1

JU MS GRAANICA

Skripta

BOTANIKA S FARMAKOGNOZIJOM

III Razred-SMJER FARMCUTSKI TEHNIAR

Mr.ph Ajna Grbi

2

CITOLOGIJA

Citologija je nauka o eliji, tj. nauka o njenoj grai, razvia ivotnoj funkciji.

elija je elementarni ivi sistem i predstavlja osnovu grae, razvia i funkcionisanja svih

organizama. Sve osnovne ivotne funkcije (razmjena materije i energije, rastanje, razvie,

razmnoavanje, nasljednost, promjenjivost, prilagoavanje, kretanje) odvija se na nivou elija.

Forme organizacije ive materije mogu se predstaviti:

_ praelijski oblici,

_ prokarioti (prejedarni stupanj),

_embarioti (imaju eliju sa pravim jedrom)

Preelijski oblici

Odlikuju se time to nemaju ni elijsku strukturu ni diferenciranje organele.

Ovdje spadaju virusi (najprostije forme ivota).

Sastoje se od jedne molekule nuklinske kiseline koja je obavijena proteinskom opnom.

Oni ispoljavaju osobine ive materije samo u okviru ive elije, a van nje ne pokazuju znakove

ivota.

Prokarioti

Karakteriziraju se elijskom strukturom, ali nemaju diferencirano jedro.

Kod ovih oblika DNK se nalazi u elijskoj citoplazmi.

Ovdje spadaju modrozelene alge i bakterije.

3

Eukarioti

Oni su savreniji organizmi sa pravim jedrom i velikim brojem organela sa karakteristinim

funkcijama.

Organele su unutarstanine strukture, sa jasno odreenim funkcijama u eliji, slini organizmima

koji imaju jasno odreenu funkciju u tijelu.

Samo ime (mali organi) nastalo je tako to postoji parabola u odnosu organela prema eliji i

organa prema tijelu.

-BILJNA ELIJA-

Oblik biljnih elija je razliit i zavisi od njihove funkcije. Od jednoelijskih oblika jedna elija

ispunjava sve funkcije. elije su najee loptastog ili jajastog oblika. Veliina elije je razliita

i kree se od nekoliko mikrometara do nekoliko manometara. Najmanje elije su bakterijske, a

najvee su elije cvjetnica.

Dijelovi elije

U potpunoj diferenciranoj biljnoj eliji mogu se razlikovati osnovni dijelovi:

1. elijski zid,

2. protoplazma-ivi dio elije koji se u vidu tanjeg ili debljeg sloja nalazi ispod

elijskog zida

3. vakuola-ispunjana elijskim sokom

Protoplazma prestavlja sloeni i visokoorganizovani ivi sistem jedne elije. Sastoji se iz dva

dijela:

1. citoplazme

2. jedra

Citoplazma obuhvata itav ivi sadraj elije izvan jedra u kojoj se nalaze i organele.

4

Hemijski sastav protoplazme

Svaka elija ima svoj poseban hemijski sastav, ali sastoji se iz niza materija i jedinjenja koja su

karakteristina za protoplazmu skoro svih elija. Ova jedinjenja odreuju fizika i hemijska

svojstva protoplazme kao i prirodnih procesa koji se odvijaju u njoj.

Citoplazma u hemijskom pogledu nije jedinstvena ve predstavlja kaloidnu smjesu

mnogobrojnih organskih i neorganskih jedinjenja. Oni su djelimino rastvorljivi i djelimino u

vrstom stanju.

Voda

Protoplazma obino sadri veliku koliinu vode 75-90%. Ona ima veliki znaaj za ivu eliju jer

omoguava odvijanje fiziolokih procesa. Neophodna je za odravanje fizikog stanja i

organizacije protoplazme, za funkcionisanje enzima, odlian je rastvara za mnoge organske i

neorganske materije, neophodan je za metabolike procese.

Voda se nalazi u dva oblika:

1. slobodno

2. vezan

Od ukupne koliine vode u eliji na vezanu vodu otpada - 7%, i ona je vezana za molekule

proteina.

Slobodna voda ini osnovnu masu vode u eliji i slui kao rastvara, kao transportno sredstvo i

prestavlja sredinu za metabolike procese.

Soli

Neorganske materije u eliji se nalaze u obliku soli. Mineralne soli hidraliziraju na amione i

katione koji imaju vanu ulogu u odravanju acido-baznog statusa i u odravanju osmotskog

pritiska. Vani amioni i kationi su: K, Na, mg, Fe, Zn, Cl...

5

Organske materije

Strukturne osobine elije tijesno su povezane sa drugim molekulama koje se sastoje od

elementarnih jedinica koje se ponavljaju i meusobno su povezane kovalentnim vezama.

Ove elementarne jedinice zovu se monomeri, a molekule koje se obrazuju od monomera su

makromolekule ili polimeri. Najvaniju ulogu u eliji imaju 3 polemera: proteini, nukleinske

kiseline i polisanaridi.

Proteini su najvaniji polimeri koji u estvuju u izgradnji protoplazme. Mogu biti: strukturni,

rezervni, enzimi. Sastoje se od aminokiselina koje su povezani peptidnim vezama.

Aminokiseline su organske kiseline koje u svojoj strukturi imaju jednu amino i jednu karbosilnu

grupu. Zbog toga su aminokiseline amfoterna jedinjenjai odvajanjem aminokiselina nastaju

proteini i to se vee cemino grupa jedne aminokiseline sa karboksilnom grupom druge

aminokiseline i pri tome se izdvaja jedna molekula H2O.

DEFINICIJE I OSNOVNI POJMOVI BOTANIKE I FARMAKOGNOZIJE

Botanika je nauka o biljnom svijetu.

Dijeli se na: _zoologiju (nauka o ivotinjama) i

_antorpologiju (nauka o biljnom svijetu).

Botanika je dio biologije, odnosno dio nauke o ivotu.

Biljni svijet se moe istraiti sa razliitog gledita. Tako se botaniki smjerovi rada diferenciraju

uglavnom prema razliitim organizacijskim podrujima ivota na koja se odnosi. Od podruja

molekula i stanica, preko tkiva i organa do jedinki populacije i biljnih zajednica.

Uvedena razliita gledita i primjena razliitih metoda doveli su do razvoja brojnih botanikih

strunih smjerova:

6

Biljna morfologija - opta nauka o strukturi i obliku biljaka.

Citologija - nauka o grai elija.

Histologija - nauka o tkivima.

Anatomija biljaka - nauka o unutranjoj grai biljaka.

Organografija - nauka o organima.

Ekologija - nauka koja proava odnos biljaka i okoline.

Fiziologija - nauka koja prouava fizioloku funkciju u organizmu.

Genetika - nauka o nasljeivanju.

Sistematika - nauka o srodstvenim odnosima.

Farmakognozija je nauka o ljekovitim pripravcima i lijekovima prirodnog porijekla.

Droga je prirodna ljekovita sirovina. Po porijeklu sed ijele na:

1. biljne droge,

2. ivotinjske droge,

3. mineralne droge.

Najvie se koriste droge biljnog porijekla, manje ivotinjskog i mineralnog porijekla jer su

slabije zastupljene. U okviru farmakognozijskog pristupa prirodnim sirovinama rad botanike

mikroskopske i makroskopske analize, od velikog je znaaja hemijsko ispitivanje droga. Znaaj

ovog ispitivanja je u tome to se vanost pojedine biljne vrste kao ljekovite, prehrambene ili

industrijske sirovine odreuju na osnovu njenog hemijskog sastava.

HROMOZOMI

Hromozomi su najvanije komponente jedra jer se u njima nalaze nosioci nasljednih osobina

geni. Hromozomi se nalaze u jedru. Odlikuju se sposobnou za autoreprodukciju i prilikom

7

diobe elije dijele se i oni, te se tako odraava njihov kontinuitet kroz elijske generacije i

prenoenje nasljednih sredstava ili osobina od jedne generacije do druge.

Naziv hromozom u vezi je sa njihovom osobinom da se intenzivno boje baznim bojama.

Hromozomi se najljepe vide u procesu diobe jedra( u metafazi i anafazi). Razni dijelovi

hromozoma nejednako se odnose prema bojenju, najae obojeni dijelovi hromozoma oznaeni su

kao heterohronatidni, a slabo obojeni euhramatinski.

Hromozomi su sposobni za replikaciju. To je proces odvajanja molekule DNA, pri emu

hromozomi potpuno sauvaju svoje specifine osobine.

Kod svih organizama koji se razmnoavaju polnim putem, s obzirom na broj hromozoma,

razlikuju se dvije vrste elija:

1. sonatske elije i

2. polne elije.

Polne elije sadre haploidan broj hromozoma, a somatske diploidan broj hromozoma (2r).

Haploidan broj hromozoma oznaava se kao genom ili hromozomska garnitura.

JEDARCE(nukleolus)

Jedarce je struktura jedra, najee loptastog ili elipsoidnog oblika. Ima sposobnost jakog

prelamanja svjetlosti pri emu se vidi pod svjetlosnim mikroskopom. Jedarce predstavlja

najgui dio jedra i ima najveu specifinu teinu. Ima najvie RNA i proteina. Aktivno

uestvuje u sintezi proteina i samim tim je mjesto sinteze RNA u eliji.

Uloga jedra

Sinteza RNA u eliji prestavlja iskljuivo funkciju jedra. Jedro ima vanu ulogu u prenoenju

nasljednih osobina.

8

- CITOPLAZMA-

Citoplazma je osnovni dio protoplazme, odnosno dio izvan jedra u kome su smjetene organele.

Sastoji se od 80% vode i obino je prozirna. U njoj su smjetene brojne organele kao:

mitohomorije, plastidi, ribozomi. Zbog prisustva raznih enzima, naroito onih neophodnih za

obrazovanje energije u eliji, citoplazma ima znaajnufunkciju u procesima biosinteze. Sadri

proteine, vitamine, jone, aminokiseline, ugljikohidrate.

Osnovna funkcija citoplazme je da omoguuje povezanost osnovnih citoplazmatskih struktura

odluujui genetski materijal u eliji ( u jedru). U njoj se odvija itav niz procesa bitnih za ivot

elije: rast, metabolizam dioba, stvaranje diobenog vretena...

Citoplazmatske membrane

Sve elijske membrane, kako spoljna plazmalema, tako i sve unutarelijske membrane i

membrane organela predstavljaju tanke opne gliko-proteinske prirode, debljine 7-10mm. U

elijama nema otvorenih membrana, uvijek ograniavaju upljine, otvarajui ih sa svih strana pri

emu ih odvajaju od okolne sredine.

Plazmalema prkriva cijelu povrinu elije. Moe imati sloenu formu, mnogobrojne ispuste, ali

se nigdje ne prekida, ve je zatvorena i obavije cijelu protoplazmu.

Osnovne hemijske komponente celijske membrane su:

1. lipidi 40 % i

9

2. proteini 60%.

Sastav lipida koji ulaze u sastav membrane je raznovrstan. Naroito su znaajni:

_fosfolipidi holesterol i

_glikolipidi.

Njihove molekule su jednim dijelom hidrofobne, a drugim hidrofilne, tako da osnovu

plazmaleme ini lipidni matriks, u kojem se nalaze molekule proteina.

Plazmalema je najdeblja elijska membrana (oko 10mm) i osnovna funkcija se zasniva na

osobinama polupropustljivosti (semipermeabilnosti). Prolazak jona i mikromolekula ostvaruje se

u sluaju kada je koncentracija unutar plazmaleme nia nego vani.

Makromolekule (npr. proteini) ulaze u stanicu putem endocitoze ( proces koji sastoji u

obrazovanju ispusta plazmaleme koji se odvijaju od povrine elije obrazujui mjehurie

povezane sa plazmalemom, a zatim prodiru u dubinu osnovne citoplazme).

Tonoplast

Tonoplast je citoplazmatina membrana koja oopkoljava vakuole u biljnim elijama. Takoe je

izgraen od lipida, proteina, ali za razliku od plazmaleme koliina lipida je znatno vea u

tonoplastu. Na to ukazuje injenica da izdavani tonoplasti zadravaju svoju selektivnu

propustljivost ak i poslije izumiranja citoplazme. Plazmalema pokazuje polupropustljivost samo

dok ima ivota u eliji.

10

Podjela citoplazminih stuktura

U citoplazmi se razlikuju: _membranske strukture i

_nemembranske strukture.

Membranske strukture u citoplazmi se mogu podijeliti na dvije grupe:

1. vakuolarni sistemi

2. dvomembranske organele.

Svi elementi vakolarnog sistema imaju jednu membranu koja ih opkoljava. Dvomembranske

organele su obavijene dvjema membrana (spoljanja i unutranja). U vakuolarni sistem spada:

_endoplazmatski retikulum,

_golijev aparat i

_lizozomi.

Dvomolekulske organele obuhvataju:

_mitohondrije i

_plastiole.

Nemembranske strukture su:

_ribozomi i

_mitohondrije.

Endoplazmatski retikulum

Obino se zapaa u vidu izolovanih vrpci, izduenih mjehuria, cisterni, ali su svi ti elementi

prostorno povezani i obranjuju mreu. Razlikujemo tri osnovne forme:

_cisterne,

_vezikule i

_tubuli.

11

Postoje dva tipa endoplazmatskog retikuluma:

1. hrapavi (zrnasti, granulirani)

2. glatki (agranulirani)

Granulirani retikulum ima vane funkcije u eliji. Slui kao lokacija sinteze proteina,

polipeptidni lanci koji su sintezirani na ribozomima, privreni na membranama retikuluma.

Odmah dospjevaju u upljine cisterni gdje ti lanci mogu _________ proteinske komplekse.

Ostvaruju transport materija (sintetiziranih proteina, jone, molekule). Slue kao zaetak stvaranja

veeg broja organela.

Agranulirani retikulum nema ribozome i ne postoi otra granica izmeu njih.

12

Goldijev aparat

Ova struktura je dobila ime po italijanskom istraivau Goldiju. Goldijev aparat je sistem

intracelularnih membrana. Osnovna funkcionalna jedinica je diktiozom.

Diktiozom je izgraen od veeg ili manjeg broja cisterni naslaganih jedna iznad druge, luno

savijene i meusobno spojene.

Goldijev aparat ima tri funkcije:

1. znaajna uloga u procesu sekrecije,

2. uestvuje u sintezi elijskog zida,

3. sastoji se od malog broja vezikula.

Lizozomi

To su sitne organele ograniene lipoproteinskom membranom, au unutranjosti se nalaze enzimi

(hidrolaze). Ovi enzimi djeluju samo na supstrate koji se unose u lizozome. Enzimi se mogu

difendirati kroz membranu jer se odlikuju velikom stabilnou. Ako se lizozomi povrijede

oslobaaju se enzimi i oni mogu djelovati negativno na sve organele pa i na samu eliju.

13

Dvomembranske organele

Mitohondrije

Mitohondrije se nalaze u citoplazmi svih enkariotskih elija. Broj ovih organela zavisi od

metabolikih procesa i fiziolokog stanja elija. to su metaboliki procesi intenzivniji utoliko je

broj mitohondrija vei (50-5000). Ublik mitohondrija je primjenjiv. Obino su u obliku kraih

tapia, a mogu biti i u obliku zrnaca ili konaca.

Raspored mitohondrija je ravnomjeran po cijeloj plazmi, ali su ponekad skoncentrisane oko

jedra. Mitohondrije kao izvor energije lokalizovane su u onim dijelovima elije gdje je ta

energija najpotrebnija. Obavijene su dvojnom membranom i imaju sloen hemijski sastav.

Sadre proteine, razne vitamine, enzime disanja, itd.

Osnovna funkcija mitohondrija je sinteza ATP-a. ATP sinteziran u mitohondrijama obezbjeuje

skoro sve procese u eliji koji zahtjevaju utroak energije. Proces obrazovanja ATP-akoji je

povezan sa disanjem naziva se oksidativna fosforilacija.

Pretvaranje hemijske energije hranjivih materija (glukoze, aminokiselina, masnih kiselina) je

funkcija elijskog disanja i predstavlja osnovu svih energetskih procesa u eliji. Ovi energetski

procesi koji se deavaju u mitohondrijama teku uz obavezno uee enzima.

Plastidi

To su dvomembranske organele koje su prisutne samo kod biljaka. Podjeljeni su u tri kategorije:

1. lemkoplastidi (bezbojni),

2. hromoplastidi (obojeni),

3. hloroplasti (zeleni).

14

Hromoplastidi- obuhvataju: _hloroplasti (koji sadre hlorofil)

_karetinoidoplasti (sadre karatenoide, karotin i ksantofil).

Plastidi se sastoje od strome koja sadri proteine i lipide i obavijeni su opnom koja se zove

peristroma.

Lemkoplasti su plastidi koji nemaju nikakvih pigmenata. Nalaze se preteno u nezrelim

dijelovima biljke. Osnovna funkcija je sinteza i nagomilavanje rezervnih materija kroba,

proteina i lipida. Prema tome koju vrstu materije sintetiu razlikujemo:

1. amiloplaste (krob),

2. prolunoplasti (proteini),

3. ejaloplasti ( lipidi).

Hloroplasti- su fotosintetski aktivni plastidi. To su zeleni plastidi koji se sreu u nadzemnim

organima biljaka, davajui im zelenu boju. Oni se nalaze u tkivima koja su neposredno izloena

svjetlosti. Osnovni pigment koji hloroplastima daje boju je hlorofil. Sinteza hlorofila se odvija

15

samo uz prisustvo svjetlosti. Prethodnik hlorofila je protohlorofil ( koji je vezan za protein) na

svjetlosti prelazi u hlorofil.

Hlorofil se sastoji od parafinskog prstena u kome su 4 pirolova prstena meusobno povezana

metil grupama. U sredini se nalazi Mg. Osnovna funkcija je fotosinteza. To je sloen proces

obrazovanja organskih materija iz prostih neorganskih jedinjenja.

(voda + CO2 uz sunevu svjetlost)

U procesu fotosinteze oslobaa se O2 i odlazi u atmosferu.

(O2 potie iz vode a ne iz CO2)

6CO2+12H2Osvjetlos C6H12O6+6H2O+6O2

Hromoplasti- To su fotosintetiki neaktivni plastidi. Njihovi glavni pigmenti su: _karotin,

_ksantofil.

uta i narandasta boja je boja mnogih cvjetova, a crvena je boja plodova (trenja).

16

Nemembranske organele

Ribozomi- To su veoma sitne organele, obino su loptastog oblika, u obziru da sadre veliku

koliinu DNA dobili su ime ribozomi. Mogu se nalaziti kao slobodne granule u citoplazmiili su

privreni za undoplazmatski retikulum (i to za granulirani undoplazmatski retikulum).

Ribozomi imaju veoma vanu funkciju u eliji, oni su centri sinteze proteina. Ovu funkciju

obavljaju kako pojedinani ribozomi, tako i njihovi skupa koji su oznaeni kao poliribozomi.

Mikrotubule

To su citoplazmatine organele ija je osnovna funkcija u procesima unutar elijskog transporta.

Kretanje raznih materija u eliji je odreeno poloajem, pravcem mikrotubula. Imaju aktivnu

ulogu u kretanjucitoplazme kao i mehaniku ulogu ime se obezbjeuje stabilna forma elije.

17

-JEDRO (nukleus)-

Jedro zajedno sa citoplazmom predstavlja osnovni sastavni dio elije. To je elijska organela

kojoj pripada vodea uloga u uvanju i prenoenju nasljednog materijala. A takoer je od velikog

znaenja za stimulaciju sinteze proteina i procesa elijskog disanja. U mladim dijelovima biljaka

dolazi do diobe jedra pri emu se njihov oblik mijenja.

Mogu se razlikovati 3 razliita stanja jedra pri emu su oblik i funkcija razliiti:

1. interfazno jedro,

2. mitozno jedro,

3. radno ili metaboliko jedro.

Interfazno jedro je ono koje se nalazi u fazi izmeu dvije diobe.

Mitozno jedro je u procesu diobe.

Radno jedro vri metaboliku ulogu.

Jedro je obino loptastog ili elipsoidnog oblika ovisno o funkciji elije. Veliina jedra je takoe

razliita, ali i obino proporcionalna volumenu protoplazme. Poloaj jedra u eliji moe biti

razliit,a li je karakteristan za svaki tip elije.Broj jedra u eliji nije uvijek isti. Najee

susreemo po jedno jedro (mononuklearne elije)i postoje i dvojedarne i polijedarne elije.

Hemijski sastav jedra je veoma sloen, sadri proteine, nukleinske kiseline u veim

koliinama,dok su koliine lipida, fermenata, mineralnih soli uglavnom manje.

U jedru se nalaze obje nukleinske kiseline (DNA i RNA). Osnovna hemijska komponenta jedra

je DNA, ona ulazi u sastav hromozoma. DNA je nosilac genetike informacije i kotrolie sintezu

proteina.

Jedrova opna se zove karioteka i sastoji se od dvije mambrane:

1. spoljanja membrana (granii se sa citoplazmom i prekrivena je ribozomima)

2. unutranja membrana ( je u kontaktu sa nukleoplazmom i n anjoj ne postoje ribozomi)

Za jedrovu opnu je karakteristino da ima pore. Broj pora zavisi od vrste biljne elije i

metabolike aktivnosti jedra. Jedrova opna kontrolie promet materije izmeu jedra i citoplazme.

18

19

Nukleoplazma (karioplazma-jedrov sde)

Predstavlja specifinu bezstrukturnu masu razliite konzistencije. Ona povezuje jedrove strukture

(hromatin, jedarce, jedrova opna).

Hromatin je osnovna strukturno-funkcionalna komponenta jedra. Pod elektronskim

mikroskopom se moe vidjeti da osnovu hromatina ine tanki fibrili ono 10mm debljine uvijeni u

spiralu. U hemijskom pogledu njih preteno ine: _dezoksiribonukleoproteidi ( oko 90%)

_ribonukleoproteidi (oko 10%).

Hromozomi

Mitodski hromozom je vidljiv zahvaljujui spiralizaciji osnovne dugake hromozomske niti

hromonemi ( koja se u interfazi ne moe vidjeti). Osnovna nit nije sasvim homogena ve

pokazuje mjesta koja su jae boje , bojama specifinim za DNA i koje zovemo hromomere.

Hemijska struktura hromozoma:

1. protein male molekulske mase (histoni),

2. rezidualni protein,

3. DNA,

4. RNA i

5. Hromatin

20

TKIVA

VRSTE TKIVA I NJIHOVA FUNKCIJA

Razlikujemo:

1. tvorna tkiva,

2. trajna tkiva.

Tvorna tkiva njihovim diferenciranjem nastaju trajna tkiva. Tvorna tkiva (ije su elije sposobne

za diobu i koje na taj nain daje materijal za sva ostala tkiva).

Trajna tkiva (ije su elije po pravilu ne dijele ve su diferencirane i prilagoene za odreenu

funkciju). Tvorna tkiva se u biljci nalaze: _plod,

_list,

_cvijet.

Tvorna ili menistemska tkiva mogu biti:

1. apikalni ili tjemeni meristem,

2. interkalarni (umetnuti) meristem,

3. lateralni meristem,

4. traumatini meristem.

Trajna tkiva izgrauju vie histolokih kompleta ili sistem tkiva. Trajna tkiva se dijele na:

1. Sistem parenhimskih (osnovnih) tkiva koje obuhvataju:

a) parenhim za fotosintezi ( hlorenhim),

b) parenhim za magaciniranje,

c) provodni parenhim,

d) apsorpcioni parenhim,

21

e) aereuhim ( u biljkama nakuplja zrak).

2. Sistem konih tkiva u koje spada:

a) epidermis,

b) peridermis,

c) mrtva kora.

3. Sistem mehanikih tkiva:

a) kolenhim,

b) sklerenhim.

4. Sistem provodnih tkiva:

a) florem,

b) ksilem.

5. Sistem tkiva za luenje:

a) sekretorna tkiva,

b) ljezdana tkiva.

Tvorna tkiva-meristemi

Meristemi su nastali od grke rijei meristos = dijeliti i sistema = tkiva.

Glavna funkcija meristenskih tkiva je dioba njihovih elija. Specifina osobina ovih tkiva je u

tome to se njegove elije ne samo brzo dijele ve i diferenciraju u trajna tkiva biljnih organa.

Tvorna tkiva su grupisana samo na odreenim dijelovima tijela. Nalaze se na vrhovima stabala i

korijena. Tvorna tkiva koja vode porijeklo neposredno od enbrionalnih elija su primarna, a ako

postaju diferenciranjem trajnih tkiva onda su to sekundarni meristemi.

Prema svom poloaju na biljci meristemi mogu biti:

1. arikalni-nalaze se na vrhovima (themenim dijelovima) corpusa i daju stablo, listove,

cvjetove...

22

2. lateralni-nalaze se u stubovima i korijenima nekih biljaka i poveavaju debljinu ovih

organa

3. interkalarni-izmeu zona trajnih tkiva

4. traumatina-javljaju se na mjestu gdje je biljka oteena.

Apikalni meristem

Na vrhovima stabla i na mjestu gdje e se razviti novo stablo sa listovima grane nalaze se u

pupoljcima apikalnih merisistemskih izdanaka. Oni grade korisnu tvorevinu od meristema koje

se zove vegetaciona kupa. Kod etinara i paprati u vegetacionoj kupi nalaze se samo jedna

inicijalna elija, a kod skrivenosjemenaa nalazi se vei broj inicijalnih elija sa rasporeenih u

jednom ili vie slojeva. Diobe inicijalnih elija su uglavnom upravljene na povrini vegetativne

kupe ili su te diobe paralelne sa povrinama.

Kod skrivenosjemenaa gdje se nalazi vei broj vanjskih elija u vieslojevitih grupa u

unutranjojsti inicijalnih elija sa santiklinim ili periklinim diobama i daje osnovnu masu

apikalnog meristema koji se zove corpus. elije samospoljnih slojeva dijele se samo santiklinim

diobamai obrazuju tunicu. Ispod corpusa i tunice nalaze se proizvodi njihovih dioba a to je

osnovni meristem.

U osnovi meristema moe se razlikovati:

Procambium-on daje sprovodna tkiva kao i centralni dio od kojih se obrazuje osnovna tkiva. Od

ovih dijelova vegetacione kupe stvaraju se sva tkiva stabla i listova. Vegetaciona kupa

korijenaima posebnu zatitu jer se pri rastu kroz zemlju korijen probija vrhom. Zato je

vegetaciona kupa korijena zatiena specijalnim omotaem koji se zove korijenova kapa.

Lateralni meristem

Procambiun se zadrava u stablu u obliku jednog neprekidnog ili isprekidanog cilindra. U sluaju

da je isprekidan u odreenoj etapi razvia ovih biljaka cilindar se upotpunjuje u dijelovima

sekundarnog meristema. Na taj nain nastaje cambion-najznaajnije bono postavljano tvorno

tkivo. On je izgraen od jednog reda inicijalnih elija koje se jos neko vrijeme mogu dijeliti

gradei kambijalni prsten. Ovaj kambijalni prsten moe da funkcionie dajui proizvode koji

mogu da se definiu u sprovodnim tkivima.Na taj nain stablo, ai slino i korijen raste u debljinu.

23

Intekalarni (umetnuti) meristem

Ovaj meristem vodi porijeklo od apikalnog i to tako to se sve elije osnovnih meristema

nediferenciraju ve zaostaju za nediferenciranih elija koje imaju sposobnost dalje diobe.

Traumatini meristemi

Pri mehanikim povredama bilo kojeg dijela biljke koji se nalazi uz ranu obrazuju masu

parenhimskog tkiva. Kalus koji se vidi kao bijela ili uta masa, tj. kao oiljci.

Provodni parenhim-Slui za provoenje materija i elije ovog parenhima izduene su u pravcu

provoenja.

Apsorcioni parenhim-To je tkivo koje upija vodu i mineralne tvari. Ovo tkivo takoe ima

izduene elije ime se poveava apsorciju materija.

Rizodermis- je tkivo koje upija vodu i mineralne materije a nalazi se na odreenim zonama

korijena.

SISTEM KONIH TKIVA

Naroito su nadzemni dijelovi biljaka izloeni nepovoljnom uticaju spoljanje sredine

(temperature,mehanika oteenja...) pa se za zatitu od ovih uticaja koriste kona tkiva koja se

mogu podijeliti na:

1. epidermis,

2. peridermis i

3. mrtva kora.

24

U primarno kono tkivo ubrajamo epidermis koji nastaje radom primarnog meristema.

Sekundarno kono tkivo nastaje radom sekundarnog meristema i tu pripada i peridermis i mrtva

kora.

Epidermis- kao zatitni omota obavija biljno tijelo spolja i posrednik je pri razmjeni materija sa

spoljanjom sredinom. Obino je graen od jednog sloja elija koje su meusobno vrsto

spojene. elije epidermise su ive. elijski zid epidermisa sa obzirom na funkciju i posebnu

grau. Spoljanja strana elijskog zida je jako zadebljana i slabo proputa vodu i gasove.

Graena je od vrstih kutina i zove se kutikula. Na povrini velikog broa biljaka nalazi se

izrataji epidermalnih elija koje se nazivaju dlake ili trihome.

Tokom evolucije biljaka pojave se stome preko kojih se vri promet gasova u ovim biljnim

dijelovima koji su prekriveni epidermisom. Poto su suhozemne biljke izloene suenju zbog

odavanja vode u spoljnu sredinu, stoma bi predstavljala veliku opasnost kroz otvore kroz koje bi

voda mogla da izlazi. Zbog toga stoma nije prost otvor ve ima sloenu grau i zove se stomin

aparat.

Zahvaljujui specifinoj grai stominog aparata i ona moze da se po potrebi otvori ili zatvori.

Stomin aparat ima 2 osnovne funkcije:

1. olakava razmjenu gasova,

2. regulie odavanje vodene pare.

Peridermis- Epidermis se trajno zadrava na listovima svih biljaka kao i na stablima zeljastih

biljaka, jednogodinjih biljaka. Meutim kod drvenastih biljaka ije stablo traje vei broj godina

i koje deblja, epidermis ne moe da se odri. Pod pritiskom tkiva pri debljanju epidermis puca i

otpada. Da biljno tkivo nebi ostalo nezatieno od spoljanjih uticaja jo pri pucanju epidermisa

poinje se stvarati novo tkivo koje e ga zamijeniti i pruiti mnogo efikasniju zatitu. To tkivo se

zove predermis. Peridermis se javlja na viegodinjim drvenastim biljkama, stablima, korjenima,

nekim plodovima i podzemnim izdancima.

Peridermis je sekundarno tkivo iji je glavni dio plota. Tkivo plota nastaje radom lateralnog

meristema oznaenog kao felogen, nastalo od grke rijei felos = pluto. Za razliku od

epidemalnih elija, elije pluta su definitivno mrtve ispunjene vazduhom. Zidovi plutanih elija

sadre materiju koja se zove suberin, koja je nepropustljiva za vodu i gasove. Pluta titi

organizam biljke od suenja a takoe od razliitih mehanikih povreda.

Na povrini biljnih organa prekrivenih plutom nalazi se otvori kroz koje se vri izmjena gasova

izmeu unutranje i spoljanje sredine. Otvori su lanticele.

Mrtva kora- Kod veine drvea felogen se poslije izvjesnog vremena potpuno diferencira u pluto

i nestaje. Tada diferencirane elije koje se nalaze dublje, stvara se novi felogen koji e davati

25

elije pluta. Novonastali felogen nakon izvjesnog vremena e potpuno prei u pluto pa se ponovo

stvara felogen itd.

Sva tkiva koja se nalaze iznad plute je pluta pred njihovu vezu sa hranjivim materijama. Na taj

nain nastaje prva kora. Ona je zatita od suenja, zagrijavanja i drugih spoljnih uticaja. Mrtva

kora ne moe da prati proces debljanja stabla ve se itee i puca i djelimino otpada , te zbog

toga uvijek je hrapava.

SISTEM MEHANIKIH TKIVA

Da bi biljka mogla normalno da se razvija, da odrava svoj izgled i da se suprostavi raznim

mehanikim uticajima mora imati vrstou. vrstou biljci daju parenhimske elije ( sa tankim

zidovima) kada su dobro snadbjeveni vodom. U tim elijama se tada javlja unutranji napon koji

se naziva turgor, ali ta vrstoa nije stalna. Kada nastane vei gubitak vode iz biljke

transpiracijom ili zbog nedostatka vode u tlu, turgor opada, te biljka gubi vrstou i vene.

Znai da cu biljci potrebna neka druga tkiva koja e joj stalno davati vrstou, nezavisno od

spoljanjih i unutranjih uticaja. Takvu vrstou biljke dobivaju obrazovanjem membrane jer se

upravo na grai membrana zasniva njihova mehanika tkiva. Postoje dvije vrste mehanikih

tkiva:

1. kolenhim,

2. sklarenhim.

Kolenhim je mehaniko tkivo koje se obino javlja u mladim organima koji jo rastu.

Kolenhimske elije su ive i karakteriu se neravnomjernim zadebljanjima njihovih zidova koji

su celulozni. Razlikuju se tri osnovna tipa kolenhima:

_ uglasti,

_ ploasti,

_ rastresni.

Kolenhim je najmanje diferencirano mehaniko tkivo i javlja se blizu povrinskih organa.

Ponekad ima hloroplaste pa moe vriti fotosintezu, a moe prei i u sekundarno tvorno tkivo-

felogen.

26

Slarenhim je mehaniko tkivo sastavljeno iz elija sa zidovima jednako i ravnomjerno

zadebljanim. Sklarenhimi su u definitivnom smislu mrtve elije i nalaze se u starijim dijelovima

biljaka koje su zavrile sa rastom. Sklarenhim se dijeli na:

_sklarenhimske elije,

_ sklarenhimska tkiva.

SISTEM PROVODNIH TKIVA

ivot biljaka je tijesno povezan sa provoenjem hranjivih materija i vode. Voda se sa

rastvorenim materijama vraa od korijena kroz stablo do listova, cvjetova i plodova. elij

eprovodnih tkiva su jako izduene sa veoma tankim poprenim membaranama. Razlikujemo

dvije vrste poprenih tkiva:

1. ksilem-provodi vodu i neorganske materije na gore,

2. floem-provodi rastvorene organske materije na dole.

Ksilem je kompleksno tkivo koje provodi vodu i neorganske materije od korijena na gore ka

listovima, cvjetovima i plodovima. Osim sprovodne funkcije, ksilem ima veliki znaaj za

davanje mehanike vrstoe i viegodinjim drvenastim biljkama. elijski listovi su odrvenjeli i

esto se zovu drvenim dijelom biljke ili jednostavno drvetom.

Ksilem kao i floem nastaje diferenciranjem prokambija i osnovnog meristema, i to je onda

primarni ksilem. Takoe moe nastati i od elija kambijskog prstena i u tom sluaju je

sekundarni ksilem ili sekundarno drvo.

Ksilem je izgraen od razliitih elemenata od kojih su najznaajniji:

_ traheja,

_ traheide,

_ parenhim ksilema.

27

elije drvenih zrakova

Traheje- ne predstavljajuposebne elije ve predstavljajuelije koje nemaju poprenih pregrada.

Kada su potpuno diferencirane one su mrtve i graene su samo od elijskih zidova u obliku

cijevi.

Traheide- to su primarni elementi za provoenje vode kod biljaka. To su pojedinane izduene

elije sa lignificiranim, lokalno zadebljanim zidovima. Takoe su na krajevima zailjene i jedna

na drugu su naslonjene suenim krajevima gdje se nalazi veliki broj jamica preko kojih su u vezi.

Floem- obino graen neodrljevljenim elementima sa relativno tankim zidovima. U njegov

sastav ulaze:

_ sitaste cijevi,

_elije pratilice,

_ parenhim floema,

_ elije korinih (floemski) zrakova,

_ mehanike elije.

Sva prirodna tkiva i ksilem i floem grade u biljnom tijelu jedinstven provodni sistem. Najee

su grupisani zajedno u provodne snopice koji sadri i ksilem i floem, i u tom sluaju su

nepotpuni ili prosti ksilemski ili floemski provodni snopii.

Podjela snopia je izvrena na osnovu ksilemskih i floemskih provodnih kiselina. Razlikuju se 4

tipa provodnih snopia:

_ koncentracioni,

_ kolateralni,

_biokolateralni,

_radijalni.

Koncentracioni provodni snopi karakterie se time to je jedan od dijelova u centru a drugi ga

opkoljava u vidu prestena. Ako je u sredini a floem ga opkoljava to je amfikrilarni gr.(anfi =

unaokolo, ciribrum = sito). Ko je floem u sredini a ksilem ga opkoljava to je amfivazalni ( vaza

= sud)

28

Kolateralni provodni snopi odlikuje se time to se ksilem i floem nalaze na istom radijusu,

dodiruju se i floem je okrenut periferiji a ksilem ka centru stabla.

Biokolateralni provodni snopi, to je jedna varijanta kolateralnog tipa od koga se nalazi jo jedan

floem sa unutranje strane ksilema.

Radijalni provodni snopi ima elemente ksilema i floema poredane naizmjenino i to tako da

svaki ksilem i svaki floem zauzima poseban radius. Ovaj tip snopia nalazi se u radijusu.

SISTEM TKIVA ZA LUENJE

U funkciji luenja uestvuju:

1. sekretorne elije i sekretorna tkiva,

2. ljezdane elije i ljezdana tkiva.

Osnovna razlika izmeu sekretornih elija je u tome to produkti luenja-sekreti kod sekretornih

elija ostaju unutar nagomilavajui se u njima. Sekreti n emogu izai iz ovih elija jer su njihove

membrane esto oplutale i na taj nain postale nepropustljive. Produkt luenja ljezdanih elija

se izluuje izvan njih na samu povrinu biljnog tijela. Produkt luenja sekretornih elija sakuplja

se u vakuolama i ispunjava itav lumen elije. Kao produkti luenja esti su: eterska ulja, gume,

smole, sluzi... ljezdane elije izluuju sekrete kroz elijski zid i to su uvijek ive elije.

Sve tvorevine ija je funkcija izluivanje razliitih materija oznaavaju se optim imenom

lijezde. Razlikuju se vie vrsta lijezda s obzirom na vrstu sekreta kao i na mjesto gdje se nalaze

u biljnom tijelu. One mogu izluivati vodu-hidatode i mogu izluivati jo eterska ulja i sekrete

koji sadre mnogo eera- nektanije.

Hidatode (vodene stome) izluuju vodu u tenom stanju i u obliku kapljica. Veinom se nalaze

na listu i to na samom vrhu lista.

Nektarije izluuju nektar-vodeni rastvor eera sa neto aromatinih i fosfornih materija. One

mogu biti dvojake. Ako se nalaze u okviru cvijeta zovu se floralne, a ako su izvan cvijeta zovu se

extraflorne nektarije.

Sekretornim elijama pripadaju i nelankovite mlijene cijevi koje sadre mlijeni sok. To su

okrugle cijevi sa elastinim celuloznim zidovima uz koji se nalazi ivi sadraj. Mlijene cijevi

sadre mlijeni sok, koji je obino bijele boje i koji ustvari prestavlja elijski sok. Mlijene cijevi

su najvee elije kod biljaka. Rastvaranjem pregradnih zidova moe se fuzionisati (spajati) vei

29

broj sekretornih elija i tako nastaje elijska fuzija. Na taj nain nastaju lankaste mlijene cijevi

(maslaak, biljke iz porodice asteracct=mak).

Lizogeni nosai sekreta ili lizogene elije takoe se ubrajaju u sekretorna tkiva. One proizilaze iz

grupe sekretornih elija iji su zidovi i protoplasti postepeno rastvaraju (biljke sa eterskim

uljima, naranda, eukaliptus). Ove elije sadre eterina ulja.

OSNOVNI POJMOVI MORFOLOGIJE

Princip izgradnje biljnog tijela

Oblici dananjih biljaka su veoma raznovrsni poev od onih najprostijih jednoelijskih pa do

visokoorganizovanih vieelijskih biljaka. U procesu izgradnje oblika u biljnom svijetu ispoljila

su se 4 osnovna principa:

1. Princip obrazovanja to se vee povrine

Velika spoljna povrina je od presudnog znaaja za odravanje ivota, prije svega, zelenih

biljaka. Ona je najvie povezana sa autotrofnim nainom ishrane. Autotrofija se ispoljava u tome

to biljka na svjetlosti iz prostih neorganskih jedinjenja (H2O, CO2), koje preko svoje spoljanje

povine primaju iz spoljne sredine i grade organske materije potrebne za ivot. Poto CO2 i H2O

kao i dr. materije esto se nalaze u minimalnim koliinama, a da bi biljka u takvim uslovima

mogla da zadovolji potrebe sa tim materijama neophodno je da ona bude u to irem kontaktu sa

svojom okolinom iz koje te materije crpi. Poveavanje spoljanje sredine postie se granjanjem i

spljotavanjem.

2. Princip fizioloke podjele funkcije

to znai izgradnja takvog tijela u kojem e pojedine funkcije vezane za odreene dijelove

biljke. U jednoelijskim oblicima izvjesna podjela funkcija postoji i izmeu pojedinih dijelova

elija, a kod vieelijskih dijelova biljke podjela funkcija izvrena je izmeu pojedinih dijelova

tijela koji se nazivaju organi.

3. Princip vrstoe

Da bi se biljka odrala u normalnom poloaju u prostoru, njeno tijelo treba da ima odreeni

stepen vrstoe, i zato se kod njih razvila posebna tkiva-mehanika.

30

4. Princip ekonomije-utede materijala

Tj. takav princip u izgradnji da se sa to manje materija postigne to vei efekat. Primjer za ovo

je raspored mehanikih tkiva u biljnom organu u vidu nosaa. Na ovaj nain postie se slian

mehaniki efekat kao i kod mehanikih tkiva biva rasporeen u obliku konstinuirana masa.

Dijelovi korijena

Primarna kora

Zrnca kroba

Stanica propusnica

endoderma

pericikal

floem

ksilem

31

primarna kora

stanica endoderme

stanice propusnice

sredinji provodni cilindar

TUAK

32

PLOD

Monantokarpni plodovi:

1. Pucajui: 2. Nepucajui:

a) mijeak, a) suni: b) soni:

b) mahuna, _oraica, _bobica,

c) ahura, _ahenija, _kotunica

d) ljuska, _krupa,

e) ljuica. _izokarpijum,

_merikarpijum.

33

Poliantokarpni plodovi:

1. srasli plodovi,

2. plodovi cvasti.

Plod je organ biljke koji se poslije oploenja razvija iz plodnika, odnosno, iz plodnika i dr.

dijelova cvijeta ili cvasti. Plodov omota zove se perikarp, on j ekod nekih plodova, kao to su

kotunice (trenja, ljiva, breskva..), diferenciran u 3 sloja:

1. egzokarp,

2. mezokarp,

3. endokarp.

Egzokarp je veinom tanak i sastoji se iz 1-2 sloja elija i obino ima zatitnu ulogu.

Endokarp je obino tanak (1-2 sloja elija) a u izuzetnim sluajevima mogu biti i deblji.

Mezokarp se sastoji iz vie slojeva elija, naroito kod sonih plodova, gdje mezokarp ini

glavnu masu.

Plodovi se dijele u 2 velike grupe:

1. plodovi koji su postali iz jednog cvijeta - monantokarni plodovi.

2. Plodovi koji postaju iz cvasti - poliantokarni plodovi.

SJEME

Sjeme ili tanije klica u sjemenu je zaee nove biljke. Sjeme se razvija iz sjemenog zanetka,

obino poslije oplodnje. Ono sadri nerazvijeni sporofit klicu. Pomou sluzi sjeme se privrsti

za podlogu a ona im slui za odravanje vlage za vrijeme klijanja.

Osnovni vegetativni organi karnofita, izdanak i korijen razvijaju se iz odgovarajuih dijelova

klice. Osim klice u sjemenu se nalazi i hranjivo tkivo pomou koga se klica u poetku razvija. Te

hranjive materije se nalaze u posebnom dijelu u odreenom tkivu uz samu klicu koja se zove

endosterm. U zrelim sjemenima nema endosterma i hranjive materije su lokalizovane u

posebnom tkivu koji se zove perisperm.

34

Prema vrsti hranjivog tkiva i mjestu gdje se ono nalazi razlikuju se 4 tipa sjemena:

1. Sjeme bez endosperma,

2. Sjeme sa endospermom,

3. Sjeme sa perispermom,

4. Sjeme sa endospermom i perispermom.

Na klici se mogu razlikovati razliiti dijelovi:

_ korjenak,

_ stabaoce,

_pupoljii

_ kotiledon (klicini listii).

Svi ovi dijelovi klice su od tvorenog tkiva koje se dalje moe dijeliti.

Broj sjemena je razliit u plodu to zavisi od biljnih vrsta odnosno od broja sjemenih zanetaka.

Klica

Klica nastaje poslije oploenja. Klijanje poinje onda kada suho sjeme upije neophodnu koliinu

vode u uslovima povoljne temperature. Bubrenje sjemena praeno je aktivnou fermenata.

Pored H2O i O2 za klijanje sjemena je izuzetno vana i povoljna temperatura. Za svaku biljnu

vrstu postoji minimalna, maksimalna optimalna temperatura, koje su jako bitne za klijanje

sjemena. Kada su ispunjeni svi ovi uslovi, obino poslije izvjesnog perioda mirovanja, sjeme

poinje da klija.

LIST (folium)

List je sastavni dio izdanka i od velikog je znaaja za ishranu biljaka. Vaan je za fotosintezu i

preko lista se najveim dijelom obavlja transpiracija.

Transpiracija je process odvajanja vode u vidu vodene pare iz ive biljke.

List se sastoji iz 3 dijela:

35

1. Lisne osnove,

2. Lisne drke,

3. Liske (lisne ploe).

Lisna osnova je naee razvijena u obliku lisnog zgloba, rukavca ili zalistaka.

Lisna drka je dio lista pomou kojeg on veunu biljaka vee za stablo. U nekim sluajevima list

nema lisnu drku ve je direktno spojen sa stablom i takvi listovi se zovu sjedei. Njena uloga je

da lisku dovede u to povoljniji poloaj prema svjetlosti i da elastinim savijanjem zatiti lisku

od mehanikih uticaja (kinih kapi, vjetra).

Liska (lisna ploa) je najvaniji dio lista. List je najee dorziventralne grae, odnosno ima lice

I nalije. Takvi listovi nazivaju se bifocijalni. Lice je najtamnije, a nalije svijetlo zelene boje. U

nekih biljaka list ima istu grau s obje strane, tako da se ne moe razlikovati lice I nalije. Takav

list je ekvifacijalan.

U nekih biljaka list stoji manje-vie uspravno i ima cilindrian oblik i svuda je iste boje. Takav

list je unifacijalan.

Dio lista gdje lice prelazi u nalije naziva se obod lista. List moe imati samo jednu lisku i onda

je toprost list, a ako je izdjeljen na vei broj posebnih liski to je sloen list, a moe biti i prstast

perast..

Prost list moe biti po obodu cio ili usijeen.

Sloen list moe biti trolan (djetelina, jagoda).

Na listu se moe zapaziti ilice. To su lisni nervi, koji su sastavljeni uglavnom iz sporednih

snopia. Nervi daju vrstoi listu. Skup svih nerava jednog lista ine njegovu nervaturu.

Nervatura moe biti:

_ ravasta,

_ prugasta,

_mreasta.

Listovi mogu biti razliitog oblika i veliine. Ko se na istoj biljci nalaze listovi razliitog oblika

ta pojava zove se treterofilija.

List skrivenosjemenaa raste ogranieno. U poetku list raste ravnomjerno. Kasnije raste

intenzivnije vrhom i donjom stranom. Poslije nekog vremena vrh lista prekida s rastanjem, zatim

36

se postepeno gasi i raste idui od vrha ka osnovi i na kraju rast se prekida na osnovi. Takav rast

se naziva bazipatelan.

Kategorije lista

Na izdanku se mogu razlikovati 3 kategorije:

1. Donje lie,

2. Srednje lie,

3. Gornje lie.

Donje lie je po pravilu ljuspasto. Nalazi se na podzemnim izdancima i u donjem sijelu

nadzemnih zeljastih izdanaka. U ovu kategoriju spadaju i zatitni ljuspasti listovi pupoljaka.

Gornje lie nalazi se u region cvijeta. U kategoriju gornjih listova spadaju:

_ omota titaste cvati,

_ opta aa,

_ titonoa.

Srednje lie je normalno zeleno lie ija je osnovna funkcija fotosinteza.

Raspored listova

1. Prljenast (ciklian),

2. Spiralan (naizmjenian).

Prljenast raspored- karakterie se time to se na istom voru nalaze 2 ili vie listova. Listovi su

pravilno rasporeeni na stablu da je ugao stalan. Ako su 2 lista u prljenu onda na svaki list

otpada obima stable, a ugao iznosi 180. Listovi na voru se predsavljaju ematskim prosjecim

alistova.

Spiralni raspored- je takav kada sa svakog vora polazi samo jedan list. Zamiljena linija koja

spaja listove po redu njihovog postanka ima oblik spirale i naziva se osnovna spirala. Do

osnovne spirale od poetnog lista pa do prvog sledeeg lista koji je nad njim u istoj liniji, naziva

se ciklus osnovne spirale. Ugao je stalan.

37

Natomska graa lista

Sastoji se od:

1. Konog tkiva,

2. Osnovnog tkiva,

3. Sprovodnog sistema.

Kono tkivo je epidermis, osnovno tkivo je tkivo za fotosintezu a provodni sistem predstavljen je

kolateralnim provodnim snopiima u kojima se itav kambijum diferencira u provodne elemente.

Anatomsku grau lista sainjavaju:

_epidermis,

_ mezofil,

_ provodno tkivo,

_ mehaniko tkivo.

Epidermis obavija spolja list s obje strane (lice i nalije). Preko epiderma se jae razvija

kuntikula na licu nego na naliju. Listovi koji imaju stome samo na naliju zovu se hipostomalni.

Ponekad se stome nalaze na licu i naliju i onda je list amfistomalan.

Mezofil je tkivo koje ispunjava unutranjost lista, izmeu epidermis lica i nalija. Kod veine

biljaka mezofil je diferenciran na dva tkiva:

_ palisadno,

_ sunerasto.

38

CVIJET

Cvijet skrivenosjemenaa predstavlja skraeni, nerazgranati izdanak sa ogranienim rastanjem u

kome se obavlja polno razmnoavanje. Osovina cvijeta za koji su privreni svi listovi koji

grade cvijet naziva se cvijetna loa. Dio stable ispod cvijetne loe naziva se cvijetna drka.

Potpun cvijet ima 4 dijela:

1. aicu (colyx),

2. Krunicu (corolla),

3. Pranike (andreceum),

4. Tuak (gineceum).

Ako se u jednom cvijetu nalaze pranik i tukovi onda je takav cvijet dvopolan ili hermafroditan.

Cvjetovi koji imaju samo pranike ili samo tukove jesu jednopolni cvjetovi. Sa pranicima su

muki a oni koji imaju samo tuak su enski.

Cvjetni omota (periant)

Listovi koji opkoljavaju pranike i tuak zovu se cvjetni omota ili periant. Kod nekih biljaka

nema uopte cvijetnog omotaa, i to je goli ili ahlamidni cvijet. Periant moe biti dvojak:

_ Homohlamidan- tj. jednostavan, gdje su listii u oba kruga cvijetnog omotaa po obliku i koji

isti takav cvijetni omota oznaava se kao perigon. Njegovi listii mogu biti ivo obojeni (kao

npr. kod lale), slini krunici, te se takav perigon zove krunicoliki perigon ili ako su listii

perigona zeleno obojeni sitni neupadljivi, to je aicolik perigon.

_ Heterohlamidan- cvijetni omota gdje su lanovi dva kruga perianta nejednaki, upravo listii

spoljanjeg kruga su zeleni (aica) a unutranji su ivo obojeni (krunica).

39

aica ( calyx) predstavlja spolni krug listia dvojnog cvijetnog omotaa, koji se od krunice

razlikuje zelenom bojom obino manjom veliinom. Glavna funkcija je da titi unutranje mlae

i njenije dijelove cvijeta. Kod cvjetova koji su skupljeni u guste cvasti, aica je slabo razvijena,

nekad je preobraena u dlake, a negdje je potpuno reducirana. U ovom sluaju cijela cvast je

spolja zatiena krupnim listiima, koji ine tzv. optu au ili involukrum.

Krunica (corolla) obrazuje krug cvijetnog omotaa i od aice se razlikuje po krupnoi i ivo

obojenim listiima. Glavna funkcija krunice titi unutranje dijelove cvijeta, u tome to svojom

bojom kao i oblikom, veliinom, eterinim uljima privlai insekte i na taj nain pomae

opraivanju.

Skup svih pranika jednog cvijeta zove se andreceum. Svaki pranik sastoji se iz:

_ pranikog konca (filament),

_ pranice (antera).

Antera (pranica) sastoji se iz dva dijela a to su: poluantere koje su meusobno razdvojene

sterilnim tkivom oznaenim kao konektiv. Svaka polucentera ima po dvije polne kesice u

kojima se stvara polen. Osnovna funkcija je obrazovanje polena i polenovih zrnaca.

Listii koji grade tuak u cvijetu nazivaju se oplodni listii ili carpelle. Skup svih oplodnih listia

u jednom cvijetu oznaava se kao gineceum.

Na tuku se mogu razlikovati tri dijela:

_ donji, najvaniji i proireni dio-u kome se nalaze sjemeni zrnci naziva se plodnik (ovarium),

_s plodnika polazi konasti, dui ili krai dio koji se naziva stubi (stylus),

_ na vrhu stubia nalazi se ig (stigma).

U cvijetu se moe nalaziti samo jedna karpela i takav gineceum se zove monokarpan. U veini

sluajeva gineceum se sastoji iz vie od jedne karpele-takav se naziva polikarpan. Kod

polikarpnog sluajamogu biti dva naina:

_ da svaka karpela obrazuje poseban tuak, to znai da pojedine karpele ostaju slobodne,

40

_ da se dva ili vie karpela meusobno srastu i grade tuak, to je ei sluaj sinkarpan ginecel.

Plodnikova upljina

Je razliita kod razliitih biljaka. Kod monokarpnih i apokarpnih tukova, gineceum u plodniku

je obino jedinstvena upljina. To je jednooki plodnik. Kod sinkarpnog gineceuma moe biti

jednooki plodnik ali se uvrtanjem karpela mogu formirati dvooki, trooki, vieooki plodnik. Leni

av koji se vidi na svakoj karpeli odgovara srednjem (glavnom) lisnom nervu.

Poloaj rodnika u odnosu na ostale dijelove cvijeta moe biti:

_ nadcvjetan,

_ podcvjetan,

_ sredcvjetan.

Sjemeni zametak jedan ili vie razvija se u unutranjosti plodnika. Iz sjemenog zametka nastaje

sjeme. Sjemeni zametak se obrazuje u vidu male kvrice na obodu mladog oplodnog listia.

Iz vrha kvrice nastaje centralni dio sjemenog zametka koji se zove nucleus, a istovremeno njen

dodji dio se preobraa u konasti kao funikulos.

Nukleus je sagraen iz parenbijskih elija koje imaju tanke celulozne zidove. Na bokovima

nukleusa zainju se kvrice koje se razvijaju u omota ili integumente sjemenog zametka. Oni

rastu od osnove nucleusa ka njihovom vrhu. Kad ponu da se stvaraju polenova zrna, opne elija

tapetuma (kao elije meusloja) se razaravaju a njihov sadraj slui kao brana polenovim zrnima.

elije se dijele i daju majke elije polenovih zrna. Svaka majka elija dijele se redukcionom

diobom i daju 4 polenova zrna , ustvari 4 elije (tetrade). Sunkcesivni tip razvoja tetrada

mikrospora je ee posmatran u monokotiledonih biljaka a simultani u dikotila.

41

RAZMNOAVANJE BILJAKA

Svaka individua u toku ili na kraju svog ivota daje potomstvo koje produava ivot vrste.

Pojava ostavljanja potomstva, to osigurava odravanje vrste naziva se razmnoavanje. U toku

evolucije stvarani su posebni specijalizovani dijelovi koji slue samo za razmnoavanje. Ti

dijelovi mogu biti jednoelijski pa se nazivaju spore, ili mogu biti vieeliski dijelovi , koji su

vrlo sloene grae i nose razliita imena. Najea su to semena.

U zavisnosti od osobina dijelova za razmnoavanje, razmnoavanje moe biti:

1. Bespolno (aseksualno),

2. Polno (seksualno).

Pri bezpolnom razmnoavanju odgovarajui dio tijela se odvoji od materije biljke i moe se

razviti u novu individuu.

A pri polnom razmnoavaju, da bi se razvila nova biljka mora se obaviti spajanje (kopulacija)

polnih elija, odnosno nova individual moe dati elija nastala spajanjem 2 elije.

Bezpolno razmnoavanje

Bezpolno razmnoavanje biljke moe biti dvojako:

_ vegetativno,

_ bespolno razmnoavanje u uem smislu.

Vegetativno razmnoavanje podrazumjeva obrazovanje novih biljaka iz raznih vegetativnih

organa (lukovica, krtola, rizom, korjen..)

Bezpolno razmnoavanje u uem smislu da se unutar biljke obrazuju specijalne elije-spore, koje

odvojene od biljke, kada dou u povoljne uslove, onda kliju.

42

Vegetativno razmnoavanje

Vegetativno razmnoavanje zasniva se na veoma jakoj izraenoj sposobnosti regeneracije.

Vegetativno razmnoavanje moe biti dvojako:

_ prirodno,

_ vjetako.

Prirodno vegetativno raznoavanje- najprostiji nain vegetativnog razmnoavanja je

razmnoavanje putem elijske diobe:

_kod bakterija-jednostavno se poprenom diobom elija podijeli na 2 elije tj. dva nova

organizma.

_ kod algi (npr. spirogxra) mogu se u odreenim uvjetima razmnoavati fermentacijom, tj. ako

neka elija u konastom dijelu algi ugine, onda se ostali dijelovi konca raspadaju u nove elije i

svaka ova elija se razvija u novi konac (novu individuu).

_ kod liajeva i mahovina mogu se odvojiti komadi tijela koji mogu da regeneriu nove jedinke.

Skoro sve zeljaste i mnoge drvenaste biljke su sposobne za umnoavanje vegetativnim putem.

Vegetativno razmnoavanje skrivenosjemenaa se izvodi pomou rizoma, nadzemnih puzeih

izdanaka, lukovica, krtola

Pomou rizoma se vegetativno razmnoavaju mnoge viegodinje zeljaste biljke. Na kratkim

rizomima pupoljci su jako priblieni i iz njih postaju zbijeni nadzemni izdanci. Na dugakim

rizomima pupoljci nisu tako zbijenite se obrazuju rastresitiji nadzemni izdanci. Sa izumiranjem

starih rizoma novonastale biljke postaju samostalne.

Nadzemni puzei izdanci slue za vegetativno razmnoavanje:

_ jagoda (fragarid),

_ petoprsnica (potentilla anseracea),

43

_ dobriica (glechoma hederacea).

Nadzemni puzei izdanci obrazuju na vorovima adventivne korijene, i to od pupoljaka obrazuju

se vertikalno olistali izdanci. Kada puzei izdanak izumre nova individual gubi vezu sa majkom

biljkom.

Pomou lukovica razmnoavaju se mnoge zeljaste biljke, u prvom redu monolestile iz familije

liliaceae i amary uidaceae.

Krtole koje slue za vegetativno razmnoavanje mogu voditi porijeklo od stable i korjena.

Razmnoavanje pomou adventivnih pupoljaka na korjenu iz tih pupoljaka razvijaju se brojni

nadzemni izdanci koji postaju pozpuno samostalni poslije izumiranja korijena koji ih povezuje sa

majkom i biljkom.

Vjetako vegetativno razmnoavanje- ima vrlo veliki znaaj u poljoprivredi. Ono se primjenjuje

ako neka kulturna biljka u odreenim uslovima ne obrazuje sjeme ili daje malo sjemena, loeg

kvaliteta i sl. Postoji vie naina vjetakog vegetativnog razmnoavanja:

_ umnoavanje dijeljanja bokora (buna),

_ razmnoavanje polonicama,

_ razmnoavanje pomou reznica (sadnica),

_ kalemljenje.

Najblie prirodnom vegetativnom razmnoavanju je umnoavanje dijeljenja bokora (buna).

Zeljaste biljke koje obrazuju vie izdanaka (bokora) iz rizoma, iskopaju se iz zemlje, odvoje se

pojedine individue koje imaju svoje korijenove sisteme i presauju se na nova mjesta.

Biljke se esto razmnoavaju polonicama. Pri tom nainu razmnoavanja savijaju se grane

biljke luno do zemlje i zatrpaju se tako da im vrh ostaje nad zemljom. Poslije nekog vremena e

se na svakom dijelu razviti adventivni korjenovi i nadzemni izdanci. Zatim se polonica odvaja

od matere biljke i presauje.

44

Razmnoavanje pomou reznica (sadnica)- sadnice mogu biti razliitog porijekla, ali su najee

od stabla (izdanka). Kod reznica je vrlo jasno izraena polarnost-jedna od osnovnih osobina svih

biljaka. Kao polarnost se oznaava suprotnost izmeu vrha i osnove, izmeu morfoloki gornjeg

i donjeg kraja. Iz reznica se uvijek razvijaju iz morfoloki gornjeg dijela, a korijeni iz morfoloki

donjeg dijela. Ako se reznica isijee na manje komade, svaki odrezak pokazivat e osobine

polarnosti.

Kalemljenje se zasniva na transplataciji tj. prenoenju dijela ive biljke (pupoljak, dio stabla) na

drugu srodnu biljku koje treba da srastu da se u rastanju i razviu dopunjuju i da se nasljedno

poboljaju ona njihova svojstva koja su vana u poljoprivrednoj praksi. Presaeni dio biljke ne

razvija sopstveni korijen ve koristi korjenov system biljke na kojoj se prenosi. Biljka na kojoj se

kalemi naziva se podloga (hipobiont) a onaj dio biljke koji se prenosi zove se kalem ili plemka

(epibiont).

Polno razmnoavanje

Polno razmnoavanje odlikuje se time to se obrazuju dvije fizioloke polne elije ili gameti.

Spajanjem gameta nastaje novi produkt koji ujedinjuje karaktere mukog i enskog gameta-

zigot-a. Polno razmnoavanje ima veliki znaaj za evoluciju biljaka. Kod bezpolnog

razmnoavanja, biljka koja se razvija iz spore ima osobine samo majke biljke, dok se kod polnog

razmnoavanja obrazuje zigot. Uporedo sa razvojem biljaka i od nie ka vie organizovanim

tekla je evolucija gameta. elija, odnosno, elijska tvorevina u kojoj postaje gamet naziva se

gametangija. Postoje dvije vrste gametangija:

_ muke,

_ enske.

Prvi stupanj u razviu gameta nalazi se kod niih algi i gljiva. To su oba gameta istovjetni po

obliku, veliini i nazivaju se izogameti.

Sljedea etapa u evoluciji gameta karakterie se time to se javljaju razlike u njihovoj veliini

(dimorfiza). enski gamet je krupniji a muki sitniji. To su anizogameti.

45

Izogameti i anizogameti su pokretni. U daljoj evoluciji jedan gamet postaje nepokretan. To je

enski gamet; on je i krupniji, sadri vie rezervnih tvari i zove se jajna elija.

Muki gamet je sitniji i due pokretan i zove se anterozoid (spermatozoid).

Posljednja etapa odlikuje se time to muki organ postaje nepokretan i to je sluaj kod biljka

najvie organizacije (golosjemenjae i sve skrivenosjemenjae).

DROGE SA UGLJIKOHIDRATIMA

Ugljikohidrati su primarni produkti metabolizma biljaka i kao takvi su od bitnog znaaja ne samo

za biljni svijet nego i za sva druga iva bia. U ljudskoj ishrani UH, pored bjelanevina i masti

predstavljaju neophodne kalorijske sastojke hrane. Neki se koriste i u farmaciji:

_ glukoza,

_ fruktoza,

_ saharoza,

_ krob.

UH se dijele na:

_ monosaharidi

Vrlo su vani vezani u obliku heterozida. Najvaniji su: glukoza, fruktoza, manoza, galaktoza,

riboza.

_ disaharidi

Najvaniji je obini eer ili saharoza.

_ oligosaharidi

46

Od 2-6 molekula monosaharida.

Sladak okus biljaka i biljnih produkata potie od monosaharida, oligosaharida i hidroksilnih

alkohola (sorbitoz i manitol).

D-sorbitol rasprostranjen je u raznom vou, naroito u jabuastom i kotiavom.

D-manitol se nalazi u raznim organima viih biljaka, naroito u mani jasena, masline, bakterije,

gljive i alge.

Obian eer , saharoza, dobija se industrijski iz eerne trske i eerne repe. Saharoza se

rastvara lako u void a teko u etanolu. Zagrijavanjem se topi , posmei i razvija se miris na

karamel. Nije redukcioni eer i optiki je aktivan.

SLATKE DROGE

Med-mel (lat.)-prirodan proizvod pela radilica-apis melifica, porodica apide. To je uta do uto-

smea, gusta, providna tenost, prijatnog aromatinog mirisa i vrlo slatkog okusa. Na niim

temperaturama je kristal.

Dobijanje meda-u novije vrijeme vaenjem.

DROGE SA KROBOM

Koliina kroba u raznom itu kree se od 65-75%. Koliina kroba u krtolama I drugim

vegetativnim organima biljaka kree se do 20% (svjea sirovina). Najvanije krtolaste biljke zs

proizvodnju kroba su krompir, sjeme pitomog kestena, banana, heljda (sjeme)

Osobine kroba:

47

_u obliku praka,

_ nepravilni, uglastih veih ili manjih zrna ili komada bijele boje,

_ lako se mrvi u fini prak,

_ gotovo je bez mirisa i okusa,

_ ne rastvara se ni u emu,

_ u hladnoj void tone (jer je tei od vode),

_ zagrijavanjem u void nabubri,

_ kuhanjem daje mutnu, sluzavu tenost (krobni ljepak),

_ neutralne ili slabo-kisele reakcije.

Sastojci kroba:

_ je polisaharid, sastoji se iz amiloze i amilopektina,

_ u prisustvu razblaenih mineralnih kiselina amiloza i amilopektin se grijanjem potpuno

hidralizuju dajui D-glukozu.

Upotreba kroba:

_ slui kao sredstvo za bubrenje pri izradi tablet,

_ za pravljenje glucerolske masti, krobnih kapsula,

_ za razblaivanje droga jakog dejstva,

_ za izradu kozmetikih pudera, prakova za posipanje,

_ za __________

48

DROGE SA CELULOZOM

Celuloza kao i krob je biljni polisaharid. Graen je isto kao i krob i glikogen iz vie molekula

glukoze. Kod biljaka slui za izgradnju elijskih membrane. Celuloza u probavnom traktu

ovjeka ima znaajnu ulogu jer ubrzava crijevne pokrete. Ljudima koji pate od zatvora

preporuuje se unoenje hrane bogate celulozom.. Veina biljojeda u svom probavnom traktu

nesintetie samu celulozu. Te ivotinje mogu celulozu kao hranu koristiti jedino u simbiozi sa

mikroorganizmima koji sintetiu celulozu.

INZULIN

Inzulin je polisaharid biljnog porijekla. Nalazi se u krtolama Georgine. Sastoji se iz vie

molekula fruktoze (polifruktoza). U medicine koristi se za ispitivanje funkcije bubrega zbog

relativno male molekulske mase.

KORIJEN MASLAKA

Drogu ini osueni korjen maslaka-taraxacum officinale-porodica asteraceac. Oko 20cm je, uti

cvijet, mali uti listii ine cvjetove, ine cvast. Sadri mlijeni sok (smolasta masa). Hemijski

sastav (aktivni princip):

1. Taraxacin (gorak glikozid)

2. Smolasta masa.

Nema kroba, ve samo insulin (42% u jesen). Koristi se kao opa droga za poboljavanje apetita

(pelinkovac), holeretik (poboljava luenje ui u jetru), kao med od maslaka.

49

Korijen maslaka (taraxaci radix)

Taraxacum oficinale asteraceac.

Drogu ini osuen korjen taraxalum oficinale, porodica asteraceae.

Aktivni principi:

_korijen sadri gorak glikozid (heterozid) taraxacin I smolaste sastojke koji se nalaze najvie u

mlijenom souk.

_ u drogi nema kroba ve inzulina.

_ inulinom je najbogatiji korjen starijih biljaka izvaen u jesen (40%).

Upotreba:

_ kao gorka droga,

_haleretik,

_ pren korijen gajen od maslaka upotrebljava se kao zamjena ili dodatak kafi,

_ svjee lie prije cvjetanja biljke koristi se kao zelena salata,

_ pravi se med od maslaka.

DROGA SA SLUZIMA I PEKTINIMA

(gume)

_heteropolisaharidi (vie razliitih eera),

_ guma patolokog porijekla,

_ gumozis,

50

_u gumama se nalaze razliiti enzimi, neistoe,

_ sluzi prirodnog porijekla,

_ sluzi: proste(celulozne, pektinske), sloene (celulozno-pektinske), membranske, elijske,

intercelularne (kod algi).

_ zbog structure nema veze izmeu gume i sluzi,

_ razlau se u etanolu,

_ u vodi daju kaloidne rastvore (ne rastvara, supstanca kao talog u vodi),

_ sluz iti sluznicu,

_ slui kao _______ za draenje debelog crijeva, za bru _________ i kod dijareje.

Arapska guma

Gume i sluzi su heteropolisaharidi koji sa vodom daju viskozne kaloidne rastvore. Gume nastaju

na odreenim drvenastim biljkama na mjestu ozljede u obliku gustog sekreta koje postepeno na

vazduhu ovrsne. Vodeni rastvor gume je ljepljiv. Proces nastajanja gume (gumous) moe da

bude ne samo patoloka nego i normalna pojava kod nekih biljaka. Gume sadre i enzime, razne

_______ sastojke i neistoe.

Sluzi su normalni biljni sastojci predstavljaju rezervne ugljikohidrate ili rezervoare za vodu.

Sluzi se dijele na:

_ proste (celulozne i pektinske)

_ mjeovite (celulozno-pektinske)

Prema lokalizaciji razlikuju se:

_ membranske,

_ elijske,

51

_intercelularne.

Hidrolizom guma i sluzi dobijaju se:

_ aldopektoze,

_ aldoheksose,

_ ketoheksose,

_ uronska _________________

Iz vodenih rastvora gume i sluzi se taloe koncenttracionim etanolom.

Upotreba guma i sluzi

_ imaju medicinsku i tehniku primjenu,

_ u medicinske svrhe: blaga laksamcija, za ublaavanje kalja, protiv dijareje, za lijeenje

zapaljene koe i sluznica, za izradu farmaceutskih i kozmetikih preparata.

_ u prehrambenoj industriji: emuglatori, stabilizatori, zgrunjivai.

LANENO ULJE(oleum lini)

Masno ulje dobiva se hladnim cijeenjem zrelog sjemena od lana, linum usitatissimum l. var.

vulgare boenning, linaceae. Lan se gaji kao jednogodinja industrijska biljka. Za dobijanje

vlakna kao sirovine gaje se sorte sa dugakom koje su tek na vrhu malo razgranate, a za

proizvodnju sjemena.