Alergije

Alergija je prekomerna reakcija imunološkog sistema.

Alergije se zbog svoje velike učestalosti nazivaju epidemijom 21. veka.

U najčešće alergijske bolesti spadaju alergijski rinitis, bronhijalna astma i atopijski dermatitis.

Imunološki procesi pored toga što štite organizam od različitih bioloških i hemijskih

agenasa, mogu biti štetni za organizam i izazvati oštećenje tkiva i organa. Reakcijama između antigena i antitela organizam se brani od infektivnih agenasa i sopstvenih izmenjenih (prekanceroznih) ćelija. Međutim, reakcije između antigena i antitela su odgovorne i za nastajanje brojnih oboljenja (alergija, autoimunih bolesti).

Alergije ili stanja hiperosetljivosti (preosetljivosti) podrazumevaju oštećenja tkiva koja nastaju unošenjem antigena u organizam koji je već bio u kontaktu sa istim antigenom, znači u imunizovan organizam. Preosetljivost se odnosi na preterani ili neprimereni imunski odgovor tokom izlaganja antigenu na koji postoji osetljivost. Antigeni koji podstiču neku od ovih reakcija nazivaju se alergenima. Reč alergija potiče iz grčkog jezika i znači izmenjena reaktivnost organizma. Dakle, alergija je posledica poremećaja funkcije imunološkog sistema do koje dolazi kada organizam inače neškodljivu materiju iz prirodnog okruženja prepozna kao štetni agens. Za pojavu alergijske reakcije potrebno je istovremeno delovanje nekoliko faktora, među kojima se najpre navode genetska predispozicija (atopijska konstitucija) i slabljenje imunološkog sistema. Ipak, dokazano je da najveći uticaj imaju spoljni faktori: zagađenje životne sredine pogotovu nečistoće iz vazduha (aerozagađenje), kao i ishrana odnosno sve veće konzumiranje industrijske hrane sa visokim sadržajem aditiva i konzervanasa.

Alergijske bolesti su danas među najčešćim zdravstvenim problemima. Epidemiološka istraživanja pokazuju da oko 25% ukupne svetske populacije boluje od neke alergijske bolesti. Pojava alergija se tokom poslednjih nekoliko decenija utrostručila i ima tendenciju daljeg rasta u svim starosnim kategorijama, pogotovu u dečijoj populaciji. Uprkos razvoju farmakoterapije broj obolelih se svake godine povećava za 5-10%. Veliki porast broja obolelih koji se beleži u celom svetu, a posebno u razvijenim zemljama i gradovima, objašnjava se promenom načina života i klimatskim promenama. Prema predviđanjima stručnjaka, polovina evropske populacije će do 2025. godine imati neki oblik alergije, a posebno je zabrinjavajuća procena da će do 2050. godine svako drugo dete biti alergično. Imajući u vidu ove podatke i predviđanja ne čudi da se zbog svoje velike učestalosti alergije nazivaju epidemijom 21. veka. U najčešće alergijske bolesti spadaju: alergijski rinitis (alergijska kijavica), alergijska bronhijalna astma i atopijski dermatitis, koje se takođe vrlo često javljaju udruženo. Ako se alergija blagovremeno dijagnostikuje i adekvatno leči, značajno se smanjuje rizik razvoja ozbiljnijih komplikacija.

Alergijska reakcija se ne manifestuje tokom prvog kontakta sa antigenom, već nakon svakog narednog. Uobičajene alergijske reakcije spadaju u ranu preosetljivost tip I (anafilaksa), koje nastaju posle kontakta već senzibilisane jedinke sa odgovarajućim antigenom. Kada je osetljiva osoba izložena određenom alergenu organizam počinje da proizvodi veliku količinu tzv. anafilaktičnih antitela - imunoglobulina klase E (IgE) koja senzibilišu organizam. Molekuli IgE su specifični za svaki alergen i nakon njihovog stvaranja dolazi do vezivanja za ćelije

mastocite i bazofilne granulocite. Ponovno unošenje antigena u senzibilisan organizam praćeno je anafilaktičnom reakcijom, koja počinje vezivanjem alergena za IgE na površini mastocita i bazofilnih granulocita što dalje predstavlja signal za oslobađanje biološki aktivnih molekula tzv. medijatora anafilakse (histamina, serotonina, prostaglandina, leukotriena). Efekat delovanja ovih medijatora na različite delove organizma izaziva simptome alergijske reakcije.

Postoji veliki broj materija, alergena sposobnih da izazovu preosetljivost. Najčešće se kontakt sa alergenom ostvaruje udisanjem preko sluznice respiratornih organa ili digestijom preko sluznice gastrointestinalnog trakta, kao i direktnim kontaktom preko kože. Na osnovu načina na koji organizam dolazi u kontakt sa alergenima vrši se njihova podela u osnovne grupe: inhalacione (od alergena koji se udišu najvažniji su poleni i alergen grinja iz kućne prašine), nutritivne (hrana poput kravljeg mleka, jaja, kikirikija, pšeničnog brašna, soje, ribe i morskih plodova) i kontaktne (hemijski i kozmetički proizvodi, metali).

Alergeni iz domaćeg (kućnog) okruženja se nalaze u kućnoj prašini i tu spadaju: grinje, životinjske dlake i perje, plesni, bubašvabe. Alergeni iz spoljašnjeg (vankućnog) okruženja su: polen drveća, trava i korova. Polen se danas svrstava u vodeće aerozagađivače, zbog čega se prati rasprostranjenost i koncentracija alergogenih biljaka u vazduhu. Na osnovu ovih parametara danas su za većinu regija izrađeni aeropolenacioni kalendari sa periodima cvetanja (polenacije) i aeropolenacione karte sa pregledom lokacija određenih vrsta polena. Agencija za zaštitu životne sredine meri koncentraciju polena 25 vrsta alergogenih biljaka u vazduhu određujući pritom kritične koncentracije za određene regije i period polenacije. U sezoni cvetanja prvo se pojavljuje polen drveća (lešnik, jova, breza, jasen, lipa, četinari) i to u rano proleće, krajem februara do sredine maja. Polen trava (jaževica, livadarka, pšenica, raž) se pojavljuje u kasno proleće i leto, početkom maja sve do sredine jula. Najznačajniju grupu polena čini polen korova (ambrozija, crni pelin, bokvica, kiselica), koja je odgovorna za simptome sezonskog rinitisa i/ili astme u kasno leto i jesen, u periodu od avgusta i septembra sve do kraja novembra.

Klinička manifestacija i trajanje alergijskih bolesti zavise od vrste i količine alergena odgovornih za njihov nastanak, dok okidači mogu biti neka druga oboljenja, fizički napor, stres, izlaganje hladnom, vlažnom vazduhu i duvanskom dimu. Alergijska reakcija se manifestuje različitim lokalnim i sistemskim poremećajima. U slučaju delovanja alergena koji se u organizam unose udisanjem najčešće dominiraju simptomi od strane disajnih

organa. Alergijski rinitis može biti sezonskog ili celogodišnjeg karaktera. Polensku kijavicu, alergiju disajnih puteva izazvanu polenima, odlikuje pojavljivanje u određenom periodu godine sa smenom godišnjih doba, početkom proleća i jeseni. Najčešće tegobe alergijske kijavice su opšta iritacija disajnih puteva poput: učestalog kijanja, nadražajnog kašlja, pojačane sekrecije iz nosa, svraba i crvenila u predelu nosa, ždrela. Neretko se javlja i alergijski konjuktivitis sa izraženim suzenjem, svrabom i crvenilom očiju. U slučaju celogodišnjeg alergijskog rinitisa, simptome je nešto teže prepoznati jer se ne javljaju sezonski nego povremeno tokom godine sa konstantno ili povremeno prisutnim alergenom (grinje, plesni, životinjska dlaka) u kući i/ili na radnom mestu. Ukoliko se ne primeni terapija, alergija izazvana inhalatornim alergenima može uticati na funkciju susednih organa (sinusi, srednje uvo) ili se spustiti iz gornjih disajnih puteva u pluća i dovesti do dodatnih komplikacija, bronhijalne astme koju karakterišu napadi gušenja praćeni osećajem sviranja i pištanja u grudima. Kožne alergije najčešće izazivaju hemijski i kozmetički preparati, lekovi, hrana ili ubod insekata. Atopijski dermatitis (alergijski ekcem) se menifestuje svrabom i crvenilom kože sa otokom, plikovima, krasticama i perutanjem, dok koprivnjaču (urtikariju) karakteriše crveni osip različite veličine i oblika, sličan onom koji se javlja pri kontaktu sa koprivom. Kada je u pitanju alergija na hranu to su najčešće: oticanje usana, kapaka, jezika ili drugih delova tela, osip i crvenilo kože, bolovi u stomaku, proliv, mučnina i povraćanje. Alergija na hranu može dovesti do anafilaktičkog šoka (opšte anafilakse), po život opasne reakcije praćene naglim padom krvnog pritiska. Anafilaktički šok se javlja u svim slučajevima kada se histamin oslobađa iz mastocita i bazofilnih granulocita u velikoj koncentraciji tako da ispoljava opšti efekat na krvne sudove, što se najčešće događa prilikom unošenja velike količine antigena direktno u krvotok. Simptomi anafilaktičkog šoka mogu biti različiti, ali najčešći su: svrab i osip veće površine tela, oticanje grla i jezika, teško disanje, mučnina, povraćanje, glavobolja, vrtoglavica ili gubitak svesti. Anafilaktički šok može biti izazvan i alergijskom reakcijom na lek (najčešće penicilin), otrov insekata (pčele, ose, stršljena), hemikalije.

Podela reakcija preosetljivosti na rani i kasni tip bazira na razlici u vremenu koje protekne od unošenja alergena u imunizovan organizam, pa do pojave zapaljenske reakcije odnosno simptoma. Preosetljivost izazvana antitelima naziva se preosetljivost ranog tipa, dok je preosetljivost izazvana T limfocitima preosetljivost kasnog tipa. Reakcija rane preosetljivosti tip I je u osnovi svih atopijskih i većine alergijskih bolesti.

Pojmovi alergija i atopija se često koriste kao sinonimi iako postoji razlika u njihovom značenju. Alergija je preterani imunološki odgovor na strani antigen bez obzira na mehanizam, dok je atopija nasledna predispozicija organizma za razvoj alergijskih bolesti koja podrazumeva preterani imunološki odgovor posredovan IgE antitelima na uobičajene stimuluse iz spoljašnje sredine. Ako jedan od roditelja ima neku atopijsku bolest verovatnoća da će se javiti i kod deteta je 30-40%, dok je ta verovatnoća u slučaju da su oba roditelja atopičari i do 70%. Prema tome, sve atopije spadaju u alergijske bolesti dok mnoge alergijske bolesti nisu atopijske.

Za postavljanje dijagnoze alergija pored kliničkog pregleda sa uzimanjem detaljne lične i porodične anamneze uobičajeno se sprovodi kožno testiranje, najčešće test ubodom lancetom (prick) na unutrašnjoj strani podlaktice čime se testira osetljivost na standardne alergene. Osnovna laboratorijska dijagnostika alergija bazira na otkrivanju vrste alergijske reakcije, odnosno da li su posredovane imunoglobulinom E (IgE) i ako jesu, otkrivanju pokretača koji su do te reakcije doveli, određivanjem koncentracije ukupnog IgE kao i specifičnih IgE na određene alergene pojedinačno ili u okviru tzv. inhalacionih, nutritivnih ili mešovitih panela. Zbog značaja koji IgE ima u mehanizmu alergijskih reakcija, povišene koncentracije IgE u krvi se javljaju tokom alergijskih oboljenja. Najizraženije povećanje koncentracije IgE imaju pacijenti sa sindromom atopijskog dermatitisa, potom slede pacijenti sa astmom, celogodišnjim alergijskim rinitisom i sezonskim alergijskim dermatitisom. Međutim, do 50% pacijenata sa alergijskim rinitisom ima normalne vrednosti ukupnog IgE, dok 20% ljudi ima povišene vrednosti IgE a da uopšte nema alergijsku bolest. Takođe, iako većina dece sa atopijom ima povećane vrednosti ukupnog IgE, vrednosti unutar referentnih intervala moraju se oprezno tumačiti zbog starosnih i sezonskih varijacija. Povećana koncentracija specifičnih IgE ukazuje da je osoba senzibilisana na određeni alergen što još uvek ne mora značiti i dijagnozu alergijske bolesti i obratno, negativan nalaz nužno ne isključuje alergijsku bolest (posebno kad je bolest u začetku). Iako u alergijskim reakcijama učestvuju mnoge ćelije u praksi se najčešće na hematološkim brojačima određuje broj eozinofilnih i bazofilnih granulocita u krvi i mikroskopski broj eozinofilnih granulocita u nosnom sekretu. Povećan broj eozinofilnih leukocita (eozinofilija) obično karakteriše hroničnu alergijsku upalnu reakciju zbog čega se u dijagnostici alergijskih bolesti često određuje njihov broj. Međutim, u toku akutnog astmatskog napada zbog migracije u tkiva, broj eozinofilnih granulocita u cirkulaciji se prolazno smanjuje, a nakon tri dana ponovno se pojavljuje eozinofilija. Činjenica da je eozinofilija izraženija u vreme izloženosti uzročnom alergenu i da korelira sa težinom alergijske upale omogućava ne samo dijagnostiku nego i praćenje bolesnika. Eozinofilni katjonski protein (eosinophilic cationic protein, ECP) se oslobađa iz eozinofilnih granulocita tokom njihove degranulacije u tkivima. Povećana koncentracija ECP, kao i broj eozinofilnih granulocita, ukazuje na akutnu izloženost alergenu zbog čega se određivanje ECP primenjuje za procenu inteziteta alergijske reakcije. Kod pacijenata koji dobijaju antiinflamatornu terapiju određivanje ECP može koristiti za praćenje stadijuma alergijske upale. Histamin je biogeni amin koji nastaje iz aminokiseline histidina. Kao deo imunskog odgovora, histamin se kao medijator inflamacije primarno stvara u mastocitima i bazofilnim granulocitima, ćelijama kojih u organizmu ima u velikom broju na mestima gde je najčešće moguć kontakt sa alergenom (koži, nosu, očima, plućima, gastrointestinalnom traktu). Histamin učestvuje u lokalnom imunološkom odgovoru tako što povećava kapilarnu propustljivost (permeabilost) za leukocite i proteine čime omogućava odbranu organizma. Povećana proizvodnja histamina se javlja kod alergijskih reakcija i drugih oštećenja tkiva budući da histamin pored alergijskih ima važnu ulogu u svim reakcijama zapaljenja. Diferencijalna dijagnoza histaminske intolerancije se utvrđuje na osnovu aktivnosti diamin oksidaze (DAO), enzima koji katalizuje oksidaciju histamina na nivou digestivnog trakta.

Talija Lab - Ustanička 170, 11000 Beograd, +381 60 334 98 86, www.talijalab.com