17
ifa Sunmak Kimin Haddine? Trkiyede Attarlar ve Eczaclar
Arasndaki Gerilimin Ksa TarihiWho should dare to find a cure? A
Short History of the Tension Between Herbalists and Pharmacists in
TurkeyYrd. Do.Dr. Kzlca Yrr
Kemerburgaz niversitesi Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Etik
[email protected]
2012 ylnda uygulamaya giren yeni yasal dzenlemelerle gncelleen
bir tartma, eczaclar ve attarlar arasndaki iblmnn snrlarnn izilmesi
mcadelesidir. Yasal dzenlemelerin, 19. yzyldan beri, eczaclar
lehine deimesiyle, bu mcadele attarlar iin bir lm kalm meselesi
olmutur. yaps ve bilgi aktarm mekanizmalar paralanm olsa da,
insanlarn modern tp ile geleneksel ifa yntemlerini bir arada
kullanmakta gsterdii sreklilik ve kararllk, geleneksel ifa
yntemlerinin temel bir paras olan attarlarn varln srdrmesini
salamaktadr. Kresel ila reticilerinin ve eczaclarn bitkisel ifa
alannda i grmeye daha fazla nem verdii bir dnemde, attarlarn yerel
ifa geleneklerinin devamnda oynayaca bir rol olabilir.
Anahtar kelimeler
ifa gelenekleri, yasal dzenlemeler, eczaclk tarihi
Summary
The discussion evolving around the struggle between pharmacists
and herbalists in Turkey for drawing the lines of division of
labour, became actual once more, as new regulations are put into
force in 2012. As legal regulations are steadily changing in favor
of pharmacists since the 19th century, this is now a struggle of
survival for the herbalists. Although broken in its inner structure
and mechanisms of knowledge transmission, the continuity and
stability with which people consult traditional healing methods
secure the survival of the herbalists, a basic part of the
traditional healing methods. The herbalists may have their part to
play in the continuity of local healing traditions, in a time when
global pharmaceutical companies and pharmacists put a greater
stress on doing business in the field of herbal cures. Key
words
Healing traditions, regulatory law, history of pharmacy
Girinsanlarn dertlerine deva olan bitkilerin bilgisini bizim
topraklarmzda masallar, Lokman Hekime, ondan da geriye giderek,
bitkilerin dilini bilen, yeraltn da, yer stn de, hayvanlar da,
insanlar da tanyan, zaten yars insan, yars ylan olan, ahmarana
dayandrr. Evliya elebiye gre, Lokman Hekim, btn bitkilerin dilinden
anlayan ve bitkilerden ila yaparak, her derde derman bulan bir Pir
kiidir ve bu sahip olduu hikmeti oluna aktarmtr (Altnta vd.
2001:136). ahmarana gelince, Sultan Sleymann mhrnn peinde olan bir
kei ve ahmarann dostu Berkya, ayaklarna srdklerinde sularn stnde
yrmelerini salayan bir otu bulabilmek iin, ylanlarn ahn esir
alarak, peleri sra ormanlarda ve ayrlarda srklerler. Zira, ahmarann
dedii bitki dile gelir ve neye derman olduunu, ne ie yaradn anlatr.
Masala gre, her bir bitkinin, bir kullanm, bir ifa yetenei vardr,
ama bunun bilgisine, herkes sahip olamaz. yiletirme kerameti, ancak
belli karakterde kiilere ve belli soylara verilmitir. lgintir ki,
ahmaran masalnn Dersim blgesinde anlatlan bir versiyonunda masal,
ahmaran, belki Lokman Hekimin oludur diye balar (Kahraman M. Ve K.
2010: s.10). Bylece daha ilk admda, karmzda bitkilerin, insanlarn
ve alg tesi dnyalarn i ie getii, farkl bir iyiletirme dnyas olduu
hissi, bylece bizi sarar. Dersim blgesindeki kylerde ska duyduumuz,
hayvanlarn yedii her ot, ifadr sz de, benzer bir yaklama iaret
etmektedir. Bu blgede ska rastlanan bir anlat udur: Kanser hastas
bir adam, bir yaz boyu, srlerle daa km, yaylalarda sr hayvanlarnn
yedii her otu yemitir. Yaz sonunda ehre inerek, hastaneye
gittiinde, doktorlar, kanserli dokudan iz kalmadn, ararak tespit
eder. Anlatlarn ana fikri, yine sk duyduumuz, hatta baz trklerde,
deyilerde rastlanan u szlerle zetlenebilir: Mevlam bin tr dert
vermi, her derde derman vermi. Bu yaklamn modern tptan fark,
dertlere dermann, uzun sreli ve geni apl klinik deneylerde,
standardize edilmi formllerde deil, mdahale edilmemi, yabani doann
kendinde yatt fikridir. zm, doann barndadr, insann tek yapmas
gereken, kulaklarn ve gzlerini aarak, doru ekilde yaklaarak, doru
karakter zelliklerini tayarak ve doru yerlerde yardm arayarak, bu
bilgiye ak olmaktr. Ancak, burada da, salt inan temelli, geliigzel
bir iyiletirme yaklam sz konusu deildir. Dersim blgesinin yerel
iyiletirme gelenei zerine yaptmz aratrmada, somut kontrol
mekanizmalarna dair veriler topladk (Dersim blgesinde, Kamer
Sariek, Bako Fidan, Rza iek ve Mehmet Mente ile yaplan grmeler:
Ocak 2012 ve Temmuz 2012). Bu yaklamda, ilac retenin rn nce
hayvanlar zerinde ve farkl dozlarda, sonra kendi zerinde denemesi
ve sonra hastaya vermesi, bitkilerin nereden ve ne zaman
toplanacana dair net talimatlar, bitki trlerinin doru tannmas iin,
bilginin herkese deil, sadece uzun sreli eitime alnan kiilere
verilmesi gibi, hassas noktalar vardr. Doadan ya da doaya hkmettii
dnlen, alg tesi glerden ifa dilerken, doru ekilde yaklamak, rnein
Dersim kltr blgesinde yaptmz grmelerde, en kaba ekilde zetlersek,
insann iinin temiz olmas, inanmak ve kalpten istemek eklinde
tanmlanmaktadr. Burada, (drst bir insan olmak, hak yememek gibi)
kiisel niyetler ve davran seimleri, empirik bilginin yan sra,
iyiletirme abasnn bir paras haline gelmektedir. Bitkisel ve hayvani
droglarla ifa hazrlandnda, bitkilerden elde edilen suyu bir gece ay
altnda bekletmek, merheme ya da ifal aya-karma dua okumak, iine
flemek ya da, merheme-lapaya belli bir kutsal mezardan alnan topra
kartrmak gibi yntemler, derman hazrlama almalarnn bir parasdr.
Dermann sadece ieriinin ve kullanlan oranlarn deil, kimin kullandnn
ve kimin hazrladnn da, iyiletirici etkide rol olduunun dnlmesi,
burada farkl bir iyiletirme mantnn ve neden-sonu rgsnn i grdne
tanklk etmektedir. Toplumlarn salk alannda biriktirdii ve
gelitirdii kltrel bilgi, zaman ve mekan iinde, farkl aklclklarn
(rasyonalitelerin) iine oturtulabilir. Trevor-Ropern, 16 ve 17.
Yzyldaki cad avlarn tarihsel balamna oturtmaya alt makalesinden
yola kan Stanley Jeyaraja Tambiah, yle bir saptamada bulunmaktadr:
Trevor-Roper, byclk meraknn btn bir paradigmann paras olduunu ve
farkl bir akl ve aklcln Avrupada hkm srmeye balamas iin paradigmada
kkten bir kayma olmas gerektiini iddia ediyormu gibi grnyor ve, unu
fark ettik ki, aklclk bile grecelidir: yle ki, aklclk genel bir
felsefi balam iinde yrr ve kendi balamndan koparlamaz (Tambiah
2002:127). yleyse, 16 ve 17. Yzyllarda cad olarak yaklm olmas olas
otu ve ebe kadnlarn, ya da, Anadolu kent ve kylerinin iyiletirme
geleneklerinde bir yeri olan hekim, tutyac, erbeti, attar gibi salk
ilerinden sorumlu esnafn, kendi rasyonalitesi olan, modern tptan
farkl bir sistemin paras olduundan yola karak, bu sistemin hala
sregiden elerinin, farkl bir iyiletirme rasyonalitesi iinde i grd
de, ne srlebilir. Bu yaznn savna gre, gnmzde yaps paralanm,
sistematiini kaybetmi bu farkl iyiletirme mant, ifalar kullanan
insanlarn hafzasndan silinmemitir. Anadolunun yerel iyiletirme
gelenekleri, Pirleri Lokman Hekimden beri bitkisel ve hayvansal
droglar insanlara ulatrd dnlen (Evliya elebi tarafndan Esnaf
speneriyan yani ot bulucuyan olarak tanmlanan) attarlara gnmzde,
insanlarn bavurmasnda ve onlardan ifa aramasnda bir rol
oynamaktadr. Zira, bu yazda yerel iyiletirme gelenekleri olarak
tanmlanan iyiletirme kltr, Anadoluda yok olmamtr ve insanlarn ifa
arama giriimlerinde etkili olmaya devam etmektedir. Modern tbbn bir
temel bileeni olan eczaclk meslei karsnda, modern tp kriterleriyle
deerlendirilen attarlk meslei, aslnda bu farkl iyiletirme
paradigmasnn iine yerlemektedir. Bu yazda rneklerle gsterilecei
gibi, Trkiyede eczaclarn attarlarla olan mcadelesinin tarihi,
aslnda modern tp paradigmasnn, bu daha eski iyiletirme paradigmasna
kar verdii mcadelenin bir yansmasdr. Sadece paradigmas deil,
attarlarn bir paras olduu iyiletirme dnyasnn, yaps, ileyii,
hiyerarisi, denetim mekanizmalar, bilgi aktarm kanallar da, modern
tbba gre, temelden farkl grnmektedir. Prof. Ayten Altnta ve Do. Dr.
Hanzade Doann, Osmanlda Esnaf Tabip ve Ahilik Tekilatyla likisi
makalesinde, attarlarn bir paras olduu bu dnya, yasal dzenlemeleri
ve devlet kurumlaryla ilikileri de incelenerek, anlatlmaktadr
(Altnta vd. 2001). Gnmzde modern tp uzmanlar attarlar bitkisel
rnlerin yarataca toksikite etkilerinden bihaber olmak, bitkilerin
ekim ve toplanmasndan, paketlenmesi ve kullanmna kadar, yeterli
bilgi ve titizlie sahip olmamak, bitkisel rnlerin ila
etkileimlerini hesaba katmayarak, hastalar riske atmak, bilimsel
ltlere uygun veriler sunamamak gibi noktalarda eletirmektedir (TTB
Merkez Konseyi Raporu, 2012: 14-17). zetle, attarlara denetimsiz,
tedbirsiz ve babozuk bir alma tarz atfedilmektedir. Fakat attarlar,
1861de, Mekteb-i Tbbiyeye bal Meclis-i Tbbiye i ahane tarafndan
karlan Beledi speniyarlk Sanatnn icrasna dair Nizamname ile resmen
iyiletirme alannn dna konumlandrlana kadar, kendine has eitim ve
denetim mekanizmalar olan bir sistemin arta kalanlar olarak
dnlebilirdi. Bu sistem, III. Selimin (1761-1808) Nizam- Cedid
giriiminden itibaren modern devlet yapsnn kurulmasyla, hukuki ve
idari olarak zemin kaybetmeye balamt. Suraiya Faroqhinin de
vurgulad gibi, 17. Yzyldan itibaren, Avrupa ekonomisi Osmanl
ekonomisini de, kuvvetle etkilemeye balad (Faroqhi 2004: 53-55).
Bir kreselleme ve para ekonomisine gei sreciyle, Avrupa kl modern
teknolojilerin, yerel retim srelerini ve yerel pazar giderek
hakimiyetine almasyla, attarlarn, kklerin, lokman hekimlerin de
iinde bulunduu ahilik sistemi ekonomik olarak paraland ve yok oldu
(ztrk 2002: 43-56). Gnmzde varln srdren attarlar, bu paralanm
yapdan arta kalanlardr ve ait olduklar yap yok edildiinden,
dzensiz, sistematii olmayan, denetimsiz bir iyiletirme yaklamnn
uzantlar gibi grnebilmektedir. Burada konuyu karmaklatran bir
durum, modern tp uzmanlarnn kendi mesleklerini daha nceki tp
geleneklerinin doal bir devam, bir evrim zincirinin son halkas
olarak grmesi, aradaki paradigma krlmasn ve atmasn bylece gz ard
etmesidir. rnein, eczanelerin simgesinin, yeeren bir asaya dolanm
iki ylan olmas da, insanlarn ila yapma bilgisini, hayvanlar
gzlemleyerek kazand, ya da, hayvanlarn etini, kann, hatta ylanlarn
zehrini deneyerek edindii alarn bir hatras gibidir. Bin yllardr
rafine edilen ve en stn noktasna modern tpla ulaan bu salk
zincirinin en gelimi aamas dururken, insanlar neden hala attarlara,
ziyaretlere, krk kklara, otaclara gitmektedir? Modern tp uzmanlar,
bu durumu ancak cehalet, aresizlik, modern tp olanaklarna eriim
glkleri, modern tbbn ileyiindeki aksaklklar gibi, modern tbbn
ileyiine zg eksikliklerle aklamaktadr. Buna gre, modern tp kurumlar
ve uzmanlar mkemmel bir erevede i grse, devlet kaliteli modern salk
hizmetlerine eriimi her vatanda iin mmkn klsa, eskide kalmas
gereken ifaclar, tarihin karanlna gmlecektir. Oysa, bu yazda
savunulan tez, insanlarn ifa ararken, eitli yaklamlar bir arada
uygulamakta bir saknca grmedii, bunu bir eliki olarak yaamad
ynndedir. Bu yaklam, kltrel bilginin saklanmas ve aktarlmas
konusunda toplumlarn ne kadar titiz ve kararl olduunu kantlamasyla,
kayda geilmeye deer bir durumdur. Ylana dnen asalarn, lm ve yaam
dnyas arasnda gidip gelen ahmarann, k ortasnda dallar yeerten tanr
ve tanralarn srrn hibir zaman zemeyeceiz. Modern tbbn snr tanmayan
baknn aksine, ahmaran masaln hala anlatan yallarn dncesine gre,
insan bilgisinin snrlar ve varoluun srlar vardr ve srlar, ancak o
srr saklayabileceklere ayan olur. Hastalklarn nereden geldii, ifann
kken olarak nereden geldii de, bu srlarn arasndadr. te bu dncenin,
stelik salk alannda, insanlarn zihinsel dnyasnda btn canllyla varln
srdrmesi, deiim ve sreklilik konusunu, kltrel evrim inancn, tam da
hastalk ve salk bilgisi konusunda, bir kez daha dnmemizi anlaml
klyor. Hastalk nedenlerini nasl tanmlarsanz, areleri de ona gre
ararsnz. Yeni areler, eski tanmlarn geerliliini srdrd bir dnyada,
ihtiyalara tamamen cevap verebilir mi?: Yaadmz topraklarda
insanlar, binlerce yldan beri, hastalandklarnda, areyi bitkilerde
aramtr. Bu bitkilerin iyiletirici gc, hastaln neden insanlarn bana
geldii, hastala iyi gelecek bitkilerin bilgisini insanlarn nasl
edindii konusunda, elimizde bundan M. 1800l yllara, yani yaklak
3800 yl ncesine ait yazl bilgi mevcuttur. Anadoluda, sistematik
olarak bitkilerden ila yaplmasnn yazl izlerine, Hitit dneminden
kalma kil tabletlerde rastlanmaktadr (Erginz ahinba 1999). G.
ahinba Erginz, Hititlerde Anatomi ve Tp balkl kitabn zetledii bir
yazda, yle diyor: Hitit tbbnda bynn yansra droglarla tedavinin de
nemli bir yeri vardr. la yapmnda kullanlan droglar organik
(bitkisel ve hayvansal) ve anorganik (mineraller v.b.)
meneilidirlerHitit tabletlerinde geen bitkiler arasnda, bugn
Anadolu'da halen tbbi amala kullanlan adamotu, banotu, haha, maz,
mersin, meyan kk, safran gibi bitkiler de yer alr. Tabletlerde,
nebati droglarn yansra, birtakm hayvansal ve madeni droglar da
gemektedir(Erginz ahinba
2011:http://www.bilimtarihi.org/e-metinler002.htm, eriim:
12.9.2012). lgin olan, Hititlerin hastala neden olan faktrler
arasnda, fizyolojik dengesizliklerin ya da bozukluklarn yan sra,
pek ok alg tesi unsuru tanmlamalardr. Bunlar, yazar yle sralyor:
Hitit toplumunda, hastalklara sebep olduu dnlen faktrlerin banda
tanrlarn ihmal edilmesi veya onlara kar ilenen su ve gnahlar,
bedeni ve ruhi kirlilik, maaralar, ddenler ve yer atlaklarndan
karak insanlar kt biimde etkileyen birtakm kt gler, l ruhlarnn
huzursuz edilmesi ve kara by bulunmaktadr. (ibid.)Gndelik gerekliin
tesinde kuvvetlere dayandrlan bu nedenlerden yola karak, gnmzde
halk arasndaki kullanm empirik bir yaklam olarak deerlendirilen,
bitkilerden ifa aramak, belli ki, Hititlere ters gelmiyordu. Belki
Hititler, bitkilerin bedeni nasl iyiletirdii konusundaki grlerini
de, hastala neden olan kuvvetlerle ilgili grleriyle tutarl bir
ekilde gelitirmilerdi. Anlald kadaryla, ilalar hazrlayan Hitit
tabipleri, merhem, urup ya da yaklarn yaparken ve uygularken, bir
dua okumay, ya da bir salk tanrsn yardma armay ihmal etmiyordu (nal
1980: 477).
Anadoluda hala, 1) Hastaln ilahi bir ceza olarak grlmesi
(ettiini buldu Allah ettiklerini bir yerden kard gibi szlerde
ifadesini bulan) , 2) lahi ve alg tesi bir kuvvetin uyars ya da,
kendini hatrlatmas olarak deerlendirilmesi (derdini veren, dermann
da verir gibi) 3) nsanlarn kontrol dnda kuvvetlerin bedene girmesi
ya da, olmamas gereken bir karlama sonucu, kiiyi arpmas olarak
alglanmas (cin arpmas, iine cin girmesi) 4) zellikle bir aileden
birden fazla kiinin bir anda krlmas veya ani gelen bir ar hastalk
durumunda, bunun yaplan bir ktlk sonucu yerini bulan bir beddua ya
da, birinin by yaptrmas veya, nazar demesi sonucu olarak kabul
edilmesi (ah tuttu kavramyla da ifade edilen) 5) Bedeni ve ruhi
kirlenmeyle balantl dnlmesi (rn., byk kentin havas onu hasta etti
ya da, fazla sknt, stres ve gerginlik sonucu hasta oldu gibi)
karmza sk kan aklamalardr. yle grnyor ki, Anadoluda, Hitit dneminde
benimsenen hastalk nedeni aklamalar, gnmzde de, unutulmamtr ve
hakikat deerini korumaktadr. Hastalk aklamalar kadar, iyiletirme
yntemlerinde de, bir sreklilik olduu tespit edilmektedir. rnein,
Ali Haydar Bayat, Anadoluda gz hastalklarna kar gelitirilen
tedavileri deerlendirdii bir makalesinde, yle demektedir: Tedavi
amacyla hemen tamamnn Hititler tarafndan kullanldn bildiimiz
Anadolu florasnn, gnmzde de aynen benimsendii, derlemelerden
anlalmaktadr (Bayat 1992: 57). Tartmaya, modern tp ve eczaclk dnda
kalan iyiletirici bitki bilgisinin, Anadoluda kalan en rgtl kolu
olan attarlarn, kk atlyelerinde merhem, erbet, iksir vb
yapmalaryla, modern eczaclk ile attarlar arasnda bir halka gibi
duran ispeniyarlarn ve eczacl bugnk yasal konumuna tayan snrlarn
nasl koyulduunun ksa bir tanmlamasyla girilecektir. Attar,
ispeniyar ve eczacAttarlar
la yapmnda kullanlan bitki, maden ve hayvani kkenli malzemeleri
satan esnafa, attar ad verilir (Grson vd.2005:191-194). Eczaneler
faaliyete geene, yani 19. yzyla kadar, Anadoluda ve stanbulda attar
esnaf, kent halk iin ila hammaddelerini tedarik ediyor, ila karmlar
hazrlyor ve darifalara drog temin ediyordu. Ot toplayp, kurutup,
bunlardan ila yapan esnafn, Romallar dneminde dahi resmi olarak
almakta olduu belirtilmektedir (ibid: 191). Bizans dneminde
attarlar arasnda bir uzmanlama vard. Bylece, ila hazrlanmasnda
kullanlan drog ve baharat satan attarlar Ayasofya kilisesinin
yaknndaki bir sokakta, kokulu drog ve boyar madde satanlarsa,
Sultanahmet Meydan civarnda bulunabiliyordu (ibid.). Attar
dkkanlarnn n ksmnda sat yaplrken, arkada bir depo ve imalathane
olurdu. Evliya elebiye gre, 17. yy attarlar ila yaplan otlar
toplar, kurutur, macun, urup, merhem ya da hap eklinde hazrlarlard.
Hekimler de, attarlara belli reeteleri hazrlatrd (Dramur Btn 1984:
51). Attarlar, 19 yy.da da, basur ve mshil hap, pehlivan yaks, yara
ve romatizma merhemi gibi terkipleri kendi usllerine gre hazrlayp,
satyordu (Baytop 1995: 49). Kentlerde dkkanlar olan attarlarn,
Anadolunun farkl kltrlerindeki tp geleneklerinde de yeri vard ve
kylerden toplanan ifal otlar, dkkanlarnda satarlard. Dersim
blgesindeki Nazmiye ilesine bal Hakis kynde ve Tunceli Merkezde
yaptmz szl grmelerde, bu bilgi verilmitir (Metin Kahraman ve Kzlca
Yrr tarafndan, 2012 Temmuz aynda, Kamer Sariek ve Mehmet Mente ile
yaplan grmeler). Hatta, grmeyi gerekletirdiimiz Kamer Sariekin
verdii bilgiye gre, gnmzde halen, Kadky arsnda, Tuncelinin Nazmiye
ilesine bal Hakis kynden toplanan ifal bitkileri satan, Nazmiyeli
bir attar bulunmaktadr. speniyarlar
Nuran Yldrm, ispeniyar kavramn yle aklyor: Osmanl tbbnda ilk kez
Hekimba Salih bin Nasrullah (. 1669), Akrabadin adl farmakopesinde,
ila sanat ile uraan meslek erbabna ispeyar adn vermi ve bu meslei
tanmlamtr. speyar, talyanca spezzere szcnn Trke okunuudur. Bu szck
sonralar ispeniyar eklinde dilimize yerlemitir (Yldrm 2010:
274).Anlald kadaryla, 19. Yzylda ispeniyar terimi, eczac terimiyle
eanlaml kullanlyordu. Afife Matn, Yirminci Yzyl Banda Trkiyede
Eczaclk retiminde Kullanlm Bir Kitap: Fenni speniyari balkl
makalesinde verdii detaylara baklrsa, yaynlanan ilk Osmanlca
eczaclk kitabnda, eczac ve ispeniyar terimlerinin her ikisi de,
eanlaml olarak, kullanlmt. Bylece, rnein kitabn yirmi birinci
sayfasnda, eczaclk terimi kullanlyor, ama kitabn balnda bu meslein
ismi, ispeniyari olarak geiyordu (Mat 2010: 108). Bu metinde de,
ispeniyar ve eczac, eanlaml olarak kullanlmtr. Anlald kadaryla,
modern eczacln lkemizde yaygnlamaya balad dnemde, henz ila
retiminden tamamen soyutlanmam bir durumda olan, zamann eczaclarna,
ispeniyar deniyordu. Bunlar, attarlarn aksine, yurtdndan gelen,
fabrikalarda retilmi ilalar satyor, yine yurtd kkenli ila etken
maddeleriyle, yerli olarak bulunabilen droglar birletirerek, ila
kodekslerine uygun ilalar retiyor ve dkkanlarnda basit preparatlar
(tonik, merhem vb) hazrlayabiliyorlard.
Afife Matn makalesinde deerlendirdii Fenni speniyari kitabna
gre, bir eczacnn uygulamay bilmesi gereken, temel eczaclk ilemleri
unlard: 1) Mekanik bir ilem yardmyla gerekletirilen suyunu skma,
aktarma, szme, toz haline getirme, eleme; 2) Istma veya soutma
yardmyla yaplan kavurma, kmrletirme, kl haline getirme,
kireletirme, buharlatrma, eritme, katlatrma, sterilizasyon
ilemleri, ampullerin hazrlan; 3) Bir sv iinde fiziksel bir ilem
yardmyla gerekletirilen znme, yani maserasyon, enfzyon, dekoksiyon,
perkolasyon ilemleri ile damtma ve uurma; 4) Mayalanma; 5) arlklar
ve lleri kullanma (ibid.) Fenni ispeniyari kitabna gre, bir
ispeniyarn mesleki donanmnn bir paras olarak uygulamay bilmesi
gereken ilemler, attarla kyaslandnda, ok daha youn ekilde alet
kullanm iermekte ve teknolojik donanm gerektirmektedir. Daha fazla
kategorik bilgiye hakim olmay, karmaklaan teknolojik donanma
hkmetmeyi gerektiren mesleki deiim, usta-rak sistemiyle ileyen
attarln yerini almaya namzet fenni ispeniyarilii de, modern okul
sisteminin iine sokacakt.
1841de Mektebi Tbbiyede ilk eczaclk snfnn almasyla, modern
anlamda eczaclk kurumu yerellemeye balad. 3 sene sren bu eitimle,
ordularda ve asker hastanelerinde eczaclk yapacak kadrolar
yetitirilirken, 1875 ylnda da, Mlkiyenin Kadrgadaki konanda, sivil
eczac yetitiren bir ube ald (nver 1952: 8). . Eczacln yasal erevesi
iziliyor
Modern eczaclk eitiminin verilmesiyle beraber, ila retimini
eczaclarn tekeline sokan yasal dzenlemeler de gerekletirilmitir.
Bylece, 1883, 1884 ve 1885de nizamnameler karlarak, attarlarn ila
retimi kontrol altna alnmaya alld (ibid.). 1861 ylnda yaynlanan
Eczaclk Nizamnamesiyle, toptan ecza satan ecza depolaryla, attar ve
kklerin, etkisi gl ilalar perakende satmas yasakland. Nuran Yldrm,
1861 ylnda yrrle giren dzenlemeyle ilgili, u bilgileri vermektedir:
ubat 1861 (22 Receb 1277) tarihinde yrrle giren Beledi speniyarlk
Sanatnn crasna Dair Nizamnamenin 1. maddesine gre, Mekteb-i
Tbbiye-i ahaneden veya Avrupa okullarndan eczaclk diplomas olmayan,
yahut Mekteb-i Tbbiye-i ahane tarafndan verilmi ruhsat olmayanlarn,
eczac dkkn ama, ila yapma ve ila satma yetkisi yoktu (Yldrm, 2010:
273-283). Bu Nizamnameyi, 7 Mays 1885 ylnda kan ve attarlar ile
eczaclarn faaliyet alanlarnn snrlarn daha net tanmlayan, Ecza
Ticareti Hakknda Nizamname takip etti. Bu dzenlemeye gre, Nizamname
tarihinden nce attarlk yapanlar mesleklerini srdrebilmek iin
yeniden ruhsat almaya mecbur oldu. Az miktarda tbbi ecza satmalar,
reete yapmalar, maaza ve dkknlar ile bunlara bitiik yerlerde eczane
amalar yasakland (ibid: 278). Nuran Yldrmn bu makalesinde arivden
vaka rnekleriyle gsterdii gibi, tm tefti ve cezalara ramen,
attarlar yeni karlan yasalara direndi. Modern yntemlerle alan,
diplomal eczaclarla, geleneksel ila reticileri arasnda ciddi bir
atma ba gsterdi. Ancak, eczaclarn arkasnda yasann ve devletin gc
vard, oysa attarlarn halkn gvenini ummaktan baka aresi yoktu.
Hkmetin geleneksel ila reticileri stnde basky artrmasn isteyen
stanbul Eczaclk Cemiyeti, attarlarn nizamnamelere uymamas ve halka
zehirli ilalar satmasn temel bir mesele olarak vurgulamaktayd.
rn.stanbul Eczaclk Cemiyetinin 1897 yl toplant kaytlarna geen,
attarlarn ila ve hammaddeyi halka denetimsiz satmas sonucu meydana
gelen lm ve zehirlenme vaka raporlarna, Dramur Btn tezinde yer
vermitir (Dramur Btn 1984: 52). Prof. Dr.Turhan Baytop da, daha 16.
yyda bilgisiz attarlarn yanl ila satmasyla ilgili ikayetlere
rastlandn, attarlarn sanotu gibi ldrc zehirleri, afyon ve esrar
gibi uyuturucu maddeleri ve barut gibi patlayclar kontrolszce
satmasnn sorun oluturduunu aktarmaktadr (Baytop 1997: 78). 19.
yyda, (mslman halkn attarlar tercih etmesi gibi nedenlerle de),
eczaclar ve attarlar arasnda byk bir rekabet ve gerilim olutuuna
deinen Baytop, 1884 tarihli nizamnameyle, satabilecekleri snrlanan
attar ve kklerin, 1. Dnya Sava esnasnda belediye ve salk mdrlnn
kontrollerinin sklamasyla, ila ticaretinden tamamen uzaklatklarn,
Msr arsnn tamamen bir baharat pazarna dntn belirtmektedir (ibid:
81). Prof. Dr. Sheyl nver de, Hekimlik ve Eczaclk Tarihi Hakknda
balkl eserinde, 19. yy sonlarnda hristiyan eczahane sahiplerinin
Msr ars esnafnn dkkanlarn kapattrmaya altn, ancak bu giriimde baarl
olamadklarn kaydediyor (nver 1952:12). Gnmzde yasal durumYasal
dzenlemelerin istikrarl ekilde, attarlar aleyhine ve eczaclarn
alann geniletir ekilde deimesiyle kendini gsteren, attar-eczac
mcadelesi, gnmzde de devam etmektedir. 14.5.1928 ylnda kan, 1262
sayl, speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanunu, doktor reetesiyle veya
reetesiz satlan tm ilalarn ancak eczanelerde satlabileceini hkme
balarken, eitli sabunlar, ila snfna girmeyen ve kimyevi madde
iermeyen salk amal gdalar ve zehirli madde iermeyen kozmetik
rnleri, tbbi mstahzar saymyordu. Bylece, attarlarda satlan herbal
karmlardan, uucu yalara, macunlardan, iksirlere kadar bir dizi rn,
Salk Bakanlnn denetim alan dnda braklyor ve bunlarn sorumluluu Tarm
Bakanlna kalyordu. Salk Bakanl, 1985 ylnda kard, 5777 sayl
Aktarlar, Baharatlar ve Benzeri Dkkanlar ile ilgili genelgeyle,
aktarln snrlarn izerek, bu dkkanlarda satlmas yasaklanan bitkilerin
listesini belirledi. Ayrca, genelgede, aktarlarn deiik hastalklara
kar bitki, bitkisel karm, bitkisel rn tavsiye etmesi ve hazrlamasnn
yasak olduu da belirtilmiti. Bylece, attarlarda satlan rnlerin
zerinde, herhangi bir hastalk endikasyonu belirtilmesi de,
yasaklanmt. Daha sonra, Mays 2004de yrrle giren, 5179 numaral
"Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hkmnde
Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun" ile, bitki kkenli
ilalarn ruhsatlandrlmas, Tarm ve Ky leri Bakanl'ndan, Salk
Bakanl'na devredildi. 6 Ekim 2010 ylnda karlan, Geleneksel Bitkisel
Tbbi rnler Ynetmelii ile, nsan saln koruyucu, tedavi edici etkileri
olan ve geleneksel kullanma sahip tbbi bitkilerden hazrlanan
bitkisel tbbi rnlerin ve bitkisel preparatlarn ruhsatn vermek,
etkililik, gvenlilik ve kalitesi ile ilgili uyulmas gereken usul ve
esaslar belirlemek grevi, Salk Bakanlnnd. Bu tip rnlerin endstriyel
olarak retilmesi veya ithal edilmesi konusundaki ruhsatlar, Salk
Bakanl tarafndan verilecek olsa da, takviye edici nitelikte gdalar
ve kozmetik rnler, bu ynetmeliin dnda tutuluyor, yani bunlar yine,
Tarm Bakanlnn sorumluluunda kalyordu. Fakat, 2012 ylnda, 1985 ylnda
kan, attarlarda satlabilecek iyiletirici bitkileri kstlayan genelge
yeniden dzenlendi. 17 Mays 2012de kan, 6197 sayl Eczaclar ve
Eczaneler Hakknda Kanun ile, zayflama, baklk sisteminin
kuvvetlendirilmesi, antidepresan ve cinsel fonksiyonlarda etkili
olabilen birok bitki, tbbi bitki kapsamna alnarak, aktarlarda
satlmasna yasak konuldu. 2012de, Tarm Bakanlndan, gda takviyesi
balyla ruhsat alm 14 rn toplatld, attarlarda satlmas yasaklanan
ifal bitkilerin listesi geniletildi ve en nemlisi, tbbi bitki ve
tbbi rnlerin, artk eczanelerde satlmasn ngren bir yasa maddesi
eklendi. Gnmzde, attar dkkanlarnda eitli baharatlarn, sala, bal,
pekmez gibi kk retime dayal rnlerin yan sra, snai retimine geilmi
bitki suyu ve ya karmlar, hafif etkili, tedavi amal bitkisel
droglar ve sal koruyucu rnler (zayflatc, imanlatc, itah ac, mideyi
koruyucu ya da solunum yollarn rahatlatc vb) satlmaktadr. Baytopa
gre, gnmzde attarlar ancak baharat-tohumcu olarak i grmektedir.
Ancak, ince attar ad verilen ve tedavide kullanlan droglar
bulunduran attarlarda,1983 ylndastanbulda yaplan bir sayma gre,200
kadar bitkisel, 50 kadar hayvansal drog vard (Baytop1997:82).
Genellikle, attarlarda bir imalat blm bulunmamaktadr, kiiye ynelik
hizmet, ancak kurutulmu bitkilerin kartrlarak, eitli aylarn
hazrlanmas ya da byk apl retilmi karmlarn kullanmna ilikin danmanlk
verilmesiyle snrl kalmaktadr. Bitkisel droglar ve biyofarma
endstrisinin dnda kalan tedavi yntemlerine ilgi artsa da,
lkemizdeki attarlarn drog hazrlama ve tedavide inisiyatif almaya
ynelik bir eilim gsterdii sylenemez. Hkmetin, Avrupa Birliine uyum
almalar erevesinde, rnein bitkisel kaynaklarn geleneksel tpta
pratik kullanm usulleri balkl, sertifikal eitim programlar atna
dair haberler yaynlanmakta (Sezen 2004: 6) ve Aktarlar Dernei, Tm
Aktarlar ve Baharatlar Dernei gibi kurumlar, zaman zaman attarlara
eitim verilmesi ynnde almalara girdiklerini belirtmektedir
(Pehlivan 2012: 4). Ancak, belki de binlerce yllk bilgi aktarm
yollarnn farkllndan tr, attarln modern bir eitim erevesinin
oluturulduundan sz etmek mmkn deildir. Konyada, 23 attar arasnda
yaplan bir almaya gre, attarlarn byk ounluu, iini ailesinden
devralarak srdrmektedir. Bu gruptan attarlarn, adeta bir usta-rak
ilikisi iinde, meslei babalarndan rendii dnlebilir. Daha az sayda
bir grup, ie bir ustann yannda eitim alarak girdiini belirtmitir.
Katlmclarn ou, ilerini bir hekimle koordineli olarak srdrmeyi
tercih edeceklerini aklamtr. Buna ramen, katlmclarn kendilerinden
en ok kanser nedeniyle ila talep edildiini belirtmeleri, halkn
attarlara ar hastalklarda dahi gvendiini ve sadece koruyucu deil,
tedavi edici ilalar da attarlarda aradn gstermektedir (Okka 2008:
1611). Ankarada, 49 attar arasnda yaplan bir almaya greyse,
Ankaradaki attarlarn ancak %23,1i, bu meslei babasndan devralarak,
devam ettirmektedir (Grson vd. 2005: 193). Anket almasna gre, grlen
attarlarn %41i lise, %33 niversite mezunudur, yani ounluk grubu,
ocukluktan itibaren tamamen bu meslei uygulamak iin
yetitirilmemitir. Yine de, grlen attarlarn %77si, kendi bilgilerine
ve elindeki kitaplara dayanarak, kendi karmlarn yaptn ve iyiletirme
amal formlleri olduunu sylemitir. Ankaradaki attarlarn belirttiine
gre, onlardan en fazla u sorunlar iin ila istenmektedir:
Soguk algnl ve st solunum yolu enfeksiyonlar, sindirim sistemi,
barsak ve mide rahatszlklar, kanszlk, kolesterol, kanser, bbrek ve
idrar yollar rahatszlklar, kalp, damar, cilt, karacier, sedef, eker
hastalklar tedavisinde veya genleme, zinde kalma, zayflama amacyla
kullanlan droglar (ibid: 198).
Trk Tabipleri Birliinin Ekim 2012de yaynlad, Bitkisel rnler ve
Salk, Bilimsel ereve ve Etik Asndan Yaklam Raporunda (TTB Yaynlar
2012: 11) alntlanan, 18 ya altndaki 120 kanser hastasnn katlmyla
yaplan bir anket almasnda, hastalarn %73, 3, tedavi iin bitkisel
rnlere bavurduunu belirtmitir (Koral vd. 2012: 335-44). Ayn raporda
yer verilen ve Bursadaki bir niversite hastanesinin pediyatri
blmnde yrtlen baka bir aratrmaya gre, bu hastaneye bavuran 10
annenin 4, kronik bir hastal olan ocuunun sal iin ifal bitkisel
rnler kullanmaktadr (zyazcolu vd. 2012: 19-27). Makalede
belirtildiine gre, anneler, bitkisel ifalarn yan sra, hocalara
bavurmak (nefes-dua), ocua zel masajlar ve zel beslenme rejimleri
uygulamak gibi areleri, modern tbbn yan sra, kullanyor ve
hocalardan, bitkilerden faydalanmay, bir eliki olarak grmyordu.
Yukardaki tartmada da deinildii gibi, pratik uygulamadan alnan bu
rnekler de, insanlarn modern tbbn yan sra varln srdren ifa bulma
yntemlerini bir kenara atmadn gstermektedir. yle grnyor ki,
insanlarn yaamnda, modern tbbn izdii bilimsel olan-hurafe olan
snrlar, bu keskinlikte, yoktur. Modern tp ve eczaclk karsnda
alanlarn geniletmek gibi bir aba gzlemlenmese de, attarlar, kendi
iyiletirme ve ila yapma bilgileri konusunda, belli bir kendine gven
sergilemektedir. yiletirme amal kullanlan bitkilerin sadece
eczanelerde satlmas gerektii yolundaki tartmalarn ve nerilen yasal
dzenlemelerin karsnda, attarlar kendi yeteneklerini savunmakta ve
doktorlarn, eczaclarn bilgisiyle yeri doldurulamayacak bir
birikimleri olduunu sylemektedir. Bir gazete haberinde, Sleyman
Dadan isimli bir attarn u szlerine yer verilmi: Eczaclar sknca
alternatif tbba bask yapyorlar. En kral eczac gstereceim bitkileri
tanmaz ve zelliklerini bilmez. Zaten bilse bu ii brakrm. Alternatif
tp 1200 yldr var. Biz usta-rak ilikisiyle yetitik. Eczanelerde
benzer doal rnleri satyor. Eczaclar da grip olan hastaya benzer
rnleri verip gnderiyor. Kantaron halk dilinde kl otu olarak
bilinir. Osmanlda savalarda yaralanan askerler kantaronla tedavi
edilirdi. Kimyasal ilalarla lser, gastrit ve reflnn nne
geemiyorlar. Ancak zel bir karm olan kudret naryla 21 gnde bu
hastalklar iyi ediyoruz. Bu zihniyet aktarlarn atas Lokman Hekimi
de yasaklard (Akgngr 2012: 3). Ayn gazete haberine gre, 32 yldr
attarl yapan Mahmut Yldrm unlar sylyor: Biz bu bitkileri satmazsak
halk gidip da, tarla ve baheden toplayp kulaktan dolma yntemlerle
bunlar kullanacak. Bu daha byk tehlike douracak. nsanlarn ifal
bitki kullanmasnn nne geemezsiniz. Aktarlarda satlan kapsl ve draje
rnler Tarm Bakanlndan ruhsatldr. ok geni bitki trnden bahsediliyor.
Yaknda adaay ve hlamuru da sattrmayacaklar. Bizdeki birok bitki ve
takviyeyi doktorlar hastalarna yazyor. Biz karm ve tavsiye
yapmyoruz. Doktor ve eczac kadar tecrbemiz var. Bizlere gelip hangi
bitki neye yarar diye soran bir ok doktor var. (ibid.)Sadece
attarlarn ikayeti olduu eczaclar deil, yeni tp ve ila
teknolojilerine yatrm yapan piyasa aktrleri de, bu teknolojilerle
sunulan zmlerin dnda bir alan aan, bu zmlerin i mantn, neden-sonu
balantsn benimsemeyen seeneklere tahammlszdr. Modern ila piyasasnn
zm ve yntemlerini sorgulamadan, bu piyasann bir kesinde var olmaya
alan attarlara dahi, burada tahamml edilememektedir. SonuKresel
ekonomik ileyiin tekelleme eilimi, insanlarn salkla ilgili yerel
bilgi ve inanlarn srarla korumalarna nasl cevap veriyor? nsanlar,
salk ve hastalkla ilgili dncelerinde, yeni areleri eskilerinin
yanna ekleyip, ok paral, zengin bir eitlilii olan, yerel kltrlerin
etkisinin ar bast eilimler sergiliyorsa, kresel ila piyasas ve
eczac birlikleri nasl taktik gelitiriyor? Bu sorular, ilgintir ve
cevaplarnn aranmasnn pratik faydalar olacaktr. Attarlar,
ispeniyarlar, eczaclar ve kresel ila irketlerinin sentetik ya da
bitkisel rnlerini piyasaya sren ila depolar, nasl bir iliki hattnda
i gryor? Bu iliki hattnn tarihsel aknda, hangi aktrler nerelere
itildi, kim kald ve kim gitti? Bu sorulara, nedenlere de deinerek,
verdiimiz cevabn zeti udur:
1) lkemizde eczaclar, attarlara kar olduka saldrgan davranmtr ve
devletin salk konusundaki denetimini artrmasna paralel olarak,
attarlar ila piyasasndan silecek yasal dzenlemelerin karlmasn talep
etmi, attarlarn faaliyet alanlarnn snrlarn daraltmak iin uramtr.
Ancak, kendinden baka herhangi bir iyiletirme sisteminin var olma
hakk olmadna, denetlenebilir ve gvenilir tek iyiletirme ynteminin
modern tp ve eczaclk olduuna mutlak inancna ve yasal dzenlemelerin
desteine ramen, eczaclar halkn hastalk zamannda attarlardan da ifa
aramasn engelleyememitir. Eczaclar ve attarlar arasndaki gerilimli
ilikide, eczaclar saldrgandr ve attarlar savunmadadr, ama attarlar
varln srdrmektedir. Gnmzde, insanlar hastalk halinde attara gidip,
belirtilerini tarif ederek, eitli karmlar yaptrmaktadr.speniyarlar,
lkemizin erken dnem eczaclardr. Onlar, kk laboratuarnda eitli
preparatlar reten, basit ila retimi teknolojilerine sahip, ancak
kitlesel retim emasn kk lekte uygulayan uzmanlard. Bir ara halka
gibi dnebileceimiz, bu eski tip eczaclar, ila ieriini bilen ve
danmanlk hizmeti veren, byk ila irketlerinin rnlerini pazarlama
grevini stlenen eczaclar tarafndan, tarih sahnesinden tamamen
silindi. Attarlarn ve bitkisel ifalarn, genetik bilginin analizine
dayal, youn teknoloji rn ilalarn yan sra, hala varln srdrmesi ve
halkn hastalklarda bavurduu bir are alan olarak grlmesi, kresel ila
piyasasnn rnlerinin anonim, yabanc ve kontrol edilemez ekilde
alglanmasyla da ilgilidir. Burada, 1) youn teknolojiye dayal uzman
bilgisiyle, kltrlerin yaam deneyiminden gelen, anlalabilir bilgi;
youn teknolojiye dayal retimle, gndelik hayatn iinde gelitirilen
retim biimleri, youn sermaye birikimiyle retilen rnler ile kltrel
bilgiye dayanlarak retilen rnler arasndaki gerilim, kendini ila
sektrnde yeniden gstermektedir.
Gerilimin sonucu olarak ve bu alandan yola karak, u genellemeyi
yapabiliriz: Yerel olann, youn teknoloji rn olan yok etmek gibi bir
mcadelesi yoktur. Youn teknoloji ve sermaye yatrm ieren srelerin
aktrleri, yerel retim srelerini yok etmek iin, mcadele vermektedir.
Yerel ve kltrel bilgi birikimine dayal olan, insanlar tarafndan
kullanlmaya devam etmektedir. Bu mcadelede, youn teknoloji
rnlerini, yerel ve kltrel birikime dayal rnlerin yerine kullanma
sokmak iin, onun zelliklerini taklit etme stratejisi, yani daha
kiiye zel, daha az standart ve anonim olduu iddia edilen rnler
piyasaya srmek, bir stratejidir. rnein, kiiye zel, genetik yapya
uygun ila retimi, bu erevede dnlebilir. Ancak, genetik bilgiye
dayal kiisel ila, daha fazla teknoloji, ila retimi srecinde daha da
az bireysel kontrol, daha fazla uzmanlama ve daha fazla kresel,
tekelci retim sreleri ierir ve bu nedenle, sonucunu deil, kltrn
dnrsek, hi de kiisel deildir.Dkkanna gelen hastaya dokunarak,
sesini dinleyerek ona karmlar hazrlayan attar; dedesinden ve
nenesinden rendii, kendini bir paras olarak grd topran suyundan,
hayvanndan ve bitkisinden merhem, ay yapan lokman hekim tehlikeli
midir? Bu lokman hekimlerin torunlar, dedelerinin ve nenelerinin,
hastaya vermeden nce, rettikleri her ilatan bir para denediklerini,
atalarndan ve analarndan aktarlan tarifleri nce kedilerin,
ineklerin stnde denediklerini, otlar ancak belli mevsimlerde ve gnn
belli zamanlarnda, ok belirli yerlerden toplayarak, ilata kullanlan
baln arsn bile zel yetitirerek kullandn anlatyor. Bu insanlarn
meslek etii olmad, cehaletle hareket ettii sylenebilir mi? Yoksa,
hi bilmedii topraklarda yaayan, hi grmedii insanlarn, hi hesaba
katmad yaam koullarnda kapld hastalklara srekli yeni formller reten
devasa ila tekelleri mi sala zararl ve tehlikelidir? Her iki
sistemin bir arada var olduu bir dnyada yayor olmamz, bize
insanlarn salk alannda sunulan seenekleri nasl kulland, yani kendi
algladklar haliyle gereksinimleri hakknda ne syler? nsanlarn, artan
bilgi ve teknoloji birikimine ramen, attar ve ot toplayclardan
vazgemediini, zellikle kanser gibi ar ila tedavisi gerektiren
hastalklarda, modern tp yntemlerinin yan sra, attarlara
bavurduklarn gryoruz. Bu tercihi, sadece bilgisizlik, fakirlik ya
da hurafelere ballkla aklamak, konuya nyargl yaklamak olacaktr. la
tketiminde seimlerin teknoloji geliimine paralel, dorusal bir izgi
izlemediini, kiilerin salk sorunlarna zm ararken, gemite kald dnlen
iyiletirme yntemlerini canlandrabildiini ve hatta, yeni
hastalklara, buralardan cevap arayabildiini syleyebiliriz.
Kaynaklar
1) Altnta Ayten , Doan Hanzade (2001), "Osmanl'da Esnaf Tabip ve
Ahilik Tekilat ile likisi", Trk Dnyas Aratrmalar, Say 132:
125-141.2) Bayat, Ali Haydar (1992), "Anadolu Tbbi Folklorunda Gz
Hastalklar", IV. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri,
Cilt IV: 43- 583) Baytop, Turhan (1985), Trk Eczaclk Tarihi,
stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar 4) Baytop, Turhan (1995),
Eczahaneden Eczaneye, Trkiyede Eczaneler ve Eczaclar, stanbul:
Bayer
5) Baytop, Turhan (1997), Laboratuvardan Fabrikaya, Trkiyede la
Sanayi 1833-1954, stanbul: Bayer
6) Dramur Btn, Rengin (1984), 1838-1908 yllarnda Osmanllarda
Eczaclk ve Deontolojisi, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Tp Tarihi ve
Deontoloji Birimi, Doktora Tezi
7) Erginz ahinba, Gaye (1999), Hititlerde Anatomi ve Tp,
stanbul: Istanbul niversitesi Yaynlar8) Faroqhi, Suraiya (2004),
The Ottoman Empire and The World Around it, New York: I.B. Tauris9)
Grson O., zelikay G., Asil E., 2005, Ankaradaki Aktarlk Uygulamalar
zerine Bir alma, Turkiye Klinikleri J. Med Ethics, 13:191-19410)
Kahraman, Metin ve Kemal (2010), ahmaran, Berlin: Lizge Yaynlar
11) Koral Y., Demirkaya M., Sevinir B. (2012), Use of
Complementary and Alternative Medicine in Children with Cancer:
Effect on survival, Pediatr. Hematol. Oncol., 29 (4): 335-44,
iinde: Bitkisel rnler ve Salk, Bilimsel ereve ve Etik Asndan Yaklam
Trk Tabipler Birlii Yaynlar (2012): 11-12 12) Mat, A., 2010,
Yirminci Yzyl Banda Trkiyede Eczaclk retiminde Kullanlm Bir Kitap:
Fenni speniyari, IX. Trk Eczaclk Tarihi Toplants Bildirileri:
104-11213) Okka, Berrin (2008), Konya lindeki Attarlarn Kiisel ve
Mesleki zellikleri, I. Uluslararas Tp Tarihi Kongresi Bildirileri,
Cilt II: 112-11814) ztrk, N. (2002), Ahilik Tekilat ve Gnmz
Ekonomisi, alma Hayat ve Ahlak Asndan Deerlendirilmesi, Dumlupnar
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 7: 43-5615) zyazcolu
N. Ogur P., Tanrverdi G., Vural P. (2012), Use of Complementary and
Alternative Medicine and the Anxiety Levels of Mothers of Children
with Chronic Diseases, Jpn J Nurs. Sci., 9(1): 19-2716) Pehlivan, (
6.4.2012), Eczaclar Aktarlara Kar, Vatan Gazetesi: 417) Sezen, .,
12.9.2004, Aktarlar da, Eczaclar gibi Okullu Oluyor, Zaman
Gazetesi: 618) Tambiah, Stanley J. (2002), By, Bilim, Din ve Aklcln
Kapsam, Ankara: Dost Kitabevi
19) Trk Tabipler Birlii (2012), Bitkisel rnler ve Salk-Bilimsel
ereve ve Etik Asndan Yaklam, Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar20)
nal, Ahmet (1980), Hitit Tbbnn Anahatlar, Belleten, Cilt XLIV
(175): 475-497 21) nver, Sheyl (1952), Osmanl Trklerinde Hekimlik
ve Eczaclk Tarihi Hakknda, stanbul: Hsntabiat Basmevi22) Yldrm,
Nuran (2010), Osmanl Eczaclnn Gelime Srecinde la Hazrlayp Satan
Esnaf ve Salklar, Osmanl Bilimi Aratrmalar, XI (1-2): 273-283
nternet Kaynaklar:
Erginz ahinba, G., 2011, Hititlerde Anatomi ve Tp, e-metin,
http://www.bilimtarihi.org/e-metinler002.htm, eriim: 12.9.2012Metin
Kahraman ve Kzlca Yrr tarafndan yaplan grmeler:
Mehmet Mente, Tunceli Merkez, Ocak 2012Rza iek, Slij Ky, Temmuz
2012
Kamer Sariek, Hakis ky, Austos 2012--0+++
Dersimin Lokman Hekimleri Aratrmas kapsamnda, bu makalenin yazar
ve szl tarih aratrmacs Metin Kahraman tarafndan, 2012 haziran,
temmuz ve austos aylarnda, Dersim blgesinde 27, Antalya blgesinde 3
grme yaplmtr.
