10 artikuj jan t mjaftueshm pr matjen e distancs shoqrore.

3.1.3. Shkalla Gutman (Guttman 1980)

sht shkall fikse vet-raportuese, n t ciln pohimet/pyetjet jan vendosur n nj radh kumulative. Nse respondenti prgjigjet n mnyr korrekte n nj pohim, ai do t prgjigjet po ashtu n mnyr korrekte edhe n pohimet e mparshme t shkalls.


Pr t sqaruar m mir shkalln Gutman, do t shrbehemi me nj shembull t thjesht. Ne do t prdorim vetm tre artikuj pr matjen e qndrimeve ndaj grave q punojn jasht shtpis, do t prdorim vetm pajtohem ose nuk pajtohem.

Artikujt jan:

1. A sht n rregull pr grat e martuara pa fmij t punojn jasht shtpis?

Pajtohem Nuk pajtohem 2. A sht n rregull pr nj nn me fmij t rritur t punoj jasht shtpis? Pajtohem Nuk pajtohem 3. A sht n rregull pr nj nn me fmij t vegjl t punoj jasht shtpis? Pajtohem Nuk pajtohem Prgjigjet e mundshme (pajtohem dhe nuk pajtohem) mund ti kodojm me 0 pr pajtohem dhe me 1 nuk pajtohem.

3.1.4. Shkalla diferenciale semantike

Prdoret pr t matur kuptimin e koncepteve. T pyeturit krkohet t zgjedhin se n ciln pozit ai ose ajo qndron, n nj shkall n mes t dy mbiemrave (antonime). Shembull: "e mjaftueshme - e pamjaftueshme", "e mir - e keqe" ose "e vlefshme - e pavlefshme"). Diferenca semantike mund t prdoret pr t prshkruar jo vetm personat, por edhe kuptimin e koncepteve abstrakte, gjithashtu pr t matur ndjenjat/vlersimet e njerzve pr shtjet q studiohen. Ai q prgjigjet vendos nj pik n vijn q i bashkon dy mbiemrat. Nse prgjigjedhnsi mendon se asnjri nga mbiemrat nuk prshtatet, e vendos pikn n segmentin n mes t vijs s ndrprer.


Shembull:

Msuesi i gjuhs shqipe sht:

I mir _3_ _2_ _1_ _0_ _1_ _2_ _3_ I keq I dashur _3_ _2_ _1_ _0_ _1_ _2_ _3_ Jo i dashur Profesional _3_ _2_ _1_ _0_ _1_ _2_ _3_ Joprofesional

Zakonisht, pozicioni i shnuar 0 sht emrtuar "neutral", pozicionet 1 jan emrtuar "pak," pozicionet 2 "mjaft" dhe pozicionet 3 "jashtzakonisht".

4. Indekset

Indekset prdoren pr matjen e variablave, si p.sh. statusin socio-ekonomik ose indikator t ndryshm social apo shndetsor. Pr ndryshim nga shkallt, t cilat jan t bazuara n pikat e ndryshme intensiteti, artikujt e prdorur n indekse trajtohen me t njjtin intensitet. Zhvillimi i nj indeksi ndjek procesin e njjt t prshkruar m par pr ndrtimin e nj shkalle, duke filluar me prkufizimin e konceptit pr t'u matur. Pas ndrtimit t nj shkalle, hapi tjetr bhet pr t zgjedhur treguesit pr prdorim n ndrtimin e indeksit.

Shembull: Nse dshirojm t zhvillojm nj indeks pr statusin socio-ekonomik t familjeve, s pari e definojm konceptin, si sht prdorur shpesh, ashtu si e kemi perceptuar n prgjithsi: nga familjet me status t lart deri te ato m t ult brenda komunitetit. Pastaj, duhet t prdorim tre treguesit e statusit socio-ekonomik: (1) vitet e shkollimit t meshkujve t par t familjeve, (2) profesionet e krerve t familjeve dhe (3) llojin e materialit q sht prdorur pr ndrtimin e shtpive t tyre. Nj intervistues leht mund t shoh dhe t shnoj at lloj materiali q sht prdorur pr ndrtimin e shtpis (m e vshtir do t ishte t bhej matja e metrave katror t shtpis). Gjithashtu, ne e kuptojm se sht e vshtir t marrim t dhna t sakta pr pasurin familjare. Gjithashtu, sht m e leht t marrim t dhna pr vitet e shkollimit t personave q dshirojm dhe profesionet e tyre.


Shembull i nj indeksi:

1. Cila sht puna kryesore e kreut t ksaj familje? 2. Sa vjet t plot t shkollimit i ka kreu i ksaj familje? 3. Shtpia sht br nga:

a. Kombinimi i kartonit, rroba, kallaji, etj; b. Tulla balte; c. Blloqe betoni; . Tulla t pjekura; d. T tjera, t prshkruaj ___________________

Pyetja e par dhe e dyta jan t hapura, krkuesi do t shnoj at q t anketuarit e japin si prgjigje t tyre. Pika e tret prfshin katr kategori t prgjigjes me nj prgjigje t hapur. S bashku, kto kategori i kan prmbushur kriteret pr t qen reciprokisht ekskluzive, por e kemi shtuar kategorin "t tjera", pr t siguruar se atributet e ndrtimit t shtpis do t plotsojn kriterin shterues. Hapi i ardhshm do t jet t caktojm vlerat numerike t do atributi ose kategorie q prbn do tregues. N shembullin ton, pr thjeshtsi, prdorim vetm dy kategori pr do ndryshore: "t ult" apo "t lart" pr do send. Do t shqyrtojm do profesion dhe pr vendin e secilit n nj kategori t lart apo t ult, bazuar n vlersimet e prestigjin social t profesioneve n komunitetin q jemi duke e br studimin ton.

5. Indikatort

Indikatori sht nj mjet pr matje, i cili na mundson qartsimin dhe matjen e nj koncepti. Ai mund t jet sasior ose cilsor.

Paraprakisht duhet ta kemi t qart:

- ka matim me kt indikator? - Pse e bjm matjen? - Cili sht indikatori m i besueshm?

N projektin e krkimit indikatort jan manifestim i disa dukurive, drejtprsdrejti ose trthorazi, t cilat mund t evidentohen dhe njihen me


shqisa, prmes s cilave mund t arrihet njohuria e vrtet dhe e verifikuar pr at dukuri. Ky prkufizim sht i vrtet n kuadr t rregullave t shkencs, e cila nnkupton verifikimin intersubjektiv. Verifikimi intersubjektiv m tutje nnkupton mundsin q disa subjekte t ndryshme, njkohsisht, n t njjtat kushte dhe n t njjtn mnyr, konstatojn insistimin e manifestimit t till, vetive t tij dhe domethnies. Nse konstatimet e disa subjekteve shprehin pajtimin, ather kjo do t thot se manifestimi sht vrtetuar si tregues apo indikator i drejt. Indikatort n projektin shkencor t krkimit jan ai manifestim q ka t bj me strukturn e hipotezs, para s gjithash me qndrimin dhe domethnien e saj q i prgjigjet sistemit kuptimor-terminologjik dhe domethns. Arsye pr kt sht se i njjti manifestim i nj dukurie, n situata t ndryshme dhe n projekte t ndryshme hulumtuese, n koh t ndryshme dhe n vend t ndryshm, mund t ket kuptime t ndryshme, sidomos pr subjekte t ndryshme shoqrore. Indikatort duhet t jen t definuar qart dhe ta prshkruajn realitetin, t cilit i prkasin konceptet e marrdhnieve, gjegjsisht realitetin q tregohet. Indikatori apo treguesi tregon at q me manifestim sht shfaqur. Lidhur me shembujt tashm t prmendur ktu, kjo do t dukej ksisoj: Gazeta Y n rubrikn e saj politike brenda shtat ditsh pr nj ekses politik, konflikt, qndrim, ose akt shkruan pes her. A sht ky indikator? Natyrisht, ky sht indikator kuantitativ i thjesht pr shpeshtsin e temave t caktuara n artikuj. Kurse a sht indikator edhe pr neutralitet-paanshmri t rubriks n fjal, apo pr konsekuenc, respektim t parimeve. Ky fakt vetvetiu nuk mjafton dhe nuk sht indikator i drejt, ndonse ky sht komponent i rndsishm i indikatorit. Pr tu formuar indikatori i drejt pr neutralitet - paanshmri, sht e nevojshme q t shtohen edhe indikatort pr orientimin e artikullit, qndrimeve q u cekn, autort e qndrimeve, burimet e njohjes, vlersimet, etj. Pra, nuk ka mundsi q t formohet nj indikator i thjesht, por sht i nevojshm indikatori i komplikuar. Pastaj, sht e qart se indikatori ka t bj me qndrimin e hipotezs. Indikatort nuk mund t konsiderohen operacionalizim i nocionit t variablit.


N t vrtet indikatort faktik jan tregues t drejtprdrejt, por edhe indirekt t qndrimeve t hipotezs. Indikatort nuk e kan t njjtn vler, kurse vlera e tyre prcaktohet pr do projekt, madje edhe pr do hipotez n raste t jashtzakonshme. Mirpo, pr t gjith indikatort vlen nj imperativ: t jen t drejt! Pr kt arsye vlera e tyre verifikohet. Karakteristikat e indikatorve t drejt jan:

a) objektiviteti; b) besueshmria; c) njkuptimsia; d) saktsia; e) reprezentimi.

sht e pakontestueshme se deri te kto forma arrihet prmes t gjitha mnyrave t cekura m lart dhe kjo sht e mundur prmes krkimit t posam t indikatorve, gj q edhe rekomandohet n kushte t caktuara. Kemi shum lloje t indikatorve, por m t zakonshm jan indikatort n baz t klasifikimit n vijim:

a) sipas kriterit t prmbajtjes - indikatort e variablave dhe indikatort e qndrimeve t hipotezave;

b) sipas kriterit t vlers - t prdorueshm dhe t paprdorueshm, gjegjsisht relevant dhe jorelevant;

c) sipas kriterit t lindjes - ekspresiv (indikatort e qndrimeve) dhe predikativ (indikatort e dimensioneve reale - veorive). N kuadr t ktij kriteri kemi edhe indikatort objektiv; t tilla jan faktet objektive reale, t cilat mund t konstatohen me shqisa dhe me prvoj dhe indikatort subjektiv. T till jan mendimi i objektit, prjetimi i tij, ndjenjat dhe emocionet;

d) sipas kriterit t ndrlikueshmris - indikatort elementar, t thjesht dhe t ndrlikuar n kuptimin e trsis s lidhjes.

Zgjedhja e indikatorve sht e kushtzuar para se gjithash nga t dhnat adekuate, t nevojshme dhe t vrteta, t cilat e vrtetojn apo e prgnjeshtrojn hipotezn. T till jan:

1. Veorit e objektit dhe qllimeve t krkimit; 2. Veorit e qndrimit t hipotezs dhe variablave; 3. Njohurit paraprake shkencore pr objektin e krkimit.


IV. HIPOTEZAT DHE VARIABLAT E KRKIMIT SHKENCOR

1. Hipotezat e krkimit shkencor

Hipotez quajm supozimin fillestar dhe jo t sigurt, por q megjithat ka gjasa t vrtetohet, n baz t s cils mund t jepen shpjegimet e para lidhur me ndonj dukuri, shtje e marrdhnieve, problem etj. Hipotezat jan nj lloj i veant i pyetjeve t hulumtimit... nj pohim ose shprehje e marrdhnieve midis dy ose m shum koncepteve13. Ato jan pohim i testuar pr marrdhnien ose marrdhniet midis dy ose m tepr koncepteve. Hipotez, pra, smund t quhet do supozim, andaj kur e shkruajm nj hipotez paraprakisht duhet t dim se ajo duhet t ket:

Nj mbshtetje solide n faktet e konstatuara dhe n parimet e mendimit logjik;

T ket relevanc, t jet e thjesht; Zakonisht sht nj supozim q mund t verifikohet, ose do t

verifikohet pas krkimit.

do hipotez i ka tri tipare kryesore: sht e pasigurt, por mund t verifikohet; sht e prkohshme, ngase duhet t verifikohet ose t

prgnjeshtrohet; Duhet t jet patjetr e verifikueshme.

1.1. Llojet e hipotezave shkencore

N literatur kur flitet pr llojet e hipotezave flitet pr: Hipotezn e prgjithshme; Hipotezat ndihmese; Hipotezn zero (nuk konstatohet m par se a sht apo nuk sht

ashtu, do t thot nuk ka dallime); Hipotezn alternative (parashihet m par se ka dallime).

13 Bob Matthews dhe Liz Ross. 2010. Metodat e Krkimit, Udhzues praktik pr shkencat sociale dhe humane, CDE,f. 58.


a. Nga mnyra se si nxirren, hipotezat ndahen n:

Induktive - mnyr arsyetimi e krkuesit pr hipotezn q niset nga e veanta dhe e pjesshmja pr t nxjerr prfundime t prgjithshme;

Deduktive - mnyr arsyetimi e krkuesit pr hipotezn q niset nga e prgjithshmja pr t nxjerr nj koncept t ri, m pak t prgjithshm.

b. Nga mnyra e formulimit t tyre kemi:

Hipoteza alternative (e krkimit) - hipoteza q prshkruan parashikimin tuaj specifik pr marrdhnien n mes t variablave (hipoteza q studiuesi prpiqet t tregoj se sht e vrtet). (Simboli: H1 ose HA).

Shembull i hipotezs alternative: Gjendja ekonomike ndikon dukshm n trafikimin e qenieve njerzore.

N kuadr t hipotezave t krkimit hyjn:

Hipoteza njdrejtimshe: Ky lloj i hipotezs shpreh nj drejtim specifik n marrdhniet mes variablave dhe hipoteza nul (zero) tregon se nuk do t ket ndonj ndryshim ose shpreh ndonj parashikim, por n drejtimin e kundrt me at t hipotezs alternative.

Shembull i hipotezs njdrejtimshe: Cili sht ndikimi i emisioneve televizive te fmijt e moshs shkollore n edukimin moral t tyre. Hipoteza alternative (H1 ose HA): Ndikimi i emisioneve televizive sht shum i madh n edukimin moral t fmijve t moshs shkollore. Hipoteza nul (H0): Emisionet televizive nuk ndikojn fare n edukimin moral t fmijve t moshs shkollore.

Hipoteza dydrejtimshe: Kur studiuesi beson se do t ket nj ndikim, mirpo hipoteza alternative nuk specifikon nj drejtim n marrdhnien mes variablave.


Shembull i hipotezs dydrejtimshe:

Cili sht ndikimi i emisioneve televizive te fmijt e moshs shkollore n edukimin moral t tyre. Hipoteza alternative (H1 ose HA): Emisionet televizive ndikojn n edukimin moral t fmijve t moshs shkollore. Hipoteza nul (H0): Emisionet televizive nuk ndikojn n edukimin moral t fmijve t moshs shkollore.

Hipoteza zero (statistikore): Hipoteza q prshkruan t gjitha rezultatet e tjera t mundshme n lidhje me marrdhniet mes variablave n studim. (Hipoteza e kundrt e hipotezs alternative (Simboli: H0 ose H0).

1.2. Ndrtimi i hipotezave t krkimit

Hipotezat nxirren nga teorit ekzistuese, i sfidojn ato, ose prpiqen t nxjerrin teori t reja. Hipoteza duhet t prfundoj me nj tez, e cila duhet t jap prgjigje pr pyetjen q deri m tani nuk ka dhn prgjigje ose ka dhn prgjigje, por nuk jemi t knaqur ose dshirojm ta verifikojm, apo fare nuk pajtohemi, andaj duhet t jet specifike dhe jo e prgjithshme. Hipoteza duhet t oj te prgjigjja ndrmjet shkakut dhe pasojs, n form t nj marrdhnie logjike, ndrmjet ndryshoreve, me an t nj metode t zgjedhur (p.sh. krahasuese). Hipoteza sht nj parashikim specifik dhe i testueshm empirikisht pr nj marrdhnie midis dy ose m shum variablave. Ajo prshkruan n mnyr konkrete se far pritet t ndodh n studim dhe pohon ekzistencn e nj marrdhnieje midis variablave t studimit dhe drejtimin specifik t marrdhnies. Hipotezat burojn nga supozimet ose nga frymzimet, por pasi t jen formuluar ato duhet t testohen n mnyr t rrept (pilotohen), duke prdor metodn e duhur. N varsi prej problemit hulumtues dhe asaj q dshirojm t nxjerrim me an t hulumtimit, paraprakisht edhe e parashtrojm hipotezn.


Shembull:

1. Nse tema sht Ndikimi i dhuns ndaj nxnsve n braktisjen e shkolls dhe dshirojm t dim se nxnsit e cils gjini e braktisin m tepr shkolln si rezultat i dhuns n shkoll, ather hipoteza alternative do t ishte: Dhuna e msimdhnsve ndikon m shum te nxnsit e gjinis femrore q ta braktisin shkolln, ose si hipoteza e prgjithshme mund t ishte: Dhuna ndaj nxnsve ndikon shum q nxnsit ta braktisin shkolln.

2. Tema Ndikimi i msimdhnies tradicionale dhe msimdhnies ndrvepruese n procesin msimor (krahasim). Hipoteza: Msimdhnia ndrvepruese ndikon m mir n procesin msimor sesa msimdhnia tradicionale.

1.3. Formulimi i hipotezave

Hipoteza paraqet pikn fillestare n krkim, q duhet t mbshtetet n njohjen e thell t problemit. Hipotezat duhet t jen t formuluara qart dhe thjesht, lidhur me supozimin tuaj pr rezultatet e pritshme. Ajo prfaqson bazn nismtare pr prcaktimin e qllimeve dhe detyrave. do krkim eksperimental ose shpjegues nis duke pritur ndonj rezultat t caktuar. Kjo pritje e ndonj rezultati sht HIPOTEZA. Hipoteza siguron nism dhe nxitje pr krkim shkencor dhe ndikon n metodn e krkimit. N drit t ksaj pritjeje disa vrojtime vlersohen si relevante dhe disa t tjera si jorevelvante. Si bhet pilotimi i hipotezs dhe si t jemi n dijeni se ajo sht e sakt. Nse parashikimet dalin t sakta, ather hipoteza juaj sht provuar (mbshtetur n t dhnat empirike) dhe mund t qndroj prderisa testet e ardhshme t provojn pasaktsin e saj.

1.4. Modifikimi i hipotezave

Hipotezat mund t ndryshohen apo t modifikohen n proces e sipr, gjat puns hulumtuese. Nse parashikimet e nxjerra nga hipoteza nuk dalin t jen t sakta, ather duhet t braktisni ose t modifikoni hipotezn.


Pasi t keni arritur te hipoteza, q sht produkt i imagjinats tuaj, ather kaloni n nj proces m rigoroz dhe logjik, bazuar n argumentin deduktiv, dhe s kndejmi rrjedh termi hipotetiko-deduktiv. Krkuesi gjithnj duhet t formuloj nj hipotez para se ta testoj at. Pr shembull: Lvdatat ndikojn m shum se qortimet n t nxnit e nxnsve t shkolls fillore. Nuk ka shkenctar q pret derisa t mbledh t gjitha t dhnat pr t provuar tu jap kuptim atyre.

Parashtrimi, ngritja e hipotezave Ngritja e hipotezave pas modifikimit mund t bhet n tri forma:

- Si shprehje eksplicite - kur nisemi nga fakti se ekziston korrelacion midis dy variablave, apo dukurive pedagogjike; - Si shprehje implicite - kur shtrojm pyetje se a ekziston dallimi midis

dy dukurive pedagogjike; - Si shprehje zero - se nuk ekziston lidhja midis dy dukurive.

1.5. Argumentimi i hipotezs

Hipoteza duhet t argumentohet n aspektin empirik dhe interpretimi i arsyeshm teorik, n baz t gjetjeve n krkimet e mparshme dhe nga analiza e literaturs pr at fush. T gjitha hipotezat e nj studimi nuk duhet t bazohen vetm n arsyetime ose n intuit, por n radh t par duhet t formulohen dhe testohen mbi bazn e t dhnave q grumbullohen, prmes vzhgimit t dukurive t bots reale, ashtu si ndodhin, ose prmes eksperimenteve. Pra, hipoteza duhet t provohet. Megjithat, ky sht nj term q me disa prjashtime t vogla, n aspektin e edukimit, nuk prdoret m n krkimet bashkkohore, sepse prova varet nga konteksti vendor dhe rasti. Hipoteza sprovuese sht nj hipotez e mundshme, nj parashtrim q duhet provuar, disaprovuar ose rishikuar. Teza sporovuese ju ndihmon t paraprgatiteni.


1.6. Funksioni i hipotezave

Hipoteza e krkimit i ka dy funksione themelore:

- Prcakton qllimin e krkimit; - Prcakton mnyrat e krkimit (metodat, teknikat, instrumentet dhe

llojin e t dhnave) pr ta verifikuar ose hedhur posht.

Hipoteza parqet nj orientim, ide udhheqse n rrugn e krkimit, e cila na shrben edhe n seleksionimin e fakteve pr verifikimin e saj. Andaj, n literatur flitet pr tri funksionet kryesore t hipotezs, t cilat jan:

konstatimi dhe shpjegimi i fakteve; shpjegimi i lidhjes konkrete midis gjsendeve; shpjegimi i lidhjeve midis atyre proceseve q jan thelbsore dhe

atyre q nuk jan thelbsore.

Nga hipoteza varen qasja, prcaktimi i metodave, teknikave, instrumenteve dhe zbatimi i procedurave hulumtuese.

1.7. Vlefshmria e hipotezs n krkim

Nj hipotez shkencore sht me vler m t madhe njohse, me shum gjasa t verifikohet nse sht valide. Pr t qen valide ajo duhet:

T mbshtetet n sa m shum fakte, t mbledhura paraprakisht dhe me plan;

T jet rrjedhoj nga njohurit e mparshme t krkuesit; T ket lidhje t drejtprdrejt me temn q hulumtohet; T jet e frytshme nse me an t saj mund t shpjegohen sa m

shum dukuri, apo procese q hulumtohen; T jet sa m e thjesht domethnia, nse asaj nuk i nevojiten

hipoteza t tjera ndihmse.

Kur hipoteza sht e vlefshme pas testimit dhe e formuluar mir, ather ajo ngrihet n nivel t tezs (gjeneralizohet).


2. Variablat e krkimit shkencor

Karakteristikat e matshme t njerzve dhe sendeve q mund t marrin atribute (vlera sasiore ose cilsore) t ndryshme quhen variabla. Dukuria q sht objekt i krkimit dhe q mund t vrtetohet quhet variabl. Prcaktimi i variablave n krkimet empirike paraqet rrugn pr njohjen kauzale (shkak pasoj) t problemit krkimor. do variabl i ka t paktn dy vlera t mundshme (prndryshe nuk ndryshon), p.sh. (Po dhe Jo). Shumica e variablave i kan tri ose m shum vlera t mundshme, ndrsa disa variabla e kan nj numr t pafundm vlerash t mundshme.

2.1. Llojet e variablave

Variablat dallojn ndrmjet tyre n baz t:

Varsis: Variabla t pavarura; Variabla t varura;

N baz t qasjes: Variabla sasior; Variabla cilsor;

2.1.1. Llojet e variablave n baz t varsis

Variablat e pavarura: Variabla e pavarur sht faktori q matet, manipulohet ose seleksionohet nga studiuesi, me qllim q t prcaktohet marrdhnia e tij me nj fenomen q vzhgohet. Shembull i variabls s pavarur Tema: Cili sht ndikimi i emisioneve televizive tek fmijt e moshs shkollore n edukimin moral t tyre. Ndikimi i emisioneve televizive sht variabl i pavarur.

Variablat e varura: Variabl e varur sht faktori q vzhgohet dhe matet pr t prcaktuar efektin e variabls t pavarur. Shembull:


Tema: Cili sht ndikimi i emisioneve televizive tek fmijt e moshs shkollore n edukimin moral t tyre. Variabl e varur sht edukimi moral.

2.1.2. Llojet e variablave n baz t qasjes

a. Variablat sasior

Nj variabl sht sasior nse vlerat e tij t vrteta dhe jo ato t koduara shprehen me numra.

Shembuj: Madhsia e familjes: 1 person, 2 persona, 5 persona; Mosha: 15 vje, 20, 35, etj.

Llojet e variablave sasior

Variablat indikator : Disa her variablat sasior grupohen n kategori, p.sh. mosha: 21-25, 26-30, 31-35 etj. Kto kategori mund t rikodohen me numra, p.sh. 1. 21-25, 2. 26-30, 3. 31-35, etj.

Variablat interval : Nj variabl interval (ose variabla e matur n nivelin interval) ka vlera q jan numra real, t cili mund t mblidhen, zbriten dhe tu llogaritet mesatarja. sht nj lloj i posam i matjes, i cili bhet n baz t matjes s hapsirs ose t madhsis hapsinore ndrmjet vlerave numerike. Fjala interval rrjedh nga gjuha latine - intervalum, q n gjuhn shqipe domethn mes-hapsinor, madhsi mes-hapsinore ndrmjet vlerave apo ndrmjet dy numrave. Nse do t krahasojm dy raste dhe nj variabl interval, mund t themi se ato kan t njjtn vler ose vlera t ndryshme. Dallojm at q ka vler m t ult nga ai q ka vler m t lart dhe po ashtu themi se sa m i ult ose m i lart sht vlera e njrit rast nga e tjetrit, sepse mund t zbresim njrn vler nga tjetra. Kshtu q mund t prcaktojm magnitudn e intervalit q i ndan ato dhe themi se sa larg jan rastet n lidhje me variabln e dhn. Nse i krahasojm tri raste pr t njjtin variabl interval, mund t prcaktojm rastin q ka vlera t ndrmjetme dhe po ashtu prcaktojm se


cili nga dy rastet e tjera sht m afr ktij rasti. Por, nuk mund t themi se sa her m e madhe sht nj vler nga nj tjetr.

Shembuj: Niveli i pikve t nj testi Nse nj nxns i ka marr n testin e parafundit n gjuhn shqipe 48 pik, ndrsa n testin e fundit nga e njjta lnd i ka marr 40 pik, ather mund t themi se intervali n mes t ktyre numrave sht 8 pik.

Variablat e raportit apo proporcional: Nj variabl raport (ose nj variabl q matet n nivel raporti) sht nj variabl interval (q ka vlera q jan numra real, t cilt mund t mblidhen, t zbriten dhe t nxirret mesatarja) q mund t pjestohet njra vler me tjetrn (t llogaritet raporti i tyre) dhe t thuhet se njri rast ka dyfishin e vlers s tjetrit. Kjo krkon q variabla t mos ket nj vler arbitrare zero, i cili prfaqson n nj far kuptimi mungesn komplete t karakteristiks me t ciln ka t bj variabla. Me an t variablave t raportit bhet matje e drejtprdrejt dhe m s shumti prdoret pr matjen e dukurive fizike, q shihen dhe preken me dor.

Shembuj t variablave t raportit apo proporcional:

Numri i fmijve (nse njri i ka 3 fmij dhe nj tjetr i ka 6, ather mund t themi se x familja e ka dyfishin e fmijve t familjes y);

Pesha e nxnsit (nse nj nxns peshon 30 kg, ndrsa tjetri 60 kg, ather mund t themi se fmija i dyt e ka dyfishin e peshs s fmijs s par);

Pesha e ants s nxnsit; Numri i nxnsve; Madhsia e popullats; Niveli i t ardhurave (individual ose familjet); Mosha (por e pakoduar).

b. Variablat cilsor

Variabla sht kualitative nse vlerat e saj shprehen me fjal: Niveli i shkollimit, orientimi fetar, politik etj.


Llojet e variablave cilsor

Variablat nominal: Variablat nominal jan variablat m t thjesht pr matjen e dukurive masive. Me an t variablave nominal emrat, faktet, sendet, subjektet, objektet dhe dukurit e tjera i emrtojm14 dhe i zvendsojm me numra t veant, n mnyr q gjat puns son ta kemi m t leht manipulimin me numra. P.sh. Gjinia: 1. femr, 2. mashkull, Orientimi fetar: 1. mysliman, 2. katolik, 3. ortodoks, Paralelet e nj klase: I, II, III etj. Po t shikohen kta shembuj, e kuptojm se emrtimi ose n

Documents

Bazat e kërkimit në edukim - ipkmasht.rks-gov.netipkmasht.rks-gov.net/wp-content/uploads/2015/11/Bazat-e-kerkimit-n... · njohjes së kompleksitetit të kërkimit do të donte një