MergedFilewcu.edu.az/upload/Image/elmi bulleten/2015 elmi jurnal 2.pdf · 2017-12-18 · Qərb Universiteti № 2, 2015 Elmi xəbərlər 5 dir. Buna bənzər Azərbaycan dilində

2 0 1 52

ISSN 2227-5118

QƏRB UNİVERSİTETİ

ELMİ XƏBƏRLƏR

Humanitar elmlər seriyası

SAY 2 – 2015

ЗАПАДНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

Серия гуманитарных наук

№ 2 - 2015

WESTERN UNIVERSITY

SCIENTIFIC BULLETIN

The series of Humanitarian sciences

№ 2 - 2015

BAKI - 2015

Redaksiya heyəti

Baş redaktor:

Hüseynqulu Bağırov - Qərb Universitetinin fəxri

prezidenti, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, professor

Redaktor müavini:

Cəbi Bəhramov - Qərb Universitetinin fəxri professoru,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Məsul katib:

Gülnarə Seyidova - filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Üzvlər:

Nərgiz Axundova - AMEA-nm müxbir üzvü, tarix

elmləri doktoru, professor

Fikrət Sadıxov - professor, politoloq

Fuad Məmmədov - tarix elmləri doktoru, professor

Şahin Xəlilli - filologiya elmləri doktoru, professor

Azad Məmmədov - filologiya elmləri doktoru,

İlham Məmmədzadə - fəlsəfə elmləri doktoru, professor

© Qərb Universiteti, 2015

Qərb Universiteti № 2, 2015 Elmi xəbərlər

3

DİLÇİLİK

UOT 811.1/.2

MÜASİR ALMAN DİLİNDƏ İSİMDÜZƏLDƏN YARIMPREFİKSLƏR VƏ

ONLARIN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ QARŞILIĞI

AĞAYEVA NATƏVAN FƏXRƏDDİN qızı

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti,

Xarici Dillər kafedrası, baş müəllim

[email protected]

Məqalənin əvvəlində yarım prefikslər, onların isimlərin söz birləşməsi

prosesində rolu barədə məlumat verilir. Müasir alman dilində adların yaradıl-

masında iştirak edən yarım prefikslər: After-, Allein-, Bären-, Bier-, Dreca,

Gula-, Haupt-, Kontra-, Mist-, Pracht-, Zwie- və s.-dir. Məqalədə hər yarım pre-

fiks haqqında danışılır, misallar göstərilir, eləcə də onların azərbaycan dilinə

tərcüməsi verilir.

Açar sözlər: Alman dili, Azərbaycan dili, yarımprefiks, isim.

Aktuallıq: Məqalənin aktuallığı onun morfoloji sisteminin öyrənilməsin-

də,alman dilinin Azərbaycan dili ilə qarışılıqlı əlaqəsində, prefikslərin və yarım-

prefikslərin hər iki dildə özünəməxsus yer tutmasında, köməkçi hitq hissələri

sistemində yarımprefikslərin dilin morfologiyasında yeni növ isimlərin yaradıl-

masında, həmçinin alman və Azərbaycan dillərinin qarşılıqlı əlaqəsində nəzərdə

tutulmuşdur.

Yarımprefikslər bəzi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir və onları xeyli dərə-

cədə əlaqədar morfemlərə - əsl prefikslərə yaxınlaşdırır. Bir çox yarımprefikslər,

məhz ab-, vor-, neben-, isimlərdə ab-, an-, auf-, aus-, bei-, ein-, mit-, nach-, vor-,

zuhin-ter-, über-, um-, unter-, wider-, feillərdə istər səslənməsinə, istərsə də se-

mantik önlüyə görə, başqa sözlə, natamam xidməti funksiyasını ifadə edən,

morfemlərə yaxın nitq hissələri; bu zaman adları daxilən axırıncı beş yarımpre-

fiks feillər təxirəsalınmaz - əlahiddə və qeyriəlahiddə ayrılmaz. Onlar prefikslərlə

sıx əlaqədə olur. Feil prefikslər adlıq əsaslarla birləşdirilə bilər, belə ki, adlıq söz-

lərlə başlıq vasitə kimi xidmət göstərir. Ayrı-ayrı prefikslər (auffrishhen, umar-

men, überbisten, və s.). Feil yarımprefikslərin əksəriyyəti prefikslər kimi çox-

mənalıdır. Elementlərdən başqa, nitq hissələrinin tam əsaslarına malik adlıq

prefikslər bu xüsusiyyətlərə malikdirlər. Belə ki, onlar azca semantik kateqoriya-

larda qruplaşırlar. Əksər hissəsi ümumiləşmiş güclənmə əlamətini ifadə edir:


4

riesen-, mords-, blitz-, ctoch-, stein-, kreuz-, blut-, hoch-, höchst-, über-, all-,

allzu-, aller-, stink-, və başqaları. Həmçinin lokal əhəmiyyətli yarımprefikslər

mövcuddur. (birbaşa və məcazi mənaya): ab-, hinter-, mach-, neben-, ober-, və s.,

neqativlik mənasında: mist-, laus-, sau-, teufels-. Bu qısa anlayışlardan (məlumat-

lardan) sonra isimdüzəltmədə iştirak edən yarımprefikslər haqqında təhlillər apa-

rırıq.

İsmin əvvəlinə artırılan və yeni semantik məfhumlar ifadə edən yarımönşə-

kilçilər aşağıdakılardır: After-, Allein-, Bären-, Bier-, Bullen-, Dreck-, Drecks-,

Gula-, Gegen-, Grob-, Haupt-, Herzens-, Höchts-, İn-, Kontra-, Laus-, Lause-,

Mammut-, Mindest-, Mist-, Neben-, Pracht-, Quadrat-, Schweine-, Spitzen-, Teu-

fels-, Zwie-, Zwischen-.

Bu yarımönşəkilçilərdən Bullen-, İn- və Kontra- qeyri-məhsuldar, az işlə-

nən, qalanları isə məhsuldardır.

Əvvəlində After- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. After- yarımprefiksi

qədim dövr alman dilindəki aftar, orta dövr alman dilindəki after (dalınca, dal

tərəfdə, sonra) sözündəndir. Müasir alman dilində leksik vahid anatomiya termini

kimi işlədilir: anus, dal, arxa mənasındadır. Yarımprefiks kimi yalançılıq, saxta-

lıq, əsilsizlik, yalan olma mənalar ifadə edir. Arxaik sözlər sırasına daxildir.

der Afterlaube (mövhumat) ← Glaube (inam, yalan inam), die Afterrede

(böhtan, iftira) ← die Rede (nitq), die Afterlehre (küfr, hədyan; yalançı nəzə-

riyyə) ← die Lehre (oxuma; tədris, təhsil alma), der Afterpoet (qafiyəbazsair) ←

der Boet (sair) və s.

After – yarımprefiksi ilə düzələn isimlər kimdənsə asılılığı da bildirir:

der Afterwassal (daha güclü asılı olan vassal) ← der Wassal (vassal), die

Af-termiete (əsas icarəçidən icarəyə götürmə) ← die Miete (kirə etmə, muzdla

tutulma) və s.Werter un Wundungen (Werterbuch zum dutschen Sprachbrauch)

(ədəb.-1.)

Əvvəlində Allein – prefiksi iştirak edən isimlər. “Bir”, “yalnız” sözündən

ibarət olub təklik, vahidlik, təkbaşınalıq, bütövlük, fərdilik, xüsusilik kimi məna-

ları bildirir: der Alleinbesitz (xüsusi mülkiyyət, fərdiçilik) ← der Bezitz (xüsusiy-

yətçilik), der Aleinflug (tək uçuş) ← der Flug (uçuş), der Alleinherrschaf (təkha-

kimiyyətlik) ← der Herrschaft (hakimiyyət), das Alleinkind (tək uşaq) ← Kind

(uşaq), das Alleinmädchen (tək qız), das Mädchen (qız) və s.

Əvvəlində Bären – yarımprefiksi olan isimlər. Bären – yarımprefiksi, əs-

lində müasir alman dilində semantik mənasına görə der Bär (ayı) sözündəndir.

Önşəkilçi kimi isim əvvəlində işlənərək söz və ifadəyə ekspressiv çalarlar

verir, ən çox danışıqda işlənərək mənanı daha da qüvvətli edir. Burada məcaz-

laşma prosesi gedir. Məsələn, alman dilində der Bärenhunger (bərk aclıq), der

Bärenappetit (möhkəm sağlamlıq) sözləri var. Və hər iki sözün hərfi mənası,

əslində “ayı kimi iştahlı, ac olma” mənasında işlənir, yəni bərk acmaq, həddindən

artıq acma deməkdir; der Hunger (ac) və der Appetit (iştah) sözündən törənmiş-


5

dir. Buna bənzər Azərbaycan dilində “canavar kimi acmaq” ifadəsi işlənir ki, bu

da rus dilindəki “болчий аппетит” frazeminə uyğun gəlir.

Das Geld (pul) sözündən der Bärengeld sözü derivasiya olunmuşdur ki, bu

söz aşağıdakı farzeoloji məna yaradır: Er hat Bäringeld. – Bu ifadə Azərbaycan

dilində onun pulu çoxdur, pulu qoymağa yeri yoxdur, onun pulu başından aşır

kimi variantlarda özünü göstərir. Rus dilində “Денег куры не клюют” frazeminə

uyğundur.

Bundan başqa, alma dilində die Gesund (sağlam sözündən) Bärengezund-

heit sözü yaranmışdır ki, bunu da dilimizə “çox sağlam”, “pəhləvan təki adam

(sağlam)” kimi tərcümə etmək mümkündür. Çünki Azərbaycan dilində “pəhləvan

kimi adamdır”, “pəhləvan kimi güclüdür”, “onda pəhləvan gücü var” və s. kimi

ifadələr işlənməkdədir. Alman dilində bunun nisbi sinonimi die Kraft (güc) sözü

əsasında yaranan die Bärenkraft (çox güclü) ifadəsi ilə işlədilir” (“Azərbaycan

dilinin izahlı lüğəti” (2).

Bundan başqa, die Kälte (soyuq) sözündən die Bärenkälte törəmişdir ki, bu

söz də frazeoloji vahid kimi Azərbaycan dilində işlənən “soyuqdan it ulayır” ifa-

dəsinə uyğundur. Yəni çox soyuqdur it üşüyən dərəcədə, həddindən artıq soyuq-

dur. Buna antonim die Hitze (isti) sözündən die Bärenhitze (həddindən çox isti)

sözü də işlənməkdədir.

Alman dilində der Schlaf (yuxu) sözünün əvvəlində Bären- önşəkilçisi iş-

ləndikdə der Bärenschlaf sözü yaranır ki, bu da “bər yuxu” mənasında işlənir.

Buna uyğun almanlarda –er hat einen Bärenschlaf ifadəsi vardır və bu, Azərbay-

can dilində o, ölü kimi yatıb ifadəsinə uyğun gəlir.

Bütün bunlarla yanaşı, müasir alman danışıq dilində die Bärensprace sözü-

nə də rast gəlmək olur. Bu söz die Sprache (dil, nitq) sözündən əmələ gəlmişdir.

Azərbaycan dilində kobud dil, kobud nitq kimi tərcümə olunur.

Əvvəlində Bier- yarımprefiksi işlənən isimlər. Alman dilində das Bier

(pivə) sözünə uyğun gələn Bier – poluprefiksi kiçildici önşəkilçi kimi ismin əvvə-

lində gəlir və mənaya ekspressiv çalar verir, ən çox danışıqda işlədilir. Buna mi-

sal olaraq der Baβ (musiqidə: yoğun kişi səsi, bas) sözündən – der Bierbas (danı-

şıqda: sərxoşa xas olan səs (bas)), die Ruhe (sakitlik) sözündən die Bierruhe (ra-

hatlıq) məfhumlarını göstərmək olar.

Əvvəlində Dreck-Drecks yarımprefiks iştirak edən isimlər. Müasir al-

man dilində der Dreck sözünün leksik vahid kimi iki mənası var: 1) çirk, natə-

mizlik; 2) danışıqda: zir-zibil, cır-cındır. Bu söz danışıqda qaba-kobud mənasında

işlədilir; məsələn: einen Dreck (heç nə qanmır), das geht dich einen Dreckan

(sənə dəxli yoxdur) və s. (Словарь словаобразовательных элементов немецс-

кого языка (3).

Leksik mənada işləndiyi kimi yarımprefiks kimi işlənən Dreck – şəkilçisi

danışıqda qeyri-mədəni, kobud sözlərin yaranmasında iştirak edir və isimdə eks-

pressiv kiçildici məna yaradır. Onu da qeyd edək ki, Dreck- önşəkilçisilə isim

arasında bəzi hallarda( s) bitişdiricisi ünsürü də işlənə bilir. die Dreck(s)arbeit


6

(çirkli iş, xoşagəlməz iş) ← Arbeit (iş), die Dreckpfote (insanlarda: çirkli əl) ←

Pfote ( 1) əl, 2) pəncə), die Drecksan (söyüş kimi: qanmaz, əclaf) ← die San

(danışıqda: donuz, pinti), das Dreck(s)leben (çirkin, mənfur, çox pis həyat) ←

das Leben (həyat), das Drecktier (əclaf, alçaq) ← Tier (heyvan, vəhşi), das

Dreckwetter (çox pis hava) ← das Wetter (hava) və s.

Əvvəlində Groβ- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Müasir alman dilin-

də “groβ” sözünün leksik vahid kimi bir çox semantik mənası vardır: 1. räumlich

(məkan, həcm), 2. Zahlenmäβig groβ, in groβem Menge (sayca böyük, çox), 3.

stark, in hohem Grade (yüksək dərəcədə, çox güclü), 4. von groβem Wert (böyük

dəyər), 5. bedeutend, berühmt (tanınmış, məşhur), 6. edel (alicənab, nəcib), 7. im

Sinne der burgerlichen Gesellschaft vornehm, einfl Brerich (nüfuzlu, hörmətli,

təsirli), 8. wichtigtuend, prahlend (göstərici, nümayişçi), 9. allgemein, wesentlich

(xeyli, çox, əsaslı), 10. erwachsen, alter (böyük, yaşlı), 11. sehr viel (külli, çox,

çoxlu) (1. s, 250-252).

“Böyük” sözü Azərbaycan dilində də çoxmənalı söz kimi məhsuldardır.

“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”-də 9 mənası verilmişdir:

1. Kəmiyyətcə, ölçücə yekə, iki (kiçik ziddi); 2. Bəzi isimlərin qabağında

gücləndirici məna daşıyır; 3. Çox güclü, çox şiddətli; 4. Yaşca o birindən artıq

olan; 5. Sayca çox, külli miqdarda; 6. Fövqəladə tarixi və siyasi əhəmiyyəti olan;

7. Dahi, ulu, xariqüladə zəka sahibi olan; 8. Çox mühüm, əhəmiyyətli, vacib; 9.

Başçı, rəis, rəhbər; başda duran, idarə edən adam, yüksək vəzifə sahibi (2. s, 312-

313).

Göründüyü kimi, “böyük” sözü hər iki dildə cüzi fərqli cəhətcə eyni məna-

larda işlənir.

Sözügedən Groβ – önşəkilçisi bəzi isimlərin əvvəlində gələrək bir neçə

məna daşıyır:

a) qohumluğun müxtəlif dərəcələrini bildirir: Groβeltern (baba və nənə) ←

die Eltern (valideyn, ata və ana), der Groβenkel (nəticə, nəvənin oğlu) ← Emkel

(nəvə). Die Groβenkelin (nəticə, nəvənin qızı) ← Enkelin (qız nəvə), der Groβva-

tez (baba, atanın atası) ← Vater (ata), die Groβmutter (nənə) ← Mutter (ana), der

Groβonkel (böyük dayı, əmi) ← Onkel (dayı, əmi), die Groβtante (böyük xala) ←

Tante (xala). Die Groβfamilie (böyük ailə) ← die Familie (ailə) və s.

b) Əsasən feildən düzələrək kütləvilik mənasını ifadə edir. Məsələn: das

Groβeinsatz (kütləvi iştirak etmə) die Groβveranstaltung (kütləvi tədbir, kütləvi

çıxış); birincisi das Einsatz, ikincisi isə die Veranstaltung sözündəndir.

c) İsmin qarşısında işlənərək yüksək rütbəli tarixi şəxsiyyətləri bildirir.

Misal: der Groβwesir (böyük, baş vəzir) ← der Wesir (vəzir), der Groβherzog

(böyük her-soq) ← der Herzoq (hersoq), der Groβfürst (böyük knyaz) ← der

Fürst (knyaz) və s.

ç) Bəzi isimlərin qarşısında işlədilərək müxtəlif mənalı sözlər düzəldilir.

Məsələn: die Groβbuchstabe (böyük hərf), der Groβgrundbesitzer (iri mülkədar,


7

böyük mülkədar sahibliyi), die Groβindustrie (iri sənaye), die Groβmatch (böyük

dövlət), die Groβstadt (böyük şəhər) və s.

Əvvəlində Haupt- yarımprefiksi işlənən isimlər. Alman dilində leksik

vahid kimi çıxış edən das Haupt sözü müxtəlif semantikaya malikdir: 1) təntənəli

üslubda baş, kəllə; 2) başçı, rəis, şef; 3) əsas mərkəz; 4) məcazi mənada: zirvə,

təpə (dağın başı); ağacın başı.

Haupt- yarımprefiks kimi də həmin mənalarda işlənir:

der Hauptbahnhof (mərkəzi vağzal) ← Bahnfof (vağzal), der Haupteingang

(əsas giriş) ← Eingang (giriş), der Hauptakzent (baş / əsas vurğu) ← Akzent

(vur-ğu), der Hauptberuf (əsas peşə, əsas ixtisas) ← der Beruf (sənət, peşə), der

Hauptsatz (baş cümlə) ← Satz (cümlə), die Hauptbescheftigung (hər iki söz əsas

sənət, əsas məşğələ deməkdir), die Hauptstadt (paytaxt, mərkəzi şəhər) die

Stadt(şəhər). Fleischer/Barz/Wortbildungdeutchen Gegenwartsprache (4. s. 23).

Haupt- önşəkilçisi yüksək titul, ixtisas sahibi mənasında da işlədilir. Məsə-

lən: der Hauptbuchhalter (baş mühasib) ← Buchhalter (mühasib), der Hauptkoch

(baş aşpaz) ← Koch (aşpaz), der Hauptingenieur (baş mühəndis) ← Ingenieur

(mühəndis) və s.

Bəzi hallarda Haupt- önşəkilçi sözə ekspressiv məna verir.

Əvvəlində Herzens- yarımönşəkilçisi iştirak edən isimlər.

Bu şəkilçi das Herz (ürək) sözünə uyğundur. Herzens- əsasən ilk növbədə

isimlərdə ekspressiv çalar yaratmaq üçün işlədilir. Die Herzensangst (dəhşətli,

qorxulu), die Herzensfreude (böyük sevinc), der Herzenswunsch (böyük arzu) və s.

Herzens- ilə düzələn isimlər həm də bir kəscə yaxın münasibət, səmimilik,

mehribanlıq bildirir, əsasən danışıqda işlənir. Der Herzfreund (əziz, mehriban

dost, ürəkdostu), das Herzenskind (əziz uşaq), der Herzensmensch (əziz adam) və s.

Əvvəlində Hoch-, Höchst- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Hoch sözü

hündür, böyük, yüksək, uca kimi tərcümə olunur. Höchst isə hoch sözünün su-

perlativ dərəcəsindəndir. Bu önşəkilçilər isimlərdə mənanı daha da qüvvətli edir.

Bir neçə nümunə göstərərik: der Hochbau (yüksək tikinti), der Hochdruck (texni-

kada: yüksək təzyiq), der Hochgemuβ (çox böyük həzz), das Hochhaus (çox uca

ev), der Höchstleistung (ən yüksək məhsuldarlıq), die Höchststrafe (ən böyük, ən

ağır cəza), die Höchsttemperatur (ən yüksək temperatur) və s.

Əvvəlində Laus-, Lause- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Die Laus

sözü alman dilində iki mənada işlənir: əsas mənası (bit), ikinci mənası isə fraze-

oloji vahid tərkibində işlədilir. Məsələn: j-m eine Laus in den Belz setzein –

(kiməsə pislik etmək) və s.

Laus-, Lause- önşəkilçiləri ismə gücləndirici ekspressiv çalar verir. Məsə-

lən: der Bub (oğlan uşağı), der Junge (oğlan, gənc oğlan), der Kerl (oğlan), das

Mädchen (qız) sözlərindən der Lusbub (nadinc, dəcəl uşaq), der Lausejunge (də-

cəl, nadinc, şuluq oğlan), Lausekerl (dəcəl oğlan), Lausemädchen (nadinc, şuluq

qız) məfhumları törənmişdir. Göründüyü kimi, axırıncı iki sözdə “e” bitişdirici

ünsür də işlənir.


8

Əvvəlində Mist- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Mist- önşəkilçisi yal-

nız məcazi mənada işlənən der Miβt sözü ilə müqayisə olunur. Der Mist məcazi

mənada 1) zir-zibil, cır-cındır, tullantı. 2) cəfəngiyat, boş söz məfhumlarını bil-

dirir. Mist- önşəkilçisi də ona uyğun kobud, qaba söz kimi isimlərdə danışıqda

mənaya ekspressiv, qüvvətli çalar verir. Məsələn, das Miststück (zatıqırıq arvad)

← Stück (danışıqda: həyasız), das Mistvich (qanmaz heyvan) ← Vich (heyvan)

və s.

Əvvəlində Neben- şəkilçisi iştirak edən isimlər. Neben önlük kimi, əsa-

sən yanında, yanaşı, yaxınlıqda, bərabər, yanaşı olaraq, başqa, savayı mənalarını

ifadə edir. Neben- yarımprefiksi şəkilçi kimi ismin əvvəlində işlənərək onda nə-

yəsə yanaşı olmasını, əlavəliyi bildirir. die Nebenarbeit (əlavə iş) ← die Arbeit

(iş), die Nebenbedeutung (ikinci dərəcəli, əhəmiyyətli məna) ← Bedeutung (mə-

na), Nebenberuf (əlavə, ikinci sənət) ← Beruf (sənət, peşə), die Neben-beschäf-

tigung (əlavə məşğələ) ← Beschäftigung (məşgələ), die Nebenneinkünfte/ die

Einnahmen/ die Eineriwerb (bu üç sözün mənası “əlavə gəlir” kökü isə “gəlir”

deməkdir), der Nebenfluβ (çay qolu) ← Fluβ (çay) və s.

Neben- önşəkilçisi, həm də konkret isimlərdə işlənərək qonşuluqda, yaxın-

lıqda olan məfhum bildirir: Məsələn: das Nebenhaus (qonşu ev, yan ev) ← Haus

(ev), die Nebenstube (qonşu, yan otaq) ← Stube (otaq), der Nebeneingang (yan,

əlavə giriş) ← Eingang (giriş) və s.

Əvvəlində Pracht- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Bu şəkilçi die

Pracht sözü ilə müqayisə edilir, mənası – calal, zinət, təmtəraq, cah-calal. Pracht

önşəkilçi kimi isimlərdə, əsasən danışıqda ekspressiv çalar, müsbət keyfiyyət ya-

radır. Azərbaycan dilində çox yaxşı, çox gözəl, yaxşı mənasını ifadə edir. Misal:

der Prachtbau (izdihamlı bina) ← der Bau (bina, tikili), die Prachtausgabe (çox

gözəl nəşr olunmuş kitab) ← die Ausgabe (nəşr, çap), der Prachtjunge (boylu-

buxunlu, yaxşı, əməksevər gənc oğlan) ← der Junge (gənc oğlan), der

Prachtmensch (qəribə, gözəl, yaxşı adam) ← der Mensch (adam)”. Almanca-

Azərbaycanca lüğət (5. s.67).

O cümlədən der Prachtmädel ← das Mädel, der Prachtkerl ← der Kerl, die

Prachtstraβe ← die Straβe və s. sözləri də bu tip isimlərdir.

Əvvəlində Schweine- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Bu şəkilçi das

Schwein sözünə uyğundur. Das Schwein sözü alman dilində iki semantik mənaya

malikdir: 1) həqiqi mənası –donuz, 2) məcazi mənada danışıqda: çox pinti, çirkli,

səliqəsiz adam haqqında deyilir. Alman dilində olduğu kimi, Azərbaycan dilində

də donuz, qaba-kobud işlədilməklə eyni mənaları daşıyır.

Schweine – önşəkilçi kimi də ismin qarşısında işlənərək “qaba” məfhumlu

ona mənfi ekspressiv çalar verir. Məsələn: die Schweinearbeit; 1) çox çirkli iş,

natəmiz iş; 2) ən ağır, çox ağır iş), der Schweinehund (alçaq, əclaf, çirkin, iyrənc

adam, it adam) ← Hund (it), der Schweineigel; 1) çirkli, natəmiz adam; 2) əxlaq-

sız), die Schweinnebande (zir-zibil, yaramaz, cəmiyyət üçün zərərli adamlar) ←

Bande (quldur dəstəsi).


9

Schweine – yarımprefiksi bəzi isimlərdə mənanı daha qüvvətləndirir. Məsə-

lən, das Schweinegeld (çox pul, böyük həcmdə pul), das Schweineglück kinayə

ilə işlədilir və böyük xoşbəxtlik, səadət, bəxti gətirmə mənasını ifadə edir. Das

Glück (xoşbəxtlik) sözündən derivat olunmuşdur.

Əvvəlində Spitzen- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Bu yarımprefiks

ilk növbədə isimlərdə əla, yüksək, 1-ci dərəcəli keyfiyyəti bildirir. Məsələn: die

Spitzenqualität (ən yüksək, əla keyfiyyət) ← Qualität (keyfiyyət), die Spit-

zenmannschaft (idmanda: aparıcı, ən yaxşı komanda) ← Mannschaft (komanda),

der Spitzenerzeugnis (əla keyfiyyətli mal) ← Erzeugnis (mal), die Spitzenmarke

(əla keyfiyyət) və s.

Spitzen- yarımprefiksi, həmçinin isimlərə “ən yüksək”, “ən əla” mənalarını

verir və müxtəlif sahələrə aid terminləri yaradır. Die Spitzenleistung (texnika-

da:1)Maksimal güc; 2) ən yüksək rekord, nailiyyət ← Leistung (1) güc, qüvvə; 2)

nailiyyət), die Spitzengeschwindigkeit (ən yüksək sürət) ← Geschwindigkeit

(sürət).

Əvvəlində Teufels- yarımprefiksi iştirak edən isimlər. Der Teufel (şey-

tan, iblis) sözünə uyğun olan Teufels- yarımprefiksi əsasən də danışıqda ekspres-

siv çalar verir və ilk növbədə mənfi mənada işlənir. Məsələn: die Teufelarbeit

(son dərəcə çətin iş), die Teufelsbrut (şeytan uşaq, bədheybət, əntər) ← Brut (mə-

cazi mənada: töküntü, zir-zibil), der Teufelskreis (çarəsiz durum, çıxılmaz vəziy-

yət) ← Kreis (məcazi mənada: mühit, sahə), das Teufelweib (yaman arvad) ←

Weib (cəsarətsiz arvad) və s.

Teufels- önşəkilçisi danışıqda işlənməklə mənfi məna ilə bərabər müsbət

mənanı da ifadə edir. Məsələn; der Teufelskerl birləşməsi der Kerl (adam, oğlan)

sözünün əvvəlində işlənərək müxtəlif çalarda dəlisov, qoçaq, işgüzar, kələkbaz

mənalarını bildirir. Yaxud das Mädel qız sözünün əvvəlinə gələrək das Teufels-

mädel məfhumu əmələ gətirir və qoçaq qız mənasında işlədilir.

Azərbaycan dilində tərcümə zamanı şeytan sözü işlənməsə də, rus dilində

həmin sözlərin kökü черт (şeytan) morfemindən ibarətdir: Məsələn: Teufel-

sarbeit- чертовски трудная работа, Tenfelsbrut- чертево отродье, Teufelsweib-

чертовка, Teufelsmädel- чертовка kimi tərcümə olunur (5. s.67).

Ədəbiyyat:

1. Wörter un Wendungen (Wörterbuch zum dutschen Sprachbrauch).

Leipzig, 1975.səh:56.

2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 1-ci cild, Bakı, 1966.səh.14

3. Словарь словообразовательных элементов немецкого языка. Москва,

1979. səh 42.

4. Fleischer/ Barz. Wortbildung deutschen Gegenwartsprache. Niemeyr,

Tübingen, 2007. səh. 23

5. Almanca – Azərbaycanca lüğət. Bakı, 1971.səh.67.


10

Агаева Натаван Фехреддин кызы

Полупрефиксы, участвующие в словообразовании имен

существительных в современном немецком языке, и их соответствия в

азербайджанском языке

Резюме

В начале статьи приводятся данные о полупрефиксах и их роли в

словообразовательном процессе имен существительных. В современном

немецком языке полупрефиксы, участвующие в образовании имен, следую-

щие: After-, Allein-, Bären-, Bier-, Dreca-, Gula-, Haupt-, Kontra-, Mist-, Pracht-,

Zwie- и др. В статье говорится о каждом полупрефиксе, приводятся

примеры, а также их перевод на азербайджанский язык.

Ключевые слова: немецкий язык, азербайджанский язык, полупре-

фикс, существительное.

Natavan Fakhraddin Agayeva

Noun forming prefixes in the modern German language and

their equivalents in the Azerbaijani language

Summary

This articles deals with prefixes and their role in the noun formation

process in the modern German language. Noun formation prefixes are: After-,

Allein-, Bären-, Bier-, Dreca-, Gula-, Haupt-, Kontra-, Mist-, Pracht-, Zwie-, etc.

The author of the article gives information about each prefix, provides

examples and their translation into the Azerbaijani language.

Keywords: German language, Azerbaijani language, noun forming prefix,

noun.


11

UOT 81

METAFORALARIN TƏLİMİ VƏ ONLARIN ŞEKSPİR

YARADICILIĞINDA ROLU

Xavər Dadaş qızı HACIYEVA

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim

Sevinc Aydın qızı HÜSEYNOVA

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti ,

Xarici Dillər kafedrası, müəllim

[email protected]

Məqalədə metaforalar, onların Vilyam Şekspirin yaradıcılığında rolu nə-

zərdən keçirilir, eləcə də bəzi dilçi alimlərin metafora anlayışı və onların V.Şeks-

pirin əsərlərində istifadəsinə dair fikirləri misal gətirilir.

Açar sözlər: metafora, obrazlar, dil hadisəsi, nitq vasitəsi, bədii ya -

radıcılıq

Aktuallıq: Məqalənin aktuallığı metaforanın bədii üslubda daha

mənalı və daha orijinal formalarının mövcud olması, bədii yaradıcılıqda

isə metaforanın ən qüvvətli bədii ifadə və təsvir vasitəsi kimi istifadə

olunması məqalənin aktuallığını təşkil edir.

Metafora - sözün məna və məzmunla zənginləşdirilməsidir. Bu ter -

min etimaloji baxımdan bir obyektin müəyyən keyfiyyət və əlamətinin

digərinin üzərinə köçürülməsini ifadə edir. Gerçəklikdəki əşya və hadi-

sələr arasında müəyyən əlaqələr mövcuddur. Bu əlaqələrdən biri oxşarlıq

əlaqəsidir ki, əşyaların biçimi, rəngi, funksiyasına görə özünü göstərir.

Məsələn: günəşi dəyirmi formada olduğu üçün topa, sarı rəngdə olduğu-

na görə qoğala, qızmar olduğuna görə kürəyə bənzətmək olar. Bu oxşar -

lıq xüsusiyyətləri məhz imkan verir ki, bir əşya və ya hadisənin adını

digərinə köçürərək metafora alınsın. Metaforanın istifadə olunmasında

məqsəd isə canlının danışıq dilində ifadəlilik, emosionallıq bədii yara-

dıcılıqda isə obrazlılıq yaratmaqdır. Metafora ümumiyyətlə emosional,

ekspressiv xarakterli canlı danışıq dilinə məxsusdur. Lakin bəzi hallar

olur ki, nəzəri şərhinə ehtiyac olan hadisələr çətin dərk edilir. Metafora

burada fikrin çatdırılmasına böyük köməklik edir.

Poeziyanın əsasını təşkil edən, var dövləti hesab olunan metaforanın

bədii üslubda daha mənalı və daha orijinal formaları mövcuddur. Bədii

yaradıcılıqda metafora ən qüvvətli bədii ifadə və təsvir vasitəsi kimi isti -

fadə olunur (1. s. 123-124).


12

Metaforanı Aristotel semasioloji hadisə kimi qiymətləndirmişdir. O,

metaforanın əmələ gəlməsini müxtəlif əşya və hadisələr arasındakı oxşarlıq

əlaqələrinin mövcudluğu və adları olmayan əşyaların adlandırılması ilə

əlaqələndirir. Bədii vasitə kimi metaforanın rolunu isə qədim Roma alimi

Kvintilian təyin etmişdir.

Üslubiyyatda mövcud olan üslubi priyomlardan biri kimi metafora

gözlənilməzlik dərəcəsinə görə təsnif oluna bilər.

Belə ki, ilk dəfə işlənən, oxucu üçün yeni və gözlənilməz olan me -

taforalar orijinal, yəni, əsil metaforalardır. Nitqdə tez-tez istifadə olunan

və lüğət tərkibində dilin ifadə vasitəsi kimi yer tutan metaforalar isə köh-

nəlmiş və ölü metaforalardır. Bunlar oxucu üçün təzə deyil, çox da yük-

sək emosionallıq yaratmır.

Əlaqələndirilən əşya və hadisələr arasında bənzərlik nə qədər az ol-

sa, metafora bir o qədər çox gözlənilməz, ekspressiv olur.

Metafora bütün əsas nitq hissələri ilə ifadə olunan və bütün cümlə

üzvləri kimi iştirak edə bilər. Metaforada əşya və hadisələr arasındakı

oxşarlıq dərəcəsi onun cümlədəki funksiyasına və ifadə olunduğu nitq

hissəsinə görə fərqlənir. Beləki, metaforaya təyin, ya da xəbər rolunda

olan söz və ya söz birləşməsi ilə ifadə olunanda onu aydınlaşdırmaq çox

asan olur. Bəzən müəyyənləşdirmə prosesi çətin olur, əsasən zərflə i fadə

olunan metaforada.

Bəzən ali metaforalar məna ilə zənginləşdirilir, yəni onların əvvəlki

mənası yeni mənası ilə yanaşı bərpa olunur. Bu, metafora vasitəsilə ya -

ranmış mərkəzi təsvirin əsas sözə aid olan əlavə sözlərlə əhatələnməsi ilə

edilir. Yəni yazıçı dəqiq təsəvvür yaratmaq məqsədilə metafora qrupu

yaradır. Bu metafora, qrupu ölü metaforanı canlandıraraq ona yeni həyat

verir. Belə metaforalar uzun müddətli metaforalardır.

Lakin uzun müddətli metaforalar yalnız adi metaforalar vasitəsilə

yaranmır. Yəni metaforadan da bu məqsədlə istifadə etmək mümkündür.

Yeni metaforalara əsasən poeziya və mənzum nəsrdə rast gəlmək

olar. Adi metaforalar isə qəzet məqalələrində, elmi dildə və s. əsasən ifa-

də vasitəsi kimi istifadə olunur.

Yeni və adi metaforalar arasında dəyişməz əlaqə vardır. Yeni metaforalar tez-tez

təkrar istifadə nəticəsində adiləşə, əksinə adi metaforalar isə uzun müddətli

metaforalar vasitəsilə yeniləşə bilər.

Əgər metafora cansız əşyalara canlıların, xüsusi insanın xassələ-

rini köçürməklə yaranırsa, bu metaforalara ədəbiyyatşünaslıq üslubiy-

yatında təcəssüm və ya təşxis deyilir. Əgər insan xassələri təbiət qüvvə

və hadisələrinin üzərinə köçürülürsə, bu antropotorfizm xaraterli meta-

foradır. Məsələn: şəhərin üzü, göyün üzü, buludlar ağlayır, göylər qə-

zəblənib və s.


13

Metaforaların yaranmasında leksik-söz qrupları xüsusi iştirak edir.

Müsbət və ya mənfi obrazların təsvir edilməsindən asılı olaraq bu

söz qruplarından istifadə olunur. Bu cür qruplara aşağıdakılar daxildir:

a) heyvan, quş və həşarat adları;

b) bitki, meyvə və ağac adlarının bir qismi;

c) qiymətli mineral və metal adları;

d) ilin fəsilləri;

e) sutkanın müəyyən vaxtları;

f) təbiət hadisələrini bildirən adlar;

g) göy cisimlərinin adları;

h) “aləm”, “dünya”, “cahan” sözləri;

i) qiymətli parça adları;

j) dini - əsatiri anlayış bildirən sözlər və s.

Atalar sözlərinin yaranmasında heyvan, quş və bitki, meyvə adla -

rından metafora kimi istifadə olunur. Məsələn: “meşədə armudun yaxşı-

sını çaqqal yeyər” və s.

Hər xalqın dilində özünəməxsus məcazlar sistemi mövcuddur. Bu

məcazlar həmin xalqın yaşadığı coğrafi şərait, təbiət, iqlim, mühit, təsər-

rüfat fəaliyyəti və s. ilə bağlıdır. Məsələn: ingilislərdə güc, qüvvət rəmzi

olan at, fransızlarda sağlamlıq və çalışqanlıq, almanlarda isə zəhmətkeşlik

rəmzidir, lakin həşaratlara bütün xalqlarda ziyanverici, cinayətkar adam -

ların timsalı kimi baxırlar. Arılar və qarışqalar isə mərdlik, səxavət və əx -

laq rəmzi hesab olunurlar. Fransızlarda: qaz axmaq, tovuz quşu özündən

razı, toyuq əxlaqsız qadın, ingilislərdə cücə qorxaq, ördək isə ərköyün

adamları təmsil etmək məqsədilə istifadə olunur. Fransız və almanlarda

isə ördək yalançı şaiyə yayanların rəmzi hesab olunur.

Azərbaycan qələm ustaları gözəl qadın, onun cizgi və xüsusiyyətlə-

rini adətən qızılgülə, laləyə və başqa güllərə bənzədirlərsə, hind söz usta-

ları isə həmin müqayisəni lotos çiçəyi ilə verirlər.

Azərbaycan dilinə bir çox xarici əsərlər tərcümə olunmuşdur. Əgər

orijinal əsəri və tərcümə variantlarını götürüb baxsaq onlarda bir birinə

uyğun gəlməyən müəyyən cümlələr, sözlər və fıkirlər müşahidə edərik.

Bu isə təbii haldır, çünki əsərdə elə sözlər olur ki, onları tərcümədə oldu -

ğu kimi verdikdə müəyyən uyğunsuzluqlar yaranır (2. s. 42-44).

Tərcümənin çətinliyi orasındadır ki, müəllifin malik olduğu sərbəst -

lik imkanlarına tərcüməçi malik deyil. Təbiidir ki, müəllif öz əsərini istə -

diyi üslubda yaza bilər. Bu səbəbdən də tərcümə əsərlərində tərcümənin

orijinaldan uzaqlaşma halına yol verməsi müəyyən mənada məcburiyyət-

dir. Təbii ki , metaforanın tərcüməsində də müəyyən qədər çə tinliklərə rast

gəlmək mümkündür. Bunu əsərləri təhlil edəndə daha çox ayırd etmək

mümkündür. Belə çətinliklər Şekispirin əsərlərində daha çox özünü göstə -

rir.


14

Məsələn: “Otello” faciəsində metaforaların təsnifatına nəzər yetirək:

1) pərdə I səhnə: Iogo/But I will wear my heart upon my sleeve For

dxıw’s to peck at... uFor dans to peck at....” bütövlükdə metaforadır; “Do-

laşa” mənasını verən “laws” metaforasını yazıçı axmaq, sadəlöhv adamları

və onların timsalında Otellonu nəzərdə tutur. Bu metaforanı tam olaraq

orijinal metafora hesab etmək olar.

2) Iogo j And thoııght he is in a fertile climate dwell, Plague him with

flies.... “he in a fertile climate dwell” cümləsi ilə Yaqo demək istəyir ki, Otello

Dezdemona ilə bir yerdədir, o, bu dəqiqə xoşbəxtdir. “Xoş, mülayim iqlim”

Dezdomonanın təması, ünsiyyətidir. “Plague him with jules- milçəklə zəhləsini

tökmək- deməklə Yaqonun dilindən yenə dramaturq metafora yaradır. Yəni “mil-

çəklə zəhləsini tök, xoşbəxtliyini burnundan gətir” mənasını verən bu metafora

adi xarakterli metaforadır. Çünki milçək murdar, zəhlətökən adamların

timsalında bir işarədir və məcaz kimi çox əsərlərdə istifadə olunur. Bu baxımdan

bu, bir işlənmiş metaforadır (3. s. 76-78).

Yago Your heart is burst, you have lost half your soul,

Even now, now very now, an old black ram.

Is tupping your white ewe, Arise, arise;

Awake the shorting citizens with the bell,

Or else the devil will make a grandsire of you....(səh.12)

An old black ram ” — "qoca qara qoç ” — Otellodur. Onu qoça oxşadaraq

Yaqo həm onun qara və yaşlı olduğunu, həm də qoç kimi tərs və özündən

razı olduğunu bildirmək istəyir. İsimlə ifadə olunmuş bu metafora öz ye-

niliyi və orijinallığı ilə seçilir. Həmçinin, “white ewe” - “ağ qoyun, ağ

əmlik” adlandırılan Dezdomona da bu metafora obyek tinə çevrilmişdir.

Yaqo onu ağ əmliyə oxşatmaqla onun ağ, gözəl olduğunu, lakin qoyun

kimi ağılsız olduğunu demək istəyir. Bu metaforada həmçinin öz gözlə-

nilməzliyi ilə də maraq oyadır.

"Or else the devil will rnake a grandsire of you ” misrasındakı “devil ”

metaforası yene də Otelloya aiddir. “Şeytan sizi baba edəcək” cümləsi ilə

o, həmçinin Otello və Dezdomonanın uşaqlarının da şeytan olacağını

demək istəyir. Bu metafora artıq öz yeniliyini itirdiyi üçün adiləşmişdir.

İngilis dilinin zənginliyi imkan vemişdir ki, Şekspir öz əsərlərində

bir sıra dil hadisələrindən çox istifadə etsin. Şekspir yaradıcıl ığı məhz

buna görə çox fərqli və zəngindir.

Ədəbiyyat:

1. Galperin “ Stylistic'’ Moscow – 1971 səh. 123-124.

2. Müasir Azərbaycan dili. Bakı – 1978 səh. 42-44.

3. Vilyam Şekspir “Pyeslər” Bakı Yazıçı- 1985 səh. 76-78


15

Xaver Dadash Hajıyeva, Sevinc Aydin Huseynova

The role of metaphors in the works of Shakespeare

Summary

Metaphors are widely used in modern language. The article deals with

metaphors and their role in Shakespear’s works. Metaphor plays an important

role being one of the main speech figures. In this regard, the article might be

important for the English language learners and those who are interested in

Shakespear’s works.

Key words: metaphor, means of speech, literary work, image, linguistic

phenomena

Хавер Дадаш кызы Гаджиева,

Севиндж Айдын кызы Кусейновa

Метафоры и их функции в творчестве У.Шекспира

Резюме

В статье рассматриваются метафоры, их роль в творчестве У.Шекс-

пира, а также приводятся высказывания некоторых ученых-лингвистов,

связанные с понятием метафоры и ее использованием в произведениях

У.Шекспира.

Ключевые слова: метафора, образ, языковые явления, литературное

творчество.


16

UOT 81

FRAZEOLOGİZMLƏRİN FRANSIZ VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ

ƏSAS VƏ APARICI ƏLAMƏTLƏRİ

Rəfiq Cəfər oğlu CƏFƏROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan Texniki Universiteti

[email protected].

Məqalədə Azərbaycan və fransız dillərində istifadə edilən frazeoloji ifadə-

lər, eləcə də frazeologizmlərin ədəbi dildə istifadəsi və onların danışıq dilində

funksional növlərinin istifadə prinsipləri nəzərdən keçirilir.

Açar sözlər: Frazeoloji birləşmə, ekspressivlik, semantika, tədqiqat, abidə.

Aktuallıq: Mövzunun aktuallığı dilçilik elmində frazeoloji sistemə daha

böyük maraq olmasından irəli gəlir, həmçinin son zamanlar gənc tədqiqatçı

alimlərin bu mövzuya tez-tez müraciət etmələri, elmi konfranslarda bu mövzuda

onların çıxış etmələri mövzunun aktuallığından xəbər verir.

Frazeologiya yunanca - phrasis - ifadə + logos – təlim sözlərindən ibarət-

dir. Müasir dilçilikdə bu termin iki mənada işlənir:

l) Müəyyən bir dildəki frazeoloji vahidlərin hamısı; 2) dilçilik elmində belə

vahidlərdən bəhs edən fənnin adı. Bunlardan başqa, müəyyən bir əsərin yaxud

müəyyən bir dil abidəsinin frazeoloji vahidlərindən bəhs etdikdə də bu termindən

istifadə olunur.

Dilçilik ədəbiyyatında frazeologiyanın tədqiqat obyektindən bəhs edən

müəllifləri iki qrupa bölürlər: 1) Ümumiyyətlə hər hansı bir dildə hazır şəkildə

olan söz birləşmələrinin hamısını frazeologiya hesab edənlər. 2) dildə hazır şəkil-

də olan söz birləşmələrinin hamısını deyil, onlardan nitq və ya dil vahidlərinə ek-

vivalent olub, komponentləri məna və quruluşca parçalanmayan qismini frazeo-

logiya adlandıranlar. Dilçilikdə bunlardan birincisi “geniş mənada frazeologiya”,

ikincisi isə “dar mənada frazeologiya” adlandırırıq.

Frazeologiya, adətən, dildə məna cəhətdən parçalanmayan, lakin işlək sitat

materialı kimi möhkəmlənən atalar sözü, məsəllər, yazıçıların “qanadlı sözlər’’

şəklinə düşmüş ifadələr və bütövlük təşkil edən söz birləşmələridir. Qeyd etmək

lazımdır ki, son illərə qədər türkoloji tədqiqatlarda da frazeologiyanın obyekti,

əsasən, geniş mənada nəzərdə tutulmuşdur.

Şarl Balli də fransız dilində frazeologiyanın ənənəyə görə işlədilməsini


17

qeyd edərək yazır: «Bir sıra sözlər başqa sözlərə nisbətən bir-biri ilə daha bağlılı-

ğa meyl edir. Dildə sabitləşən birləşmə “frazeoloji ifadə” adlanır. Biz bunlardan

nisbi müstəqilliyini saxlayan sözlərin iştirakı ilə düzələnləri “frazeoloji qrup”

elementləri tamamilə bir-biri ilə əlaqədar olanları “frazeoloji bitişmə” adlandırı-

rıq.

Ş.Balli (2. s. 75) “frazeoloji bitişmə” adı ilə nəzərdə tutduğu semantik

qrupdan olan frazeoloji vahidlərin, xarici cəhətlərinin xüsusiyyətindən bəhs

edərkən bunlarda üç əlamətin olduğunu göstərir:

1) sözlərin ayrı yazılması

2) onların müəyyən sabit sırada olması və komponentlər arasında başqa sö-

zün daxil edilə bilməsi

3) komponentlərdən heç birinin başqa sözlə əvəz oluna bilməməsı.

Lakin o, frazeoloji bitişmənin, xüsusilə frazeoloji qrupun komponentlərinin

qismən başqa sözlə əvəz edilməsi hallarına yol verildiyini də göstərir.

Bunlardan başqa Ş.Balli “ara tip” adlı qrup da qeyd edir və belə vahidlərə

decider - qərara gəlmək, une decision - qərar qəbul etmək, prendre un erga-

geoment -öhdəsinə götürmək.

Dilçilik ədəbiyyatında dəfələrlə frazeoloji vahidlərin təsnifində onların mo-

tivləşən və qeyri-müəyyən polisemik xarakterli olur; onların mənalarının biri mo-

tivləşən xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasını şərti və subyektiv olması haqqında

fıkirlər söylənilmişdir. Bunu da onunla əlaqələndirirlər ki, frazeologizmlərin di-

gər qeyri-motivləşən halları da olur.

Ona görə də frazeologizmlərdə motivləşən və qeyrı-motivləşən xüsusiyyət-

lərin olduğunu bilmək, bu və ya digər dildə danışanın, yaxud onu öyrənənin

ümumi təhsil səviyyəsi, intellektual səviyyəsinin nə dərəcədə olduğundan çox

asılıdır. Məsələn, fransız ədəbiyyatı ilə tanışlığı olan, yəni onu bilən şəxs üçün

“revenon a nos moutons” əsas məsələyə qayıdaq, yaxud “moutons de panurge”

frazeologizminin hərfi mənası “panurjun sürüsü” mənası versə də nitqdə bu idi-

omun mənası kor-koranə, düşünmədən bir işin arxasında getmək mənasını verir.

Bu idiomun meydana çıxması XVI əsrdə yaşamış fransız yazıçısı F.Rabler-

in “Gargantua və Pantaqruel” (1. səh. 134) romanı ilə bağlıdır. Bu romanın baş

qəhrəmanlarından biri, yəni Panurj dəniz səyahəti zamanı qoyun alveri edən

Dandenlə mübahisə edir. Ondan öz heyfini çıxmaq üçün Panurj Dandendən onun

ən böyük qoyununu alır. Bu qoyun isə sürüdə aparıcı rolunu yerinə yetirirdi,

öndə gedən “sürü seyizi” adlanırdı. Panurj bu qoyunu alır və sonra onu bütün

sürünün gözü qarşısında dənizə atır: bunu görən digər qoyunlar da özlərini

dənizə atırlar. Danden baş verən hadisənin qarşısını ala bilmir, sonuncu qoyun

özünü suya atarkən Danden ondan yapışır və qoyunla birlikdə dənizə düşür.

Sonra Danden dəniz dalğalarının qurbanı olur. Bu frazeoloji birləşmənin

kompozisiyası Danden timsalında kor-koranə düşünmədən bir işin arxasınca

gedən insanın heyvanı xüsusiyyətləri, hərəkətləri və işi onu yamsılamasında

özünü büruzə verir. Sözsüz ki, bunun sonu müsbət olmur. Kompozisiyada, F.V.-


18

dən göründüyü kimi, onu təşkil edən sözlərin mənasında deyil, bu sözlərin mətn

daxilində verdikləri məcazi mənasında öz əksini tapır. Bədii əsərlərdə bu

frazeoloji vahiddən situasiyadan asılı olaraq Dandenə məxsus xüsusiyyətlərin bu

və ya digər formada mövcud olmasını dolayı yolla nəzərə çarpdırmaq üçün

istifadə edilir.

Məsələn - Les critique de nos jours sont plus ou moins sont comme les

moutons de Panurge (Saint-Beuve).

Əlbəttə öyrənilən dilin tarixi ilə xalqın inkişafı ilə tanışlığı olan adam üçün

“Au temps du roı Dagabert” idiomunun mənasını açmaq çətin olmaz. Bu ifadənin

hərfi tərcüməsi “Daqoberin krallığı dövrü” deməkdir. Nitqdə, kontekstdə “Nuh

əyyamı” mənasında işlənir. Bu ifadədə Merovinqlər dinastiyasından olan I

Doqaberdən bəhs edilir. Qərbi Frank dövləti olan Neystranın başçısı olub və 632-

ci ildə bütün Frank dövlətinin başçısı olub.

Bir sıra frazeologizmlər də əlbəttə xalqların istehsal sahələri və xalqın icti-

maisiyasi həyatı ilə əlaqəli olduğundan onların motivasiyasını təyin etmək üçün,

heç şübhəsiz ki, danışan şəxsin hansı ictimai professional əhatəyə aid olduğunu

müəyyən etmək lazım gəlir. Məsələn, “veiller au grain” frazeoloji birləşmələri: a)

“hava haqqında məlumatı izləmək” (qasırğa, tufana düşməmək üçün) b) ehtiyatı

əldən verməmək kimi mənalarda işlənən frazeologizmi matroslar və dənizçilər

üçün motivləşən olmasına şübhə yoxdur, çünki dənizçiliklə bağlı olan bu termin

onlara tanışdır.

Yuxarıda verdiyim misallar bir daha təsdiqləyır ki, frazeologizmlərin öyrə-

nilməsində motivləşən və qeyri motivləşən xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması təx-

mini və subyektiv mülahizələrdir. Lakin bütün bu deyilənlərlə bərabər, qeyd et-

mək lazımdır ki, frazeologizmlərin mənasının kontekstlə bağlı olmasını və ya

olmamasını onların motivləşən və qeyri-motivləşən olması ilə müəyyən edilir.

Məlum olduğu kimi, kontekst ifadəsinin özü, latın dilinə məxsus olub “sıx bir-

ləşmə”, əlaqə mənasında işlənən sözdür. Burada söhbət frazeologizmlərin mətn

və ya cümlə daxilindəki əlaqəsindən gedir. Frazeologizmlər mətnə emosionallıq

və ekspressivlik gətirir, onlara əyanilik və həyatilik verir.

Frazeoloji vahidlərin əsas və aparıcı əlamətləri, onların özünəməxsus və

təkrarolunmaz semantikası ilə əlaqəlidir. Məhz buna görədir ki, onlar heç bir

qeyri linqvistik semantik modellərlə əvəz etmək mümkün deyil. Frazeologizmlər

cümlə ilə kontekstlə əlaqədar işlənir, məhz onunla bağlı olur və onlardan istifadə

olunması mükəmməl dil bacarığına malik olmağı tələb edir.

Frazeologizmlərin mətndə, kontekstdə əlaqədar işlənməsi xüsusiyyətlərini

nəzərdən keçirək. 1. Bir-birinə oxşar olan ifadələr semantik cəhətdən fərqli olur,

eyni mənaya malik olmur:

Jeter (yaxud mettre) la grappin faire le guet-güdmək, izləmək;

faire le guet-qaraul çəkmək, qorumaq.

Məsələn: 1. Le valet de chambre m’appela vers six heures pour me rame-

ner a la maison, je rencontrai monsieur Puybard qui semblait faire le guet dans la


19

cour. (F.Mauriac. La pansienne) - Eşik ağası saat altıda məni çağırdı və evə

dəvət etdi, həyətdə Pulban gördüm, görünür o, məni güdürdü.

2. J’eyais sans travail, portant il fallait manger .... Alors j’ai accepte de

faire le guet pendant que les autres cambriolaient l’eglise. (L’homme du quet.

J.M.Rubel) - İşsiz idim. Buna baxmayaraq dolanmaq lazım idi. Onda, mən

digərlərinin kilsəni yığışdırdıqları vaxt, mən qaraul çəkmək təklifini qəbul etdim.

mettre pied a terre - tələsmək

mettre pied a terre - düşmək (təyyarədən yerə enmək)

avoir la main ferme - ağalıq etmək, rəhbərlik etmək

avoir la main ferme- xəsis (simic) olmaq

prendre garde que - hiss etmək, nəzərə almaq

prendre garde que - özünü qorumaq, özünü gözləmək

1. Prenez garde que le paysans sont volontez incestueux ivrognes et pamei-

des. (A.Franc. L’orme du mail(4) Nəzərə alın ki, kəndlilər E.Zolanın (3)

göstərdiyi kimi, qan tökməyə, içkibazlığa, qatil olmağa meyillidirlər.

2. Ah madame, pour l’amour du ciel, contenez votre joie, dit madame de

Klast: prenez garde qu’on ne vous entende: Ah! Xanım, şənliyimizi büruzə

verməyin, özünüzü qoruyun ki, sizi eşitməsinlər.

Yuxarıda verdiyımiz misallardan bir daha aydın olur ki, belə frazeolo-

gizmlər bəzi misallarda formaca bir-biri ilə oxşar olsalar da məna cəhətdən bir-

birindən fərqli olur.

faire la cour a qn. - kiməsə sevgi elan etmək, kimisə sevmək

faıre la cour a qn. - kımsəyə mehribanlıq göstərmək, diqqət göstərmək

De toute la soire lc maire ne sc remit pomt de son trouble, ce fut en vain

que Julien lui fıt la cour en lui demandan des explications sur les meubleures

familles de la Bourgogne - Mer bütün gecəni sakitləşə bilmədi və Juliyetta əbəs

yerə ona mehribanlıq göstərərək Burqonları ən yaxşı ailələrinin mənşəyi ilə

əlaqədar sorğu-sual etdi.

mettre qn en jeu - kimi isə nədəsə dolaşdırmaq

mettre qn en jue - işə salmaq, hərəkət etdirmək

2. Müasir fransız dilində istənilən miqdarda frazeoloji vahidlər, xüsusi ilə

fel və vasitəsiz tamamlıqlı frazeologizmlər mövcuddur ki, onlardan bir sözü

digəri ilə əvəz etdikdə məna tamamilə dəyişir. Buna misal olaraq aşağıdakı fra-

zeologizmləri göstərmək olar.

Boire un bon coup - Artıqlaması ilə içmək

On boit rarement du vin sans eau, a “Presse Pourrie”, cela ne suffırait pas :

İ aime boire un bon coup. - Onlar təsadüfən su ilə qarışdırılmamış şərab içirlər.

“Satqın mətbuat” üçün bu əlverişli deyil: O, artıqlaması ilə içmək istəyir.

Recevoir un coup de soleil - aşıq olmaq, vurulmaq; se donner un coup de

soleıl - şənlik içərisində; tenir le coup - davam gətirmək; valoir le coup – xoş-

bəxtliyini sınamaq; cela vaut le cou - bu xoşbəxtliyini sınamağa dəyər; avoir la

maın forcee - məcburiyyət qarşısında qalmaq, əlacsız qalmaq


20

Le roi tegnit d’avoir la main forcye et accorda la main de sa fille Claude au

duc de Valois - Fransua özünü elə göstərir ki, məcburiyyət qarşısında qalmışdır

və qızı Klodun hersoq Valvaya ərə getməsinə razılıq verdi.

Frazeologizmlər, qeyd etdiyimiz kimi, digər söz birləşmələrindən özlərinin

yığcam olmaları, lakonokliyi ilə də fərqlənir. Bəzən bir idiom və ya atalar sözləri

ilə tam bir situasiyanı əhatə etmək olar. Məsələn, “revenon a nos moutons” -

“əsas məsələyə keçək” frazeoloji birləşməsi yuxarıda qeyd olunduğu kimi

F.Rablerin “Qarqantua və Pantaqruel” əsərindən götürülmüş ifadələr. Belə ifadə-

lər əlbəttə bir çox hallarda bədii əsərlərdə mətnlə əlaqədar işlənir, onlarda həm

bədiilik, həm də ekspressivlik və ifadəliliyi artırır.

Frazeologizmlər, əlbəttə, əksər hallarda bədii əsərlərdə, xüsusi olaraq

komediya janrlı ədəbi əsərlərdə daha çox işlənir. Məsələn, “passon au deluge” -

“mətləbə keçək” frazeoloji ifadə. Rasinin “Les plaideurs” komediyasında işlən-

miş ifadələr. Oxucu bədii əsəri oxuyarkən belə ifadələrin mənasını həmin ifadə-

lərin işlədiyi məqamla, kontekstlə əlaqədar olaraq, onların əsərdə hadisələrin ge-

dişindən, frazeologizmin ifadə etdiyi mənanı başa düşür. Aydındır ki, frazeolo-

gizmin ilkin ifadə etdiyi mənanı, mənşəyini bilmədən kontekstlə bağlılığını

anlamaq da çətin olar. Aşağıda verdiyimiz frazeologizmlərin mənalarına kon-

tekstlə necə bağlılığına diqqət yetirək:

basser pavillon - təslim olmaq, özünü məğlub hesab etmək, güzəştə getmək

Misallara diqqət yetirək:

Quand Sylvie etait enragee le bon Dieu meme aurait bubaisser pavillon. -

Silvi hirslənəndə böyük Tanrının özü belə ona güzəştə gedir.

Le forgeron, qui tenait sa redingote tenait Gervaise a son bras gauche et

virginie a son brat droit : İ1 faitsait panier a deux an ces. (3. səh.68) Redenqotuna

bükülmüş dəmirçi Lerveri sol qolunda və Virjinini sağ qolunda saxlayırdı. O

samavara oxşar vəziyyət alırdı.

toiscr a la meme mesure - hamıya eyni gözlə baxmaq

battre la mesure - taxtı kəsmək, barmaqlarla musiqi çalmaq A sa table elle

fredonnait h’humne royal, en battant la mesure sur son assiette avec sa boite a

cigarettes. (5. səh.34)- O stolun arxasında barmaqlarını terelxaya vurmaqla, kral

himnini zümzümə edirdi.

3. Dilçilərin bəziləri haqlı olaraq qeyd edirlər ki, frazeoloji vahidlər üçün

məntiqə uyğunluq, mənanın real olması mövcud deyil, çox vaxt, bu məna qeyri-

real təsəvvür edilir. Buna görə də belə frazeologizmlərin hərfı mənalarına

baxmayaraq, onların ifadə etdikləri məna nəzəri cəhətdən qeyri-realdır. Bunu

aşağıdakı misallar bir daha təsdiq edir.

Məsələn: fılcr entre les doigts a qn. - kiminsə əlindən qurtarmaq

Le cure cache u_n greviste qui leur fıle entre les doigts - Bizim keçmiş

nemeslərin əlindən qurtarmış (çıxmış) bir üsyançını gizlədir.

etre au septieme ciel - göyün yeddinci qatında olmaq

Mon cher, dit-il, je suis ravi de vous voir. Je suisaux anges de vous avoir


21

retrouve. Je suis au septieme ciel que nous soyons reunis. - Əzizim! – dedi, mən

sizi görməyimə çox şadam. Nəhayət bir yerdə olmağımızla əlaqədar göyün

yeddinci qatında uçuram - feli birləşmələri misal göstərmək olar.

Nəticə. Ayrı-ayrı dillərin materialı əsasında frazeologiyanın tədqiqinin

zəruriliyi haqlı olaraq, alimləri belə bir qənaətə gətirmişdir ki, dilçiliyin bu

sahəsi leksikologiyanın tərkib hissəsi deyil, xüsusi dilçilik fənlərindən biri kimi

nəzərdə tutulmuşdur. Bu fikir son illərdə artıq hamı tərəfindən qəbul edilmişdir.

Ədəbiyyat:

1. F.Rable: “Qarqantua və Pantaqruell”, səh. 134.

2. Şarl Balli: “Ümumi linqvistik və fransız dili məsələləri”, səh. 75.

3. Emil Zola: “La comedie humaine”, səh. 68.

4. Anatol Frans:”Lorme du mail”, səh. 123.

5. Romen Rolland: “le teatre du people”, səh. 167.

Rafiq Djafar Djafarov

Main features of phrazeological units in the French and Azerbaijani

languages

Summary

Main features of phraseological units are associated with their peculiar and

unique semantics. That is why it is impossible to substitute them with any non-

linguistic semantic models. The use of phraseologisms depends on the sentence

and the context and demands excellent language skills.

Keywords: phraseological units,expressiveness, semantics, research

Рафиг Джафар оглу Джафаров

Основные принципы фразеологических оборотов во французском и

азербайджанском языках

Резюме

В статье рассматриваются фразеологические обороты в азер-

байджанском и французском языках, а также некоторые основные

принципы употребления фразеологизмов в литературном языке и в его

функционлальной разновидности - разговорной речи.

Ключевые слова: фразеологические обороты, экспрессивность,

семантика, исследования


22

UOT 81’373;001.4

AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ TERMİNLƏRİN YARANMA

SƏBƏBLƏRİ VƏ ÜSULLARI

Leylaxanım Ağali qızı NƏCƏFOVA



[email protected].

Məqalənin müəllifi ünsiyyətin inkişaf edən və zənginləşən dil vasitələrindən

bəhs edir. Azərbaycan və ingilis dilində ümumişlək sözlərin əsas hissəsi hələ

qədim dövrdə yaradılıb. Müəllifin qeyd etdiyi kimi dilin əsas tərkib hissəsi olan

terminlər, inkişaf dövrü ərzində müəyyən dəyişikliklərə uğrayıblar.

Bu daha çox terminologiya sistemində hiss edilir.

Həm azərbaycan, həm də ingilis dilində terminlər semantik, morfoloji, sin-

taksis üsullar və s. ilə əmələ gəlir.

Məqalədə həmçinin ingilis və azərbaycan dillərinə daxil olan terminlərin

sayının artmasından bəhs edilir və dilin terminoloji bazasının fəal şəkildə zəngin-

ləşməsi şərh edilir. Yekunda müəllif ingilis və azərbaycan dillərində terminlərin

dilin daxili imkanları, eləcə də mənimsəmə sayəsində əmələ gəldiyi nəticəsinə gə-

lir.

Açar sözlər: lüğət tərkibi, söz yaradıcılığı, alınma sözlər, terminlərin yara-

dılması.

Aktuallıq: Azərbaycan və ingilis dillərində terminlərin yaranma səbəb-

lərinin araşdırılması, dilin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsi, semantik və morfo-

loji üsulla söz yaradıcı məqalənin aktuallığını təşkil edir.

Terminlər dilin lüğət tərkibinin əsas hissələrindən biridir. Dilin müxtəlif

sahələrində gedən dəyişmələr daha çox terminoloji sistemdə hiss olunur. Termin

kimi işlənən ümumişlək sözlərin böyük bir qismi dilin qədim dövrlərində yaran-

mışdır. Bu cəhət həm ingilis, həm də Azərbaycan dilləri üçün eynidir.

Azərbaycan istərsə də, ingilis dilində termin yaradıcılığı semantik, morfolo-

ji, sintaktik, kalka, sözlərin ixtisarı (abreviaturlar) üsulları ilə gedir. Semantik

üsulla yaranan terminləri – dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi dildə işlənən söz-

lərin mənasında baş verən dəyişmələrlə bağlıdır. Sözün mənaca dəyişməsinin iki

növü fərqləndirilir:

1) sözün mənaca tamamilə dəyişməsi;

2) mövcud sözün əsas mənası qalması ilə yeni məna qazanması.


23

Hər bir leksik vahid bu və ya digər mənanın ifadəsinə xidmət edir, hər bir

söz adlandırma funksiyasını yerinə yetirir. Semantik üsulla söz yaradıcılığı dildə

kəmiyyət dəyişmələri deyil, keyfiyyət dəyişmələri hesabına gerçəkləşir. Dil va-

hidləri – sözlər səs cildlərini saxlamaqla müxtəlif mənalar ifadə edir və beləliklə,

dilin lüğət tərkibini zənginləşdirir. Bu proses müasir dilin terminoloji qatında

özünü daha çox göstərir. Semantik yolla yeni terminin yaranması müxtəlif dillə-

rin sadə terminologiyalarında geniş yayılmışdır. Anlayışların yaxınlığı əsasında

və əlamətin oxşarlığına görə adın köçürülməsinə çox rast gəlinir.

Predmet və hadisələr arasındakı məkan, material, məlumat, hərəkət, hərəkə-

tin nəticəsi kimi əlaqələr vardır. Bu əlaqələr yeni anlayışın ümumişlək sözün kö-

məyi ilə adlandırılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Semantik üsulla yaranan yeni

termin, təbii ki, yeni anlayışı ifadə edir, onu adlandırır. “Yəni meydana çıxmış

yeni anlayış, əşya arasında müəyyən assosiativ əlaqə yaratmaqla sözlərin mənası

genişlənir, onlar terminoloji mahiyyət kəsb edirlər. Deməli, semantik üsulda anla-

yış yalnız mövcud sözlərlə ifadə edilir, terminin, sözün məna yükü artır” (1.

s,185-186).

Semantik üsulla termin yaradıcılığından bəhs edərkən nəzəri əsərlərdə ümu-

mişlək sözlərin yeni məna kəsb edərək terminləşməsində iki aparıcı xüsusiyyət

göstərilir:

1. ümumişlək sözün semantikası genişlənir və bu söz termin səciyyəsi qaza-

nır; belə termin-sözlər müasir Azərbaycan dilinin terminoloji sistemində müəy-

yən kəmiyyət göstəricilərinə malik olur və terminologiyada bu proses davam edir;

2. müxtəlif terminoloji sahələrə və ya dar işləklik keyfiyyətinə malik olan

termin səciyyəli sözlər başqa sahədə müəyyən anlayışı ifadə etməyə yönəlir və

yeni bir sahənin terminoloji sisteminə daxil olur.

Real gerçəklikdə əşyalar, predmetlər, obyektlər çoxdur və onlar adlandırıl-

mışdır. Əşya və predmetlər arasında müəyyən əlaqələr vardır. Onlar bir-birinə

formaca oxşar ola bildiyi kimi, predmet, məkan, zaman və s. əlaqələrlə də bağla-

nırlar. Predmetlərin assosiativ olaraq bir-birinə bənzədilməsi onları eyniləşdirmir,

onların mahiyyətindəki fərqləri aradan qaldırmır. Lakin oxşarlıq, assosiativ bən-

zətmə müxtəlif olan predmet və obyektlərin eyni sözlərlə adlandırılmasına səbəb

ola bilər. Nəticədə ümumişlək söz yeni məna kəsb edir. Bu hadisə termin yaradı-

cılığında daha çox baş verir. Semantik üsul adi söz yaradıcılığından fərqli olaraq

termin yaradıcılığında məhsuldarlığı ilə seçilir. Bunun səbəbi dilin lüğət tərkibinə

daxil olan ümumişlək sözlərin terminləşməsidir.

Termin yaradıcılığında dilin öz potensial imkanlarından da geniş istifadə

olunur. Həm ingilis, həm də Azərbaycan dilində yeni terminin əmələ gəlməsində

sözün semantik strukturunda dəyişmələr də mühüm rol oynayır. Bəzi hallarda

sözün semantik konversiya və ya semantik sıxılma baş verir. “Termin yaradıcılığı

sistemi çox mürəkkəb orqanizmdir. Bu orqanizm elmi dilin yaranıb inkişaf etdiyi

dövrdə cilalanaraq formalaşmışdır. Formal komponentlərlə (termindüzəltmə vasi-


24

tələri) yanaşı, bura törədici əsasın semantik strukturu ilə sıx bağlı olan məna ele-

mentləri daxildir” (2. s.406-408).

Semantik üsulla termin yaradıcılığı terminoloji sistemin inkişafının müxtəlif

mərhələlərində özünü fərqli şəkildə göstərir. Ümumişlək sözlərin semantikasında

baş verən dəyişmələr əsasında onların, yəni ümumişlək sözlərin terminə çevril-

məsinin ən məhsuldar dövrü yeni terminoloji sistemin yaranma dövrünə təsadüf

edir. Belə ki, “terminlər mövcud sözlər əsasında yaradılır və sözlər yeni məna qa-

zanır”. İngilis və Azərbaycan dili terminologiyası:

1. coin-sikkə, client-müştəri, benefit-fayda, bonus-mükafat, balance-qalıq,

allotment-bölgü, allowance-güzəşt, accumulation-yığım, account-hesab, aboun-

dance-bolluq, category-dərəcə, crash-iflas, corvee-biyar, crisis-böhran, damage-

zərər, ziyan, work-iş, debt-borc, deduction-ayırma, demand-tələb, base-baza,

farm-ferma, fashion-moda, fee-qonarar, hire-muzd, kind-növ, label-yarlıq, labo-

ur-əmək, list-siyahı, loss-zərər, market-bazar, means-vəsait, master-usta, misey-

dilənçilik və s.

2. Eləcə də: “Menecment (manage) ingilis sözü olub “idarəetmə” deməkdir.

İngilis dilinin iqtisadi terminologiyasına daxil olmuş bu söz idarəetmə elminin

nailiyyətlərinin istifadə edilməsi ilə istehsalatın və istehsal personalının idarəetmə

prinsiplərinin, formalarının, üsullarının və vasitələrinin məcmusunu ifadə edir.

Ümumişlək söz kimi «idarəetmə» mənasında işlənir.

Kapital. Bu söz ingilis dilinə latın dilindən (capitalis) keçmişdir. Mənası

«əsas» deməkdir. Hazırda iqtisadi terminologiyada – mürəkkəb iqtisadi kateqori-

ya kimi pul, torpaq, maddiləşmiş əmək mənalarını ifadə edir. Hamı tərəfindən ba-

şa düşülən kapital sözü ümumişlək söz kimi yığım məqsədi ilə toplanmış pul kimi

də başa düşülür” (3. s.156-157).

Firma (ital. firma) – müəssisənin, şirkətin, təsərrüfat cəmiyyətinin, kommer-

siya təşkilatınıün ən ümumiləşdirilmiş adıdır. Firmanın aşağıdakı tipləri fərqlən-

dirilir: affiləşdirilmiş – filial, törəmə firma şəklində daha iri, əsas şirkətə birləş-

dirilmiş yaxın, qohum firmalar; broker-kommersiya məqsədlərini güdən və müş-

tərinin tapşırığı ilə və onun hesabına hərəkət edən vasitəçi firma; vençur – elmi-

tədqiqat və mühəndis işlərini maliyyələşdirən kiçik, yaxud orta investisiya firma-

sı; investisiya – investisiya və qiymətli kağızlarla əməliyyatlar aparmaqla məşğul

olan firma; engineer – mühəndis-məsləhət xidmətlərinin göstərilməsində ixtisas-

laşmış firma; innovasiya – elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri bazasında yeni texno-

logiyaların işlənməsi üçün şəriki olduğu firma tərəfindən yaradılan firma; konsal-

tinq – fəaliyyət dairəsi müxtəlif sferalarda məsləhətlərdir; istehsalat – konkret

məhsulun istehsalı ilə məşğul olan firma; ticarət – ticarət vasitəsi fəaliyyətlə məş-

ğul olan firma; rieltor – daşınmaz əmlak sahəsində əməliyyatlarla məşğul olan

firma.

Azərbaycan və ingilis dillərinin lüğət tərkibində, onun terminoloji sistemin-

də köklü dəyişmələr olmuşdur. Terminlər dilin lüğət tərkibinin əsas hissələrindən


25

biridir. Araşdırma və tədqiqatlar göstərir ki, dilin müxtəlif sahələrində müşahidə

olunan dəyişmələr daha çox terminoloji sistemdə hiss olunur.

İngilis dilində sözdüzəltmədə üç əsas vasitədən istifadə olunur: köklər, ön

şəkilçilər və suffikslər. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq burada köklərin morfo-

loji üsulla sözdüzəltmədə iştirak etməsi bir qədər qəribə səslənir və morfoloji

üsulla söz yaradıcılığının ənənəvi şərhindən kənara çıxır. Belə ki, ingilis dilində

müəyyən sayda kök vardır ki, onlar dilin lüğət fondunun tərkibinə daxil olan

bütün sözlərin böyük bir hissəsinin yaranmasında iştirak edir. İngilis dilində söz-

düzəltmə prosesində fəal olan əsas köklər çoxdur. Məs.: agr, ad, agr, alte, anima,

anthro, aqua, ann, carn və s. Belə köklərin əvvəlinə ön şəkilçisi, sonuna suffiks

artırılması ilə yeni sözlər düzəlir. Qeyd olunan köklər termin yaradıcılığında da

fəaldır. Semantik üsulla termin yaradıcılığı terminoloji sistemin inkişafının müx-

təlif mərhələlərində özünü fərqli şəkildə göstərir. Ümumişlək sözlərin semanti-

kasında baş verən dəyişmələr əsasında onların, yəni ümumişlək sözlərin terminə

çevrilməsinin ən məhsuldar dövrü yeni terminoloji sistemin yaranması dövrünə

təsadüf edir.

S.Sadıqova yazır: “Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında bu dilin söz

yaradıcılığı üsulları ilə müəyyən anlayışın ifadəsi üçün müvafiq ifadəsi termin ya-

ratmaq mümkün olmadıqda başqa dildən həmin anlayışı ifadə edən termin hazır

şəkildə alınıb işlədilir”.

Alınma terminlər bütün dillərdə vardır. Belə alınmaların bir qismi mənşə-

yindən asılı olmayaraq bütün dillərin sahə terminologiyalarında eyni şəkildə iş-

lənir. Belə terminlər internasional və ya beynəlmiləl terminlər kimi qruplaşdırılır.

İngilis dilinin lüğət tərkibi rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu dildə müxtəlif dillərdən

alınmaları dilin ümumişlək sözləri səviyyəsində də çoxdur. Terminlərdə qeyd

olunan cəhət daha yüksək səviyyədədir. Bunun nəticəsidir ki, ingilis dilində bir-

başa alınmalara daha çox rast gəlinir (4. s. 21-22).

Beynəlmiləl terminlərin böyük bir qismi heç bir müasir dillə bağlı deyildir,

əsasən yunan və latın dillərinə məxsus elementlərin birləşməsindən əmələ gəlmiş-

dir. Hər hansı bir sözün geniş şəkildə işlədilməsi, bir dildən başqasına keçməsi və

nəhayət beynəlmiləl terminə çevrilməsi onun ifadə etdiyi anlayışla, hadisə və pro-

seslə əlaqədardır. Elmi-texniki nailiyyətlər artdıqca zərurətdən doğan məfhumlar

və anlayışları ifadə edən sözlərin beynəlmiləl terminlərə çevrilməsi prosesi də

sürətlənir.

İngilis və Azərbaycan dillərinə daxil olan terminlərin sayı getdikcə artır, bu

sahənin terminoloji bazası sürətlə zənginləşir. Vaxtı ilə dildə ümumişlək xarakter

daşıyan yüzlərlə ümmişlək söz terminləşməyə doğru inkişaf etmiş, ən qədim

dövrlərdən bəri termin yaratmaq xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır.

Müasir dövrdə terminologiyada gedən proseslər səciyyələndirən əsas cəhət-

lərdən biri beynəlmiləl terminlərin sayının sürətlə artmasıdır.

Beləliklə, nəticə etibarı ilə istər ingilis, istərsə də Azərbaycan dillərində ter-

min yaradıcılığı həm dilin daxili imkanları, həm də alınmalar hesabına yaranır.


26

ƏDƏBİYYAT

1. Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı, Elm,

1973, 185 s.

2. Qurbanov A.M. müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, Maarif, 1985, 406s.

3. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyasının təşəkkülü və inkişafı.

Bakı, Elm, 2005.səh:156.

4. Hüseynzadə J.A. İqtisadiyyat terminlərinin linqvistik təhlili (Azərbaycan

və ingilis dili materialları əsasında). Bakı, 2011,s21

Лейлаханум Агали кызы Наджафова

Основные способы образования терминов в азербайджанском

и английском языках

Резюме

Автор статьи рассказывает о развивающихся и обогащающихся языко-

вых средствах общения. В азербайджанском и в английском языках значи-

тельная часть общеупотребительных слов возникла еще в древности. Как

отмечает автор, термины, являющиеся важной составляющей языка, в ходе

своего развития, подвергались определенным изменениям.

Это ещё больше чувствуется в системе терминологии.

И в азербайджанском, и в английском языках образование терминов

происходит при помощи семантических, морфологических, синтаксических

способов, кальки и т.д.

В статье также говорится об увеличении количества терминов, входя-

щих в состав английского и азербайджанского языков, и комментируются

исследования интенсивного обогащения терминологической базы языка. В

заключение автор статьи приходит к выводу, что в английском и азербайд-

жанском языках термины создаются за счёт внутренних возможностей

языка, а также за счет заимствования.

Ключевые слова: словарный состав языка, словообразование, заимст-

вованные слова, образование терминов.


27

Leylakhanum Agali Nadjafova

Main methods of term formation in the Azerbaijani and English languages

Summary

The article deals with developing and enriching linguistic means. Both in

Azerbaijani and in English a significant part of words that are generally used as

terms originated in ancient times. As the author notes terms that are considered to

be an important component of any language in the course of their development

have undergone certain changes.

Both in Azerbaijani and in English term formation occurs by means of

semantic, morphological, syntactic methods, loan translation, etc.

The article also deals with the increase in the number of terms in both lan-

guages and provides comments on the research of the intensive enrichment of ter-

minological base. The author comes to the conclusion that in Azerbaijani and in

English terms form due to the internal abilities of both languages, and also by

means of linguistic borrowing.

Key words: vocabulary, word formation, borrowing, term formation


28

UOT 81’373;001.4

MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ KALKA ÜSULU İLƏ YARANAN

TERMİNLƏR HAQQINDA

Səbinə Məmməd qızı ALMƏMMƏDOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AzTU-nun “Xarici dillər” kafedrası

Məqalədə Müasir Azərbaycan dilində kalka üsulu ilə yaranan terminlər

araşdırılır. Müəllif həmçinin müxtəlif areallarda kalka üsulundan istifadə olun-

masını araşdırır.

Açar sözlər: Dil, termin, qrammatika, fonetika, telekomunikasiya

Aktuallıq. Son dövrlərdə ictimai-siyasi leksikanın kəmiyyətcə artımı kal-

kaetmənin müxtəlif formalarının meydana gəlməsinə səbəb olur. İnformatika, fi-

zika, kimya, iqtisadiyyat və başqa elmlərin, onların ayrı-ayrı sahələrinin yeni ya-

ranan terminlərlə təmin olunmasında kalka üsulunun mühüm rolu olmuşdur.

Cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər dilin daxili in-

kişaf qanunlarına, onun leksik qatının yeniləşməsinə təsir edən əsas amillərdən

biridir. İctimai-siyasi təfəkkürün formalaşması, cəmiyyətin inkişafında aparıcı rol

oynaması dilin leksik qatının, xüsusilə terminoloji qatın müxləlif yollarla zəngin-

ləşməsinə gətirib çıxarır. Belə yollardan biri də kalka üsulu ilə termin yaradıcılı-

ğıdır. Terminoloji leksikanı təşkil edən söz ehtiyatının əsas hissəsi kalka üsulu ilə

yaradılan terminlərdir. Hər hansı yeni elmi anlayışın ifadəsi dilin daxili imkanları

əsasında formalaşır. Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, indi də termin yaradıcı-

lığında kalka üsulundan istifadə olunur. «Kalkalar başqa bir dilə məxsus sözlərin,

yaxud soz birləşmələrinin tərkib hissələrini ana dilinin müvafiq sözləri və söz

birləşmələri ilə dəqiq tərcümə etmək üçün həmin sözlərin modeli üzrə qurulmuş

sözlər yaxud ifadələrdir» (1, s. 104).

«Kalka yolu ilə yaradılan yeni söz və istilahlar hərfən tərcümə vasitəsilə

dilə gətirilir. Bu proses zamanı tərcümə olunan söz həmin dildə (tərcümə edilən

dildə) eyni mənanı verən sözlərlə, yaxud söz və sözdüzəldici şəkilçilərlə ifadə

olunmalıdır. Burada tərcümə olunan sözün tam qarşılığı verilməlidir» (2, s. 17).

Müstəqillik illərində, xüsusilə son dövrlərdə ictimai-siyasi leksikanın kə-

miyyətcə artımı kalkaetmənin müxtəlif formalarının meydana gəlməsinə səbəb

olur. Belə formalardan ən çox işlənəni tam və yarımçıq kalkalardır.

Tam kalkalar zamanı terminin tam qarşılığı kimi verilən söz və ya söz

birləşməsi dilimizin qrammatik qaydalarına uyğun olaraq verilir. Daha çox rus və

Avropa dillərindən alınan terminlərin kalkasına rast gəlmək olar. Kalkalarda


29

alınma terminin tam qarşılığının verilməsi üçün sözdüzəldici şəkilçilərdən də is-

tifadə olunur. Məsələn: официальное сообщение-rəsmi məlumat, гражданское

право-vətəndaş hüququ, боевой устав-döyüş nizamnaməsi, рыночная экономи-

ка - bazar iqtisadiyyatı, экономический суд - iqtisad məhkəməsi və s.

Tam kalkalar alınma terminlərin daşıdığı qrammatik xüsusiyyətlərin bəzi-

lərini saxlayır, bəzilərini isə tərcümə olunan dildən qəbul edir. Söz birləşməsi

şəklində olan terminlərin arasında olan sintaktik əlaqələrin növləri kalkalarda də-

yişə bilər. Məsələn, boevoy ustav birləşməsinin tərəfləri rus dilində uzlaşma

əlaqəsi ilə bağlanıb. Birləşmənin qarşılığı olaraq kalka edilən döyüş nizamnaməsi

ikinci növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında həm idarə, həm də uzlaşma

əlaqəsi var.

S.A.Sadıqova kalka üsulu ilə yaranan terminləri üç cəhətdən qruplaşdırır:

a) qrammatik quruluşlarına və onların tərkibindəki sözlərin bir-birinə bağlanma-

sına görə; b) nitq hissələrinin iştirakına görə; c) tərkibindəki elementlərin hansı

mənbədən olmasına görə (1, s. 116).

Müstəqillik illərində yaranan terminlərin xeyli hissəsi ingilis rus və başqa

Avropa dillərindən alınaraq kalka edilmiş və yeni yaranan elm sahələrinin ter-

minlərə olan tələbini müəyyən miqdarda ödəmişdir. İnformatika, fızika, kimya,

iqtisadiyyat və başqa elmlərin, onların ayrı-ayrı sahələrinin yeni yaranan ter-

minlərlə təmin olunmasında kalka üsulunun mühüm rolu olmuşdur.

Yarımçıq kalkalar tam kalkalara nisbətən üstünlük təşkil edir. Bu birləşmə

şəklində olan terminlərin hər iki tərəfinin qarşılığının hər zaman tapılmaması ilə

izah oluna bilər. Yarımçıq kalkaetmə iki, üç, dörd və daha çox komponentli bir-

ləşmələrin üzərində aparıla bilər. Avropa və rus dillərindən alınan termin-söz

birləşmələri aşağıdakı şəkildə kalka edilə bilər:

1. Birləşmənin birinci tərəfi kalka edilir, ikinci tərəfi olduğu kimi qalır.

Məsələn, müasir texnika, nəzarət mexanizmləri, beynəlxalq status, seçki

monitorinqi, xarici valyuta və s.

2. Birləşmənin ikinci tərəfi kalka edilir, birinci tərəfi isə olduğu kimi sax-

lanılır. Məsələn: prioritet mövzu, qlobal dəyişiklik, etnopolitik münaqişə, tranzit

xətt, konstruktiv mövqe, investisiya bazarı, struktur islahatlar və s. Bu kalkaların

tərəfləri mənşəcə müxtəlif sözlərdən ibarətdir.

Yarımçıq kalkaların yaradılmasında tərəflərin həm semantik, həm də qram-

matik cəhətdən birləşməsi əsasdır. «Современная техника», «Иностранная ва-

люта» kimi birləşmələrdə kalka zamanı alındığı dildə mövcud olan qrammatik

əlaqə üçün istifadə olunan morfemlərin ixtisarı müşahidə olunur. Termin birləş-

mələrinin tərəfləri isə bəzən söz birləşməsinə uyğun olaraq hal və ya mənsubiy-

yət şəkilçisi qəbul edir. Məsələn, ikinci növ təyini söz birləşməsinin tələbinə

uyğun olaraq «investisiya bazarı» terminin birinci tərəfi qeyri-müəyyən yiyəlik

halda, ikinci tərəfi isə mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənmişdir.

Yeni meydana gələn və müasir dövrdə işlənən ictimai-siyasi və elmi ter-

minlər arasında heç bir tərəfi kalka edilmədən dilimizdə işlənən terminlər də var.


30

Məsələn: texnoloji parametrlər, antiterror koalisiya, diplomatik praktika, investi-

siya bankı, geosiyası baza, konstruktiv dialoq və s. bu cür terminlər kalka edilmə-

sə də birləşmənin yaranması üçün dilimizin leksik və qrammatik şəkilçilərindən

istifadə olunur. Məsələn, rus dilində olan “технологические параметры” termin

söz birləşməsi dilimizdə «texnoloji parametrlər» şəklində işlənir.

Demək, frazeoloji kalka anlayışının terminlərə tətbiqi zamanı alınan termin

kalka sayıla bilməz. Buna səbəb frazeoloji birləşmələri təşkil edən sözlərin

məcazi məna daşıması və termini təşkil edən sözlərin bütövlükdə bir leksik məna

bildirməsidir.

Azərbaycan dilinin zənginliyini təmin edən frazeoloji vahidlərin sabit söz

birləşməsi olması, lakin hər cür sabit söz birləşməsinin frazeoloji vahid olmaması

haqqında fıkirləri H.Bayramov qeyd etmişdir (2, s. 55).

Müstəqillik illərində semantik kalkadan da istifadə olunur. Məlumdur ki,

cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı termin yaradıcılığında bir çox sözlər yeni məna kəsb

edir, bəzən də əsas məna ilə bağlı əlavə mənaları ifadə edirlər. Semantik inkişaf

nəticəsində yaranan yeni mənalar termin yaratmaq üçün mənbəyə çevrilir. Bu

baxımdan semantik kalkaetmə terminologiyanın öyrənmə obyektlərindən biridir.

Məna genişlənməsi nəticəsində hər hansı söz terminə, termin birləşmənin tərəfinə

çevrilə bilir. İnformatika sahəsində işlənən və rus dilindən alınaraq kalka edilən

aşağıdakı terminlər rus və ingilis dilindən kalka edilmişdir. Sözsüz ki, bu termin-

lər ingilis dilindən alınmış, rus dilinə kalka edilmiş və Azərbaycan dilinə ikiqat

kalka vasitəsilə daxil olmuşdur. Məs: bağlama -привязка- binding; başlıq – заго-

ловок-header; güc-мощность-power; uyğunluq-совместимость-compatible (3,

s. 361).

Kalkaetmə çoxtərəfli termin-birləşmələrdə də müşahidə olunur. Bu cür

birləşmələrdə tərəflər idarə, uzlaşma, yanaşma əlaqəsinə girir.

Sənədin axtarış əlaməti-поисковый образ документа -document descrip-

tion; köməkçi müəllif göstəricisi- авторский указатель –аухилирй аутлиор

индех; yaddaş qurğusunun tutumu – емкость запоминающего устройства-

storage capacity.

Azərbaycan, rus və ingilis dilində verilən bu kalkalara nəzər yetirsək, görə-

rik ki, birləşmələrin yaranmasında hər bir dilin - Azərbaycan-rus-ingilis dillərinin

öz qrammatik əlamətləri, morfemləri iştirak edir. Əgər Azərbaycan dilində bu

kalkalar III növ təyini birləşməyə, rus dilində I növ təyini birləşməyə, ingilis

dilində isə II növə uyğun gəlir. Söz arası baxımından da eynilik müşahidə olunur,

məsələn, sənədin axtarış əlaməti - roiskovıy obraz dokumenta.

Nəzərə alınmalıdır ki, termin yaradıcılığı da dildaxili inkişaf qanunauyğun-

luqlarına tabedır. Məfhumları «maddi dil şəklinə» salarkən (terminləşdirərkən),

hətta ayrı-ayrı riyazi qanunların təsir göstərdiyinə də etinasız yanaşılmamalıdır.

Məsələn, «adi» riyaziyyatda «tərs mütənasib» adlandırılan bir bəhs var. Orada

göstərilir ki, əlaqədar iki kəmiyyətdən birinin artımı digərinin eyni nisbətdə azal-

dılmasına səbəb olur. Həyat və məişətdə tez-tez rast gəldiyimiz bu qanun leksik


31

və leksik-semantik vahidlərin, terminlərin və terminvari ifadələrin quruluşu (kə-

miyyəti) ilə məna cərgəsi («keyfiyyəti») arasındakı dəyişmələrə də aiddir. Sonun-

cu halda belə bir düstur qurmaq olar: termin və ifadələrdə əlaqədar sözlərin kə-

miyyəti (miqdar) ilə «keyfiyyətli» (məna cərgəsi) arasındakı nisbət bir-birinə tərs

mütənasibdir; yəni hər hansı termində, terminvari ifadələrdə söz "birləşmələrində

kəmiyyətcə dəyişmə (sözlərin artım-əskimi) «keyfiyyət» dəyişmələrinə mənaca

bir halda daralmaya və ya konkretləşməyə, digər halda genişlənməyə və ya ümu-

miləşməyə səbəb olur” (4, 42).

Məsələn, son dövrlər hüquq sahəsində işlənən və kalka yolu ilə dilimizə

keçən «qiymətli kağızların yeni buraxılışı» termini ingiliscə «new issue», rusca

«НОВЫЙ ВЫПУСК ЦЕННЫЙ БУМАГ», türkcə «kıymetli evrakın yeni ihracı»

şəklində işlənir. İngiliscə terminin hər iki tərəfi kalka edilərək rus, türk, Azər-

baycan dilində işlənməkdədir.

S.Sadıqova kalka üsulu ilə yaranan terminləri üç əlamətinə görə qruplaşdır-

mışdır: 1. nitq hissələrinin iştirakına görə; 2 . termin-birləşmələrin tərəflərinin

mənşəyinə görə; 3.qrammatik quruluş və tərəflər arasındakı sintaktik əlaqələrə

görə (1, s. 139).

Son dövrlərdə kalka üsulu ilə yaradılan terminlərin üstünlük təşkil etməsi,

elmlərin inkişafı, bir-birinə inteqrasiya etməsi, müstəqillik qazandıqdan sonra

başqa ölkələrlə azad siyasi, iqtisadi əlaqələrin artması ilə bağlıdır. Kalka üsulu ilə

yaranan terminlər həm dilimizin, həm də terminologiyamızın lüğət fondunu

zənginləşdirir. «Kalkalar dilin öz daxili imkanları hesabına (həm söz və şəkilçi-

lər, həm da struktur milli olur) yaransa da, onların meydana çıxması üçün bilava-

sitə etimon dilin təsiri olur, belə ki, etimon dilin təsiri ilə əvvəla sözün və ya ifa-

dənin bütün komponentləri müvafiq surətdə kalka olunur. Digər tərəfdən isə, bəzi

istisnalar nəzərə alınmazsa, struktur eyniliyi saxlanılır, daha doğrusu, söz birləş-

məsi söz birləşməsinə, söz sözə kalka edilir» (6, s. 232).

N.Məmmədov, A.Axundov «Dilçiliyə giriş» kitabında yazırlar ki, «kalka»

üsulu ilə yaradılan söz və terminlər həm morfoloji, həm də leksik yolla əmələ

gəlir: a) morfoloji yolla yaradılan yeni sözlər həm öz sözlərimiz, həm də azərbay-

canlaşmış ərəb və fars mənşəli sözlərə dilimizin sözdüzəldici şəkilçilərinin əlavə

edilməsi ilə əmələ gəlir; b) kalka üsulu ilə yaradılan sözlərin bir qismi də sintak-

tik yolla əmələ gəlir. İstər morfoloji və istərsə də sintaktik yolla yaradılan yeni

söz və terminlər dilimızdə yeni anlayışları ifadə etməyə xidmət edir.

Müstəqillik illərində də kalka üsulu ilə termin yaradılmasında həm morfo-

loji, həm də sintaktik yoldan istifadə olunur. Kalkaların növləri haqqında ayrı-

ayrı alimlər müxtəlif fikirlər söyləyiblər. M.Qasımov kalkaların üç əsas növünü

göstərir: 1. Leksik kalkalar; 2. Sintaktik kalkalar; 3. Frazeoloji kalkalar (5, s.

135).

Müəllif yalnız kalkaların iki növündən - leksik və sintaktik kalkalardan

bəhs edir. Bu, onu göstərir ki, frazeoloji kalkaların əsas xüsusiyyətləri və leksik

sərhədi hələlik müəyyənləşməyib.


32

N.Xudiyev kalkaların növləri haqqında yazır: «Kalkalar iki qrupa bölünür:

1. Normativ məna əsasında əmələ gələnlər; 2. Məcazi məna əsasında əmələ gə-

lənlər.

Normativ məna əsasında əmələ gələn kalkalardan istifadə olunan anlayış və

məfhum üçün ikinci bir söz işlənir. Yəni bir məfhum və anlayış bir ifadə vasitəsi-

nə malik olur.

Məcazi məna əsasında yaranan kalkalar obyekti ifadə etmə xüsusiyyətlərinə

görə nominativ mənalı kalkalardan fərqlidir. Burada obyekt bir, ifadə vasitələri

müxtəlif ola bilər. Bir obyektə aid olan bir neçə ifadə vasitəsi emosional xüsusiy-

yətlərinə görə biri digərindən seçilir. Onların emosionallığında məcazi məna xü-

susi rol oynayır» (6, s. 204).

Morfoloji üsulla termin yaradıcılığında morfemlərin rolu dəyişməzdir.

Müstəqillik illərində dilimizin lüğət fonduna daxil olan bir sıra terminlər məhz

morfoloji üsulla kalka edilmişdir. Morfoloji üsulla kalkaetmə zamanı aşağıdakı

sözdüzəldici-morfemlərin işlənməsinə tez-tez rast gəlmək olar; məs: çoxluq-мно-

жество, səmərəlilik-эффективность və s. (7, s. 361); dəyərlilik- sələmçilik-цен-

ность, qanunilik-законность, разработка-işləmə, настройка-sazlama, загрузка-

yükləmə, компановка-paslama və s.

Nəticə. Son dövrlərdə iqtisadiyyatın, informatikanın inkişafı ilə bağlı bir

çox terminlər kalka üsulu ilə dilimizin lüğət tərkibinə daxil olmuşdur.

Məlumdur ki, kalkalar dilin daxili imkanlarını müxtəlif cəhətdən - fonetik,

leksik və qrammatik cəhətdən özündə əks etdiririr. Buna görə də dilin daxili

imkanları nəzərə alınmadan kalka üsulu ilə termin yaratmaq mümkün deyil. Ön

baxımdan bütün səviyyələrdə: fonetik, leksik, morfolojı və sintaktik səviyyələrdə

dilimizin imkanlarından istifadə olunması kalka zamanı nəzərə alınmalıdır.

Ümumiyyətlə, kalka üsulu terminologiyamızın yeni-yeni terminlərlə zən-

ginləşməsində son dövrlərdə məhsuldar üsullardan biri sayıla bilər.

Ədəbiyyat:

1. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyasının nəzəri problemləri,

Bakı, Elm, 2002, 230s.

2. Bayramov H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. Bakı, 1978,

s.55.

3. Rüstəmov Ə.M., Hüseynov E.M. İnformatika Azərbaycan, rus və ingilis

dillərində izahlı terminlər lüğəti, Bakı: BDU nəşriyyatı, 1996, 361s.

4. Cahangirov M. Milli dilin təşəkkülü ilə bağlı olan bəzi dilçilik terminləri

və anlayış adları haqqında. Ədəbiyyat və incəsənət // Azərbaycan SSR

EA Xəbərləri, Bakı, 1977, №1 s.42

5. Qasımov M.Ş. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları, Bakı, “Elm”

nəşriyyatı, 1973, 216s.


33

6. Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü. Bakı, Maarif, 1989,

402s.

7. İbrahimov A. İngiliscə-rusca-türkcə-azərbaycanca hüquq terminləri lü-

ğəti, Bakı, BDU nəşriyyatı, 2004, 361s.

Сабина Мамед кызы Алмамедова

Термины в современном азербайджанском языке, образованные

с помощью метода кальки

Резюме

В статье приводятся сведения о терминах современного азербай-

джанского языка, образованных с помощью метода кальки. Автор проводит

также исследование видов и ареала возникновения метода кальки.

Ключевые слова: язык, термин, грамматика, фонетика, телеком-

муникация

Sabina Mammad Almammadova

The terms in the modern Azerbaijani language formed by the method of

loan translation

Summary

The article provides information about the terms of the modern Azerbaijani

language, formed by the method of loan translation. The author also conducts

research on the types and the origins of loan translation method.

Keywords: language, term, grammar, phonetics, telecommunication


34

UOT 811.1/.2

MÜASİR DÖVRÜMÜZDƏ İNGİLİS DİLİ BEYNƏLXALQ ÜNSİYYƏT

VASİTƏSİ KİMİ VƏ ONUN BİZNES MAHİYYƏTİ

Dilarə Ağamirzə qızı HƏMİDOVA

Azərbaycan Texniki Universiteti,

Xarici Dillər kafedrası, müəllim

[email protected]

Məqalədə müasir dövrümüzdə ingilis dilinin bütün dünya dilləri arasında

hegemon rol oynaması, beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi kimi məhşurlaşması, menec-

ment və biznes aləmində aparıcı rol oynaması göstərilir. Bununla yanaşı əksər

elmi araşdırmalar da ingilis dilində aparılır.

Açar sözlər: aparıcı, tədris, dünya, dil, biznes, müzakirə

Aktuallıq: Müasir dövrümüzdə ingilis dilinin siyasi danışıqlar və biznes

dilinə çevrilməsi, beynəlxalq razılaşmalar və insanlar arasında ünsiyyət vasitəsinə

çevrilməsi, 75-dən çox ölkənin ingilis dilində danışması və Azərbaycanda da bu

dildən geniş istifadə edilməsi məqalənin aktual mövqedən çıxış etməsini bildirir.

Bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da İngilis dilini öyrənmək istə-

yənlərin sayı günü – gündən artmaqdadır. Beləliklə, bu sahəyə olan tələbat insan-

ları bu dili öyrənməyə yönəldir. Hər kəs artıq başa düşür ki, ingilis dilini bilmə-

dən intelektini, təhsilini professional şəkildə mənimsəyə bilməz. Odur ki, həm şa-

girdlər, həm tələbələr, həm də digər peşə sahibləri bu dili öyrənməkdə maraqlı-

dırlar.

Müasir dövrümüzdə ingilis dili siyasi danışıqlar və biznes dilinə çevrilib.

Əsas elmi və tibbi araşdırmalar da ingilis dilində aparılır. Beynalxalq razılaşma-

lara əsasən, təyyarələrdə işləyən bələdçilər ingilis dilini bilməlidir. Cənubi Ame-

rika və Avropa məktəblərində ən çox tədris olunan dil ingilis dilidir. Filippində

və Yaponiyada uşaqlar ingilis dilini ən kiçik yaşlarından öyrənməyə başlayırlar.

İngilis dili Britaniya, Kanada, Birləşmiş Ştatlar, Avstraliya və Cənubi Afrika ol-

maqla, yetmiş beşdən çox ölkənin rəsmi dilidir.

Müxtəlif dillərin danışıldığı ölkələrdə insanların bir-biri ilə ünsiyyətini tə-

min etmək üçün çox vaxt ingilis dili rəsmi dövlət kimi çıxış edir. Hindistan buna

yaxşı misaldır. İngilis dili 24 müxtəlif dilin hər birində bir milyondan artıq insa-

nın danışdığı bu ölkədə hamı üçün ümumi dildir.

İngilis dilinin kökləri haradan gəlir? Nə üçün bu dil bu qədər populyar bir

dil olub? Bu suallara cavab vermək üçün beş min il bundan əvvəl cənub-şərqi

Avropada Qara dənizdən şimal bölgələrə tarixi ekskurs etməliyik.


35

Ekspertlər bu bölgədəki insanların proto-hind-Avropa dilində danışdığını

söyləyir. Bu dil artıq mövcud deyil və buna görə də mütəxəssislər onun nə cür

səsləndiyini bilmir. Amma Avropa dillərinin çoxunun əsasında məhz hind-Avro-

pa dili durur. Buraya qədim yunan, alman və latın dilləri daxildir. Latın dili danı-

şıq dili kimi artıq mövcud deyil. Lakin müasir ispan, fransız və italyan dillərinin

kökü latın dilindən gəlir. Qədim alman dili holland, danimarka, alman, norveç, is-

veç və ingilis dilinin formalaşmasına gətirib çıxarmış dillərdən birinin əsasını

təşkil edir. Məhşur dilşünas alim N.N.Krasyuk “Так говарят по-английски” (1.

səh:41-43) məqaləsində yazır: “İngilis dili bir neçə yüz il bundan əvvəl Britaniya

adasının istilaları nəticəsində yaranmışdır. İşğalçılar Avropanın şimal sahilləri

boyu ərazilərdə məskunlaşmışdı”.

İlk istilalar min beş yüz il bundan əvvəl anqllar tərəfindən həyata keçiril-

mişdi. Anqllar İngilis kanalını (La Manş) keçən german tayfalarının üzvləri idi.

Sonradan Britaniyaya daha iki tayfanın üzvləri keçdi. Bunlar saksonlar və yutlar

idi. Bu qruplar Britaniyada bir neçə min il yaşayan keltlərlə qarşılaşdı. Keltlər və

işğalçılar arasında müharibə başladı. Bu savaşlarda keltlərin böyük əksəriyyəti

öldü, ya da qula çevrildi. Bəziləri sonradan Uels adlandırılan yerlərə köçdü. Uzun

illər ərzində saksonlar, anqllar və yutların danışdığı dillərin qarışığı nəticəsində

anqlosaks, ya da qədim ingilis dili təşəkkül tapmışdır. O.İ.Antonov «Английский

язык для бизнесмена» adlı əsərində qədim ingilis dilinin keçdiyi dövr haqqında

belə yazır: “Qədim ingilis dilini başa düşmək olduqca çətindir. İngilis dilinin bu

qədim formasında yazı nümunələrini yalnız bəzi ekspertlər oxuya bilir. Bu dövr-

dən bir neçə yazı nümunəsi qalıb. Bu, qəhrəman krala həsr olunmuş “Beovulf”

poemasıdır. Tədqiqatçılar poemanın 7-8- ci əsrlərə aid olduğunu bildirir. Poema-

nın müəllifinin kim olduğu məlum deyil” (2. s. 12).

Təxminən min yüz il bundan əvvəl Britaniya yenidən, bu dəfə şimaldan

vikinqlər tərəfindən istila edilir. Danimarka, Norveç və başqa şimal ölkələrindən

gələn vikinqlər ticarət yollarını genişləndirmək və qul bazarları tapmaq istəyirdi.

Onlar bəzi bölgələrdə güclənərək, müvəqqəti bazalar yaratmışdı. Lakin sonradan

bu bazaların bir hissəsi gücləndirilib daimi məskunlaşma məntəqələrinə çevril-

mişdi. Vikinqlər Britaniyada da məskunlaşmışdı. İngilis dilində bu gün mövcud

olan bir sıra sözlər vikinqlərdən alınmışdır. Məsələn, “sky”(səma), “leg” (ayaq),

“egg” (yumurta), “crawl” (sürünmək), “lift” (qaldırmaq) və “take” (götürmək) ki-

mi sözlər şimal xalqlarının qədim dillərindən gəlir.

1066-cı ildə isə Britaniya daha bir istilaya məruz qalmışdı. Tarixdə bu

Norman İşğalları adlanır. Bu işğallara istilaçı Vilyam başçılıq edirdi. Normanlar

Fransanın şimalında Normandiyadan çıxmışdılar. Onlar Britaniyanın hökmdarları

olmuş və bir neçə yüz il ərzində fransızca danışmışlar. O zaman ən mühüm dillər-

dən biri hesab edilən fransız dilində savadlı adamlar danışırdı. Adi insanların dili

isə əvvəlki kimi qədim ingilis dili olaraq qalırdı.

Qədim ingilis dilində fransız dilindən bir çox söz götürülüb. Məsələn, “da-

mage” (zərər), “prinson” (həbsxana) və “marriage” (evlilik) kimi sözlər ingilis


36

dilinə fransız dilindən gəlib. İngilis dilində qanunlar və hökümətə aid bir sıra

sözlər də normanların danışdığı fransız dilindən gəlib. Bu sözlərə “Jury” (jüri),

“parliament” (parlament) və “justice” (ədalət, ədliyyə) kimi sözləri göstərmək

olar.

Norman hökmdarlarının istifadə etdiyi fransız dili səkkiz yüz il bundan əv-

vəl insanların danışdığı ingilis dilinə böyük təsir göstərib. Ekspertlər dilin tari-

xində bu dövrü Orta ingilis dili adlandırır. Zaman keçdikcə normanlar artıq əsl

fransız dilində danışa bilmirdi. Onların işlətdiyi dil fransız və orta ingilis dilinin

qarışığından ibarət idi.

“Busines Listening and Speaking” toplusunda orta dövr ingilis dili haqqında

belə yazılır: “Orta ingilis dili müasir ingilis dilinə oxşayır, lakin onu indi başa

düşmək çox çətindir. O dövrdən bir çox yazılı abidə qalmışdır. Lakin həmin dövr

ingilis ədəbi dilinin ən görkəmli əsərin 1400-cü illərdə Londonda yaşamış şair

Ceffri Çoser tərəfindən yazılmış mənzum “Kenterberri hekayələri” hesab edilir.

Əsər Kenterberri şəhərinə səfər edən müxtəlif insanların dilindən söylənilən şeir-

lər toplusu şəklində yazılıb” (3. s. 67-68).

İngilis dili mütəxəssisləri Ceffri Çoseri ingilis dilində yazan ilk ən böyük

şair adlandırılır. Onlar Çoserin “Kenterberrin hekayələri”nin o dövr Britaniyada

yaşayan insanların həyatının əsl mənzərəsini yarada bildiyini deyir.

Sonrakı dövrlər Orta ingilis dili inkişaf edərək müasir ingilis dilinə çevrilir.

Bizim istəklərimizdən asılı olmayaraq dünya qloballaşır. Qloballaşan dövr-

də İngilis dilini öyrənmək və onun imkanlarından istifadə etmək mütləq bir pro-

sesə çevrilib. Zaman bunu bizdən tələb edir. Biz də əgər zamanla və müasir dövr-

lə ayaqlaşmaq istəyiriksə ingilis dilini öyrənərək onun üstünlüklərindən yararlan-

malıyıq. Hazırki dövrdə əhəmiyyətliliyinə görə rus dilinin yerini ingilis dili tutub.

Əgər biz ingilis dilini bilməsək o zaman dünyada gedən proseslərdən geridə qa-

lacaq, qloballaşmanın bizi silib-süpürməsinə şərait yaradacağıq. Bu gün ingilis

dilinə öyrənmək bir sıra səbəblərə görə zəruri əhəmiyyət kəsb edir.

Birincisi, ingilis dili “beynəlxalq ortaq dil” statusunu qazanmış ilk dildir,

yəni başqa dillərdə danışan insanlar arasında ortaq ünsiyyət vasitəsidir. İngilis dili

müasir dünyada ən çox danışılan dillərdən biridir. Yer kürəsinin ən güclü dövləti

ABŞ başda olmaqla, Avstraliya, Böyük Britaniya, CAR, Yeni Zellandiya, İrlandi-

ya və Sinqapur kimi inkişaf etmiş ölkələrin dövlət dilidir. İngiliscə 400 milyon

insanın ana dili, bir milyard 400 milyon insanın isə ikinci dilidir. 53 ölkənin və

BMT də daxil olmaqla əksər beynəlxalq təşkilatların əsas rəsmi dillərindən biri,

İngilis Millətlər Birliyinin rəsmi dilidir. Bu dil Okeaniyadan Avropaya, Afrika-

dan Amerikaya qədər dünyanın hər tərəfində əsas ünsiyyət vasitəsidir..

İkincisi, qloballaşan təhsilin ən vacib amillərdən biri kimi ingilis dilinin çı-

xış etməsidir. Dünyanın ən aparıcı on universitetləri siyahısında yer alan ali mək-

təblərdə təhsil almaq istəyən şəxs ingilis dilini bilməsə buna nail ola bilməz. Bu

gün nəşr olunan və son iki əsrdə nəşr olunmuş ədəbiyyatın və kütləvi mətbuatın

böyük qismi, internet şəbəkələrinin 80-i ingilis dilindədir. Yəni istər elmi bilik-


37

lərin öyrənilməsində, istər diplomatik münasibətlərin, istər ticari, iqtisadi əlaqələ-

rin qurulmasında, istər xarici ölkələrə səfərlərdə dünyanın hansı ucqar nöqtəsi

olur-olsun, ingilis dili əvəzedilməz funksiya ifa edir. Bu gün yerli və xarici şirkət-

lər ingilis dilini səlis bilən mütəxəssislərə daha çox üstünlük verirlər.

Üçüncüsü, iki üç və daha çox dil bilmək dünyagörüşünün formalaşmasına

müsbət mənada təsir edir, hadisələrə daha geniş prizmadan baxmağa kömək edir.

Bizim istəklərimizdən asılı olmayaraq dünya qloballaşır. Qloballaşan dövr-

də İngilis dilini öyrənmək və onun imkanlarından istifadə etmək mütləq bir pro-

sesə təsir göstərir.

Volterin sözü ilə desək, çox dil bilmək bir qalanın bir neçə qapısının açarına

sahib olmaqdır.

Dördüncüsü, İngilis dili hal-hazırda dünyada diplomatiya, kommersiya, də-

nizçilik, elmi-texniki və kütləvi informasiya dili rolunu oynayır.

Beşincisi, İngilis dilini bilmək iş tapmaqda başlıca rol oynayır. Belə ki, bu

gün yerli və xarici şirkətlər ingilis dilini səlis bilən mütəxəssislərə üstünlük verir.

Altıncısı, ingilis dilini bilmək vaxta və xərclərə qənaət etmək deməkdir.

Tərcüməçiyə müraciət etmədən informasiyanı alır, analiz edir, ötürür, bir

sözlə öz işimizi özümüz görürük.

Bu gün nəşr olunan və son iki əsrdə nəşr olunmuş ədəbiyyatın və kütləvi

mətbuatın böyük qismi, internet resurslarının 80-i ingilis dilindədir. Yəni istər

elmi biliklərin öyrənilməsində, istər diplomatik münasibətlərin, istər ticari, iqtisa-

di əlaqələrin qurulmasında, istər xarici ölkələrə səfərlərdə dünyanın hansı ucqar

nöqtəsi olur-olsun, ingilis dili əvəzedilməz funksiya ifa edir.

Bütün bu səbəblərdən ingilis dilini bilmək Qarabağ kimi ciddi problemi

olan və bunu beynəlxalq normalar çərçivəsində sülh yolu ilə həll etməyə çalışan

bir ölkənin vətəndaşları olaraq bizim üçün də vacib əhəmiyyət kəsb edir. Güclü

bir dövlətlə möhkəm siyasi və iqtisadi əlaqələr qurmaq üçün onun dilini, dilinə

hopmuş təfəkkürünü, düşüncəsini, meyarlarını, eyni zamanda zəif nöqtələrini bil-

mək zəruridir. Beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycanın həqiqətlərini-Qarabağ

problemini, Xocalı soyqırımını səsləndirmək, xarici ölkələrdə diasporların fəaliy-

yətini daha da gücləndirmək, siyasi dairələrə güclü təsir etmək, diplomatik gedi-

şatda rəqibi məğlub etmək, dövlət maraqlarını daha güclü şəkildə diktə etmək

ingilis dilini, eləcə də digər dünya dillərini necə deyərlər “nöqtəsinə, vergülünə”

qədər mənimsəmiş savadlı və vətənpərvər vətəndaşlar yetişdirməkdən asılıdır.

Dil millətin mövcudluq forması, dövlətin simvolu və varlığını qoruyub sax-

lamağının birinci vasitəsidir. Moskvada nəşr olunan “The intermediate Modern

English Course” (4. s. 45) toplusunda orta məktəblərdə tədrisi haqqında aşağıdakı

fikirlər irəli sürülür:

“Hal-hazırda ingilis dilinin universal dil kimi üstünlükləri sərgilənmişdir.

İndi artıq ingilis dili orta məktəblərdə fəal surətdə alman və fransız dilini sıxışdı-

rır. Hətta, ölkənin ən ucqar yerlərində belə valideynlər ciddi cəhdlə övladlarının

ingilis dilini öyrənmələri üçün çalışırlar. Valideynlər məktəb qarşısında “Mənim


38

uşağım yalnız ingilis dilini öyrənməlidir!” tələbini qoyurlar. Nəticədə məktəblər-

də fransız və alman dili sinifləri şagird çatışmazlığından formalaşa bilmir” (4. s.

45).

Şagirdlərin daha çox ingilis dili öyrənməyə meyl etməsinin əsas səbəbi öz-

ləri üçün perspektiv axtarmaq məqsədidir: “İngilis dilini bilən adamlar üçün daha

çox perspektiv yaranır. Dil bilmək karyera əldə etməyin üstünlüyüdür. Bu, insan-

ları motivasiya edir”.

E.Əliyev hesab edir ki, ingilis dilini öyrənməyin əsas səbəbi bu dilin dünya-

da qlobal dil olması ilə bağlıdır. Belə ki, bu gün dünyanın turizm sektorunda da

ingilis dili əsas dil kimi götürülür. Bu baxımdan ingilis dili dünya dilinə çevrilir.

BMT-nin ictimai İnformasiya Departamentinin əməkdaşı Zəka Quliyev he-

sab edir ki, ingilis dili dünyanın hər yerində işləndiyi üçün daha çox bu dili öy-

rənməyin üstünlükləri var: “İngilis dilində istənilən uşaq təhsil ala bilir, karyera-

sını başqa ölkələrdə davam etdirir. Yəni dünyanın nəbzini tutmaq istəyən insan

gərək bu dili bilsin. Digər dillər üzrə imkanlar isə ingilis dili üzrə olan imkanlar-

dan azdır”. Z.Quliyevin fikrincə, istənilən halda dil biliklərinin çox olması yalnız

inkişafa aparır və gələcək karyerada daha çox uğur qazanmaq imkanı verir:

Dünyanın ən böyük təşkilatlarının, qurumlarının rəsmi dillərində ingilis dili

birinci yerdədir.

İngilis dili beynəlmiləl bir dildir. Hazırda dünyada elə bir yer yoxdur ki,

orada ingilis dilini bilməsinlər.

Hamıya məlumdur ki, ingilis dilinin vətəni İngiltərədir. Dünya tarixində ge-

dən proseslər nəticəsində bu dil dünyanın, demək olar ki, bütün hissələrinə yayıl-

mışdır. Bu dildə həm şifahi, həm də yazılı ünsiyyət vasitəsi kimi beynəlxalq

biznes, diplomatiya və İnternet şəbəkəsində istifadə edilir. İngilis dili texnologiya

və beynəlxalq kommunikasiya üzrə qlobal dil sayılır, ədəbiyyatın bütün növləri-

nin, texniki kitab və dərgilərin, eləcə də elmi jurnalların dilidir. Bir çox ingilis-

dilli olmayan ölkələrin əhalisi onu ikinci dil kimi öyrənir. Buna görə də şagird-

lərin hələ aşağı siniflərdən bu dildə anlaşa bilməsi çox vacibdir.

Yaşadığımız əsrdə ölkələr sürətlə böyüyür, inkişaf edir. Təhsil isə bu inki-

şafın əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Bu baxımdan müəllimlərin üzərinə böyük

yük düşür. İngilis dili xarici dil olduğu üçün şagirdlərə bir qədər çətin gələ bilər.

Ona görə də bu fənni tədris edən müəllim, ilk növbədə, şagirdə dilin əhəmiyyətini

aşılamalı, dilə maraq oyatmalıdır. Yeni təlim üsulları, metodları bu işdə aparıcı

rol oynayır. Nitqin inkişafı ilə əlaqədar mövzulara dair şəkillər üzrə işin təşkili

buna misal ola bilər. Şagirdlər əvvəlcə şəkildə gördüklərinin adlarını deməyi öy-

rənir. Sonra sadə cümlələrdən istifadə edərək onlar haqqında fikir mübadiləsi

aparır. Müəllim onlara kömək etmək məqsədilə müdaxilə edir. Bu zaman uşaqları

maraqlandıran mövzuların seçilməsi məqsəduyğun hesab olunur.

İngilis dili İngiltərə, ABŞ, Kanada, Avstraliyada və bir sıra xalqlar arasında

ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən ana dilidir. İngilis dili Hind-Avropa dilləri


39

ailəsinin german qrupuna mənsubdur. Qrammatik quruluşuna görə analitik quru-

luşa malikdir. İngilis dilinin tarixi 3 dövrə bölünür:

I dövr – 449-1150- ci illərə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə german

qəbilələri Böyük Britaniyanı fəth etmiş və orada yerli qəbilələrin dilləri sıxışdı-

rılıb çıxarılmışdır. Bu zaman burada gəlmə qəbilələrin dili hökm sürmüşdür. İngi-

lis dilində çox sözlərə rast gəlmək olar ki, onlar öz fərqli tələffüsü ilə alman dilin-

dəki sözlərə oxşayır. Məsələn: mutter – mother – ana, winter – winter – qış.

I dövrdə, X əsrdə skandinavlar Britaniyanı fəth etmişlər və bu zaman ingilis

dilinə çoxlu sözlər keçmişdir: sister, call, window və s.

II dövr – 1150-1500- cü illərə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə fran-

sız dilində danışan normanlar Britaniyanı fəth etmişlər. Bu dövrdə də ingilis dili-

nə fransız sözləri daxil olmuşdur. Məsələn: battle-döyüş, chief-başçı, army-ordu.

III dövr -1150-ci ildən bu günkü günə qədər olan dövrdür. Bu dil ildən ilə

daha da inkişaf etmiş və daxili inkişaf qanunlarına əsasən formalaşmış, inkişaf et-

miş və daha da təkmilləşmişdir.

İngilis dilinin əsasını London dialekti təşkil edir.

İnsan nə qədər çox dil bilərsə, bir o qədər də yaxşıdır. Amma təbii ki, bir

insan on dil professional şəkildə bilməsi mümkün deyil. Hal-hazırda dünyada iki-

üç əsas dil bilsən kifayət edər. Bunların ən əhəmiyyətlisi isə ingilis dilidir.

Bəzi insanlar hələ də dünya dilinin rus dili olduğunu sübut etmək istəyirlər.

Amma təəssüf ki, bu belə deyil. Əgər biz rus dilinin əhatə dairəsinə baxsaq görə-

rik, elə də böyük bir coğrafiyanı əhatə etmir. Amma ingilis dilinin əhatə etdiyi

coğrafiyaya baxanda dünyanın bir çox yerini əhatə edir.

Hal-hazırda rus dilinin dövlət dili olduğu ölkə demək olar ki, yoxdur, am-

ma dövlət dili ingilis dili olan ölkələr vardır. Bütün bunlardan başqa dünyanın

aparıcı təşkilatlarında, beynəlxalq konfranslarında aparıcı dil ingilis dilidir. Bu dil

insan həyatından sanki, qapı rolunu oynayır. Əgər bu dili bilirsənsə, həyatda qapı-

lar üzünə açıqdır, əgər bilmirsənsə, qapılar üzünə bağlanıb.

Ədəbiyyat:

1. Н.Н.Красюк «Так говорят по- английски» стр: 41-43.

2. О.И. Антонов: Английский язык для бизнесмена М. 1991. стр:12.

3. Business Listening and Speaking. səh:67-68.

4. The Intermediate Modern English Course. Moscow Higher School. 2005.

səh:45.


40

Дилара Агамирза кызы Гамидова

Английский язык как язык международного общения и бизнеса

Резюме

В данной статье говорится о том, что в настоящее время английский

язык по праву является самым распространенным языком мира. Это язык

политических переговоров, бизнеса и менеджмента. Многие научные иссле-

дования проводятся на английском языке.

Ключевые слова: ведущий, обучение, мир, язык, бизнес, переговоры

Dilara Agamirza Gamidova

English as a language of international communication

and business

Summary

The article states that nowadays the English language is considered to be

the most widely spoken language in the world. It is the dominant language of

international communication, business, management and political negotiations. A

lot of important scientific researches are written in English.

Keywords: leading, study, world, language, business, negotiations.


41

UOT 811.1/.2

MÜASİR ALMAN DİLİNDƏ İŞLƏNƏN TÜRK MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN

LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Leyla Baladayı qızı İBRAHİMOVA



[email protected]

Məqalədə azərbaycan və digər türk sözlərinin müasir alman dilində

istifadəsi, onların rolu və linqvistikanın müasir mərhələsində mahiyyəti nəzərdən

keçirlir. Məqalədə həmçinin azərbaycan və digər türk dillərinin leksik sistemləri

arasında paralel aparılır. Bəzi sözlər və terminlər alman dilinin tərkibinə daxil

olaraq onu zənginləşdirir və təkmilləşdirir.

Açar sözlər: alman dili, türk dilləri, alınma sözlər, semantika, funksiya.

Aktuallıq. Müasir alman dilinin lüğət tərkibində bir çox alınma sözlər

mövcuddur, həmin alınma sözlərin içərisində türk mənşəli sözlərin də olması

sözün əsil mənasında böyük maraq doğurur, onların öyrənilməsi və alman dilinin

terminoloji sistemində araşdırılması məqalənin aktuallığını təşkil edir.

Dünyada elə bir dil yoxdur ki, başqa dillərdən söz almasın, alınma sözə eh-

tiyac olmasın. Alman dili də bu dillərdən biri kimi türk dillərindən söz almışdır.

Alman dilində işlənən türk sözlərini təhlil etməyə başlamazdan əvvəl, bu sözlərin

alman dilində funksional cəhətdən mənimsənilməsini müəyyənləşdirmək lazım-

dır.

Alınma sözün sözalan dildə tam və hərtərəfli mənimsənilməsi çox mürək-

kəb bir proses olub, dilin bütün səviyyələrində özünü büruzə verir ki, bu prosesdə

həmin sözün dildə funksional cəhətdən mənimsənilməsi, onun yeni dilin lüğət va-

hidinə çevrilməsini şərtləndirən əsas amil hesab edilir. V.Vinoqradov “Türk dili-

nin müqayisəli lüğəti”(1. стр.39.) adlı kitabında əcnəbi mənşəli sözün sözalan

dilin fonetik qanunlarına uyğunlaşaraq onun qrafik ifadə vasitələri ilə verilməsi

və bu dilin qrammatik kateqoriyalarına tabe olması həmin sözün formaca mənim-

sənilərək dilin lüğət vahidinə çevrilməsində nə qədər mühüm rol oynayırsa, onun

söz alan dilin leksik sistemində özünəməxsus yer tutması, bu sistemdə yeni məz-

mun və mahiyyət kəsb etməsi və müxtəlif üslubi çalarlarda işlənə bilməsi – alın-

ma sözün funksional cəhətdən mənimsənilməsini və dildə işləmə mövqeyini

müəyyənləşdirən səciyyəvi amillər kimi bir o qədər əhəmiyyətlidir.


42

Alman dilində işlənən türk sözlərinin funksional cəhətdən mənimsənilməsi

dedikdə, həmin sözlərin alman dilində funksional cəhətdən mənimsənilməsi

xüsusiyyətlərini aşağıdakı aspektlər üzrə təhlil etmək məqsədəuyğun hesab edilir:

1. Ayrılıqda götürülmüş söz səviyyəsində - türk sözlərinin alman dili

mühitində kəsb etdiyi məna xüsusiyyətləri buraya daxildir:

a. Mənbə dildə təkmənalı olub alman dilində də həmin mənada

işlənən sözlər;

b. Mənbə dedikdə nisbətən alman dilində mənasını məhdudlaşdıran

sözlər;

c. Mənbə dilində çoxmənalı olub, alman dilində də həmin

mənalarını saxlayan sözlər.

2. Sözlərin müəyyən məna qrupları səviyyəsində - alman dilinin seman-

tik türk sözlərinin daxil olduğu və ya yaratdığı məna qrupları (sino-

nimlər, omonimlər, antonimlər).

Alman dilində işlənən türk sözlərinin əksəriyyəti təkmənalı olub, mənbə di-

lə də bir mənada işlənən etimonlarına uyğun gəlir. L.Budaqov: “Türk-tatar dilinin

lüğəti” adlı kitabında yazır: (2. стр. 65.) "Belə sözlər qismən terminoloji

xarakterə malik olan və türk dillərində, əsasən, mənsəb, vəzifə, ictimai qrup və s.

bildirən isimlərdir, məsələn: Ağha, Atabeg, Bey, Emir, Pascha, Effendi, Sultan,

Baschşibosuk, Hodscha, Hasi və s.

Bu qrupa həmçinin geyim əşyalarının, parça və digər toxuçuluq məmulat-

larının adlarını bildirən sözlər də aiddir, məsələn: kaftan, kalpak, kolpak, schal,

kelim, kilim, sumakh (teppich), schirvan (teppich), churdschin və s.

Alman dilində bir mənada işlənən türk sözləri qrupuna geologiya və mine-

ralogiya sahəsinə aid terminlər (Almandin, Kaschalog), türk xalqlarının adət-ənə-

nələr, yaşayış tərzini və həyat quruluşunu əks etdirən etnoqrafizmlər (Aul, Kis-

chlak, Kalym, Aschuge, Jurte) eləcə də həmin xalqların adı məişətdə işlətdikləri

alətlərin, yemək və içki növlərinin adlarını bildirən sözlər də daxildir.

Belə sözlər alman dilinə daxil olmasını və həmin dilin leksik sistemində

fəaliyyət göstərməsini şərtləndirən əsas amil bu sözlərin alman dilində eyni anla-

yışları ifadə edə bilən qarşılıqlı ekvivalentlərinin olmamasıdır.

Bu sözlər alman dilində, əsasən, bu və ya digər anlayış və hadisənin adlan-

dırılmasını üçün işlədilir və semantik cəhətdən sabit olmaları ilə səciyyələnir.

Belə ki, həmin sözlər alman dili semantik cəhətdən sabit olmaları ilə səciyyələnir

və heç bir dəyişikliyə məruz qalmır və onlar mənbə dildə malik olduqları məna-

da işlənilirlər.

Bu qrupa daxil olan türk sözlərinin bu və ya digərinin alman dilində müva-

fiq ekvivalenti olsa belə, bu sözlərin dildə işlənməsi müəyyən hadisənin mövzusu

ilə əlaqədar baş verir, bu və ya digər hadisənin təsvirində türkdilli xalqlarının

adət-ənənələrinin, məişət tərzinin və milli xüsusiyyətlərinin olduğu kimi, təhrif

edilmədən verilməsi zəruriyyəti həmin sözlərin yeni dil mühitində də dəyişdiril-

mədən işlənməsi üçün zəmin yaradır.


43

Bu baxımdan həmin sözlər alman dilində işlənmə sahəsinə görə müəyyən

mövzu və situasiya dairəsində məhdudlaşsa da, onlar alman dili leksikasının tər-

kib hissəsi olub, müvafiq bədii əsərlərdə və tərcümələrdə, eləcə də xüsusi ədəbiy-

yatda işlənmə tezliyinə və işlənmə sahəsinə malikdir.

Alman dilində işlənən türk sözlərinin semantik cəhətdən etimonları ilə

müqasiyə sayəsində müəyyən edilmişdir ki, türk dillərində bir neçə mənada işlənə

bilən və ya heç olmasa, mənaca daha geniş və ümumi anlayışı ifadə edən sözlər

alman dilinə müvafiq şəkildə bir mənada və ya məhdud mənada daxil olmuşlar,

məsələn: müasir osmanlı türkcəsində beş mənada işlənən “Konak” sözü alman

dilinə yalnız bir mənada, özü (4) də köməkçi mənada daxil olmuşdur:

Almanca “ Konak” Türkcə “Konak”

Herscherpalast – hökümət sarayı, 1.Gecələmə yer, böyük mülk, malikanə

Türk dillərində bir neçə mənaya (çubuq, qəlyan və s.) malik olan “Tschibuk”

sözü alman dilində yalnız bir mənada (Tabakspfeife mit langem Rohr und

kleinem Kopf) – qəlyan (qamışa oxşayan yumru başlıqlı) əşya işlənir.

Bu mənada “Sultanine” sözünün alman dilində ifadə etdiyi anlayış, rus

dilindəki “izöm” sözünün (bu söz də türk mənşəlidir) ifadə etdiyi anlayışa yaxın-

laşır.

Eləcə də, alman dilində işlənən türk mənşəli “Karagoz” sözü türk dillərində

müxtəlif məna calarlıqlarına, işlənmə xüsusiyyətlərinə malik olmasına baxmaya-

raq, alman dilində məhdud mənada işlənir – Held des türkischen Schatten-

theartres – ı. K.N.Dmitriyev (3): “Rus dilində türk elementləri adlı kitabında

yazır: Rus dilində işlənən bir qrup türk sözlərinin məna variantlarının azalması

(çoxmənalı sözlərin bir mənada işlənməsi) ilə yanaşı, bəzən də türk dillərində

daha geniş anlayışı, ümumi bir məfhumu ifadə edən bir sözün, alman dili

mühitində və ya həmin sözün alınmasında rol oynayan vasitə, dildə semantik

cəhətdən məna məhdudluğuna uğradığı nəzərə çarpır. Alınma sözün semantik

cəhətdən mənimsənilməsinin bu xüsusiyyəti ilə əlaqədar, akademik L.A.Bula-

xovski yazır (6): “Sözün” bir dildən digərinə keçməsi prosesində onun mənim-

sənilməsi, əsasən həmin sözün mənasının daha artıq xüsusiləşməsi sayəsində baş

verir, bu isə aydındır: söz adətən izolə edilmiş şəkildə, onların işləmə xüsusiy-

yətlərinin ayrı – ayrı hallarında alınır. Alman dilində işlənən türk mənşəli “balıq”

sözünün alınmasında da onun mənbə dildəki mənasının məhz daha artıq xüsusi-

ləşməsi yolu ilə baş vermişdir. Belə ki, alman dilində getrockneter Storrucken

(qurudulmuş balıq) mənasında işlənən “balyk” sözü semantikasına görə türk

dillərindəki “balıq” sözündən bir qədər fərqlənir.

Alman dilində işlənən türk sözlərinin bir qrupu mənbə dildə çoxmənalı olub,

alman dilində də həmin mənaları özündə saxlayır. V.Y.Martinsk (5) alınma sözlə-

rin bu xüsusiyyəti haqqında yazır: Alınma söz ilk mərhələdə müəyyən kontekstdə

fəaliyyət göstərir və yalnız bir mənada işlənir. Həmin söz dildə sonrakı fəaliyyəti

dövründə hərtərəfli assimilyasiyaya uğrayır və yalnız bundan sonra dildə geniş


44

işlənmə sahəsi kəsb edir ki, bunun da sayəsində alınma söz mənbə dildən malik

olduğu bütün məna variantlarını sözalan dildə realizə etmək üçün potensial imkan

qazanır.

Alman dilində mənbə dildəki bütün mənaları ilə daxil olan sözlərin sayı,

birmənalı sözlərə və məna məhdudluğuna uğrayan sözlərə nisbətən xeyli azdır.

Belə sözlər “Tschadyr”, Kibitke, Kiosk, Tschadyr” - der Zelt:

1. Almanca -kiosk - köşk; kibitke- Verkaufshauschen (fur Zeitungen der

Pavillon) ;

2. Bağ evi; istirahət üçün ayrılan yer – Gartenhauschen, Gartenzelt.

3. Qüllə, yanğına qarşı olan köşk – der Feunerfurm – alovlu qüllə, offener

Saulenbaumit Dach – üstüörtülü yanları açıq yer.

Alman dilində “Kibitke” sözü üstüörtülü araba “alaçıq” mənasında işlənir.

Alman dilinin lüğət tərkibinə daxil olan türk mənşəli sözlərin bir qismi də yeni dil

mühitində öz mənalarını genişləndirərək yeni anlayış və hadisələrin ifadə vasitəsi

öz etimonlarından xeyli irəli getmişlər. Bu baxımdan həmin sözlər alman dilində

işlənmə sahəsinə görə müəyyən mövzu və situasiya dairəsində məhdudlaşsa da,

onlar alman dili leksikasının tərkib hissəsi olub, müvafiq bədii əsərlərdə və tər-

cümələrdə, eləcə də xüsusi ədəbiyyatda işlənmə tezliyinə və işlənmə sahəsinə

malikdir.

Türk dillərində bir neçə mənaya (çubuq, qəlyan və s.) malik olan “Tschi-

buk” sözü alman dilində yalnız bir mənada (Tabakspfeife mit langem Rohr und

kleinem Kopf) – qəlyan (qamışa oxşayan yumru başlıqlı) əşya işlənir.

Türk dillərində (əsasən, osmanlı türkcəsində) “sultanın arvadı”, qızı və ya

bacısı, sultanın sevgilisi, üzüm növü” mənalarında işlənən “Sultannine” sözü al-

man dilinə yalnız “üzüm növü” kimi, bu məna variantında da həmin sözün se-

mantikasında alman dili mühitində yenə qismən məhdudlaşma baş vermişdir.

Eləcə də, alman dilində işlənən türk mənşəli “Karagoz” sözü türk dillərində

müxtəlif məna calarlıqlarına, işlənmə xüsusiyyətlərinə malik olmasına baxmaya-

raq, alman dilində məhdud mənada işlənir – Held des türkischen Schattentheart-

res – türk (kölgə) teatrının qəhrəmanı.

Alman dilində işlənən türk sözlərinin semantik cəhətdən etimonları ilə

müqayisəsi sayəsində müəyyən edilmişdir ki, türk dillərində bir neçə mənada iş-

lənə bilən və ya heç olmasa, mənaca daha geniş və ümumi anlayışı ifadə edən

sözlər alman dilinə müvafiq şəkildə bir mənada və ya məhdud daxil olmuşlar,

məsələn: müasir osmanlı türkcəsində beş mənada işlənən “Konak” sözü alman

dilinə yalnız bir mənada, özü də köməkçi mənada daxil olmuşdur.

Belə sözlər, mənbə dildə ifadə etdiyi mənalardan, eləcə də təkmənalı və ya

çoxmənalı olmalarından asılı olmayaraq alman dilində müxtəlif mənalar kəsb

edərək bir çox məfhumların ifadə vasitəsi kimi çoxmənalı sözlər sırasına keçir, öz

mənalarını inkişaf etdirir. Bu qrupa alman dilində işlənən Horde, Kaffee, Dol-

metscher və s. isimləri aid etmək olar.


45

Türk dilində vahid mənada işlənən (dilmanc) və alman dilndə ilk dəfə hə-

min mənada daxil olan “Dolmetsch(er)” sözü yeni dil mühitində müxtəlif mənalar

kəsb edərək çoxmənalı sözə çevrilmişdir, məsələn:

1. Dolmetsch – der Dolmetscher, ubersetzer – dilmanc, tərcüməçi

2. Der Dolmetscher ubersetzte mit ruhiger stimme die

Italienischer worte ins Arabische – Dilmanç sakit səslə İtalyan sözlə-

rini ərəb dilinə tərcümə edirdi.

3. Ein Spricwort sagt: Der Zunge ist der Dolmetscher des

Herzens – Atalar sözündə deyilir: dil ürəyin dilmancıdır.

Alman dilində işlənən “Bazar” sözünün alman dilində ifadə etdiyi məna va-

riantları müxtəlif lüğətdə müxtəlif miqdarda öz əksini tapmışdır, belə ki:

1. Bazar der – orientalischer Warenmarkt – mövcud olan şərq bazarı.

2. Kaufhalli, Ladenstrabe; etwas im Kaufen – bazarda nəyisə almaq (bir

şey).

3. Verkauf von Waren fur wohltatige Zwecke – xeyirxah məqsəd uçun

mal satışı.

“Bazar” sözü mənbə dildə yalnız – yarmarka, bazar “Yahrmarkt, Markt”

mənasına malikdir. “Bazar” sözü dilçi Fasmerin qeyd etdiyi kimi, mənalarının

çoxu özgə dil zəminində (fransız və ya alman dilində) qalmışdır.

Türk dillərində yer, şəhər, xalq adlarının və s. bildirən bir qrup xüsusi

isimlər alman dilində metonimik məna kəsb edərək həmin yerlə və ya xalqla

əlaqədar olan anlayışların ifadə vasitəsi kimi işlənirlər.

Bu qrupa alman dilində işlənən: Schirwan, Bokhara, Kasak, Sumakh, Tab-

ris (müxtəlif xalq növlərinin adları) Orqansin, Musselin, Kalmik və s. aiddir.

Qeyd etmək lazımdır ki, alman dilinin lüğəti türk dilindən alınma sözlərlə

zəngindir.

Ədəbiyyat:

1. В.Виноградов: Сравнительный словарь тюркских наречий. стр.39.

2. Л.Будагов: Словарь турецско-татарских наречий. стр. 65.

3. K.Н.Dмитриев: O тюрских элементах русского словарь. стр: 134-

35.

4. Р.A.Будагов: Введение науку o языках. стр: 98.

5. В.Й.Maртинскr: Варианты словацского культурного языка. стр.76.

6. L.A.Bulaxovski: “Semisologiyada söz və ifadənin dəyişməsi”. səh:98.


46

Лейла Баладайы кызы Ибрагимова

Семантические свойства тюркских слов в современном

немецком языке

Резюме

В статье рассматривается употребление азербайджанских и других

тюркских слов в современном немецком языке, их ролъ и значение на сов-

ременном этапе лингвистики. В статье также проводится параллель между

лексическими системами азербайджанского и других тюркских языков. Не-

которые слова и термины, входя в словарный состав немецкого языка,

обогащают и усовершенствуют его.

Ключевые слова: немецкий язык, тюркские языки, заимствованные

слова, семантика, функция.

Leyla Baladayı Ibragimova

Semantic properties of Turkic words in the modern German language

Summary

The article discusses the use of Azerbaijani and other Turkic words in the

modern German language, their role and meanings at the modern stage of lin-

guistics.

The author of the article also draws a parallel between lexical systems of

the Azerbaijani and other Turkic languages. Some words and terms of Turkic lan-

guages, entering the lexis of the German language, enrich and improve it.

Keywords: the German language, Turkic languages, borrowed words,

semantics, function.


47

UOT 81

AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ FEİLİN ARZU VƏ

İSTƏK ŞƏKİLLƏRİNİN BƏDİİ ƏDƏBİYYATDA İŞLƏNMƏSİ

Elnarə Mikayıl qızı ABBASOVA

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

Xarici dillər kafedrası

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim

elnarə@mail.ru

Məqalə ingilis dilində felin lazım formasının istifadəsinə həsr edilib. Lazım

forması bədii ədəbiyyatda, eləcə də qeyri-real hərəkətin ifadəsi üçün geniş isti-

fadə edilir.

Açar sözlər: mətn, əvəzlik, nitqhissələri, dil, termin, mübtəda, tamamlıq,

arzu şəkli.

Aktuallıq. Müasir ingilis dilində felin arzu, istək, xahiş, məsləhət və s.

şəkillərinin öyrənilməsi, onun Azərbaycan dilinin qrammatikası ilə müqayisəli

şəkildə araşdırılması, həmçinin bədii ədəbiyyatda onların ifadə olunması məqalə-

nin aktuallığını təşkil edir.

Müasir dilçiliyin ən aktual problemlərindən olan mətn dilçiliyi mətnin

struktur-semantik cəhətdən bütövlüyünü təmin edən əlavə vasitələri sistem şək-

lində tədqiq olunması zəruriyyətini yaradır.

Mətn dedikdə (latınca -əlaqə, birləşmə deməkdir) möhkəm daxili struktur

əlaqələri olan müxtəlif hadisələrin birliyi nəzərdə tutulur. Dilçilik nöqteyi-nəzə-

rindən ən müxtəlif profilli mətnlər tədqiqata cəlb oluna bilər. Mətnin bir neçə iş-

ləm növü vardır. Bir tərəfdən, "mətn" anlayışı, danışanın fikrinə əsasən, özlərində

bitmiş mənanı ehtiva edən bir, yaxud bir neçə cümlədən ibarət hər hansı bir söy-

ləmi təyin etmək üçün işlənir. Digər tərəfdən isə bu terminlə hekayə, zaman, mə-

qalə və s. kimi əsərləri adlandırırlar. Aktual üzvlənmə və mətn məsələsi sintak-

sisin ən mühüm məsələlərindən biridir. Bəlkə də dil haqqında elmin ən qədim və

ilk yaradıcıları bir nitq faktının, hər bir söyləmin kommunikativlik imkanlarını

nəzərə almış və bu cəhətə xüsusi fikir vermişlər. Ona görə də e.ə. 2-ci yüzillikdə

frakiyalı Dionisi "Sözlərin bitmiş fikir ifadə edən birləşməsi "nitq" əvəzinə "dili"

üstünləşdirdiyi kimi, nitqin kommunikativ cəhəti də 2-ci, 3-cü plana keçirilmiş,

söyləm əvəzinə (1, s. 28) cümlə öyrənilmiş, ona görə də (2, s. 8) də Dionisin nitqə

aid etdiyi cümləyə də aid edilmişdir.

Dildə mövcud olan sözlər ənənəvi olaraq leksik mənalarına, morfoloji əla-

mətlərinə və sintaktik funksiyalarına gorə müəyyən qruplara bölünür ki, bunlara


48

nitq hissələri deyilir. Məsələn, ingilis dilindən əşya ifadə edən tək, cəm və s. For-

malara, tamamlıq və s. funksiyalarda çıxış edən sözlərə isim deyilir. Yaxud hal,

hərəkət ifadə edən, -s, -ing və s. şəkilçi qəbul edə bilən, to be, to have feilləri ilə

işlənərək forma düzəldə bilən, (is called, has taken, have sent) cümlədə xəbər

funksiyasında çıxış edən sözlər feil adlanır və s. (1, s. 34).

Yuxarıda göstərilmiş 3 cəhətə, yəni sözün leksik mənasına, morfoloji əla-

mətinə və sintaktik funksiyasına görə sözlər müasir ingilis dilində bir qayda ola-

raq aşağıdakı nitq hissələrinə bölünür:

A) Əsas nitq hissələri: 1. İsim, 2. Sifət, 3. Əvəzlik, 4. Say, 5. Feil, 6. Zərf

B) Köməkçi nitq hissələri: 1. Modal sözlər, 2. Nida, 3. Artikl, 4. Sözönü, 5.

Bağlayıcı, 6. Ədat.

İngilis dilində feil ən geniş qrammatik kateqoriyaya malik əsas nitq hissə-

sidir. Müasir ingilis dilində feillər morfoloji qruluşuna, sintaktik roluna, obyektə

və subyektə olan münasibətinə, keçmiş zamanın qeyri-müəyyən formasının və

keçmiş zaman feli-sifət formasının düzəldilməsinə və şəxs kateqoriyasına müəy-

yən qruplara bölünə bilər.

Müasir ingilis dilində feillər şəxsli formada aşağıdakı qrammatik kateqori-

yalara malikdir:

1. Şəxs kəmiyyət kateqoriyası;.

2. Tərz kateqoriyası;

3. Zaman kateqoriyası;.

4. Növ kateqoriyası;.

5. Şəkil kateqoriyası.

Şəkil kateqoriyası hərəkətin həqiqətə olan münasibətini bildirir; hərəkətin

həqiqət, arzu, xahiş, şərt, məsləhət, istək və s. olduğunu göstərir. Feilin vasitəli

şəkilləri müasir ingilis dilində modallıq kateqoriyasının əsas ifadə vasitələrindən

olub, arzu, istək, şübhə, güman, şərt və s. bu kimi mənaları ifadə edir (2, s. 191-

193).

Long live the forces of place! - Yaşasın sülh qüvvələri!

I wish Ihad a lot of time. - Kaş çox vaxtım olaydı.

It is impossible that he should be late. - Mümkündür ki, o geciksin.

If I were you, I'd go to night school. - Yerində olsam gecə məktəbinə ge-

dərdim.

İngilis dilində feilin arzu şəkli Subjunctive Mood Sabcanktiv I və Sabcank-

tiv 2-ci olaraq 2 qrupa bölünür.

Müasir ingilis dilində feilin sabcanktiv I şəklinin özünə məxsus morfoloji

əlaməti, forması yoxdur. Əmr şəklində olduğu kimi, feilin sabcanktiv I şəkli məs-

dərin to ədatını atmaqla düzəldilir.

Feilin əsası dəyişmədən, heç bir şəkilçi qəbul etmədən düzəldilir:

(I,he,shew,we,you,they-have).

Müasir ingilis dilində feilin sabcanktiv I şəkli ilə xəbər şəklinin indiki

zamanının qeyri-müəyyən forması arasında demək olar ki, fərq yoxdur. Bu iki


49

feil şəkli arasında mövcud olan yeganə fərq "to be" feilində və digər feillərin 3-cü

şəxs tək formasında özünü göstərir (3, s. 58-59).

To be feili

Xəbər şəkli(Present Simple) Vasitəli şəklin sabcanktiv I forması

I am I be

You are You be

She/he is She/he it/it be

We are We be

You are You be

They are They be

Feilin Sabcanktiv I forması həyat həqiqətlərinə zidd olmayan qarşıya prob-

lem kimi qoyulan indiki, yaxud gələcək zamana aid əmr, xaiş, arzu, istək, şərt və

s. modal mənalar bildirmək üçün işlədilir.

If be in the city tomorrow, I shall visit him.- O, sabah şəhərdə olsa ona baş

çəkəcəm.

Long live friendship.- Yaşasın Dostluq.

Sabcanktiv I əsasən poeziya, rəsmi sənədlərdə və habelə bəzi hazır ifadələr-

də işlədilir.

Be it so!- Qoy belə olsun!

God forbid!- Allah eləməsin!

God bless you!- Allah sizə yar olsun!

Success attebd you!- Uğur olsun.

Come what may!- Nə olur olsun.

Be it for from me!- Məndən iraq.

Sabcanktiv I aşağıdakı hallarda işlədir.

1. Arzu ifadə edən sadə cümlələrdə sabcanktiv I işlədilir.

long live our country!-Yaşasın ölkəmiz.

Qeyd: Bu növ cümlələrdə sabcanktiv I əvəzinə may + məsdər birləşməsi

işlənə bilir.

My our country live long!-Yaşasın ölkəmiz!

2. Güzəşt bildirən sadə cümlələrdə sabcanktiv I işlədilir.

Be it so (So be it ).-Qoy belə olsun.

3. Mübtədası qeyri-müəyyən əvəzliklə və ya one of you birləşməsi ilə ifadə

olunan, əmr və ya xahiş bildirən sadə cümlələrdə sabcanktiv I işlədilir

(4, s. 56-58).

Somebody come to the board.- Kimsə gəlsin yazı taxtasına. Sizdən biriniz

cavab versin mənim sualıma.

Qeyd: Həmin mənanı ifadə etmək üçün sabcanktiv I əvəzinə let + məsdər

birləşməsi ilə işlənə bilir. Let somebody come to the board. - Qoy kimsə yazı taxtasına gəlsin.


50

Sabcanktiv I əvəzinə aşağıdakı növ budaq cümlələrdə işlənə bilir. 1) It is important ..., It is (im)possible ..., It is necessary..., It is a pity... It is

(un)natural..., It is extraordinary..., It is strange..., It is surprising..., It is reques-ted..., It is right... kimi ifadələrlə başlanan mübtəda budaq cümləli mürəkkəb cümlələrdə sabcanktiv I şəklində işlədilir. Məs: It is necessary that you should answer the letter immediately.

2) Əmr təklif və tövsiyyə ifadə edən tamamlıq budaq cümlələrində sab-canktiv I və ya onun bəzi şəkilləri işlədilir (5, s. 67-68). The teacher asked that she students should write (write) the words. -Müəllimə dedi ki, tələbələr sözləri yazsın.

3) Baş cümləyə lest bağlayıcısı ilə bağlanan məqsəd budaq cümləsində, adətən feilin arzu şəkli (bəzən isə Sabcanktiv) işlədilir. We must go fast lest we should miss (miss) the train.

4) though, although, whatever, whoever, whenever, however və s. Bağlayı-cılardan hər hansı biri ilə başlanan güzəşt budaq cümlələrində sabcanktiv I və ya feilin sapazişinal şəkli işlədilir.

Whoever he be (should be) he has no right to drive me out. Sabcanktiv I Azərbaycan dilinə feilin müxtəlif şəkilləri vasitəsilə tərcümə

olunur. 1) Feilin şərt şəkli ilə.

If he weather be cold tomorrow, we shall not go to the forest. - Sabah hava soyuq olsa, biz meşəyə getməyəcəyik.

2) Feilin əmr şəkli ilə. I suggested that she remain at home.-Mən təklif edim ki,o evdə qalsın. Long live forces of peace.-Yaxşı sülh qüvvələri. Succes attend you.-Sizə uğur olsun.

Feilin arzu şəklinin mətnlərdə, bədii ədəbiyyatda, şeirlərdə qeyri-real hərə-kətləri bildirmək üçün istifadə olunur.

Feilin arzu şəkli Subjuctive II şəklini indiki, keçmişə aid olarkən isə keçmiş forması işlədilir.

I wish I were 10 years old.- Kaş 10 yaş böyük olaydım. Feilin arzu şəkli bizim beynimizdə, ürəyimizdə olan arzu, istəkdir ki, həyata

keçməyib yalnız arzulanır ki, dilimizə If only -Bizcə, I wish - Kaş, kaşki kimi tər-cümə olunur (6, s. 73-75).

Feilin arzu şəkli bədii ədəbiyyatlarda, şeirlərdə, əsərlərdə də çox rast gəli-nir.

If only were always spring - Bircə həmişə bahar olaydı. I wish you lived forever,mother.- Kaş sən əbədi yaşayardın. Feilin arzu şəkli ingilis dilində şeirlərdə də geniş istifadə olunur, bədii

ədəbiyyatda da hərəkətin qeyri-real olduğunu və həqiqətə zidd olduğunu göstərir. If I were you; Holding the world right in my hands; The first thing I'd do; Is

thank the stars for all that I have; If I were you; Yerinə olsaydım; Dünyanı əllə-rimdə saxlayardım.


51

İlk etdiyim şey ulduzlara təşəkkür etmək olardı; Mənə verdiyi hər şeyə gö-rə; Əgər yerində olsaydım.

Müasir ingilis dilində Subjunctive II Şəklinin keçmiş zaman formasında feilin xəbər şəklinin keçmiş zamanın bitmiş forması ilə tam eyniyyət təşkil edir. Subjunctive II-nin indiki zaman forması feilin xəbər şəklinin keçmiş zaman qeyri-müəyyən forması ilə forma baxımından eyniyyət təşkil edir, amma Sub-junctive II qeyri-real hərəkətləri bildirir. Xəbər şəklinin keçmiş zaman forması isə real hərəkəti bildirir (7, s. 88-90).

I spoke yesterday. - Dünən danışdım. I spoke tomorrrow. - Sabah danışardım. Feilin keçmiş zaman qeyri-müəyyən forması ilə Subjunctive II (Sabcanktiv)

forması arasında mövcud olan yeganə fərq to be feilində müşahidə olunur yəni feilin qeyri-müəyyən formasında to be feili was/were Subjunctive II formasında isə were işlənir. I was in Paris last week.- Keçən həftə Parisdə idim. I were in Paris next week.- Gələn həftə Parisdə olaydım.

Qeyd: Müasir ingilis dilində xüsusən danışıqda həmin fərq də aradan qalx-maqdadır, yəni feilin Subjunctive II şəklinin indiki zaman formasında da keçmiş zaman qeyri-müəyyən formasında olduğu kimi to be feili I və III şəxs tək was işlənir.

I'd be king if was you .- Yerinə olsaydım kral olardım. I wish now that I was not goig to Australia at all.- Kaş ki, indi Avstraliyaya

tamamilə getməzdim. Feilin Subjunctive II forması həyat həqiqətlərinə zidd olan hərəkətləri ifadə

etmək üçün işlədilir. Belə hərəkətlərin icraçısı adətən, danışanın arzusundan, dilə-yindən, istəyindən, şərtindən və s. asılı olur. Bu hərəkətlər indiki və ya gələcək zamana aid olduqda Subjunctive indiki (1) keçmiş zaman forması işlədilir.

If I had enough money I should buy a new car. - Kifayət qədər pulum olsay-dı yeni maşın alardım.

If we had time, we should have discussed this problem last week. Keçən həftə vaxtın olsaydı bu problemi müzakirə edərdik. Feilin arzu şəkli ingilis dilində aşağıdakı hallarda işlənir. 1) Mətnlərdə rast gəldiyimiz sadə cümlələrdə qeyri-real arzuları bildirərkən

işlənir. 2) Mətndə, hekayələrdə rast gəldiyimiz şərt budaq cümlələrində 1. If only I were at home (Bircə evdə olsaydım). 2. If I were you I should think so (Yerində olsaydım belə düşünərdim.) 3) Asifdən sonra olan müqayisə zərflik budaq cümləsində: She loves him as

if he were her son.- O, onu elə sevirdi ki, sanki öz oğlu idi. 4) Tamamlıq budaq cümləsində "to wish" feilindən sonra I wish he were

here.-Kaş o burda olaydı. 5) Təyin budaq cümləsində "it is high time" ifadəsindən sonra: It is high

time we went home.- Vaxtdır evə gedək.


52

Belə ki, feilin arzu şəkli tamamlıq, təyin, müqayisə zərfliyi budaq cümlələ-rində qeyri-real hərəkətləri bildirərək işlənir və buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, budaq cümlələr təkcə feilin xəbər şəklini deyil eyni zamanda feilin arzu şəklini də istifadə etmək üçün işlədilir.

Bu cür budaq cümlələrdə feilin arzu şəklinə də rast gəlirik ki, bu da bədii ədəbiyyatda həqiqətə zidd olan cümlələrlə ifadə edilir.

ƏDƏBİYYAT

1. Yunusov D.A Guide to English Grammar. 1987 səh: 34.

2. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. 1979 səh: 191-193..

3. Kaushanskaya B.L.A Grammar of the English Language. 1985 səh: 58-

59.

4. Khanbutayeva L. The Analysis of the subjunctive Mood. 1989 səh56-58.

5. Jafarova L., A.Huseynov, S.Mustafayeva. English Grambridge. 1978

səh: 67-68.

6. Curme G.O.A Grammar of the English Language. 1931 səh: 73-75.

7. II Yish B. The sturukture of Modern English. 2006 səh: 88-90.

Elnara Mikayıl Abbasova

The use of the Subjunctive Mood in the English Grammar

Summary

The article deals with the use of the Past Subjunctive and the Present

Subjunctive in the English grammar. The Past Subjunctive is widely used in

fiction and poems in order to denote unreality.

Keywords: text, pronoun, language, term, subject, subjunctive mood

Элнара Микайыл кызы Аббасова

Употребление сослагательного наклонения в английском языке

Резюме

Статья посвящена изучению употребления сослагательного накло-

нения в английском языке. Сослагательное наклонение широко исполъ-

зуется в художественной прозе, а также в поэзии для выражения

нереального действия.

Ключевые слова: текст, местоимение, язык, термин, подлежащее,

сослагательное наклонение


53

UOT 81’25

TƏRCÜMƏNİN MƏDƏNİYYƏTLƏR ARASINDAKI

KOMUNİKASİYADA ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ

Aysu Vahid qızı HÜSEYNLİ

Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbi

Xarici dillər kafedrası, müəllim

[email protected]

Məqalədə mədəniyyətlərarası kommunikasiyada tərcümənin rolu və mahiy-

yəti nəzərdən keçirilir, müasir linqvistikada bəzi ideya və fəlsəfi dəyərləndir-

mələrdən, eləcə də ədəbiyyatda tərcümə stilistikasından misallar gətirilir. Məqa-

lədə Azərbaycanın müasir ədəbiyyatının, qərbi Avropa ölkələrinin və Rusiya ədə-

biyyatının tərcüməsinin bəzi fraqmentləri təhlil edilir.

Açar sözlər: tərcümə, tərcüməçilik sənəti, kominikasiya, beynəlxalq əmək-

daşlıq

Aktuallıq. Qeyd olunduğu kimi, tərcümə və tərcüməçilik sənəti, bir istiqa-

mətli və ikifazalı proses olub ilkin mətndən ikinci mətn doğurur və həmin ikinci

mətn birinci mətni əvəz edir, beləliklə də bu mühüm amil məqalənin aktuallığını

təşkil edir.

Məlumdur ki, təcrüməçi şəxsi-motivlərə xidmət etmir, sosial sifarişin ondan

tələb etdiyi, cəmiyyətin sifariş etdiyi motivlə hərəkət edir. Rus dilçi alimi A. F.

Şiryayevin fıkrincə, tərcüməçi öz fəaliyyəti zamanı şəxsi motivə söykənən tələ-

batdan çıxış etmir, əksinə onun fəaliyyəti sosial xarakterlidir (4. s, 29).

Məlumdur ki, tərcümə insan fəaliyyətinin qədim bir növüdür. İnsan cəmiy-

yəti təşəkkül tapandan və insanlar arasında dil müxtəlifliyi yaranandan tərcümə

və yaxud tərcüməçilik fəaliyyəti də meydana gəlmişdir. Dilçi alim Ə.Rəsulovun

fikrincə “Tərcümə xalqların və ölkələrin tarixi inkişafında, mədəniyyətlərin və

dillərin tərəqqisində həmişə vacib rol oynamışdır. Bizim əsrdə də tərcümə xid-

mətlərindən istifadə olunur və bu gün tərcümə demək olar ki, insanları, onların

mədəniyyətlərini, iqtisadi və sosial həyatlarını yaxınlaşdıran dil ünsiyyəti vasitə-

lərindən biri kimi daha önəmli olmuşdur. Tərcümə həm də ölkələr və dövlətlər

arasında beynəlxalq əməkdaşlıq vasitəsi kimi çıxış edir” (2. s, 48).

Qeyd etdiyimiz kimi, tərcümə fəaliyyəti xüsusilə ötən əsrin sonlarında və

iyirmi birinci əsrin əvvəllərində dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklərdən

sonra daha da aktuallaşmış, ona qarşı tələbat çoxalmışdır. Elmi-texniki tərəqqinin

həyatın müxtəlif sahələrinə güclü təsir etdiyi bir dövrdə elm, mədəniyyət, texnika

sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq da güclənmişdir. Dünyada baş verən misilsiz


54

dəyişikliklər ölkələr və yeni dövlətlər arasında görünməmiş əlaqələrin, müxtəlif

dilli cəmiyyət və xalqların bir-biri ilə münasibətlərinin inkişafına güclü təkan ver-

mişdir. Belə bir şəraitdə tərcümənin rolunun artmasını görməmək mümkün deyil.

Məhz bu baxımdan tərcümə xalqların və dövlətlərin iqtisadi, siyasi-ictimai, elmi,

mədəni-kütləvi və s. münasibətlərinin tərəqqisinə xidmət göstərən bir vasitəyə

çevrilmişdir.

Dilşünas alim A.D.Şveytserin fıkrincə, tərcümənin məqsədi xarici dili bil-

məyən oxucuya, dinləyiciyə rast gəldiyi mətnlərdə, şifahi nitqdə başa düşmədiyi

söz və ifadələri izah etmək, onları yaxından tanış etməkdir (5. s, 34).

Digər dilşünas alim Y.İ. Reçker tərcüməyə aşağıdakı kimi tərif vermişdir:

«Tərcümə məzmun və üslubu saxlamaqla əslin dəqiq və düzgün verilməsidir. Bu-

nunla da tərcümə ilə nəql bir-birindən fərqlənir. Məzmun və üslubun tərcümə olu-

nan dilin əsasında qorunub saxlanması tərcümə üçün ən vacib amildir» (8. s, 12).

Məşhur tərcüməçi A.D.Şveytser tərcüməni dillər və mədəniyyətlər arasın-

dakı kommunikasiyada bir istiqamətli və iki fazalı proses adlandırır və bu proses-

də tərcümə nəticəsində ilkin mətndən ikinci mətn doğulur. Həmin ikinci mətn bi-

rinci mətni və yaxud sözü əvəz edir. Belə bir ümumiləşdirici fıkir vardır: tərcümə

eyni dildə danışmayan insanlar arasında ünsiyyət yaratmaq tələbatından doğur.

Deyilənləri ümumiləşdirsək, tərcümənin kompleks proses olması qənaətinə gəl-

miş olarıq.

Bizim fikrimizcə, əsildə (orijinalda) olan fikrin düzgün və dəqiq verilməsi

və ya ötürülməsi zamanı təkcə sözün və ya ifadənin qarşılıqlı variantını tapmaq

kifayət deyildir. Burada tərcüməçi həm də həmin söz və ifadələrin qrammatik,

orfoqrafik, fonetik, qrafik, leksik-semantik əlamətlərinə diqqət yetirməli, mənbə

dilin üslubi xüsusiyyətlərini də nəzərə almalıdır. Tərcümə dəqiq və dolğun ifadə-

ni sevir, bir dildən başqa dilə ötürülən fıkri, ifadəni, sözü tərcümə edilən dilin bü-

tün normalarına uyğunlaşdırmaq tərcümənin nə qədər çətin proses olduğunu gös-

tərir.

Bu qəbildən yanaşsaq, son illər mətbuat dilində yer alan çoxsaylı yeni ter-

min-söz və ifadələrin mənimsənməsi və alınması prosesində, onlarm yeni məna

çalarlarının meydana çıxmasında tərcümənin birbaşa rolu var və məhz buna görə

də tədqiqat işində tərcüməyə üstünlük verilmişdir.

Tərcümənin xüsusi təbiətini və onun sosial tələbatı ödəmə qabiliyyətini

nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, tərcümə təkcə tərcüməçi vasitəsilə dil-etnik mane-

ələrinə malik insanlar arasında ünsiyyət deyil. Çoxdilliliyi, müxtəlif dil maneələ-

rini aradan qaldıran vasitələr də vardır.

Tərcüməsiz müxtəlif ünsiyyət vasitələri mövcuddur: məsələn, təbii işarələr

və rəmzlər. İdman meydançalarındakı hakimlərin işarələri, onların işlədilməsi və

ya tərcüməsi zamanı qarşı tərəfin milli diqtəsi lazım olmur, sadəcə kütləvi istifadə

zamanı sözün beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi olduğu nəzərə alınaraq birbaşa,

tərcümə olunmadan, necə deyərlər, ünsiyyətə ötürülür. Bununla da ingilis dili


55

vasitəsilə daxil olmuş söz və ifadələrin bir çoxunun qarşılıqlı variantı ola-ola

ümumişlək sözə çevrilir, dilimizin səlisliyi, şirinliyi, gözəl ifadə tərzləri unudulur.

Fikrimizi faktlarla əsaslandırmaq istərdik. Dövlət qəzetlərindən «Xalq qəzeti» və

«Azərbaycan» qəzetinin, çox oxunan «Yeni Müsavat»m səhifələrində verilən

ingilis mənşəli söz və ifadələrin Azərbaycan dilində düzgün ifadə edilməsi zəru-

rəti vardır. Ölkənin rəsmi və müstəqil qəzetlərinin nümunə kimi qəbul edilməsi

təsadüfi deyil, bu qəzetlər əslində xalqın «dili»nin güzgüsü olmalıdır. «Xalq qə-

zeti»nin 2 may 2008-ci il 98-ci sayında 90-a, «Azərbaycan» qəzetinin 13 yanvar

2005-ci il tarixli 8-ci sayında 100-ə, «Yeni Müsavat» qəzetinin 23 may 2007-ci il

tarixli sayında 90-a yaxın ingilisdilli termin-sözlər verilmişdir. Məsələn, eyforiya,

qeyri-legitimi, presedent, kriminal, separat, status, sivilizasiya, konfessiya, intel-

lekt, sponsor, resurs, region və s. («Xalq qəzeti»), kompensasiya, rejim, suveren,

sensasiya, sammit, forum, deportasiya, aksiya, absurd, intensiv və s. («Azərbay-

can»), rezonans, format, sammit, arqument, versiya, mikro, koordinasiya, meriya,

inteqrasiya, reanimasiya, elektorat, loyal, plüralizm, şans, anti, konflikt, ofis, insi-

dent, stabillik, prekursor, elita, mesaj, internet, repressiya, sanksiya, faktor, al-

yans, speys, instansiya, virtual, effektivlik, korrupsiya, reytinq, egida, kompro-

mat, pozitiv, potensial, kuliminasiya və s. («Yeni Müsavat») mənşəyi müxtəlif

olan ingilisdilli sözlərin ədəbi dilimizə ötürülməsi, mətbuat vasitələri tərəfindən

gen-bol işlədilməsi, dövlət idarələrində, rəsmi yazışma sənədlərində göstərilməsi

halları dil vasitəçisindən, yəni, ya tərcüməçidən, ya da müəllifin özündən asılıdır.

Dilçi alim V.N.Komissarov bu fikirdədir ki, qəzetlərin dilində rast gəlinən

əcnəbi termin-sözlərin tərcüməsi zamanı məzmunun müəyyən mənada saxlanma-

sı vacibdir (4. s. 56).

L. S. Barxudarova görə, ümumiyyətlə, «tərcümə təkcə orijinalda verilən

mətnin üzünün köçürülməsi demək deyil, o, həm də orijinalın necə ötürülməsi

deməkdir» (7. s. 19).

Əlavə olaraq qeyd edək ki, tərcümə mətninin əslin üslubi xüsusiyyətlərinə

uyğunlaşdırılması zamanı formanın dəyişdirilməsi zərurəti doğur və bu zaman

tərcüməçidən böyük ustalıq tələb olunur.

Yazılı tərcümədə mətnin məzmunu daha çox informasiyalı olur. Mətndaxili

termin-sözlərin tərcüməsi prosesində biz iki mərhələ müəyyən edirik:

• Yeni termin-sözün mətn daxilində mənasının izahı;

• Mənanın tərcümə vasitəsilə ötürülməsi

Yeni termin-sözlərin tərcüməsində birinci mərhələnin böyük rolu vardır.

Fikrimizcə, ikinci mərhələ sırf texniki məsələdir, bu məsələni tərcüməyə müvafiq

gələn metodlarla həll etmək olar.

«Mətn» anlayışı dedikdə biz nəyi nəzərdə tuturuq? Şərti olaraq mənbə

dildəki mətndə verilən termin-söz və ifadələri daha yaxşı anlamaq üçün mətni iki

növə bölürük:

• Dar çərçivəli mətn-mikromətn.

• Geniş həcmli mətn-makromətn.


56

Mikromətn dedikdə cümlə və yaxud cümlə daxilindəki söz və ifadələr

nəzərdə tutulur. Bizim tədqiqatımızda da əsasən bu növ mətnlərdə verilən termin-

söz və ifadələrin tərcüməsindən söhbət gedir. Buraya linqvistik vahidlər, mor-

femlər daxildir.

Makromətn dedikdə bir-birinə tabe olan və olmayan cümlələrin əmələ

gətirdiyi mətn nəzərdə tutulur ki, bunun da dəqiq çərçivəsini müəyyənləşdirmək

çətindir. Çünki makromətn cümlələr qrupu, bütöv abzası və yaxud bütöv bir mə-

qalə də ola bilər. Önəmlisi budur ki, tərcümə zamanı hər hansı bir yeni termin-sö-

zü mətn çərçivəsində götürəsən və həmin sözün əsl mahiyyəti bu zaman daha

dəqiq açıqlana bilər.

Mikromətnin özünü də şərti olaraq sintaktik və leksik növə bölək.

Sintaktik mikromətn elə bir sintaktik quruluşdur ki, burada həm termin-söz,

həm ifadə, həm də söz birləşməsi iştirak edir və tərcümə zamanı bütün bu

komponentlərin hər biri nəzərə alınmalıdır.

Leksik mikromətn konkret leksik vahidlərin, söz və ifadələrin birləşmə-

sindən əmələ gəlir ki, burada da tərcümənin əsas prinsipləri gözlənilməlidir.

Yəni, mənbə dildəki leksik vahidlər obyekt dildəki leksiki vahidlərə uyğunlaş-

dırılmalıdır.

Sintaktik mikromətn tərcüməçiyə imkan verir ki, yeni termin-sözün hansı

nitq hissəsinə mənsub olduğunu müəyyənləşdirsin. Lakin yeni termin-sözün mə-

nasının izahı zamanı əsas rolu leksik mikromətn oynayır.

İngilis mənşəli yeni termin-söz və ifadələr neologizmlərdən (burada yeni

anlayış nəzərdə tutulur) fərqli olaraq mənbə dildəki mövcud söz və morfemlərin

bazasında yaranır. Bu söz və morfemlərin təhlili tərcüməçiyə termin-sözlərin

mənasının izahında ciddi kömək göstərə bilər. Bunun üçün ingilis dilinin sözdü-

zəltmə xüsusiyyətlərini bilmək vacibdir. Biz bu barədə alınmaların mənimsənmə

səviyyələri bölməsində ətraflı danışmışıq. Lakin bu məsələ ilə bağlı təkcə bunu

əlavə etmək istərdik: ingilis dilinin sözdüzəltmə xüsusiyyətlərindən biri də dildə

mövcud olan yeni alınma termin-sözə əlavə məna verilməsidir.

Məsələn, ingilis dilində “call” sözünün mənası “çağırmaq”, “adlandırmaq”,

“çağırış”, “telefon zəngi”, “toplamaq” və s. mənalarda işlənir. Lakin dünya

maliyyə bazarlarmda birja məsələlərinin inkişafı ilə bağlı həmin sözün yeni mə-

nası əmələ gəlmişdir və müasir ingilis sözlüklərində “koll, opsion koll” - yəni,

qiymətli kağızı təyin olunmuş müddətə razılaşdırılmış qiymətə almaq hüququ ki-

mi verilmişdir (5. s. 182).

Dünyada bank işinin canlanması ilə əlaqədar bu sözün digər mənası-bankın

müştəridən şərtləri pozduğu üçün krediti vaxtından qabaq ödəməsini tələb etməsi

deməkdir.

Beləliklə, alınmaların mənimsənilməsi prosesində tərcümənin yerinin mü-

əyyən olunması, tərcümənin adekvatlığı və onunla bağlı praqmatik adaptasiya

məsələləri aktuallaşır.


57

Müasir dövri mətbuat dilinin təhlili göstərir ki, Azərbaycanda bazar müna-

sibətlərinin formalaşdığı bir çox fəaliyyət sahələrində insanlar öz peşəkar fəa-

liyyətləri zamanı istifadə etdikləri ingilisdilli və ingilis mənşəli termin-söz və söz

birləşmələrinin mənasını çox vaxt bilmirlər, yaxud onu necə gəldi işlədirlər. Bu

gün bir sox fəaliyyət sahələrində (informatika, reklam, marketinq və s.) yeni

termin-söz və ifadələrin, mətnlərin məhz adekvat tərcüməsinə zərurət yaran-

mışdır. Buna görə də bu prosesin nəzəri əsaslarını bilmək nəinki zəruridir, həm də

alınma prosesində tərcümənin keyfiyyəti üçün zəmanət verir.

Tərcümənin əsas nəzəri anlamı onun adekvatlılığını şərtləndirir. Adekvat

tərcümə səviyyəli tərcümə deməkdir və bu zaman tərcümə olunan dilin norma və

qanunauyğunluqları qorunmalı və məzmun dəyişdirilməməlidir. A. D. Şveytserə

görə, adekvatlıq real təcrübəyə əsaslanır. Bəzən isə təcrübə olsa da, tərcümənin

bütün mümkün imkanlarından istifadə edilmir, lakin mətnin və ya cümlənin, ifadə

tərzinin kommunikativ-funksional məzmunu düzgün ötürülür (22. s. 67). Bununla

da A.D.Şveytser qeyd edir ki, adekvatlıq bir çox hallarda kompromis səciyyə

daşıyır və adekvatlığı təmin etmək üçün bəzən mətndə və ya cümlədə ayrı-ayrı

söz və ifadələrin məna yükündən imtina edilir.

Bəzən tərcüməçi mətni və yaxud hər hansı bir ifadəni, söz birləşməsini

tərcümə edərkən orijinaldakı üslubu və mənanı saxlamaq üçün xüsusi vasitələr

axtarmalı olur. Bu zaman orijinalla tərcümə olunan dil arasında praqmatik ekvi-

valentlik yaranır.

Tərcümənin praqmatik aspektlərindən bəhs edərkən rus tədqiqatçı alimi

V.N.Komissarov yazır ki, ekvivalentlik nəzəriyyəsinə görə, orijinalın və tərcümə-

nin səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün bir neçə səviyyə təyin edilir:

• Dil işarələrinin səviyyəsi;

• İfadə etmək səviyyəsi;

• Məlumatın səviyyəsi;

• Kommunikasiyanın məqsədinin səviyyəsi.

Bu səviyyələrin hər birində söz vahidi və məzmunun dərk edilməsilə məlu-

matın xüsusi forması ötürülür (8. s. 61-78).

Bizim tədqiqat işində dövri mətbuatda işlənən mətnlərdə istifadə olunan

yeni termin-söz və ifadələrin tədqiqi prosesində tərcümənin məhz adekvatlıq və

ekvivalentlik səviyyələrinin vacibliyi qabardılır.

Mətbuatın və ümumiyyətlə kütləvi informasiya vasitələrinin əhatə və təsir

dairəsi müxtəlif olsa da, onların auditoriyası birdir - cəmiyyət. Ayrı-ayrı alınma

termin-söz və ifadələrin anlaşılmasında sosial-mədəni mühitin rəngarəngliyinə

baxmayaraq, bütövlükdə problemlərin olması düzgün və məqsədli tərcüməni zə-

ruri edir. Çünki mətbuat və reklam-informasiya vasitələrinin dili kütləyə, cəmiy-

yətə yönəlmişdir və onların istifadə etdikləri leksika qəbul edilməli, başa düşül-

məlidir.

Kütləvi informasiya daşıyıcılarının «dili» də müşahidə olunan yeni alınma-

ların praqmatik adaptasiyası baş verməlidir, yəni tərcümə olunan hər bir yeni söz


58

və ifadə, söz birləşməsi və ya cümlə ilk öncə məqsədli auditoriya tərəfindən qə-

bul olunmalıdır. Bu, baş vermirsə, demək, tərcümənin adekvatlığı və ekvivalent-

lik səviyyəsi prosesdə əsas kommunikativ funksiyasını yerinə yetirə bilmir.

F.Vəlixanovun fikrincə “alınma söz və ifadələrin tərcüməsinə ehtiyac yoxdur.

Xüsusi məna daşıyan termin-sözlərin tərcümə olunmasına nə ehtiyac var? Onlar

məqsədli auditoriya üçün nəzərdə tutulub və buna görə də mütəxəssislər onların

mənasını başa düşürlər. F.Y.Veysəllinin fikrincə “Biz bu fıkirlə razı deyilik.

Məsələ bundadır ki, mətbuat və digər kütləvi informasiya vasitələri cəmiyyətin

bütün təbəqələri üçündür və onların leksikasında istifadə olunan hər hansı bir

yeni alınma termin-söz və söz birləşməsi kütləvi şüur tərəfindən qəbul edilməli-

dir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə daxil olursa, ya onu zənginləşdirməli, ya

da doğma ifadə tərzlərimizi sıxışdırıb çıxarmalıdır. Bu baxımdan yanaşdıqda, tər-

cümənin rolunun və səviyyəsinin daha çox sahələri əhatə etdiyinin şahidi olarıq”

(6. s. 16).

Yeni termin-söz və söz birləşmələrinin tərcüməsi zamanı bəzən ingilisdilli,

yaxud ingilis mənşəli ifadələrin praqmatik imkanlarının oxucuya ötürülməsində

çətinliklər meydana gəlir. Çox vaxt bu, reklam mətnlərində və televiziya veri-

lişlərində tərcümə mətninin və yaxud tərcümə olunan ifadə və sözün məna tutu-

munun düzgün dərk edilməməsi səbəbindən baş verir. Məsələn, birbaşa ingilis

dilindən gələn reklam mətnlərində və yaxud şəhərin müxtəlif guşələrində yerlə-

şən reklam şitlərində, restoranlarda, barlarda, mağazaların vitrinlərində asılan

reklamvari plakatlarda ictimaiyyətə çatdırılan məlumatlar təhrif olunur. Belə bir

nümunə verək: elit əyləncə kompleksi dəvət edir reklam-informasiya çağırışında

elit-əyləncə kompleksi ifadəsi Azərbaycan oxucusuna demək olar ki, heç nə de-

mir. İlk öncə elit gəlmə termin-sözdür, ingilisdilli və fransız mənşəlidir. Ümu-

miyyətlə, elite-elite- sözünün lüğətlərdə bir neçə mənası açıqlanır. Birinci mənası

seçilmiş, ən yaxşı toxumlar, bitkilər, heyvanlar, ikinci mənası isə cəmiyyətin daha

üstün, seçilmiş, görkəmli təbəqəsi, yaxud qrupu deməkdir. Göründüyü kimi, bu

sözün nə əyləncə sözünə, nə də digər alınma termin-söz olan kompleksə heç bir

aidiyyatı yoxdur. Bu təyini söz birləşməsinin və ya ifadənin özü uğursuzdur və nə

Azərbaycan dilinin qrammatik, nə də semantik xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmir.

Buna görə də bu tipli yeni, aktuallaşan termin-sözlərdən istifadə edərkən tərcü-

məçidən həssas yanaşma tələb olunur. Bu tipli mətn və ifadələrin tərcüməsi za-

manı istər-istəməz mənanın praqmatik aspekti nəzərə alınmalıdır. Oxucuda və ya

alıcıda yeni termin-sözün və ya ifadənin, söz birləşməsinin praqmatik adaptasiya-

sı baş verməlidir.

Təcrübə göstərir ki, kütləvi informasiya vasitələrində işlənən yeni termin-

söz və ifadələrin tərcüməsi zamanı məhz sosial-linqvistik amillər müəyyənedici

rol oynayır.

Bizim tədqiqat işində tərcüməyə həm də təcrübi baxımdan nəzər yetirmək

lazım gəlir, yəni onun dilçilik baxımından nəzəri tərifı təcrübədə heç də həmişə


59

özünü doğrultmur, bu və ya digər şəraitdən asılı olaraq tərcümənin imkanları

məhdudlaşır və ya məhdudlaşdırılır.

Nəticə. Yuxarıda qeyd etdik ki, reklam-informasiya mətnlərində, dövri

elektron vasitələrində verilən külli miqdarda gəlmə termin-söz və ifadələrin,

bəzən isə beynəlxalq termin kimi qələmə verilən sözlərin ekvivalentləri ola-ola,

onların kalka edilməsi, transliterasiya olunması, yaxud bir neçə dildə istifadə

olunan müxtəlif transkripsiyaya malik terminlərin qrafık formada verilməsi

halları məhz tərcümə imkanlarının məhdudlaşdırılması zəminidir.

ƏDƏBİYYAT

1. A.F.Şiryayev: «Orta əsrlərdə tərcümə sənəti». Moskva, 2000 4, səh: 29.

2. Rəsulov Ə. “Tərcümə nəzəriyyəsi müstəvisində Türkiyə türkcəsi və

Azərbaycan dili.” Bakı, 2007. səh:48.

3. Vəlixnov F. Azərbaycanda tərcüsmə tarixi. Bakı, 1990 il.səh:19.

4. V.N.Komissarov: «Müasir tərcümə». Moskva, 2004.səh:56.

5. Şveytser A.D. «Tərcümə nəzəriyyəsi». Moskva, 1988.səh:34.

6. F.Y.Versəlli. «Struktur dilçiliyin əsasları», studiya Philological. Bakı,

2005.səh:16.

7. L.S.Barxudarov: «Tərcümə sənəti». «Oka Ofser» nəşriyyatı. Bakı,

2008, səh:19.

8. Y. İ.Reçker: “Tərcümə nəzəriyyəsi və onun praktik əhəmiyyəti”.1998.

səh: 12

Айсу Ваxид кызы Гусeйнли

Роль и значение перевода в межкультурной коммуникации

Резюме

В статье рассматриваются роль и значение перевода в межкультурной

коммуникации, приводятся некоторые идеи и философские оценки перевод-

ческой деятельности в современной лингвистике, а также стилистики

перевода в литературе. В данной статье анализируются некоторые фраг-

менты перевода современной литературы Азербайджана, западноевропейс-

ких стран и России.

Ключевые слова: перевод, переводческая специальность, коммуника-

ция, международное сотрудничество.


60

Aysu Vahid Huseynli

The role and significance of translation in intercultural communication

Summary

The article discusses the role and importance of translation in intercultural

communication; it provides some thoughts and philosophical ideas of translation

in modern linguistics, and of stylistics of translation in literature and humanita-

rian sphere.

The article also provides analysis of some fragments of translation of mo-

dern literary works of Azerbaijan, countries of Western Europe and Russia.

Keywords: translation, translation specialty, communication, international

cooperation.


61

UOT 81’367

AZƏRBAYCAN, İNGİLİS VƏ RUS DİLLƏRİNDƏ EKVİVALENT

PAREMİOLOJİ VAHİDLƏR

Dilbər Mustafa qızı İBRAHİMOVA


Xarici dillər kafedrasi, müəllim

[email protected]

Məqalədə paremioloji vahidlər – atalar sözləri və deyimlərin tədqiqatından

bəhs edilir. Azərbaycan, ingilis və rus dilində paremioloji vahidlərin sematik-

struktur ekvivalentliyi nəzərdən keçirilir. Bu hər iki dilə uyğunlaşan atalar sözləri

və deyimlərdir. Ekvivalent paremilərin geniş mənada öyrənilməsinə diqqət yetiri-

lir.

Məqalədə paremioloji vahidlərin tədqiq aspektlərindən danışılır. Paremio-

loji strukturlar frazeoloji cəhətdən yalnız klassik cümlələrə deyil, eləcə də afo-

rizm ifadələri ilə də müqayisə edilib. Atalar sözləri hərtərəfli, həm semantik cə-

hətdən, həm də üç dilin vahidlərinin öz aralarında sturktur müvafiqliyi mövqeyin-

dən təhlil edilib.

Açar sözlər: frazeoloji vahidlər, atalar sözləri, deyimlər, ekvivalentlik,

semantika, struktur, müvafiqlik.

Aktuallıq. Müasir Azərbaycan dili müxtəlif sistemli dillər içərisində fraze-

oloji vahidlərin sayına və əhatə dairəsinə görə öncül yerlərdən birini tutduğuna

görə, onun başqa dillərlə, xüsusilə də Qərbi Avropa dilləri ilə müqayisəli şəkildə

öyrənilməsi və eimi – nəzəri baxımdan tədqiq edilməsi məqalənin aktuallığını

təşkil edir.

Müxtəlif xalqların atalar sözlərinin semantik və stuktur, oxşar və fərqli

cəhətlərini aşkara çıxarmaq bir çox paremioloji tədqiqatların sahəsidir. "Paremi-

ya", "paremiologiya", "atalar sözləri və zərb-məsəllər", "atalar sözləri, zərb-mə-

səllər və tapmacalar sistemi" və yaxud "atalar sözləri, zərb-məsəllər, tapmaca,

anekdot" və müxtəlif məsəllər daxil olan "folklorun kiçik janrları" mənasında isti-

fadə olunur.

Məqalədə atalar sözləri və zərb-məsəllərdən söhbət gedəcək, çünki kiçik

folklor janrlarının ümumi sistemindən məhz bu vahidlərdə oxşar cəhətlər çoxdur.

Ona görə də bu işdə "paremiya", "paremioloji vahid" terminləri "atalar sözləri və

zərb-məsəllər" terminləri tamamilə sinonim kimi istifadə olunacaq. Tədqiqatın

obyekti Azərbaycan, ingilis və rus dillərində semantik-struktur ekvivalent təşkil

eden paremioloji vahidlərdir. Onlar bu və ya digər hallarda bu dillərdə mütəna-


62

siblik təşkil edirlər. İşin analiz obyekti digər dillərdə məna və ya sematik-struktur

ekvivalenti olan paremioloji vahidlərdir.

Məsələn:

1. A good beginning is half the battle - Доброе начало полдела откачало.

2. As you sow, so shall you reap - Что посеешь,то и пожнешь.

3. A great ship asks deep waters - Большому кораблю-большое плава-

ние. Böyük gəmi üçün dərin su gərəkdir (Böyük adamın işi də, fəaliyyəti də bö-

yük olmalıdır) .

4. Action speak louder than words. - He по словам судят, а по делам. İş

sözdən bərk səslənir (yəni danışmaq yox, iş görmək lazımdır).

Burada istifadə olunan materiallar aşağıdakı lüğətlərdən seçilmişdir:

1. Əbdülqasım Hüseynzadə:”Atalar sözləri və məsəllər” (1. s,34).

2. Ə.Hüseynzadə və B.Tahirbəyov”. Rusca-azərbaycanca və azərbaycanca-

rusca paremiyalar lüğəti”. Bakı,1983; (2, 146).

3. Z.Əlizadə: “Azərbaycan atalar sözləri və zərb-məsəlləri lüğəti” (3.s,78).

4.A.C.Aльбов: “Англо-русско-финские крылатые воображения” АСЕ

(5, s. 133).

Bu dörd lüğət Azərbaycan, ingilis və rus variantları ilə kifayət qədər mate-

rialdan istifadə etməyə imkan yaradır. Bununla belə, bu lüğətlərdə ekvivalent cüt-

lük təşkil etməyə, amma sinonimlik cütlüklər təşkil eden paremioloji vahidlər də

müvcuddur. Məsələn: Şeytana papış tikir/Он сатане в дядьке годится.

Müxtəlif dillərdə semantik, struktur və ya semantik-struktur uyğunluq və ya

tamamilə uyğunsuzluq təşkil edən paremioloji vahidlər müqayisə olunan dillərin

konkret materillarında üz təhlilini və həllini tələb edən problemdir.

Müxtəlif dərəcəli ekvivalentlik təşkil eden paremioloji cütlüklərin sistem-

ləşdirilməsi, onların linqvistlik xarakteristikası və uyğunluq\uyğunsuzluq səbəb-

lərinin göstərilməsi ümumiyyətlə, paremioloji tədqiqatların kifayət qədər aktual

problemidir. Həmin məsələ ingilis dilinin tədqiqatlarında da aktualdır.

Biz əsasən geniş mənada ekvivalentliyə diqqət yetiririk:

1) Bu həm semantik (mənaca), struktur, həm də leksiki cəhətdən ekvivalent

paremioloji vahidlərdir. Məsələn: “Nə əkərsən, onu da biçərsən”-“As you

sow, you shall sow”. Rus dilində - “Что посееш, то и пожнешь”.

Göründüyü kimi vahidlər arasında həm semantik, həm də stuktur (hər iki

vahid mürəkkəb cümlə) və hətta leksiki ekvivalentlik (hətta struktura daxil

olan sözlər bir-birinə uyğundur).

2) Ancaq məna cəhətdən ekvivalent olan paremioloji vahidlər. Məsələn: “Bu

günün işini sabaha qoyma “Never put off till tomorrow what you can to-

day”, yəni “Başlanmış işi yarıda qoyma deməkdir”. Well begun is half

done”.

It is the early bird that catcees the worm. “Qurd birinci quşa qismət olur”.


63

Кто рано встает, того удача ждет. With time patience the leaf of the

mulberry becomes satin. Со временем и при терпении и тутовый лист

станет атласом. Ср.: терпенье и труд все перетрут.

Dəvə oynayanda qar yağar.

Bakıda qazan Gəncədə xərclə.

Ağanın malı gedir, nökərin canı çıxır və s.

3) Həm semantik, həm struktur (leksik dolğunluq cəhətdən uyğunsuz) ekvi-

valent paremioloji vahidlər. Məsələn: Rus dilində: “Есть пирожки - есть

и друшки, нет пирожков-нет и дружков”. Azərbaycan dilində: “Bağda

ərik var idi, salam məlik var idi, bağda ərik qurtardı, salam - əleyk qurtar-

dı”. Daha bir misal. Rus dilində: “Жалеть вина-не потчеват гостя”.

Azərbaycan dilində: “Quzunu ki qıymadın, kabab yeyə bilməzsən”.

Göründüyü kimi, bu cür vahidlər, mənaca ekvivalent olanlar (eyni situasi-

yanı bildirir) və struktur (I vahidlər çoxkomponentli mürəkəb cümlə, II

ikikomponentli mürəkkəb konstruksiyalar) ekvivalent olanlar, ancaq lek-

sik dolğunluq onlarla ya uyğun deyil və ya bəzi detallarda uyğundur.

4) Nə məna, nə struktur cəhətdən uyğunluğu olmayan paremioloji vahidlər.

Məsələn: “Bakıda qazan, Gəncədə xərclə” atalar sözünün nə ingilis, nə də

rus dilində ekvivalenti yoxdur.

Кашляй помалу, чтов на год стало - rus atalar sözünün Azərbaycan və

ingilis ekvivalenti yoxdur. Həmçinin ingilis atalar sözlərindən də demək

olar.

Paremioloji strukturlar frazeolojilaşma dərəcəsinə görə klassik cümlələrlə

qarşı-qarşıya qoyulur.

Cümlə, (paremioloji vahidlər də pedikativ vahidlərdir) müxtəlif aspektlər-

də öyrənilir:

a) semantik struktur (məna əhatəsi)

b)sintaktik quruluş (təktərkibli - cüttərkibli, tam - natamam) ikinci dərəcə-

li üzvlər olan genişləndirilmiş və genişləndirilməmiş və s.

v)nitqdəki funksiya (yəni mətndə olan rolu)

q)üslubi ağırlıq və s.

Deməli atalar sözləri və zərb-məsəllər həmçinin cümlə vahidi kimi onu adi

cümlədən fərqləndirən və fərqləndirməyən cəhətlər nöqteyi-nəzərdən baxılmalı-

dır.

Bundan başqa, əgər paremioloji vahidlər xüsusi folklor janrının vahidi kimi

qəbul edilirsə, onda onların ədəbiyyatşünaslıq mövqeyindən işıqlandırılması da

vacibdir.

Atalar sözləri və zərb-məsəllər əvvəl elə ədəbiyyatşünalıqda öyrəniliblər.

Hələ qədim yunan ritorikası vaxtında öyrənilib.

Paremioloji vahidlər linqvistik baxımdan, onların qrammatik analizi və sis-

temli şəkildə dilçilik nöqteyi nəzərdən izahı keçən əsrin 30-cu illərində başlanıb,

bununla belə bəzi işlər fraqment şəklində XIX əsrin sonunda da mövcud idi.


64

P.İ.Qlaqolevskinin "Rus atalar sözlərinin sintaksisi" işi (1873) atalar sözləri

və zərb-məsəllərin dil baxımından analizinin əsasını qoymuşdur. Artıq sonralar

alimlər paremioloji vahidlərə linqvistik obyekt kimi müraciət etmişlər. (V.İ.Dal,

A.A.Potebnya , V.P.Anikin , İ.Q.Savinkov və bir sıra başqaları).

Sırf linqvistik baxımdan Z.K.Tərlanovun "Oчерки по синтаксису русских

пословиц (8. s,57-59) İ.Q.Həmidovun "Философия грамматика афоризмов и

пословиц" (Ваку,.2001), F.S.Baxşıyevin "Cемантико-структурные изменения

в пословицах и поговорках русского языка" (Bakı 2000) işlərini qeyd etmək

olar (6. s,49). Azərbaycan dilində atalar sözləri və zərb-məsəlləri linqvistik

baxımdan analizi Zinyət Əlizadənin "Azərbaycan atalar sözləri həyatı" (Bakı,

1985), Q.Yusifovun "Azərbaycan atalar sözlərinin linqvistik xüsusiyyətləri" di-

sertasiyasını (Bakı, 1969) göstərmək olar (4. s,89-92).

Beləliklə, atalar sözləri və zərb-məsəllərin öyrənilməsinin əsas aspektləri

müəlliflərin cavab verdikləri suallardan meydana gəlir. Bu vahidlərin öyrənilməsi

aspektlərini müəyyən edən bu suallar aşağıdakılardır:

- Məna konstruksiyaları kimi paremioloji vahidlər nədir, yəni xalq deyimlə-

ri kimi atalar sözləri nəyə deyilir?

-Dil və məna baxımdan quruluşları necədir, hansı tipli cümlələrdir (sadə-

mürəkkəb, təktərtibli-cüttərkibli və s), hansı fikri ifadə edirlər-inkar yoxsa təsdiq?

- Nəyə görə onlar həmişə saçan müdrik ifadələr adlanırlar?

- Nəyə görə onlar idiomatik (və ya frazeolojiləşmiş) adlanırlar?

- Mətndə hansı funksiyaları ifadə edirlər-mətndə struktur, onların stilistik-

kontekstual rolu nədən ibarətdir?

-Paremioloji vahidlərin hansı leksikoqrafik işləmələri mövcuddur: yəni ata-

lar sözləri və zərb-məsəllər lüğətlərinin tərtibi, həmçinin hansı paremioloji lüğət-

lər mövcuddur?

Bir çox tədqiqatlarda bu kompleks sualların cavabı praktiki olaraq atalar

sözləri və zərb-məsəllərinin analizinin əsasını təşkil edən səbəblərdəndir:

1. Predikativ strukturlu paremiya - frazeoloji vahidlər semantik strukturuna

görə adi cümlələrlə eyni ola bilməz, çünki adi cümlələrin və paremiyaların se-

mantik strukturları adekvat deyil.

2. Adi cümlələrin struktur sxemləri kompleks (modelləri) eyni deyil.

3. Adi cümlə modelləri və paremioloji konstruksiyaların semantik və struk-

tur uyğunsuzluğu (adekvat olmaması) məntiqi, sintaktik və cümlənin aktual üzv-

lənməsi səviyyəsində müqayisə olunan vahidlərin özünü müxtəlif cür göstərməsi

ilə izah edilir.

5. Və nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, tarixən müntəzəm olaraq adi cümlə-

lər və paremioloji vahidlər semantik və stuktur dəyişikliklərə uğrayır.

Azərbaycan, ingilis və rus dillərində bir sıra ekvivalent atalar sözləri və

zərb məsəlləri mövcuddur. Biz ekvivalentlilik anlayışından geniş mənada istifadə

edirik. (mütənasiblik əmələ gətirən əlamətlərin cəmi). Həm leksik dolğunluq,

həm ümumi məna cəhətdən və "məna ekvalentliliyi" nəzərdə tutulur. Məsələn,


65

“Dəmiri isti- isti döyərlər”. “Куй железо пока горячо”.

“Stike white the iron is hot. Make hay while the sun shines”.

Bu hallarda biz əlbəttə ki, iki dildə olan atalar sözləri və zərb-məsəllərin

tam semantik stuktur mütənasibliyi ilə rastlaşırıq. Bundan başqa qismi

mütənasiblik, yəni yalnız semantik ekvivalentlik ilə qarşılaşırıq. Məsələn, -

Babasına kəfən almağa gedib “Его только за смертью посылать”.

Buna görə də biz ekvivalentlik termini geniş mənada istifadə edirik. Struk-

turunda atalar sözləri olan tam mətnin adekvat mənasını vermək üçün tərcümə-

çilər bu mütənasiblikdən istifadə edə bilərlər.

İki dildə tam ekvivalent olan atalar sözləri istər-istəməz bizi atalar sözləri-

nin bu və ya digər dildən alınması fikri barədə düşünməyə vadar edir. Bununla

belə, aydın olmalıdır ki, bir çox müxtəlif atalar sözlərinin işlənməsində ekvi-

valentliyin bu cür geniş olması və yaxud olmaması təbiidir, bundan başqa elə

hallar olur ki, digər dildən sinonimlik vahidi tamamilə mümkün deyil.

Məsələn, “Dəvə oynayanda qar yağar” (nə ingilis, nə rus ekvivalenti yox-

dur).

“На сердитых воду возят, а на дутых кирпичи” (Azərbaycan, ingilis ek-

vivalenti yoxdur).

Bunların hamısı tam/natamam ekvivalentlik probleminin hər şeydən əvvəl

müqayisə olunan dillərin paremioloji vahidlərin semantik uyğunluğu səviyyəsin-

də həll olunmasından deyil.

Tamamilə uyğun, həm struktur, həm semantik (məna) cəhətdən ekvivalent-

lik təşkil edən atalar sözləri və zərb-məsəllərini qeyd etmək olar. Burada ekviva-

lentlik həm semantik, struktur, həm də leksik dolğunluq cəhətdən ifadə olunur.

Məsələn, “İt hürər, karvan keçər”. İngilis dilində: “The dogs bark, but the

caravan goes on”.

“Sümüksüz ət olmaz” - “Без костей мяса не бывает”

İki-semantik struktur parametrləri üst-üstə düşər, leksik dolğuluğu çıxmaq

şərti ilə, mütənasib atalar sozləri. Burada bəzi sözlər paralel işlənir, bəziləri isə

yox. Məsələn:

“Bığdan götürüb saqqala qoyur” - “Перекладывать с правого кармана в

левый”.

Həm sözlər elementlər, həm də sintaktik struktur mütənasib olmayan atalar

sözləri. Əgər Azərbaycan atalar sözü sadə və ya mürəkkəb cümlə ilə ifadə olu-

nursa, onda ingilis atalar sözü onu təkrar etmir. O ya sadə (Azərbaycan atalar sö-

zü mürəkkəbdirsə), ya da mürəkkəb (əgər Azərbaycan atalar sözü sadədirsə) və s.

Məsələn: “Şər dəməsən, xeyir gəlməz”. Нет худа без добра. “Every cloud

has a silver lining”.

“Cвоя рубашка ближе к телу”- “Near is my shirt,but nearer is my skin”.

Ancaq mənaca ekvivalent olan Azərbaycan və ingilis atalar sözlərini göstər-

mək olar. Bu cütlüklər öz aralarında nə struktur, nə də leksik dolğunluq cəhətdən

mütənasiblik təşkil etmir.


66

“Eşşək nə bilir, zəfaran nədir”.

“Разбирается как свинья в апельсинах”.

Zənnimizcə, lügətlərin tərkibində atalar sözləri və zərb-məsəllərini tərcümə

etmək olmaz, nece ki, B.Tahirbəyovun «Kраткий русско-азербайджанский

словарь паремий» (Baki,1983) və başqalarının lüğətlərində sətiraltı tərcümələrə

rast gəlinir.

Prof. İ.H.Həmidovun «Философия грамматики афоризмов и пословиц»

kitabında paremioloji vahidlərin digər dillərə filoloji tərcüməsinin mümkün olma-

masını göstərir və ancaq bir düzgün həlli - adekvat-ekvivalent vahidlərin seçilmə-

sini qeyd edir (7. s, 201-204). Məsələn:

“Köhnə hamam, köhnə tas”.

“Старая погудка на старый лад”.

“Əslin al-çirkin olsun, bədəsil gözəl alma”.

“Не иши красоту, иши доброту”.

“Nə ağız yandıran aşdır, nə baş sındıran daş”.

“Ни масло, ни кашка, ни квасок, ни закваски”.

“Təzə bardağın suyu sərin olar”.

“Новая метла чище метет”.

ƏDƏBİYYAT

1. Əbdülqasım Hüseyinzadə. Atalar sözləri və məsəllər. Bakı, 1971.səh:34.

2. Ə.Hüseyinzadə və B.Tahirbəyov. “Rusca-azərbaycanca və Azərbaycanca-

rusca paremiyalar. lüğət”. Bakı 1983.səh:146.

3. Əlizadə Z. “Azərbaycan atalar sözləri həyatı”, Bakı,1985.səh:78.

4. Q.Yusifov. “Azərbaycan atalar sözlərinin linqvistik xüsusiyyətləri” AR.

Bakı 1969. səh:89-92.

5. Альбов А.С. “Англо-русско-латинские крылатые выражения” АСТ,

2006 səh:133.

6. Бахшиева Ф.С.Канд. диссертация, “Семантико-структурные изменения

в пословицах и поговорках русского языка”, Bakı, 2000. səh:49.

7. Гамидов И.Г. “Философия грамматики афоризмов и пословиц”. Баку,

2001. səh:201-204.

8. Тарланов З.К. “Очерки по синтаксису русских пословиц” L.1982 səh:

57-59.


67

Dilber Mustafa Ibragimova

Equivalent paremiological units in Azerbaijani, English and Russian

Summary

The article provides a study of paremiological units – proverbs and sayings.

Semantic and structural equivalents of paremiological units in Azerbaijani, Eng-

lish and Russian are considered. These are proverbs and sayings that somehow

relate in both languages. The attention is focused on studying the equivalents of

proverbs in the broad sense. The article deals with the aspects of the study of

paremiological units. Paremiological structures according to the degree of phra-

seological properties are opposed not only to classical sentences, but also to ap-

horistic expressions. Proverbial expressions are subject to a comprehensive analy-

sis both from the point of view of semantics, and from positions of structural rela-

tions between units of these three languages.

Keywords: phraseological units, proverbs, sayings, equivalents, semantics,

structure, relation.

Дилбер Мустафа кызы Ибрагимова

Эквивалентные паремиологические единицы в азербайджанском,

английском и русском языках

Резюме

В статье речь идет об исследовании паремиологических единиц–пос-

ловиц и поговорок. Рассматривается семантико-структурная зквивалент-

ность паремиологических единиц в азербайджанском, английском и русс-

ком языках. Это такие пословицы и поговорки, которые так или иначе соот-

носятся в обоих языках. Внимание сосредоточено на изучении эквивалент-

ных паремий в широком смысле. В статье говорится об аспектах изучения

паремиологических единиц. Паремиологические структуры по степени фра-

зеологизированности противопоставлены не только классическим предло-

жениям, но и афористическим выражениям. Пословичные выражения под-

вергнуты всестороннему анализу, как с точки зрения семантики, так и с по-

зиций структурного соотношения между собой единиц трех языков.

Ключевые слова: фразеологическая единица, пословицы, поговорки,

эквивалентность, семантика, структура, соотношение.


68

UOT 81

MÜASIR İNGİLİS DİLİNDƏ GƏLƏCƏK ZAMAN FORMALARININ

TƏDQİQİ VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ İLƏ MÜQAYİSƏSİ

Nigar Əşrəf qızı NAMAZOVA


Xarici dillər kafedrası, müəllim

[email protected]

İstehsalatın, texnologiya və urbanizasiyanın inkişafı ilə zaman keçdikcə

təfəkkürün də futuralizmi davam edir. Məlum olduğu kimi, gələcək zaman bir

başa olaraq hərəkət subyektinin ətrafı qəbul etməsindən asılıdır. Mətndə futural

vəziyyətlərin praqmakommunikativ xarakteristikasının tədqiqi xüsusi diqqət çəkir.

İngilis dilli mətbuatın mətnləri dil vasitələri ilə gələcək zamanın ifadə edilməsinin

tədqiqi üçün zəngin material təqdim edir. Bir dildə futurallığın ifadəsinin müxtəlif

vasitələrinin olması kommunikativ labüdlük ilə izah edilir. Sinonim qrammatik

vasitələr yalnız, hər vasitənin öz kontekstual pilləsi olduğu, yəni məhz onun üçün

müəyyən edilmiş kontekst vəziyyətlərdə istifadə edildiyi halda movcud ola bilər.

Müasir ingilis dilində gələcək zamanın tədqiqi nəticəsində qeyd etmək lazımdır

ki, dildəki və nəhayət nitqdəki gələcək zaman anlayışının koqniqativ xüsusiyyətlə-

ri, əsasən də hipotetik və qeyri-müəyyən anlayışları, eləcə də əminlik və presup-

pozisiya, intuitiv amillər bu kateqoriyanın funksional-semantik formalaşmasına

müvafiq şəkildə təsir edir.

Açar sözlər: fel sistemi, fələcək zaman, forma

Aktuallıq. Müasir ingilis dilində gələcək zaman formalarının tədqiqi və

araşdırılması zərurətdən irəli gəlir və onun öyrənilməsi və praktik olaraq həyata

keçirilməsi məqalənin aktuallığını təmin edir.

Müasir ingilis dilində gələcək zamanın mükəmməl səviyyədə semantik-

koqnitiv təhlilini aparmaq üçün “shal” və “will” ingilis fellərinin gələcək zaman

qrammatik kateqoriyasının əsas göstəriciləri kimi inkişafının struktur-semantik

xüsusiyyətlərinə nəzər salaq. Şübhəsiz ki, ingilis dilində gələcək zamanı ifadə

edən “shall” və “will” felləri konstruksiyalarının özünəməxsus semantik-praqma-

tik xüsusiyyətləri mövcuddur. İngilis dilinin yazılı tarixini tədqiq edərək belə nə-

ticəyə gəlirik ki, fel sistemi genişlənib yalnız yeni qrammatik kateqoriyalarının

yaranmasına görə yox, daxildə mövcud olan zaman kateqoriyasının gələcəyin,

həmçinin potensial və qeyri-real hərəkətlərinin daha universal qrammatik forma-

lizə olunan işarəsini təmin edən yeni kateqoriyasının mövcudluğu olduqca müba-


69

hisəli məsələdir. Onun dərk olunması dilin inkişaf prosesində həmin analitik for-

malarının inkişafı barədə biliklər olmasa qeyri-mümkündür.

Bununla əlaqədar olaraq gələcək zaman kateqoriyasının formalaşma prose-

sini diaxronik planda təhlil etmək niyyətindəyik. Burada qədim ingilis fellərinin

“sculan” və “willan” məsdərlə birləşməsi xüsusi maraq doğurur. Onların inki-

şafının spesifikası ondan ibarətdir ki, komponentlər arası daxili əlaqələrinin dəyi-

şilməsi gözə çarpan xarici təzahürlərinə malik deyildir: bu konstruksiyalarının

xarici görünüşü, demək olar ki, necə olub elə də qalır. Onların semantik inkişafı

daha özünəməxsus baş verib: o, bir o qədər də yeni mənaların yaranmasından iba-

rət olmayıb, nəinki köhnə mənaların qismən itirilməsi müşahidə olunur. Bir sözlə,

qədim zamanlardan ta müasir dövrə qədər ingilis dilinin müxtəlif inkişaf mərhə-

lələrində bütün bu baş verən prosesləri görmək olar. Bu məqsədlə qısa tarixi eks-

kurs aparaq. S.A.Fleronun fikrincə “Qədim dövrlərdə ingilis dili öz inkişafında

yalnız indiki və sadə keçmiş zaman formalarına malik idi. Qədim ingilis dilində

gələcək zaman adətən indiki zaman formaları vasitəsilə ifadə olunurdu. Bununla

bərabər “sculan” və “willan” (“shal” və “will”) modal felləri ilə təsnifi ifadə olu-

nurdu. “sculan” və “willan” felləri müəyyən leksik məna daşıyan məsdərlə birləş-

mədə onlara xas olunan modal mənaları ifadə edirlər və müvəqqəti göstəricilərilə

və ya müvafiq vəziyyətdə hərəkəti gələcək zamana aid edə bilərlər. Yalnız bəzi

nadir hallarda, güman etmək olar ki, “sculan” və “willan” felləri desemantizasi-

yaya uğrayır və “təmiz” gələcək zaman ifadə edirlər (1, s. 383). “Qeyd etmək la-

zımdır ki, orta əsrlər və yeni dövrün mərhələlərində inkişaf edən ingilis dilinin

özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri nəzərə çarpır. XIV əsrin mətnlərində “shall”

feli ilə işlənən cümlələr rast gəlinir. Bu cümlələrdə “zərurilik, lazımlıq, vaciblik”

mənaları məsdərin və ya başqa komponentlərinin mənaları ilə düz gəlmir və ya-

xud pis uzlaşır, yəni qrammatizasiya səviyyəsi yüksəlir, sematik yük isə azalır.

Lakin, buna baxmayaraq, dilin bugünkü inkişaf mərhələsində modal məna çalar-

ları olmadan “təmiz” gələcək zaman forması mövcud deyil. Məhşur dilşünas alim

N.A.Poutsmanın “Qədim ingilis dilinin qrammatikası” kitabında yazdığına görə

“Modal birləşmələr və gələcək zamanla bağlı konstruksiyalar kəskin keçidlərsiz

daimi kontinuum yaradırlar. Həmin münasibətlər XVI-XVII və XIX-XXI əsrlər-

də də qorunub saxlanır (3., 539)”. O ki qaldı konstruksiyaların leksik tutumu

məsələsinə, bu praktik cəhətdən qeyri-məhduddur. O zamana qədər ki, onların

işlənmə qaydaları qəti qoyulanda bu və ya digər felin seçimi onun modal mənası

ilə təyin olunub: subyektin individual iradəsindən asılı olan hərəkət ifadə olunan

“will” feli işlədilirdi, az vəya çox dərəcədə obyektiv lazımlıq və yaxud hərəkətin

zəruriliyini ifadə etmək istəyəndə “shall” feli işlənirdi. Şübhəsiz ki, orta əsrlərin

ingilis dilində “shall” feli daha çox işlənən feldir və daha çox desemantizasiyaya

uğrayan feldir, nəinki “will” feli. XIV-XVII əsrlərdə gələcək zaman analitik

konstruksiyalarının əsas formal modeli “shall” və məsdər birləşməsi olur. XVII

əsrdən başlayaraq “will” feli tədricən “shall” felini fel sistemindən sıxışdırıb isti-

fadədən çıxardı. Onların dəyişməyən funksional statusu dialekt, üslubi, müxtəlif


70

janrlı formalarında və məhdudlaşdırılmalarda öz təzahürünü tapır. “will” felinin

işlənməsi danışıq nitq formalarından yazılı formalara cənubdan şimala qədər ge-

niş yayılır. “Shall” feli isə daha yüksək səviyyəli üslubda işlənir, məsələn, dini

məzmunlu mətnlərində ilk dəfə “shall” və “will” fellərinin köməkçi funksiyaları-

nın işlənmə qaydaları 1622-ci ildə Corc Meyson tərəfindən yazılan “Grammarie

Angloise” kitabında təsnif edilib (2, s. 145). Burada həmin konkret modal

mənalara əsaslanan fellər izah olunur, “shall” birinci şəxs üçün, “will” qalan

şəxslər üçün. Qrammatistlər birinci şəxs üçün gələcək zamanın ifadəsində “shal”

felinin işlənməsi, həmin felin konkret modal sematikasını nəzərə alaraq, daha

münasib qəbul etdilər. Çünki bu fel öz mənasında “məcburilik” və ya “şəxsi

əminlik” məna çalarlarına malikdir. Bu isə, öz növbəsində, əksər hallarda gələcək

zamanın obyektiv konstatasiya ilə ikinci və üçüncü şəxs tərəfindən icra olunan

hərəkətlə uzlaşmır. Burada öz sematikasına müvafiq olaraq “will” feli daha

uyğun gəlir. XVI-XVII əsrlərdə ingilis dilində konsturksiyaların yeni xüsusiyyəti

birinci komponentin fonetik zəifləşməsidir. Bu da öz təzahürünü “-`ll” felinin

yazılışında göstərir və istənilən şəxsin mübtədası-əvəzliyi ilə işlənməsində rast

gəlinir. Birinci komponentin redukdiyası obyektiv şəkildə onun sematik zəifliyinə

işarə edir və analitik formaya doğru istiqamətində gələcək hərəkətinə dəlalət edir.

Halbuki fonetik cəhətdən zəifləməyən fellərin varianlarının və oxşar modal

birləşmələrinin mövcudluğu həmişəki kimi onların izolyasiyasına mane olur.

Müxtəlif şəxslərlə “shall” və “will” fellərinin və onların qısaldılmış formalarının

işlənməsi XVI əsrdən başlayaraq ta XXI əsrə qədər müşahidə etmək olar. Müasir

ingilis dili də futural konstruksiyalarında “shall” felinin xüsusi çəkisi tədricən

azalır, ikinci və üçüncü şəxslər üçün sıfıra enərək, “will” felinin və “-`ll”

qısaldılmış formanın işlənməsi çoxalır. Dilin semantik sistemində futurallıq və

modallıq kateqoriyaların anlayışlarının arasında mövcud olan sərhədlər dəqiq və

aydın şəkildə müəyyənləşdirilib. Anlamaq üçün kifayət qədər aydındır ki, gələcək

zaman nitq məqamından sonra baş tutacaq hərəkətdir. Futurallıq-zaman xəttində

hərəkətin olduğu yer kimi xarakterizə olunur. Modallıq isə abstrak kateqoriyanı

təqdim edir və o şüurda ayrı kateqoriya kimi qəbul olunmur. Mətndə bu

kateqoriya danışan insan tərəfindən qiymətləndirilən təsnif olunan hadisənin

reallığa olan münasibətinin ifadəsi kimi öz təzahürünü tapır. Dil semantikası

sistemində bu kateqoriya belə mənaları birləşdirir ki, onlar hadisə və reallıq

arasında mövcud olan qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterini aşkar edir. Lakin,

ingilisdilli müxtəlif mətnlərdə futurallıq ifadə nümunələrinin təhlili nəticəsində

aşkar edilir ki, faktiki materialın analizinin dəqiq nəticəsi üçün futurallıq kate-

qoriyasını müəyyən modal kareqoriyaları ilə birgə funksional və semantik bütöv-

lükdə tədqiq etmək lazımdır. Nitqdə gələcək zamanın ifadəsinin bütün hallarında

çox vaxt qeyri-diskret semantik-kommunikativ vahidini formalaşdıraraq gələcə-

yin ümumi semantikası modallıq mənası ilə birgə birləşdirilir. İngilis alimi

V.M.Strand: “Müasir İngilis dilinin sintaksisi” əsərində yazır: “Müasir ingilis

dilinin faktik materiallarının təhlili zamanı biz belə qənaətə gəldik ki, gələcək


71

zaman özü özlüyündə qaçılmaz surətdə modaldır. Gələcək zaman real olmayan

hərəkəti də təsnif edərək, hipotetik xarakter daşıyır” (4.,544). Onu da qeyd etmək

lazımdır ki, futurallıq və tərzlilik mənaları nadir hallarda mətnlərdə birləşdirilir.

Gələcək zaman, realizə olunmamış hərəkət olaraq, qeyri-müəyyən keyfiyyətli

xarakterik cəhətlərinə malikdir. Baş verməyən hadisənin müddət xarakterini təyin

etmək çox çətindir. Bununla əlaqədar olaraq mətnlərdə gələcək prosesə və ya

gələcək bitmiş hərəkətə işarə edən göstəricilərə nadir hallarda rast gəlinir.

Nəticədə kommunikasiyanın iştirakçısı daha çox hallarda gələcək zaman barədə

olan ifadələrə yalnız temporal və modal əlaqələrinə işarə edənlərdə dayanır.

İngilis dilinin faktik materiallarının təhlili zamanı futurallığın ifadə vasitələrinə

xas olan aşağıdakı aspektual xarakterik cəhətlər aşkar edildi.

Futural situasiyada aspektual mənalar:

Təqdim olunan sxem futural situasiyalarında ifadə edilə bilən əsas aspek-

tual mənaları əks etdirir. Tədqiq edilən mətnlərdə qeyri-diskret gələcək zamanın

mənaları 74% təşkil edir. Onlardan davamedici və birdəfəlik gələcək hərəkətlər

daha çox rast gəlinir, nəiki diskret gələcək zamanın mənaları. Onlar 26% təşkil

edir. Bu fakt ona dəlalət edir ki, gələcək hadisə bütöv, dayandırılmayan hərəkət

kimi təqdim olunur.

Aşağıdakı misallara nəzər salaq:

My group students are playing tomorrow - Sabah mənim qrup yoldaşlarım

oynayacaq.

My group will play in London - Mənim qrupum Londonda oynayacaq.

My group is going to play in London - Mənim qrupum Londonda oynama-

ğa hazırlaşır.

Bütün bu cümlələrdə bir nöqtədə birləşən cəhət var. Onların hamısı metafi-

zika olaraq mümkün olan gələcəklərin komponentlərinin universal kvantifikasi-

yalarıdır (şərtləridir). Bunu müəyyənləşdirməkdə mühüm faktor modallığın müm-

künlük əlaqəsidir. Faktiki materialın təhlili ilə belə nəticəyə gəlmək olar ki,

ingilisdilli mətnlərində futural mənanın ifadəsində məsdər və məsdərlə olan kons-

truksiyalar xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Tədqiq olunan dil material göstərir ki, gə-

Gələcək

hərəkətin

davamiyyəti

Qeyri-

diskret

Diskret

gələcək

Davamedici hərəkət

Birdəfəlik hərəkət

Dayandırılan hərəkət

Təkrar olunan hərəkət


72

ləcək zamanı ifadə edən məsdər və məsdərlə olan konstruksiyalar mətndə modal

fellər və “arzu, istək, niyyət, planlaşdırma, sövq” və s. mənaları bildirən fellərlə

birgə, həmçinin yuxarıda təhlilə cəlb olunan digər futural konstruksiyalarda rast

gəlinir. Onların sırasına bu növ konstruksiyaları aid etmək olar:

- “posible, hard, necessary” və s. Kimi qiymətləndirici sifətlər + məsdər ilə

formalaşan konstruksiyalar;

- Sıra saylar + məsdər ilə formalaşan konstruksiyalar;

- Təyin kimi işlənən “to be” feli ilə yaranan məsdər konstruksiyalar;

- Məqsəd zərfliyi kimi işlənən məsdər konstruksiyalar;

- “there is/ there are” + məsdər konstruksiyalar.

Aşağıdakı nümunələr mətndə təsnif olunan məsdər konstruksiyalarının

işlənməsini və onların istifadəsi prosesində gələcək zamanın qaçılmaz implisit

ifadəsini nümayiş etdirir. Misallar: Worse conflicts are possible to take place in

the nearest future (Newsweek, March, 2007, p.28).

The Cowboys brand ensures a regional fan base, and if the stadium per-

forms as expected in 2011 it`s hard not to imagine it joining the Super Bowl rota-

tion and returning to national consciousness every five or six years (Sports Illus-

trated, September, 2008, p.70). Təyin funksiyasını yerinə yetirən məsdər kons-

truksiyaları gözlənilən və ya planlaşdırılmış hərəkəti ifadə edir və bununla əla-

qədar onlar həmişə futural mənanı realizə edir. Qeyd olunanları aşağıdakı nümu-

nələr vasitəsi ilə sübüt etmək olar:

And so we hesitantly return, hat in hand ( held tightly, To be sure) unable

to imagine any more unsightly version of the game to had. (Sports Illustrated,

September, 2008, p.15). Məqsəd mənasının modal xüsusiyyətinə konstruksiya

gələcək zamana impsilt şəkildə işarə edir. Məsələn: Talk to you doctor to learn

more about the treatment options available. And visit lowerthepain. Come to sing

up for the latest news and money-saving offers [Glamour, January, 2005, p.109].

Gələcək zaman barədə ifadələrdə potensiallıq kateqoriyası “planlaşdırılma,

güman etmə, proqnozlaşdırma, niyyət, iddia, arzu, istək, mümkünlük” və s.

Mənalarının vasitəsilə realizə olunur. Öz kommunikativ intensiyaları ilə fərqlə-

nən ifadə növlərinin bir neçə əsas növlərini xüsusi qeyd etmək olar. Bura aiddir:

- Imperativ: əmrlər, xahişlər, qərarlar, rekomendasiyalar;

- Təsir edən: vəd, söz, hədə, qorxu, xəbərdarlıq;

- Gələcək hadisənin realizasiya səviyyəsinin qiymətləndirilməsi: proqnoz-

lar, gələcəyi qabaqcadan xəbər vermə, qabaqcadan hiss etmə, duyma, ürə-

yə damma, güman etmə, ehtimal, imkan, şərait, mümkünlük, zərurilik,

əminlik;

- Arzu edilən gələcək hadisə: ümidlər, istəklər, niyyətlər, can atma, intizar;

- Planlaşdırma: planlar, vəzifələr, məqsədlər.

Bir dildə futurallığın müxtəlif ifadə vasitələrinin mövcudluğu kommuni-

kativ ehtiyacla izah edilir. Sinonimik qrammatik vasitələr yalnız o halda mövcud

ola bilər ki, vasitələrdən hər biri öz kontekstual nüansına malik olur, yəni onlar


73

üçün nəzərdə tutulan situativ kontekstlərdə bu vasitələr istifadə olunur. Mətndə

futurallığın vasitələrlə ifadə olunan semantik mənalarının öyrənilməsi zamanı

aydın oldu ki, hətta oxşar semantik yükü və kontekstual mühiti olan, müxtəlif dil

vasitələri kommunikasiya iştirakçılarının mühüm vəzifələrini təyin edən aşkar

praqmatik yüklərə malikdir. Xüsusi olaraq belə hadisə elə hallarda aşkar görünür

ki, zaman kateqoriyası “will” ilə və “to be going to” futural konstruksiya ilə

işlənir, çünki onlar oxşar kontekslərdə işlənir və oxşar semantik mənalar ifadə

edə bilər. Məsələn “to be goig to” futural konstruksiyasının işlənməsi zamanı

mətn daha az rəsmi, səviyyəli, nüfuzlu, xarakter daşıyır. Misal üçün: The U.N.`s

Food and Agriculture and the Organization for Economic Cooperation and Deve-

lopment recently predicted that commodity prices for the coming decade are

going to rise higer and higer (Newsweek, June 9, 2008, p.5). Həmin nümunədə

“to be going to” konstruksiyası proqnozlaşdırılmış hadisəni təsnif edir, lakin

konstruksiyanın qeyri-rəsmi məna çalarları olduğuna görə ekspertin qiymətləndi-

rilməsi aşağı səviyyəli görsənir və daha çox gümanedici xarakter daşıyır. Kom-

munikasiya subyektlərinin gələcək hadisəyə münasibətlərinin xarakterləri çox

müxtəlifdir. Kommunikasiya iştirakçısı gələcək hadisəyə öz mövqeyini, öz qiy-

mətini ifadə edə bilər, ya da hərəkətin subyektinin öz arzusunu, istəyini, niyyətini

təsnif edə bilər, yaxud iştirakçının intensiyası hərəkəti ilə bağlı olduğunu göstərə

bilər. Danışan insanın qeyd olunan iki pozisiyasından gələcəyin təsnifi maksimal

dərəcədə subyektivdir, ona görə ki, onların eksplikasiyası danışan insanın müna-

sibətini bildirir. Gələcək zaman, bundan başqa, müəyyən hadisələrə görə baş ve-

rən hərəkət kimi qəbul oluna bilər. Belə gələcək hadisənin təsnifi zamanı, danışan

insan az dərəcədə subyektiv olur, çünki o, təsnif edilən hadisənin real mövcud

olan səbəbləri izah etməyə cəhd göstərir. Məlum olduğu kimi, gələcək zaman

bütün zamanlar sistemində ən subyektiv zamandır, onun təqdimi bilavasitə hərə-

kətin subyektinin qavrayışı ilə bağlıdır. Subyekt və gələcək hadisənin qarşılıqlı

münasibətlərinin təhlili nəticəsində əlaqələrinin üç əsas növü aşkar edildi: vol-

yuntativ gələcək, qiymətləndirici gələcək, məcburi gələcək. Volyuntativ gələcək-

hərəkətin subyektindən asılı olan kimi təsnif edilən gələcək zamanda baş verəcək

hadisədir. Məsələn:

“I`m planning to go into a field called communications infrastructure...

(Glamour, June, 2008, p.249). “When will America learn from its mistakes?”

(Newsweek, June 9,2008, p.14). Qiymətləndirici gələcək - adından bəlli olduğu

kimi, elə gələcəkdə baş verəcək hadisələri təqdim edir ki, onların xarakteri

danışan insanın qiymətləndirilməsinə məruz qalır. Məsələn: Mobil carriers say

that technology will soon be available to solve that problem. (Newsweek, June

9,2008, p.12). Məcburi gələcək- gələcək zamanda baş verəcək elə hadisəni ifadə

edir ki, həmin hadisə xarici faktorların səbəbindən olacaq və hərəkətin subyekti-

nin iradəsi və istəyindən asılı deyil. Məcburi gələcək zamanın konsepsiyası dis-

kursun obyektinin gələcək talehinə aid olan ritorik suallarında rast gəlinir. Məsə-


74

lən: But if fashion world were to becon again? (People, August 18, 2008, p.138)

So, what`s to be done? (Newsweek, June 9, 2008, p.28).

Nəticə. Aparılmış araşdırma nəticəsində qeyd etmək lazımdır ki, gələcək

zamanın qavrayışının koqnitiv xüsusiyyətləri, xüsusilə də hipotetiklik və qeyri-

müəyyənlik, həmçinin əminlik və presuppozisiya, intuitive amillər, dildə və

nəhayət nitqdə həmin kateqoriyanın funksional-semantik formalaşmasına müva-

fiq qaydada təsir edir.

ƏDƏBİYYAT

1. Fleron S.A. Course of Theoretical Engilish Grammar, London, 2001,

p.383

2. Mason George.Grammaire Angloise, 1622.səh:145.

3. Poutsma H.A Grammar of Late Modern English, Part II, The Parts of

Speech, P.Nordhoff-Groningen 2008, 539.

4. Strand B.M.H. Modern English Syntax Structure, London, 1998, 544 p.

Nigar Eshref Namazova

Research of the future tense forms in the modern English language

Summary

Over time futuralization of the consciousness continued with the develop-

ment of the production, technology and urbanization. As it is known, the future

tense is more subjective among other tense forms, it is directly related to the

perception of the subject of the action. The English language press texts provide

rich material for studying the expression of future time by various language me-

ans. An existece of different means of future time expression in one language is

explained by communicative necessity. Synonymous grammar means may exist

only if all means have their own contextual niche, i.e. if they are used in certain

intended for them situational contexts. The study of the future tense forms in

modern English allows to come to the conclusion that cognitive peculiarities of

future time understanding, and especially its hypothetical character and uncer-

tainty, and also persuasiveness and presupposition, intuitive factors of language

and speech influence on the functional-semantic development of this category.

Keywords: verb system, future tense, form.


75

Нигар Ашраф кызы Намазова

Исследование форм будущего времени в современном

английском языке

Резюме

С течением времени футурализация сознания продолжается с развити-

ем производства, технологий и урбанизацией. Как известно, будущее время

напрямую связано с восприятием субъекта действия. Особое внимание

привлекает исследование прагмакоммуникативных характеристик футу-

ральных ситуаций в тексте. Тексты англоязычной прессы предоставляют

богатый материал для изучения выражения будущего времени языковыми

средствами. Существование в одном языке различных средств выражения

футуральности объясняется коммуникативной необходимостью. Синони-

мичные грамматические средства могут существовать только в том случае,

если каждое из средств имеет свою контекстуальную нишу, т.е. если оно

используется в определенных, предназначенных для нее ситуативных кон-

текстах. В результате проведенного исследования форм будущего времени в

современном английском языке необходимо отметить, что когнитивные

особенности понимания будущего времени, и в особенности гипотетич-

ность и неопределенность, а также убедительность и пресуппозиция, интуи-

тивные факторы в языке и, наконец, в речи влияют соответствующим обра-

зом на функциоально-семантическое формирование данной категории.

Ключевые слова: глагольная система, будущее время, форма


76

UOT 81

AZƏRBAYCAN DİLİNİN İZAHLI LÜĞƏTLƏRİNDƏ İNGİLİS DİLİ

MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN ƏKSİ

Dürdanə Mahmud qızı VƏKİLOVA


Xarici dillər kafedrası

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim

[email protected]

Məqalədə Azərbaycan ensiklopedik lüğətlərində rast gəlinən ingilis mənşəli

mənimsənilmiş sözlər, onların azərbaycan dilinə tərcümə üsulları nəzərdən

keçilir, eləcə də bu sözlərin terminoloji lüğətlərdə istifadəsi müzakirə edilir.

Açar sözlər: ensiklopedik lüğət, ingilis dili, azərbaycan dili, semantik

tədqiqat, sturktur.

Aktuallıq. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində ingilis dili mənşəli söz və

terminlər dilimizdə struktur quruluş etibarilə sadə, düzəltmə və mürəkkəb olmaq-

la 3 qrupa aid olması canlı misallarla izah olunmuşdur. Leksik-semantik araşdır-

ma bir neçə ingilis dili mənşəli sözlər sübuta yetirilmişdir və orfoqrafik, fonetik

və qrammatik analiz məruzənin ana xəttini təşkil edir.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti kitabları 4 cilddən iba-

rət olub, akademik M.A.Dadaşzadənin rəhbərliyi ilə 1969-cu ildə başa çatmışdır.

Geniş oxucu kütləsi üçün tərtib edilmiş bu ilk filoloji lüğət, sovet hakimiyyəti

illərində respublikamızda iqtisadiyyatın, elm və mədəniyyətin inkişafı nəticəsində

həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə dilimizin lüğət tərkibində meydana çıxmış

yeni mənalar, məfhumlar və məna incəliklərini izahlı anlamını açıb göstərmişdir.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti kitabı müasir ədəbi dilimizin bütün leksikasını

əks etdirməyi nəzərdə tutmuşdur. Lüğətdə əks olunan ana dili sözləri ilə yanaşı

şərq mənşəli ərəb və fars sözləri, həmçinin qərb mənşəli ingilis, alman, fransız və

s. mənşəli sözlər də daxil edilmişdir. Lüğətdə əcnəbi sözlərin mənşəinin verilməsi

xüsusi çətinlik törədən məsələlərdən biridir. Çünki, məlum olduğu kimi, əcnəbi

sözlərin çoxu müxtəlif dillərdə əslində olduğu kimi yazılmır və işlənmir. Lüğətdə

həmçinin əks olunan ingilis dili mənşəli sözlər də dilimizin lüğət tərkibinə ke-

çərək onun fonetik və qrammatik qanunlarına uyğunlaşaraq işlənmirlər. İngilis

dilinə məxsus sözlər idman, ailə, məişət, hərbi sənaye və bir çox sahələrdə işlən-

məklə yanaşı, elm və texnika sahəsində də onlardan geniş şəkildə istifadə edil-


77

mişdir. Lakin bunlarla yanaşı Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində əks olunan ingi-

lis dili mənşəli sözləri tədqiq edərkən aşağıdakı prinsipləri nəzərə almaq lazımdır:

• İngilis dilinə məxsus söz və terminləri düzgün və səlist istifadə etmək;

• Onların məna və məna incəliklərini açıb göstərmək;

• Hər hansı bir ingilis dilinə məxsus söz və terminlərin işləndiyi sahənin

hüdud və çərçivəsini müəyyən etmək;

• İngilis dilinə məxsus söz və terminlərin ana dilinin fonetik və qrammatik

dəyişikliyə uğramasını açıb göstərmək və s. Prof. N.Məmmədli “Alınma

terminlər” kitabında yazır: “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti müəyyən

dərəcədə normativ bir lüğət olduğundan orada işlənən ingilis dilinə məx-

sus söz və terminlərin heç də hamısını əhatə etmir. Azərbaycan dilinin

izahlı lüğətində əks olunan, özünəməxsus yer tutan ingilis dili mənşəli

sözləri öz işlənmə məqamına görə aşağıdakı qruplara bölmək olar” (2.

64).

• Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində əks olunan ingilis dili mənşəli sözlə-

rin əksəriyyəti terminoloji xarakter daşıyır.

Termin-qəti surətdə müəyyənləşmiş mənaya malik olan sözdür.

İngilis dilinə məxsus sözlərin Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinə daxil olun-

ması üçün əsas şərt onlara olan tələbat və onların geniş yayılmasıdır.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində tibb, biologiya, ailə-məişət, texnika, iq-

tisadiyyat, hərbi sənayə və s. sahələrə aid yüzlərlə alınma sözlər vardır ki, bun-

ların da müəyyən bir hissəsi ingilis dilinə məxsusdur.

• Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində əks olunan ingilis dili mənşəli sözlə-

rin daha bir işlənmə sahəsi onların ümumtəhsil məktəbləri üçün tərtib

edilmiş dərslik və dərs vəsaitlərində, həmçinin elmi-kütləvi ədəbiyyat,

mətbuat səhifələrində və s. sahələrdə işlənmişdir.

• Quruluşca növləri

İngilis dili mənşəli sözlər Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində struktur –

quruluş baxımından aşağıdakı növlərə ayrılır.

• Sadə tərkibli ingilis dili mənşəli sözlər:

Məsələn; avral, lift, boks, futbol, kompyuter, rinq, akr, bunker, allo, va-

qon, vağzal və s.

• Ana dilinə mənsub şəkilçilərlə işlənən düzəltmə tipli ingilis dili mənşəli

sözlər.

Məsələn; boksçu, liftçi, vaterbolçu, futbolçu və s.

• İngilis və başqa Avropa dillərinə məxsus iki sözün birləşərək mürəkkəb

tərkibli sözlər. Məsələn; vaqon-restoran, qaz-holder, kinofilm, qazlift və s.

Fonetik araşdırma

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində ingilis dili mənşəli sözlərin yazılışı,

fonetik tərkibinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

• Yazılış və fonetik tərkibini dilimizdə saxlayanlar:

Məsələn; lift-лифт, film-филм və s.


78

2) Yazılışına görə fərqlənən, lakin fonetik tərkibcə dilimizə yaxın olan söz-

lər. Məsələn: check-чек və s.

3) Həm yazılış, həm də fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən ingilis mən-

şəli sözlər. Məsələn: meeting-митинг və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, başqa əcnəbi sözlər kimi, ingilis dili mənşəli sözlər

də dilimizə rus dili vasitəsilə keçmişdir və onun fonetik, qrammatik qanunları

əsasında formalaşmış və onlar Azərbaycan dilinin 4 cildlik izahlı lüğətində rus

dili variantında olduğu kimi işlənmişlər. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində rus

dilindən və rus dili vasitəsilə ingilis dilindən alınan sözlərin əksi orijinala mak-

simum dərəcədə yaxın yazılır. Amma, hər halda ingilis sözlərinin Azərbaycan

dilindəki tələffüzü rus dilində olduğundan müəyyən dərəcədə fərqlənir. Azərbay-

can dilinin izahlı lüğətində işlənən ingilis dili mənşəli sözlərin Azərbaycan dilinin

fonetik sisteminə tabe olması qanuna uyğun və obyektiv prosesdir. Bu termin-

lərin, yəni ingilis dili mənşəli sözlərin fonetik cəhətdən dilimizdə dəyişilməsi dil

sistemləri arasındakı fərqlərdən irəli gəlir.

A.A.Peformatski bu barədə yazır: Biz ana dili və öyrəndiyimiz əcnəbi dilin

ayrıca bir səsini deyil, sistemdə götürülmüş tam fonetik kateqoriyaları müqayisə

etdikdə, hər bir fonetik sistemin özünə məxsusluğuna inanırıq.

Bu hər bir dilin özünə məxsus təkrarsızlığı, hər bir dilin əsas xüsusiyyətidir.

Orfoqrafik təhlil. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində ingilis mənşəli söz-

lərdən bəhs etdikdə orfoqrafik təhlil aparılması zəruri və məqsədə müvafiq hesab

edirik.

Orfoqrafiya yazılı nitq formasıdır. Orfoqrafiq təhlil Azərbaycan dilinin yazı

normalarına görə qanunlaşdırılmış müxtəlif təzahürləri, onların yazılışını tənzim-

ləməsidir.

Görkəmli dilşünas alim, prof. V.Ə.Aslanov “Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət

tərkibində basilica dəyişiliklər” əsərində yazır: “Əlbəttə, bütün bunlar müəyyən

prinsiplər əsasında müəyyənləşir və dilimizin daxili inkişaf qanunlarına əsasən

uzlaşır. İngilis dili sözlərinin orfoqrafik mənimsənilməsinin əsas ictimai mahiyyə-

ti dil daşıyıcılarının yazılı anlaşmasını təmin etməkdir. Bunun əsasında Azərbay-

can dilinin orfoqrafiya qaydaları durur. Həmin qaydaların özəyini isə fonetik,

morfoloji və tarixi ənənəvi prinsiplər təşkil edir. Bəzən orfoqrafiyanın əməli qay-

dalarına ciddi rəayət olunmadıqda eyni tipli ingilis sözlərinin yazılışında müxtə-

lifliyə yol verir” (3. s. 46).

Məsələn: Azərbaycan dilində “d” samiti “r” samiti ilə yanaşı işlənə bilir.

dörd, dərd, mərd, yurd və s.

Burada "d" samiti karlaşsada tam "t" samiti tələffüzünə düşmür. Bu qayda

ingilis dili mənşəli sözlərə şamil edildikdə bəzən yazılış normasında vahidlik

prinsipi pozulur.

Məsələn: "standart" - стандарт.

"crossvord" - кроссворд.

"start" - старт.


79

Rus dili vasitəsi ilə ingilis dilində alınmış bu sözlərdə qoşa samitli sözlərin

yazılışı ingilis və Azərbaycan dillərində müxtəlif olurlar.

Məsələn: İngilis dilində: Azərbaycan dilində:

Cottedj kotec

crossvord krossvord

voleyballe voleybol

effect effekt

differential diferensial

Qrammatik təhlil. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində əks olunan ingilis dili mənşəli sözlərin qrammatik təhlili dilçilik və lüğətçilik baxımından maraqlı bir məqam olub, əcnəbi sözlərin ana dilimizin qrammatik qaydalarına uyğunlaş-masını, onunla həmahəng işlənməsi diqqətimizi cəlb edir.

Prof. Məmməd Qasımov: “Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları” əsərində yazır:

“Qrammatik mənimsəmə dedikdə ingilis sözlərinin dilimizin morfoloji kate-qoriyalarına uyğunlaşması nəzərdə tutulur. Ana dilinin qrammatik olçülərini nəzərə almadan qəbul edilmiş əcnəbi sözlər formasız, biçimsiz leksik parça kimi qəbul edilir” (5. s. 52).

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində əks olunan ingilis dili mənşəli sözlə-rin aşağıdakı seçilmiş sözlərdə ana dilimizin qrammatik qanunlarına uyğunlaşa-raq işlənməsinə nəzər salaq:

a) çı, çi, çu, çü - şəkilçiləri ilə qreyderçi, liftçi, voleybolçu, traktorçu, re-kordçu, kombaynçı, buldozerçi.

b) layıcıcı, ləyici, - şəkilciləri ilə ştamp - ştamplayıcı asfalt - asfaltlayıcı şrift - şriftləyici press - pressləyici manevr - manevrləyici c) lamə,ləmə - şəkilçiləri ilə şifr - şifrləmə pres - presləmə mina - minalama ç) ləşdirmə - şəkilçiləri ilə modern - modernləşdirmə kredit - kreditləşdirmə və s. Semantik arşdırma. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində əks olunan ingilis

dili mənşəli sözlərin semantik təhlili xüsusi maraq kəsb edir. Qeyd etdiyimiz ki-mi, əcnəbi sözlərin ana dilimizə mənimsənilməsi iki xüsusi əlamət daşıyır:

1) Formal əlamət 2) Funksional əlamət


80

Formal mənimsəmə - əcnəbi sözün fonetik, qrafik və morfoloji xarakterini alan dilin müvafiq normalarına maksimum yaxınlaşma xəttinə deyilir. Prof. A.A.Qarayev bu haqda yazır:

“Funksional mənimsəmə - əcnəbi sözlərin leksik-semantik dəyişməsi işlə-dilməsini müxtəlif əhatə edir. Dilimizdə işlənən ingilis sözləri semantik sistemə daxil olur, müstəqil dəqiq mənalar qazanır. İngilis mənşəli sözlərin dilimizdə işlə-nərkən ilk növbədə məna seçimi faktı əsas götürülür. Əcnəbi sözlər dilimizin lek-sik-semantik sisteminin tələblərinə müfaviq olaraq dəyişikliyə uğrayırlar” (4. s. 72).

Dilimizdə semantik strukturunu genişləndirən ingilis mənşəli "song" sözü də Azərbaycan musiqi terminalogiyasında "komik operalar, musiqi nömrələrində oxunan satirik mahnılar" mənasında deyil, hal-hazırda tamamilə fərqli mənalarda işlənməyə başlayır:

1) Caz elementləri ilə sosial - məzmunlu mahnıların xüsusi növü; 2) Ən dəbdə olan və populyar mahnıların cazla müşayət olunması. Başqa

bir ingilis mənşəli menager - menecer sözü iki məna daşıyır: 1. Təsərrüfatda, idarə etmədə işləyən mütəxəssis 2. Peşakar idmanda idmançıların məşq və yarışlarını təşkil edən şəxs.

"Menecer" sözünün Azərbaycan dilində izahı rus dilindən gəlmə, əlavə mənalarla təkrar olunur:

1) Şirkətlərin, bankların, maliyyə idarələrinin, onların struktur bölmələrinin rəhbər heyəti;

2) Emissiyaların və borc istiqrazların kapital bazarında yerləşdirilməsini həyata keçirən rəhbər qrupun iştirakçıları.

İngilis dili mənşəli "blok" - "блок" termini Azərbaycan dilinin izahlı lüğə-tində (1-ci. cild, səh. 210) Azərbaycan dilinin həm siyasi və həm də texniki lüğətlərində çox mənalı söz kimi işlənir:

1) "Blok" - ağır şeyləri qaldırmaq üçün sadə maşın, mexanizm və onun fırladan dişdən (çarxdan ) ibarət olan hissəsi;

2) "Blok" - sözü bir sıra element və hissələrdən ibarət olan qurğunun hissə-ləri. Məsələn: qapı blokları və s.

3) "Blok" - beton kütlədən ibarət iri kərpiclər şəklində tikinti. 4) "Blok" - böyük bir binada mənzillər qrupu. 5) "Blok" - siyasi məfhum - Atlantik bloku.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətləri, I cild, səh:210. 2. Məmmədov Nadir: «Alınma terminlər», 1997, «Elm» nəşriyyatı. Səh.64. 3. Aslanov A.Ə. «Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibində başlıca dəyişik-

liklər». 1954.səh:46 . 4. Qarayev A.A. «Azərbaycan dilində Avropa dillərindən alınma sözlər».

Bakı, 1990. səh:72.


81

5. Qasımov M.Ş. «Azərbaycan dilinin terminologiyasının əsasları». Bakı,

1967. səh:52.

Дypдана Махмуд кызы Векилова

Использование заимствованных слов английского происхождения в

азербайджанских энциклопедических словарях

Резюме

В статье рассматриваются заимствованные слова английского проис-

хождения, встречающиеся в азербайджанских энциклопедических словарях,

методы их перевода на азербайджанский язык, а также обсуждается их упо-

требление в терминологических словарях.

Ключевые слова: энциклопедический словарь, английский язык,

азербайджанский язык, семантическое исследование, структура.

Durdana Mahmud Vekilova

The use of loan words of English origin in Azerbaijani encyclopaedic

dictionaries

Summary

The article deals with the use of loan words of English origin, found in

Azerbaijani encyclopaedic dictionaries, methods of their translation into the

Azerbaijani language. The use of these words in terminological dictionaries is

also considered in this article.

Keywords: encyclopaedic dictionary, the English language, the Azerbaijani

language, semantic analysis, structure


82

Tarix

UOT 93/94

ПРОМЫШЛЕННОСТЬ И ТРАНСПОРТ АЗЕРБАЙДЖАНА

В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ.

Азад Ахмедага оглы РЗАЕВ

доктор философии по истории, доцент,

декан исторического факультета БГУ.

[email protected]

Али Азизага оглы АЛИЕВ

преподаватель кафедры политологии

и международных отношений

Западного университета

[email protected]

В данной статье на основе достижений исторической науки, доку-

ментальных материалов и статистических данных показано поступатель-

ное и динамическое развитие всех отраслей промышленности Азербайджа-

на в годы Великой Отечественной войны. Особо отмечается развитие

нефтяной промышленности и транспорта. Это стало одним из решающих

факторов победы советского народа над гитлеровской Германией.

Ключевые слова: Великая Отечественная война, нефтяная промыш-

ленность и транспорт в годы Великой Отечественной войны, вклад Азер-

байджана в победу над фашизмом.

1 сентября 1939 года с агрессии фашистской Германии против Поль-

ши датируется начало Второй мировой войны. 22 июня 1941 года с напа-

дения войск Германии и ее союзников на СССР началась война, именуемая

в советской историографии, как Великая Отечественная война всех входя-

щих в состав единого государства советских народов против захватчиков. В

наши дни бывшие советские союзные республики и, в их числе Азербайд-

жан, возродили свою государственную независимость. В этой связи, порой,

возникает вопрос: правомерно ли применение понятия «отечественная» по

отношению к участию населения всех тогдашних союзных республик в той


83

войне? Считаем своим долгом отметить, что какие-то не было сомнения на

этот счет противоречат принципам историзма, и являются одним из прояв-

лений и попыток модернизации представлений об историческом прошлом.

Как бы то ни было, это прошлое близко во временном отношении, или отда-

лено от наших дней. Для абсолютного большинства населения Азербайд-

жана, независимо от принадлежности людей к той или иной национальнос-

ти, участие в войне воспринималось, как осознанная необходимость внести

свой вклад в победу Советского Союза, будь то в качестве бойцов на фрон-

те, или в тылу. И азербайджанцы не составляли исключения. Именно этот

аспект будет предметом нашего обстоятельного анализа в данной статье.

В планах Германии и других фашистских государств Азербайджану,

прежде всего Бакинскому нефтяному району, отводилось особое место.

Осознавая значение горючего в период войны моторов, не располагая зна-

чимыми энергетическими ресурсами, немецкое военное командование пред-

полагало в течение короткого времени завершить войну в свою пользу и,

тем самым, избавить себя от впадения в зависимость от нефтяного фактора.

8 ноября 1942 года в послании премьер-министра Великобритании

У.Черчилля И.Сталину отмечается «… когда Гитлер потеряет надежду взять

Баку, он будет пытаться разрушить его путем воздушных атак»1 Враг хоро-

шо понимал значение и роль Баку в начавшейся войне. В суровые военные

годы нефтяники Азербайджана дали стране 23 млн. 541 тыс. т нефти.2 Но

этот высший уровень был достигнут за счет самоотверженного труда азер-

байджанских трудящихся.

С началом войны волна патриотизма охватила трудящихся нефтяного

Баку. На митингах многие изъявляли желание заменить своих товарищей

ушедших на фронт, удлинить рабочий день, совместить профессии с тем,

чтобы дать стране как можно больше продукции.

28 июня 1941 года ЦК КП Азербайджана в письме адресованном об-

ластным, городским и районным партийным комитетам, потребовал от них

перестроить работу на основе требований защиты Родины, отречься от нас-

троений мирного времени, возглавить политический и трудовой энтузиазм

трудящихся, повышать их бдительность. При ЦК и Бакинском горкоме бы-

ли созданы новые отделы: нефтедобычи, нефтебурения, нефтепереработки,

нефтяного машиностроения и др.3

Несомненно эти меры способствовали более серьезному контролю за

деятельностью нефтяной отрасли, помогали в короткое время решать серь-

1 Переписка Председателя Совета министров СССР с президентами США и премьер-

министрами Великобритании во время Великой Отечественной войны 1941-1945, т/м 1957

стр.73 2 Народное хозяйство Азерб. ССР Статистический сборник Б. 1957, стр.41 3 Мадатов Г.А. Азербайджан в Великой Отечественной войне. Б. 1975, стр.40


84

езные проблемы и главное увеличить добычу и переработку нефтепро-

дуктов.

Но в начале войны одной из сложных задач была проблема кадров для

обеспечения ритмичной работы промыслов, заводов, фабрик и предприятий

города. Из бакинских предприятий ушло на фронт более 40 000 доброволь-

цев, среди них более трети работников предприятий нефтеперерабатываю-

щей промышленности.4 На смену ушедшим пришли женщины, молодежь,

учащиеся старших классов и ремесленных училищ, сотни добровольцев.

Из пришедших на промышленные предприятия республики в течении

первого военного года более 20 тысяч овладели различными профессиями.5

Именно о них в те годы сообщало Советское Информбюро: «450 матерей,

жен и сестер рабочих и служащих треста «Азизбековнефть» (Баку), ушед-

ших в Красную Армию, освоили смежные профессии и успешно работают

на промыслах и предприятиях»6

Другой серьезной проблемой было прекращение доставки из цент-

ральных областей страны на промышленные предприятия Азербайджана

многих видов оборудования и материалов и это отразилось на состоянии

промышленности республики. По постановлению Государственного Коми-

тета Обороны с лета 1941 года началось перебазирование ряда заводов рес-

публики на Восток. В связи с этим, а также в результате переключения мно-

гих машиностроительных и других предприятий на выпуск военной про-

дукции, производство оборудования для нужд нефтяной промышленности в

1941 году было значительно сокращено, а в 1942 году почти прекратилось.

Еще одной причиной было консервация многих скважин в районе Баку, так

как в период боев на Волге и Северном Кавказе вывоз нефтепродуктов был

чрезвычайно затруднен.7

Разрешая эту задачу, заводы нефтяного машиностроения за счет мест-

ных ресурсов организовали также производство многих видов нефтяного

оборудования, которые до войны ввозились из братских республик. Осенью

1941 года на нефтепромыслах баку стала ощущаться нужда в лебедках ра-

нее завозившихся в республику. Изготовление их было поручено заводу им.

Кирова. Бакинский горком и Ленинский райком партии призвала маши-

ностроителей помочь коллективу завода им. Кирова наладить производство

лебедок. По инициативе Ленинского райкома партии вспомогательные мас-

терские треста «Лениннефть», завод «Красный пролетарий» и железнодо-

4 Исмайлов Р.Г. очерки развития нефтеперерабатывающей, нефтехимической и химической

промышленности Азербайджана М. 1968, с. 21 5 Азербайджан – фронту Б.1998 с.44 6 газ. «Бакинский рабочий» 20 февраля 1942 года. 7 Великая Отечественная война Советского Союза. 1941-1945. Краткая история. М. 1984,

с.251


85

рожные мастерские направили на помощь заводу им. Кирова квалифици-

рованных рабочих и выделили значительное число станков и оборудования.

Рабочие и инженеры электромонтажного управления нефтяного треста

им. Сталина широко использовали на новых буровых старые, бывшие уже в

употреблении кабели, начали выпускать, используя местные ресурсы раз-

личные виды щитов, пружинных клапанов, пружин и поршневых колец.

Привозившиеся ранее из Ленинграда провода и приводные ремни были

заменены местными материалами. В компрессорном хозяйстве «Азнефти»

каустическую соду заменили щелочной буровой водой, было организовано

производство азотной кислоты.8

Некоторые специфические особенности имела перестройка на воен-

ный лад нефтеперерабатывающей промышленности Азербайджана. Фронт и

страна остро нуждалась в бакинской нефти. Однако переключение бакинс-

ких заводов нефтяного машиностроения на производство оружия и боепри-

пасов, прекращение поставки нефтяного оборудования из других респуб-

лик, а позднее, когда возникла угроза прорыва немецко-фашистских захват-

чиков в Закавказье, подготовка к уничтожению нефтяных промыслов и за-

пасов нефти создали серьезные трудности перед работниками нефтепере-

рабатывающей промышленности.

В этих тяжелых условиях нефтяники Азербайджана продолжали упор-

ную борьбу за нефть. Они максимально мобилизовали имеющиеся матери-

ально- технические ресурсы, использовали местные материалы, налаживали

производство остродефицитного оборудования на месте, пересматривали

режим действия скважин, неделями не покидали промысла.

Так в 1942 году в широких масштабах начало осуществляться разве-

дывательное бурение на Абшероне – в районе селении Бузовны, Мардакя-

ны, Тюркяны, а также на берегах Куры и в районе Гянджи. В результате

нефтяникам были переданы новые перспективные нефтяные месторожде-

ния на Абшероне.9

Великая Отечественная война поставила большие задачи и перед неф-

теперерабатывающей промышленностью Азербайджана. В период войны

намного возросла потребность в высокооктановом бензине, дизельном топ-

ливе для танков и судов, смазочных маслах, химических веществах, имею-

щих военное значение.

Азербайджанская нефть отличалась высокими качествами. В 1940 го-

ду на долю нефтяной промышленности республики приходилось 80% про-

изводимого в СССР высокооктанового бензина для авиации, 90% керосина

и лигорина, 95% автотракторных и промышленных смазочных масел.

Однако в условиях войны, достигнутый уровень производства нефти

было совершенно недостаточно. По инициативе передовых промыслов на-

8 «Бакинский рабочий» 4 июня 1942 г. 9 Азербайджан – фронту. Б. 1988, стр.17


86

чалась работа по изысканию и мобилизации внутренних ресурсов, ремонту

оборудования, восстановлению изношенных замков бурильных труб и т. д.

Вышедшие из употребления пяти и шестидюймовые бурильные трубы ис-

пользовались в качестве обсадных труб. За первые 6 месяцев войны по

Азнефтекомбинату было поднято и вырезано более 35 тысяч метров таких

труб, эксплуатацию 25 скважин.10

Все это способствовало достижению новых успехов. Так бакинские

нефтяники извлекли из недр 15 млн. 719 тыс. тонн нефти из добытых в стра-

не в 1942 году 21,9 млн. тонн нефти.11 А уже в 1944 году коллективы неф-

теперерабатывающих заводов Баку производили высококачественного авиа-

бензина в два раза больше, чем в 1940 году, и увеличили его производство в

3,8 раза.12

В период войны намного возросла потребность в высокооктановом

бензине, дизельном топливе для танков и судов, смазочных маслах, химии-

ческих веществах, имеющих военное значение.

Для увеличения производства бензина при Азербайджанском филиале

Академии наук СССР была создана под председательством Ю.Г. Мамеда-

лиева секция Центрального научно-технологического совета СССР по проб-

лемам химии. В ее состав вошли видные химики республики Р.Г. Исмайлов,

В.С. Гутыря, Г.Х. Эфендиев, С.Д. Гусейнов, Г.Б. Шахтахтинский, М.А. Да-

лин, С.Д. Мехтиев, Ш.А. Мамедов, В.Ф. Негреев.13 Большое значение имело

укрепление связей нефтяников и химиков Азербайджана с научными цент-

рами и промышленными предприятиями союзных республик, что способст-

вовало использованию внутренних ресурсов и возможностей, разрешению

важных организационных и научно-технических проблем.

В 1941-1942 годы, благодаря сотрудничеству ученых и производствен-

ников в Баку вступили в строй 17 новых нефтехимических и химических

предприятий. На заводах создавались лаборатории где разрабатывались но-

вые технологические процессы. В 1942 году на заводах им. Ленина, им.

Сталина, им. Фрунзе действовали свыше 25 лабораторий. Эти лаборатории

разработали и внедрили в производство 17 важнейших технологических

процессов по производству высокооктанового бензина и других нефтепро-

дуктов.14

В Баку был построен новый завод, на котором по методу Ю.Г. Маме-

далиева началось производство высокооктанового алкилбензола и его

компонентов. Завод ежемесячно выпускал в среднем 1500 тонн алкилбен-

10 Газ. Известия, 20 декабря 1941г. 11 Кравченко Г.С. Военная экономика СССР. 1941-1945г. М. 1963, с. 133 12 Раджабли Г.А. Азербайджан в годы Второй Мировой войны. Б. 2003, с. 39 13 Багирзаде А.З. Интеллигенция Азербайджана в годы Великой Отечественной войны в

1941-1945г. Б. 1989, с. 179. 14 Газ. «Вышка» 13 апреля 1943 года.


87

зола и других химических продуктов. Внедрение в производство разрабо-

танного Ю.Г. Мамедалиевым сложного технологического способа алкило-

вания дало возможность увеличить производство авиационного горючего и

масел на 30%15

В течении 1941 года 57 предприятий и установок нефтеперерабатыва-

ющей, нефтехимической и химической промышленности перестроили свою

работу на военный лад и стали выпускать продукцию для фронта. В даль-

нейшем в Азербайджане было размещено 23 эвакуированных предприятия

и установки для нефтепереработки и нефтехимии.16

Таким образом благодаря героическим усилиям рабочих, инженерно-

технической интеллигенции и ученых в тяжелых условиях первого периода

войны нефтеперерабатывающая и химическая промышленность республики

развивались более быстрыми темпами, чем в мирное время. Вместе с тем

ответственные задачи стояли и перед машиностроителями Азербайджана.

Она должна была в самые сжатые сроки организовать производство многих

видов вооружения, а также освоить выпуск тех видов нефтяного оборудо-

вания которые ранее доставлялись из братских республик.

В результате самоотверженного труда рабочего класса и трудовой ин-

теллигенции страны, к концу 1942 года по сравнению с декабрем 1941 года,

в целом уровень производства орудий всех систем возрос в 1,8 раза,

пулеметов – в 1,9 раза. Несмотря на эвакуацию крупнейших тульских заво-

дов, производящих стрелковое оборудование, выпуск винтовок за то же

время повысился на 55%17. В достижении военного производства имеется

частица героического труда бакинских машиностроителей.

С августа – сентября 1941 года машиностроительные предприятия

Азербайджана стали систематически получать заказы фронта. Они должны

были изготовлять детали, оружие, требующие высокой степени точности. В

этом деле у азербайджанских машиностроителей почти не было опыта. К

тому же в республику перестали поступать производящиеся вне ее многие

инструменты и приборы, а бакинские машиностроительные заводы «Крас-

ный пролетарий», «1 Мая» и им. Дзержинского в которых имелись цеха по

изготовлению некоторых видов инструментов, летом 1941 года по поста-

новлению ГКО были эвакуированы на Восток. В результате этого произ-

водство металлорежущих инструментов в республике по сравнению с

довоенными временами сократилось в 6 – 7 раз.18 Отсюда возникла необ-

ходимость расширения собственной инструментальной базы. Нужно было и

обеспечить производство оружия и боеприпасов местным сырьем.

15 Пириева А.И. Борьба азербайджанского народа за единство фронта и тыла в годы

Великой Отечественной войны. Автореферат канд. ист. наук. (на азерб. языке) Б. 1997, с. 7 16 Платонов Б.А., Мамедалиев Ю.Г. Страницы жизни. Изд-во АН Азерб. ССР. Б.1966, с. 141 17 Великая Отечественная война Советского Союза. Краткая история. М. 1965, с. 182 18 Кравченко Г.С. Военная экономика СССР 1941-1945г. М. 1963, с. 134


88

Бакинские машиностроители не отступили перед трудностями. Рабо-

чие, инженерно-технические работники, ученые, все трудящиеся города

включились в работу по выполнению ответственного задания Родины.

Они провели декаду помощи бакинских промышленных и транс-

портных предприятий вновь создаваемым заводам, в течении которой в

оснащении этих предприятий участвовали сотни квалифицированных тока-

рей, слесарей, фрезеровщиков в том числе много ветеранов труда, даже

домохозяйки и подростки. Благодаря этому в первом квартале 1942 года

Бакинский инструментальный завод, заводы «Красный пролетарий» и им.

Дзержинского дали первую продукцию, а два месяца спустя вступил в

строй сталелитейный цех на заводе им. лейт. Шмидта.19

Вот что сообщали сводки «От Советского Информбюро» о трудовом

героизме азербайджанских рабочих. Коллектив энского завода в г. Баку

получил ответственное задание – в короткий срок освоить производство

нового вида продукции. Нужен был специальный цех, оснащенный токар-

ными, строгальными, сверлильными станками. Слесарь Марусов вместе с

директором предприятия Зейналовым и инженером Мардановым собрали

нужное количество заброшенных станков. По двое-трое суток не уходили

домой бригада слесарей Марусова и Копейкина. День и ночь без устали они

восстанавливали станки. Вскоре все станки были отремонтированы, а через

15 дней – выпушена первая партия деталей.20

На заводах, созданных только для производства нефтепродуктов, в во-

енные годы пришлось выпускать и номенклатуру не по профилю. Она была

строго засекречена и распространяться на эту тему не следовало. Поэтому

так описывался предыдущий сюжет. Изготовляли тротил, хлорсульфоновую

кислоту, ванадиевый катализатор. Когда завершилась война, азербайджан-

цы узнали, что эти вещества шли на производство боеприпасов, зажигатель-

ных смесей, которые в массовом количестве выпускались в Баку. Включая и

снаряды ракеты для «катюш» свыше ста новых боеприпасов было освоено

бакинцами.21

Строительство и ввод в эксплуатацию в 1941-1942 года в Баку новых

заводов, фабрик и цехов, своевременное и качественное выполнение ими

фронтовых заказов было большим достижением рабочего класса Азербайд-

жана, способствовавшим увеличению выпуска военной продукции машино-

строительными и другими предприятиями.

Важные задачи в этой области стали перед коллективами машиностро-

ительных заводов им. лейт. Шмидта, им. Дзержинского, им. Буденного, и

др. Учитывая отсутствие у машиностроителей необходимого опыта и доста-

точных возможностей для производства вооружения и боеприпасов на каж-

19 Мадатов Г.А. Азербайджан в Великой Отечественной войне. Б. 1975, с. 50 20 Газ. Бакинский рабочий. 17 января 1942 года. 21 Азербайджан фронту. Б. 1998 с. 67


89

дом из заводов в отдельности Компартия Азербайджана направила усилия

машиностроителей на совместное изготовление оружия, на коперирование

работы заводов по выпуску военной продукции.

В 1941-1942 годы кооперирование было широко внедрено на пред-

приятиях, изготовляющих боеприпасы, что дало прекрасные результаты.

Коллектив завода им. лейт. Шмидта работая со смежными предприятиями,

наладил массовое производство корпусов тяжелых авиационных бомб, зат-

рачивая на их изготовление место 40 дней по плану всего 16 дней. Массо-

вый выпуск тяжелых авиационных бомб и аэросаней освоил судоремонт-

ный завод им. Закфедерации Коллектив Бакинского авторемонтного завода

им. В.И. Ленина, освоил производство минометов «М-13», автоматов

«ППШ», а так же обеспечил ремонт различных деталей танков.22

Одной из сложнейших задач перестройки экономики на военный лад

явилось перемещение производительных сил страны. В стране была прове-

дена невидимая по масштабам работа по эвакуации промышленности из за-

падных районов СССР на Восток.

В Баку, как и в ряде других городов, была создана перевалочная эва-

кобаза для многих промышленных предприятий, направлявшихся в районы

Средней Азии и Казахстан.

Вместе с тем ряд заводов перебазировался из северных областей непо-

средственно в Баку, имея задачей размещение и освоение производства на

новом месте.

В связи с этим можно исследовать лишь один пример. В конце 1941

года на базе Донецкого эвакуированного завода, влившегося затем в рос-

товский завод «Труболит» на окраине Баку был создан новый завод по

выпуску снаряжения и боеприпасов. Этот завод сыграл видную роль в сна-

ряжении фронта, особенно в период обороны Кавказа. Завод уже через 15

дней после ввода в эксплуатацию выдал первую продукцию, а в дальней-

шем превратился в головное предприятие города по изготовлению боепри-

пасов.

К началу 1942 года завод освоил снаряжение трех изделий: мин, раз-

ных авиабомб и гранат РГД-33. В течении первого квартала 1942 года

деятельность завода была направлена на изыскание оборудования для рас-

ширения номенклатуры выпускаемой продукции путем изготовления на

месте, а также путем получения необходимых станков и оборудования для

монтажа новых потоков. В результате плодотворной работы коллектива на

протяжении февраля и марта 1942 года было освоено снаряжение новых

видов снаряжения для 45мм, 76мм, и 85мм орудий.23

22 Абдулсалимзаде Г. Экономика Азербайджана в годы Великой Отечественной войны. Б.

1985, с. 71 23 Абасов М. Баку в годы Великой Отечественной войны (1941-1945гг). Б., 1967 с. 114


90

В начале 1942 года на окраине Баку по поручению Военного Совета

Закавказского фронта был построен авиаремонтный завод. Из числа эвакуи-

рованных предприятий в Баку находился также филиал завода выпол-

няющий ответственное задание по испытанию новых образцов морского

оружия. Наряду с выпуском боеприпасов, вооружения и снаряжения на ба-

кинских заводах было налажено переоборудование тракторов в броне-

транспортеры. Авторемонтный завод им. Ленина изготовил два варианта

бронетранспортеров. «Малый вариант», представляющий собой трактор

СТЗ-5 с бронированным кузовом, предназначался для перевозки прицепно-

го защитного орудия, боеприпасов и орудийного расчета и был вооружен

тремя пулеметами. В «большом варианте» гусеничный трактор СТЗ-5 имел

полностью закрытый бронированный корпус и вращающуюся башню. Уста-

новка была снабжена двумя огневыми точками из которых одна находилась

в башне. Этот бронетранспортер был изготовлен на заводе «Бакинский ра-

бочий» к 4 ноября 1941 года.24

Благодаря трудовым подвигам и азербайджанских машиностроителей

уже к 1942 году СССР превзошел Германию по производству танков и САУ

в 3,9 раза, боевых самолетов – в 1,9 орудий всех видов и калибров – в 3,1

винтовок и карабинов – в 3 раза.25

Азербайджанский народ принял активное участие и во всенародном

движении за оказание помощи населению освобожденных от немецкой ок-

купации районов, в восстановлении там разрушенного хозяйства. Много

материалов, оборудования и продовольствия было послано из Азербайд-

жана в Ставропольский край, Ленинград, Украину, Нужную Волгу и другие

освобожденные от немецкой оккупации районы. Нефтяники Азербайджана

выделили для нефтяной промышленности Украины большое количество

бурового и эксплуатационного оборудования, машиностроители респуб-

лики передали своим украинским коллегам 15 металлорежущих станков. В

1943-1944 годы в помощь освобожденным районам было послано из Азер-

байджана 177 вагонов цемента, стекла, гвоздей и других стройматериалов,

200 сеянок, 40 автомашин, 315 тракторов, 315 плугов, более 42000 голов

скота.26

Вести войну без хорошо налаженного транспортного сообщения не-

возможно. Это доказала и Вторая Мировая война. От работы транспорта за-

висели передвижение войск, их обеспечение оружием, боеприпасами, сна-

ряжением, продуктами питания, а также перевозка эвакуированного насе-

ления, оборудования предприятий, обеспечение промышленности сырьем,

материалами, а населения городов продуктами питания.

24 Великая Отечественная война Советского Союза. Краткая история. М. 1965 с. 181 25 Уманский Л.А., Шаболдин С.С. Годы труда и побед. 1917-1987. Популярный

справочник. М. 1987 с. 107 26 Раджабли Г.А. Азербайджан в годы Второй Мировой войны. Б. 2003 год, с. 39-40.


91

Гитлеровское командование считало транспорт самым уязвимым мес-

том советской экономики и надеялось, что транспортная проблема поставит

наступавшую Красную Армию в тяжелейшие условия. То же самое пред-

сказывали некоторые западные экономисты. Так английский специалист по

железнодорожным делам Уитворт писал в 1943 году: «Настоящая трудность

для русских возникнет, когда начнется быстрое наступление и будут взяты

обратно большие районы. Наступление в августе – сентябре 1943 года мо-

жет создать еще больше трудности для русских железных дорог, чем от-

ступление 1941 и 1942 годов»27

Составной частью перестройки народного хозяйства республики в ус-

ловиях войны являлся перевод работы транспорта республики на военный

график. Значение этой работы было особенно велико в связи с возрастанием

роли Баку, как важнейшего узла железнодорожного и водного транспорта.

В этой связи перед железнодорожниками Баку и всего Азербайджана,

стояли ответственные задачи. Они должны были обеспечить работу поездов

по военному графику, привести всю работу железнодорожного транспорта в

соответствии с требованиями военного времени. В кратчайшие сроки и без

перебоев в движении поездов на железных дорогах республики был введен

военный график, создана противовоздушная оборона железнодорожных

станций, доведены до минимума световая и звуковая сигнализация. Для

осуществления оборонных мероприятий составлялись специальные поезда.

Бакинское отделение Закавказской железной дороги за годы войны

отправило на фронт и в различные промышленные центры страны, более

миллиона вагонов различных грузов.28 Уже в 1941 году было завершено

строительство имевших весьма важное военное и народнохозяйственное

значение железнодорожных веток: Джульфа – Миндживан, Османлы –

Астара, Сальяны – Нефтчала, Папанны – Аджикабул, ускорилось строи-

тельство железнодорожной ветки Евлах – Агдам. На перегонах Баладжары

– Дербент и Аляты – Миндживан железная дорога была капитально

отремонтирована. Строительство новых железных дорог в Азербайджане

сыграло большую роль в транспортировке военных грузов.29

Больше задачи в области перестройки работы на военный лад стояли

перед морским флотом. При большом росте объема перевозок, имеющихся

судов было недостаточно. К тому же значительная часть судов каспийского

пароходства составляли танкеры, не приспособленные для перевозки на

Восток раненых воинов, эвакуации населения и оборудования. Трудности

заключались и в том, что в период битвы за Кавказ на железнодорожных

линиях Закавказья и на Каспийском транспортном флоте был введен осо-

27 Великая Отечественная война Советского Союза 1941-1945. Краткая история. М. 1984, с.

257. 28 Азербайджан – фронту. Б. 1998, с. 19. 29 Газ. «Коммунист» 8 мая 1975 года.


92

бый график, который предусматривал внеочередное продвижение поездов и

судов с войсками и грузами, предназначенными для фронта. Перевозка

грузов по суше и по морю часто происходила под огнем противника.30

Советское правительство учитывая исключительно важное военное и

народнохозяйственное значение перестройки работы Каспийского паро-

ходства, осуществило ряд важных мероприятий. Приказом Наркомата морс-

кого флота СССР Каспийское пароходство было разделено на «Касптанкер»

и «Каспфлот». На транспорт были направлены опытные, партийные и

хозяйственные руководители, оказывалась помощь и рабочей силой.31

Летом 1941 года морские суда были снабжены необходимым для

военного времени оборудованием. «Каспфлоту» были переданы четыре но-

вых судна водоизмещением 14 тыс. тонн. После капитального ремонта были

также переданы два танкера и семь сухогрузов. 26 апреля ГКО вынес

постановление «О вывозе нефтепродуктов из Баку и Грозного в 1942 году».

Для его выполнения коллектив «Касптанкера» мобилизовал все свои силы,

он в первую неделю военной навигации осуществил перевозку в Астрахань

для нужд фронта 37 тыс. тонн горючего.32

Для предотвращения порчи скопившегося в Бакинском порту ценного

оборудования и станков организовывались субботники, способствовавшие

ускорению транспортировки этих грузов в места назначения. В период сра-

жения под Сталинградом и битвы за Кавказ важные задачи были возложены

на работников морского транспорта Азербайджана. Приближение врага к

границам Закавказья создало тяжелые условия и для морского транспорта.

Между тем связь Закавказья с центральными областями страны поддержи-

валась через Каспий.

В период сражения на Волге и за Кавказ коллектив «Касптанкера»

перевез для фронта и страны свыше 5 млн. тонн горючего.

В 1942 году в связи с ростом объема морских перевозок, каспийские

моряки начали практиковать составление «морских поездов» из барж, бук-

сируемых теплоходами. Команда только теплохода «Туркменистан» пере-

везла свыше 20 таких буксирных поездов. По инициативе работников

морского транспорта для перевозки тяжелых грузов стал использоваться

паром. Это давало большой выигрыш во времени. Тяжелые грузы на пароме

доставлялись в Красноводск, а в обратный рейс паром брал вагоны, ГРУ-

женные боеприпасами. Инженер А.Аллахвердиев усовершенствовал паро-

мы, приспособив их для перевозки еще более тяжелых и крупногабаритных

грузов. С помощью этого парома на восточный берег Каспия перевозилось

30 Очерки истории Коммунистической партии Азербайджана. Б. 1963, с. 577. 31 Великая Отечественная война Советского Союза 1941-1945. Краткая история. М. 1984, с.

256. 32 Газ. «Правда» 9 января 1942 года.


93

например, 50-ти тонное оборудованное для нефтеперерабатывающих заво-

дов с габаритами 35 на 5 метров.33

Патриотизм каспийцев нашел яркое выражение в их письме фронто-

викам, направленным в период битвы за Кавказ. «Кавказ в огне – писали

моряки. Его народы находятся в опасности… Но как бы тяжело ни склады-

валась для нас обстановка, наша уверенность победе месте с вами непоко-

лебима: совместными усилиями мы нанесем врагу контрудары такой силы,

что Кавказ станет для гитлеровской банды могилой. Мы перевезем горю-

чего, боеприпасов и вооружения столько, сколько потребует фронт. Прев-

ратим свои суда в неприступные плавучие крепости и будем защищать их

до последнего дыхания».34

Большую практическую ценность представляла инициатива моряков

нефтеналивного флота, которые впервые на Кавказе на плаву перебуксиро-

вали из Баку в Красноводск 35 нефтеналивных железнодорожных цистерн,

а на Махачкала и Красноводск – три нефтяных резервуара емкостью по 5

тыс. тонны.35

Развернув социалистическое соревнование под лозунгом «Перевезем

больше нефти, бензина, смазки и других грузов для нужд фронта» моряки

Каспийского пароходства выступили в 1943 году инициаторами Всесоюзно-

го социалистического соревнования работников морского, речного, нефте-

наливного флота и перевалочных баз нефтесбыта. «Интересы нашей вели-

кой Родины, - говорилось в обращении каспийцев – требуют от нас, мо-

ряков, чтобы мы не только выполняли но и перевыполняли все правитель-

ственные задания по перевозке нефти и обеспечивали быстрое продвижение

и бесперебойную доставку горючего к пунктам назначения.36

Вместе с тем положение на фронте требовало еще больше горючего и

смазочных масел и новый подъем трудовой активности моряков был связан

с Указом Президиума Верховного Совета СССР от 9 мая 1943 года. «О

введении военного положения на морском и речном транспорте».37 В ответ

на этот указ моряки Каспия показывали образцы стахановской работы и

высокой производительности труда.

Вместе с тем перевозка грузов, горючего, боеприпасов для фронта

была сопряжена с очень большим риском, т.к. каспийские моряки часто

подвергались сильному обстрелу и бомбежке фашистских самолетов.

Теплоходы «Жданов», «Цюрюпа», «ВКП(б)», «Голубев» и другие, перево-

зившие горючее неоднократно обстреливались фашистскими стервятника-

ми. Буксирное судно «Пролетарий» несмотря на то, что подвергалось напа-

33 Мадатов Г.А. Азербайджан в годы Великой Отечественной войны. Б. 1975г, с. 79. 34 Газ. «Большевик Каспия». 31 ноября 1942 года. 35 Аббасов М. Баку в годы Великой Отечественной войны (1941-1945гг). Б. 1967, с. 172. 36 Газ. «Бакинский рабочий» 14 октября 1943 года. 37 См. Ведомости Верховного Совета СССР. 12 мая 1943 года.


94

дению вражеского самолета и получило повреждение, доставило очень важ-

ный груз из Красноводска в Астрахань. Моряки Каспия только в 1942 году

46 раз подвергались нападению фашистской авиации и, отражая их натиски,

уничтожили два вражеских бомбардировщика. Тщетными оказались все

попытки авиации противника нарушить перевозку нефти, боеприпасов,

техники из Баку в Астрахань. Так как, только через порт Баку проходило от

20 до 36 судов в сутки.

Военные моряки и моряки транспортного флота проявляли героизм,

работали с большим напряжением. Например, дивизион канонерских лодок

в 1942 году отконвоировал 95 судов и отразил 30 атак самолетов, сторо-

жевой катер «Атарбеков» - соответственно 29 транспортов и семь атак, 2-й

дивизион сторожевых катеров осуществлял конвойную службу в низовьях

Волги. Катера провели за этот период 334 каравана судов, отразив при этом

120 атак.38

Сосредоточив авиацию на аэродромах вблизи Каспийского моря (свы-

ше 300 самолетов), противник с октября 1942 года производил системати-

ческие бомбардировки судов на коммуникациях в северной части Каспийс-

кого моря, Волго-Каспийском канале и Астраханском рейде. Основным его

тактическим приемом было бомбометание с пикирования, сочетавшееся с

интенсивным пулеметным огнем. Оно осуществлялось днем, в сумерки и

ночью группами по 3-4 самолета, с 2-3 направлений и разных высот. Вна-

чале атаки подвергались корабли, затем транспортники.

Однако налеты вражеской авиации разбивались о хорошо организо-

ванную флотилией противовоздушную оборону кораблей, взаимодейство-

вавших с авиацией фронта.

Таким образом в годы Великой Отечественной войны, Каспийская

флотилия успешно решила главную задачу – защиту коммуникаций, по

которым производились стратегические, народнохозяйственные и оператив-

ные воинские перевозки. Своеобразие действий состояло в том, что на

Каспии не было кораблей противника. Флотилии приходилось вести борьбу

с авиацией, которая пыталась с помощью бомбардировок и морских мин

нарушить коммуникации.

Обращаясь с благодарностью к морякам Каспия, сталинградцы писали

тогда: «Дорогие наши друзья и братья, каспийские моряки! Выражаем вам

свое глубокое фронтовое спасибо за доставленное нам горючее. Оно

помогло нашим штурмовикам вовремя громить вражеские укрепления.

Горючее добытое славными бакинскими нефтяниками и доставленное вами,

помогло нашей пехоте перейти в наступление!»39

За самоотверженный труд в дни войны 1534 моряка Каспийских

пароходств были награждены орденами и медалями Советского Союза.

38 «Морской сборник» №5, 1985г, с. 14 39 История Азербайджана. Б. 1963 год, с. 107


95

Коллектив Касптанкера шесть раз завоевывал переходящее Красное знамя

ГКО, четыре раза Красное знамя ВЦСПС и НКМФ. 40 То есть огромная

работа проведенная трудящимися Баку по оказанию помощи фронту, была

бы невозможной без бесперебойной работы железнодорожного и водного

транспорта.

Таким образом ускоренное развитие промышленности и транспорта

Азербайджана и самоотверженный труд бакинских рабочих всех отраслей

промышленности и в первую очередь нефтяной - явились одним из решаю-

щих факторов в победе Советского Союза в Великой отечественной войне.

ЛИТЕРАТУРА

1. Переписка Председателя Совета министров СССР с президентами

США и премьер-министрами Великобритании во время Великой

Отечественной войны 1941-1945, т/м 1957 стр.73

2. Народное хозяйство Азерб. ССР Статистический сборник Б. 1957,

стр.41

3. Мадатов Г.А. Азербайджан в Великой Отечественной войне. Б. 1975,

стр.40

4. Исмайлов Р.Г. очерки развития нефтеперерабатывающей, нефтехи-

мической и химической промышленности Азербайджана М. 1968, с.

21

5. Азербайджан – фронту Б.1998 с.44

6. Газ. «Бакинский рабочий» 20 февраля 1942 года.

7. Великая Отечественная война Советского Союза. 1941-1945. Краткая

история. М. 1984, с.251

8. «Бакинский рабочий» 4 июня 1942 г.

9. Азербайджан – фронту. Б. 1988, стр.17

10. Газ. Известия, 20 декабря 1941г.

11. Кравченко Г.С. Военная экономика СССР. 1941-1945г. М. 1963, с.

133

12. Раджабли Г.А. Азербайджан в годы Второй Мировой войны. Б. 2003,

с. 39

13. Багирзаде А.З. Интеллигенция Азербайджана в годы Великой Оте-

чественной войны в 1941-1945г. Б. 1989, с. 179.

14. Газ. «Вышка» 13 апреля 1943 года.

15. Пириева А.И. Борьба азербайджанского народа за единство фронта и

тыла в годы Великой Отечественной войны. Автореферат канд. ист.

наук. (на азерб. языке) Б. 1997, с. 7

16. Платонов Б.А., Мамедалиев Ю.Г. Страницы жизни. Изд-во АН

Азерб. ССР. Б.1966, с. 141

40 Абасов М.Г. Баку в годы Великой Отечественной войны. Б. 1967, с. 185


96

17. Великая Отечественная война Советского Союза. Краткая история.

М. 1965, с. 182

18. Кравченко Г.С. Военная экономика СССР 1941-1945г. М. 1963, с. 134

19. Мадатов Г.А. Азербайджан в Великой Отечественной войне. Б. 1975,

с. 50

20. Газ. Бакинский рабочий. 17 января 1942 года.

21. Азербайджан фронту. Б. 1998 с. 67

22. Абдулсалимзаде Г. Экономика Азербайджана в годы Великой

Отечественной войны. Б. 1985, с. 71

23. Абасов М. Баку в годы Великой Отечественной войны (1941-1945гг).

Б., 1967 с. 114

24. Великая Отечественная война Советского Союза. Краткая история.

М. 1965 с. 181

25. Уманский Л.А., Шаболдин С.С. Годы труда и побед. 1917-1987.

Популярный справочник. М. 1987 с. 107

26. Раджабли Г.А. Азербайджан в годы Второй Мировой войны. Б. 2003

год, с. 39-40.

27. Великая Отечественная война Советского Союза 1941-1945. Краткая

история. М. 1984, с. 257.

28. Азербайджан – фронту. Б. 1998, с. 19.

29. Газ. «Коммунист» 8 мая 1975 года.

30. Очерки истории Коммунистической партии Азербайджана. Б. 1963,

с. 577.

31. Великая Отечественная война Советского Союза 1941-1945. Краткая

история. М. 1984, с. 256.

32. Газ. «Правда» 9 января 1942 года.

33. Мадатов Г.А. Азербайджан в годы Великой Отечественной войны. Б.

1975г, с. 79.

34. Газ. «Большевик Каспия». 31 ноября 1942 года.

35. Аббасов М. Баку в годы Великой Отечественной войны (1941-

1945гг). Б. 1967, с. 172.

36. Газ. «Бакинский рабочий» 14 октября 1943 года.

37. См. Ведомости Верховного Совета СССР. 12 мая 1943 года.

38. «Морской сборник» №5, 1985г, с. 14

39. История Азербайджана. Б. 1963 год, с. 107

40. Абасов М.Г. Баку в годы Великой Отечественной войны. Б. 1967, с.

185


97

Azad Əhmədağa Rzayev,

Əli Əzizağa Əliyev

Böyük Vətən Müharibəsi illərində Azərbaycanın sənayesi və nəqliyyatı

Xülasə

Məqalədə elmi ədəbiyyatlar, sənədlər və statistik məlumatlar əsasında

Azərbaycan sənayesi və nəqliyyatının dinamik inkişafı öyrənilir, xüsusən səna-

yenin aparıcı sahəsi olan neft sənayesinin inkişafı gözdən keçirilir. Məhz bu sahə-

də əldə edilən nailiyyətlər Böyük Vətən müharibəsində sovet xalqının Hitler

Almaniyası üzərində qələbəsinin təminatı oldu.

Açar sözlər: Böyük Vətən müharibəsi, müharibə illərində neft sənayesi və

nəqliyyat, Azərbaycanın faşizm üzərində qələbəyə tövhəsi

Azad Ahmedaga Rzayev,

Ali Azizaga Aliyev

Azerbaijan industry and transport during the Great Patriotic War

Summary

This article relies on the achievements of historical science, documentary

materials and statistical data and shows the progressive and dynamic

development of all industries in Azerbaijan during the Great Patriotic War, and

first of all oil industry and transport. This was one of the decisive factors of the

victory of Soviet people over Nazi Germany.

Key words: the Great Patriotic War, oil industry and transport, contribution

of Azerbaijan to the victory over fascism


98

UOT 93/94

II DÜNYA MÜHARİBƏSI VƏ AZƏRBAYCAN ELİTASI

Şahin Xanoğlan oğlu BAĞIROV

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

[email protected]

Bu məqalə II dünya müharibəsi illərində Azərbaycan elitasının fəaliyyətinə

həsr edilib. Belə ki, Azərbaycanın siyasi rəhbərliyinin ayıqlığı, alimlərinin yüksək

göstəriciləri və Azərbaycanın hərbi elitasının şücaəti tədqiqata cəlb olunub.

Açar sözlər: elita, hakimiyyət, müharibə, alim, hərbi elita, siyasi elita

Aktuallıq. Azərbaycan xalqının II Dünya müharibəsində fəal iştirakını və

onun qələbə ilə başa çatması sahəsindəki fəaliyyətini tədqiq etmək və açıqlamaq

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İkinci dünya müharibəsi mövzusu çox geniş mövzu-

dur. Bununla əlaqədar olaraq indi azərbaycanlıların ikinci dünya müharibəsi illə-

rində xarici ölkələrdə müqavimət hərəkatında iştirakı da müstəqil mövzu kimi

geniş öyrənilməli və təbliğ edilməlidir.

Müasir gəncliyə o müdhiş illərdə baş verən hadisələr barədə daha dolğun və

obyektiv məlumat verməyə zəruri ehtiyac duyulur. Tarixdə II Cahan Savaşı adı

ilə qalan bu qanlı hadisələrin baş verməsinin başlıca səbəbləri, yekunları, fəsad-

ları və dərsləri barədə araşdırmaların aparılması hələ də öz aktuallığını saxlayır.

Ələlxüsus, Azərbaycan xalqının və onun intellektual insanlarının bu müharibədə

mövqeyi və iştirakı məsələsini araşdırmaq ciddi elmi-nəzəri, siyasi və əməli əhə-

miyyət kəsb edir. Bu gün həmin müharibənin başlandığı tarixi dönəmə müraciət

etməyin aktuallığı həm də onunla şərtlənir ki, hazırki beynəlxalq münasibətlərdə

cərəyan edən hadisələr bilavasitə, anoloji səciyyə daşıyır. Belə ki, qlobal güclər

vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirmiş, proseslər sanki III Cahan savaşına hazırlıq

mərhələsi xarakteri daşıyır. Həm də istər qlobal miqyasda, istərsə də ölkə miqya-

sında müəyyən qüvvələr alman faşizminə və onun təcavüzünə bəraət qazandırma-

ğa səylər göstərirlər.

Faşizm üzərində qələbə xalqların qanı və külli miqdarda maddi sərvətləri-

nin itirilməsi, böyük məhrumiyyətlər hesabına əldə edilmişdir. II Dünya mühari-

bəsində həlak olan 57 milyon adamdan 27 milyonu Sovet vətəndaşları olmuşdur.

Həlak olan azərbaycanlıların sayı isə 300 mindən çoxdur ki, bu da ən azından

müharibədə böyük mənfəət əldə edən ABŞ kimi ölkənin canlı itkisindən xeyli

artıqdır. 1939-cu il sentyabrın 1-də başlanan İkinci Dünya müharibəsi iki imperi-


99

alist ittifaq arasında aparılsa da, Sovet İttifaqına da ciddi təhlükə yarandı. İlk gün-

dən alman qoşunlarının SSRİ sərhədlərinə yaxınlaşması ölkənin qərb istiqamətin-

də mövqeyini möhkəmlətməyi tələb etdi. Xüsusilə 1920-ci ildə Polşanın işğal et-

diyi Qərbi Belorusiya və Qərbi Ukrayna torpaqlarını yenidən öz tərkibinə qatdı.

Bununla qərb sərhədləri bir qədər möhkəmləndirildi (1). İyunun 22-də faşist Al-

maniyası Sovet İttifaqına hücum etdi. Bununla da Sovet xalqının “Böyük Vətən

müharibəsi” başlandı. SSRİ-nin müharibəyə girməsi ilə II Dünya müharibəsinin

gedişində yeni mərhələ başlandı. Hitler 1940-cı ilin iyulunda SSRİ-yə qarşı mü-

haribənin qaçılmaz olması və müddəti barədə demişdi: “Rusiya gərək məhv edil-

sin! Müddəti – 1941-ci ilin yazı!” Bundan sonra “Barbarossa” adlanan yeni

planda müəyyən düzəlişlər aparıldı. Hitler 17 iyun 1941-ci ildə SSRİ-yə qarşı

iyunun 22-də müharibəyə başlamaq əmrini verdi. Müharibə Sovet xalqları tərə-

findən xilaskar, ədalətli, Vətən müharibəsinə çevrildi. Müharibə ümumxalq xa-

rakteri daşıyırdı. Sovet İttifaqının bütün xalqları, o cümlədən Azərbaycan xalqı

Vətən uğrunda müharibəyə başladı. Sovet adamları son dərəcə çətin və məsul

vəzifəni – faşizm blokuna daxil olan ölkələrin hücumunun qarşısını almaq və onu

darmadağın etmək vəzifəsini yerinə yetirməli idilər. Həmçinin Avropa ölkələrinə

faşizm əsarətindən xilas olmaqda, habelə dünya sivilizasiyasını faşizm təhlükə-

sindən qurtarmaqda yardım etməli idilər. Qeyd etməliyik ki, faşist Almaniyasının

Şərq siyasətində Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana xüsusi diqqət yetirilirdi.

Rozenberqin başçılığı ilə təşkil edilən Şərq İşləri üzrə Nazirliyin nəzdində olan

strukturlardan biri Qafqaz Komissarlığı idi. Hələ 1941-ci il aprelin 29-da yaradı-

lan Oleburq iqtisadi qərargahı tərəfindən təsis edilmiş planda Qafqazın, ələlxüsus

Bakının işğalı mərkəzi yer tuturdu. Azərbaycan indi Dünya dövlətləri sistemində

müstəqil dövlətdir və onun xalqının II Dünya müharibəsində iştirakı müstəqil bir

mövzu kimi işlənməlidir. Məlumdur ki, bu iştirak “Sovetlər İttifaqının Böyük

Vətən Müharibəsi” mövzusu içərisində çox səthi şərh edilirdi. Qafqazın işğalı

üçün tərtib edilmiş planın (Edelveyus planının) həyata keçirilməsi faşistlərin “A”

qrupu ordusuna həvalə edilmişdi. Həmin planda Qafqaz beş işğal rayonuna

bölünməli idi və onlardan biri Azərbaycan əlahiddə rayonu idi. “Ost” planına

görə, Bakı 1941-ci il sentyabrın axırına qədər işğal olunmalı idi. Faşistlər Bakını

işğal edib, onun neftini alman şirkətlərinin sərəncamına verməli idilər. Onlar, ey-

ni zamanda Azərbaycandakı iri sənaye müəssisələrinə rəhbərlər də təyin etmişdi-

lər. Hitler hələ 1941-ci il iyulun 16-da hökumət üzvlərinin yığıncağında bildir-

mişdi ki, Bakı alındıqdan sonra o, hərbi məntəqəyə çevriləcəkdir. Hitler hələ bun-

dan xeyli əvvəl “Mənim mübarizəm” adlı kitabında yazırdı ki, “Müsəlman mon-

qoloidlər dağıdıcı qüvvədir. Buna görə onlar ali irqin qulları olmalıdırlar” (1).

Göstərməliyik ki, son vaxtlar çıxan bir sıra kitablarda faşist Almaniyasının apar-

dığı müharibəyə xilaskar, ədalətli müharibə kimi qiymət vermək cəhdləri göstə-

rilir. Bu, tamamilə səhv və yanlış fikirdir. Hitlerdən hər hansı mərhəmət göz-

ləmək tamamilə əbəs idi. İrqçilik, şovinizm təbliğ edənlər, başqalarının ərazisinə

göz dikənlər bütün hallarda bəşəriyyətin düşməni olmuşlar və olmaqdadırlar. O,


100

bütün xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının qəddar düşməni idi. Azərbay-

can hərbi əməliyyat meydanına çevrilməsə də müharibənin əvvəlindən axırınadək

onda fəal iştirak etdi. Azərbaycanın bütün maddi və mənəvi sərvətləri, insan qüv-

vəsi faşizmə qarşı müharibəyə cəlb edildi. Müharibənin ilk günlərində Azərbay-

canda 4 mindən çox oğlan və qız faşizmə qarşı vuruşmaq üçün könüllü surətdə

cəbhəyə getməkdən ötrü hərbi komissarlıqlara müraciət etdi. Avqust ayına qədər

təxminən 123 min nəfər xalq qoşunu dəstələrinə yazıldı. 1941-ci ilin sonunda

xalq qoşunu dəstələrində 187 min nəfər döyüşçü vardı. Onlardan 30 min nəfərdən

çoxu qadınlar idi. 1941-1945-ci illərdə Azərbaycanda Sovet Ordusu sıralarına

640 min nəfərədək səfərbər edilib cəbhəyə göndərildi. Onlar da sabiq SSRİ

məkanında yaşayan digər xalqların nümayəndələri ilə çiyin-çiyinə faşizmə qarşı

savaşda iştirak etdilər. “Böyük Vətən Müharibəsi” adlı kitablarda və məqalələrdə

Azərbaycanda yaradılmış və düşmənlə qəhrəmancasına döyüşmüş milli diviziya-

larımız haqqında demək olar ki, çox az məlumat verilmişdir. Azərbaycanın hərbi

elitasının rolu demək olar ki, unudulub. Qeyd edək ki, Azərbaycan xalqının hərb

tarixi Sovet hakimiyyəti dövründə öyrənilməmişdir və bunun səbəbləri məlum-

dur. İndi xalqımızın çoxəsrlik ümumi və mübarizə tarixi gerçəkliklə, olduğu kimi

öyrənilərək, yüksək elmi tarixilik və dünya standartları səviyyəsində yazılmalıdır.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev demişdir: “Azərbaycan

xalqı II Dünya müharibəsində həm döyüş meydanlarında, həm də arxa cəbhədə

əsl şücaət və əzmkarlıq nümunələri göstərmişdir. Müharibə başlanandan keçən

qısa müddət ərzində Azərbaycan Respublikası ərazisində 87 qırıcı batalyon, 1124

özünümüdafiə dəstəsi təşkil edilmişdir. 1941-1945-ci illərdə respublikanın 600

mindən çox oğlan və qızları cəbhəyə getmişdir" (3). Azərbaycan Respublikasının

ümummilli lideri Heydər Əliyev müharibə, əmək və silahlı qüvvələr veteranları

ilə görüşdə demişdir: “Azərbaycan xalqı, ictimaiyyət bu 50 ildə sizi yüksək

qiymətləndirdiyi kimi, sizin fəaliyyətinizi, əməyinizi, xidmətlərinizi, rəşadətinizi

bu gün də qiymətləndirir və bundan sonra da qiymətləndirəcəkdir”.

Qeyd edək ki, II Dünya Müharibəsində Azərbaycan alimləri iki variantda

mübarizə aparıblar. Onlardan bəziləri arxa cəbhədə müharibə üçün lazım olan

maddi təminatı istehsal edir, bəzilərini yenidən kəşf edir, bəziləri isə əldə silah

cəbhədə vuruşurdular. Birincilər Stalinin əmri ilə müharibədən bron edilmişdilər.

Yəni, onları ön cəbhəyə yollamaq ixtiyarı yox idi. Lakin burada da bir məqam var

idi ki, tarixçi alim Boran Əziz bunu belə əsaslandırır: “Mərkəz ancaq müharibə

üçün iş görə biləcək alimləri bron edirdi. Bunlara kimyaçı alimlər, hərbi sənayeni

bilən şəxslər və geoloqlar daxil idi. İctimai-humanitar elmlərin demək olar ki, hər

bir nümayəndəsi cəbhədə idi. Ona görə də o zaman elmin bu istiqamətində uzun

müddət durğunluq yarandı. 1937-ci ilin repressiyalarından sonra Azərbaycan

alimlərinin itkisi ən çox bu müharibədə oldu. Başqa sahələrdə cəbhəyə yollanan

kadrların yerini kimlərləsə doldurmaq mümkün idi. Amma elm sahəsində belə

deyildi. Cəbhəyə yollanan elmi kadrları kimsə əvəzləmirdi. Odur ki, get-gedə elm

və təhsil ocaqlarında kadrlar azalırdı. Müharibədə çox Azərbaycan alimi həlak


101

oldu” (4). Xatırladaq ki, II cahan savaşında SSRİ-nin istifadə etdiyi neftin 70

faizi Azərbaycanın hesabına başa gəlirdi. Müharibənin ağır vaxtlarında Azərbay-

can alimi Yusif Məmmədəliyev yüksək oktanlı benzini kəşf etməklə Sovet qırıcı

təyyarələrinin fəaliyyətini maksimum səviyyəyə çatdırdı.

Müharibə illərində Stalinin göstərişi ilə azərbaycanlıların Orta Asiyaya

deportasiya olunması ilə əlaqədar dekret verilib. Səbəb kimi guya azərbay-

canlıların müharibədə döyüşmədiyi göstərilirmiş. Həmin illərdə Azərbaycan

siyasi elitasına rəhbərlik edən Azərbaycan KP MK-nın I katibi Mir Cəfər Bağırov

bu müdhiş planın qarşısını ala bilib. Bu yalanların qarşısını almaq məqsədi ilə

müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, Azərbaycan siyasi elitasının

xahişi nəzərə alınaraq Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin komandanlığının əmrinə əsa-

sən 1942-ci ilin 22 fevral tarixdən Azərbaycan SSR-in Ucar rayonunda Azər-

baycan hərbi elitasının iştirakı ilə 416-cı milli diviziyanın formalaşdırılmasına

başlanılmışdır. Diviziyanın şəxsi heyətin 92%-i Azərbaycan türkləri idi. 1941-

1942-ci illərdə respublikada təşkil edilən hərbi birləşmələrdə 5000 kommunist və

komsomolçu daxil olmuşdu (2, 9).

416-cı milli diviziyanın döyüş yolu Qafqazdan başlanmışdır. Diviziya

1942-ci ilin sentyabrın əvvəllərində 44-cü ordunun tərkibinə daxil edilərək Şimali

Qafqazda Xasavyurt rayonuna göndərilmişdi. Diviziyanın cəbhəyə getdiyi vaxt

Qafqaz uğrunda döyüşlərin ən şiddətli dövrü idi. Almaniyanın "Çənub" ordu

qrupu komandanlığına 1942-ci ilin 25 sentyabrında Bakını zəbt etmək əmri

verilmişdi. 1942-ci ilin oktyabrında 416-cı diviziya 58-ci ordunun tərkibinə daxil

edilərək, Sulak çayının şərq sahilində düşmənin Mahaçqala istiqamətindəki

hücumlarına qarşı mövqedə yerləşdirildi. Həmin ilin noyabrında diviziya yenidən

44-cü ordunun tərkibinə daxil edildi və təcili olaraq Terek stansiyası zonasında

yeni döyüş xəttinə göndərildi. 1942-ci ilin 30 noyabrında diviziya hücuma keçdi.

1943-cü ilin yanvarının əvvəlinə qədərki dövrdə diviziyanın döyüşçüləri

Qafqazdan Azov sahilinə qədərki məsafəni döyüşlərlə keçərək, növbəti döyüşlərə

hazırlaşdılar. Bu dövrdə diviziyanın komandirlərindən biri polkovnik (az son-

ra general-mayor) Tərlan Əliyarbəyov idi. 1942-ci ilin noyabrında Şimali Qafqaz-

dan başlanan əks-hücumlar nəticəsində üç ay ərzində Şimali Qafqaz düşməndən

azad edildi və Rostov istiqamətində döyüşlərə başlamaq üçün zəmin yarandı.

1943-cü ilin 21 fevralında 416-cı diviziya əməliyyatlarının II dövründə hazırlığa

başladı. Bunun üçün diviziyaya Azərbaycandan 1500 nəfər yeni döyüşçü göndə-

rilmişdi.

416-cı diviziya 1943-cü ilin 17 avqustunda Taqanroq istiqamətində başlan-

mış hücumlarda iştirak edirdi və avqustun 30-da diviziya 28-ci ordunun tərki-

bində Taqanroq şəhərinin düşməndən azad edilməsində böyük qəhrəmanlıq gös-

tərdi və bu qələbəyə görə ona "Taqanroq diviziyası" fəxri adı verildi. Milli divi-

ziya 1943-cü ilin sentyabrında Azərbaycandan öz tərkibinə 2500 nəfər yeni dö-

yüşçü heyəti aldı və müvafiq hazırlıqdan sonra oktyabrın 10-dan başlayaraq növ-

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan

https://az.wikipedia.org/wiki/Ucar_rayonu

https://az.wikipedia.org/wiki/Diviziya

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eimali_Qafqaz

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eimali_Qafqaz

https://az.wikipedia.org/wiki/Xasavyurt

https://az.wikipedia.org/wiki/Almaniya

https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Sulak_%C3%A7ay%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Maha%C3%A7qala

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Terek_%C3%A7ay%C4%B1&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/wiki/Azov

https://az.wikipedia.org/wiki/Polkovnik

https://az.wikipedia.org/wiki/General-mayor

https://az.wikipedia.org/wiki/T%C9%99rlan_%C6%8Fliyarb%C9%99yov

https://az.wikipedia.org/wiki/Rostov

https://az.wikipedia.org/wiki/Taqanroq


102

bəti döyüşlərə başladı və Nikolayev şəhərinin düşməndən azad edilməsində fəal

iştirak etdi.

1944-cü ilin yanvarında 416-cı diviziya 3-cü Ukrayna cəbhəsində 5-ci

zərbə ordusu tərkibində hücuma keçərək, Dnestr çayını keçdi və döyüşlər-

də Dnepr çayı sahillərinə çıxdı. Dneprin keçilməsində qəhrəmanlıq göstərdik-

lərinə görə Mikayıl Ələkbərov, Bahəddin Mirzəyev, Ablul Vəliyev, Fəriz Səfərov

və Ağaşirin Cəfərov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görüldülər.

Həmin ilin 9 aprelində diviziya Odessa şəhəri yaxınlığına çatdı və onun

düşməndən azad edilməsində fəal iştirakına görə II dərəcəli Suvorov ordeni ilə

təltif edildi. 1944-cü ilin yayından başlayaraq 416-cı diviziya 3-cü Ukrayna cəb-

həsi tərkibində məşhur Yassa-Kişinyov döyüş əməliyyatında və Moldaviyanın

paytaxtı Kişinyov şəhərinin və bütün Moldaviyanın azad edilməsində fəal iştirak

etdi. 1945-ci ilin martında diviziyanın 1054-cü alayı "Qırmızı bayraq" ordeni,

1368-ci alayı- "Boqdan Xmelnitski" ordeni, 44-cü divizionu isə "Aleksandr Nevs-

ki" ordeni ilə təltif edilmişdi. 1945-ci ilin yanvarında Sovet ordusu bütün cəbhə-

lərdə hücuma keçmişdi və əsas istiqamət Varşava-Berlin istiqaməti idi. 416-cı

diviziya I Belorusiya cəbhəsinə daxil olan 5-ci zərbə ordusu tərkibində Visla

çayı istiqamətində hücumu davam etdirərək, Varşavanın azad edilməsində iştirak

etdi və Oder çayının qərb sahilinə çıxaraq, düşmənin Kyustrin şəhərini zəbt etdi.

Berlinə ilk dəfə daxil olan hərbi hissələr içərisində 416-cı diviziya var idi. Divi-

ziya 1-də Berlinə daxil oldu. Berlin uğrunda döyüşlərdə kapitan X.Gülməmmədo-

vun batalyonu xüsusilə fərqləndi.

Kayzerin sarayı üstündə Qələbə bayrağını ilk dəfə mayın 1-də sancanlardan

biri leytenant Vahab Osmanov düşmən gülləsindən həlak oldu. Brandenburq qa-

pıları üstünə mayın 2-də qələbə bayrağını taxanlardan biri isə leytenant A.Mə-

cidov və onun döyüşçüləri oldular. Qafqazdan Berlinədək döyüş yolu keçmiş

416-cı Azərbaycan Milli diviziyası və onun alaylarına müharibə illərində general-

mayorlar Tərlan Əliyarbəyov, Heybət Heybətov, Hacıbaba Zeynalov (diviziyanın

qərargah rəisi) komandirlik etmişdir. Bu, bir faktdır ki, II Dünya Müharibəsi

Azərbaycan elminə repressiyalar qədər zərbə vurdu. Qeyd olunmalıdır ki, hələ

1920-ci ilin mayından 1921-ci ilin əvvəllərinədək 40 mindən çox azərbaycanlı

Fövqəladə komissiyanın qərarı ilə məhv edilmişdir. 1934-38-ci illərdə isə yenə də

siyasi düşmən adı ilə 27854 nəfər məhv edildi. Bütövlükdə 1920-30-cu illərdə

Azərbaycanda xalq düşməni damğası ilə 400 mindən çox vətəndaş məhv edilmiş,

yarım milyondan artıq azərbaycanlı isə sürgünlərə göndərilmişdir. Bu qədər bö-

yük qırğının icraçılarının əksəriyyəti isə xalqımıza düşmən kəsilən yadlar ol-

muşdur (5). II dünya müharibəsində 60-dan çox ölkənin 2 milyarddan artıq

əhalisi cəlb edilmişdi ki, bu da o zaman dünya əhalisinin 80 % - ni təşkil edirdi.

Birinci və ikinci dünya müharibələri arasında Dünyanın nisbətən dinc yaşaması

dövrü 20 il çəkdi. Lakin bu “dinc dövr”də də bəşəriyyət hərbi qarşıdurmalardan

böyük itkilər vermişdir. Məşhur İsveç siyasətçisi Pyer Almark “Açıq yara” kita-

bında (1997) yazır ki, XX əsrin “dinc dövrlərində” Dünyada 170 milyon insan

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikolayev&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/wiki/Ukrayna

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Dnestr_%C3%A7ay%C4%B1&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/wiki/Dnepr_%C3%A7ay%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1_Q%C9%99hr%C9%99man%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Odessa

https://az.wikipedia.org/wiki/Suvorov_ordeni

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yassa-Ki%C5%9Finyov_d%C3%B6y%C3%BC%C5%9F&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/wiki/Moldaviya

https://az.wikipedia.org/wiki/Ki%C5%9Finyov

https://az.wikipedia.org/wiki/Boqdan_Xmelnitski

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleksandr_Nevski&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleksandr_Nevski&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/wiki/Sovet_ordusu

https://az.wikipedia.org/wiki/Var%C5%9Fava

https://az.wikipedia.org/wiki/Berlin

https://az.wikipedia.org/wiki/Belorusiya

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Visla_%C3%A7ay%C4%B1&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Visla_%C3%A7ay%C4%B1&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Oder_%C3%A7ay%C4%B1&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kyustrin&action=edit&redlink=1

https://az.wikipedia.org/wiki/Kapitan

https://az.wikipedia.org/wiki/Batalyon

https://az.wikipedia.org/wiki/Kayzer

https://az.wikipedia.org/wiki/Brandenburq

https://az.wikipedia.org/wiki/Leytenant


103

məhv edilmişdir. 110 milyonu kommunistlərin hakimiyyətdə olduqları ölkələrin

payına düşür (bundan 62 milyonu 1917-1987-ci illər üzrə Sovetlər İttifaqı

xalqlarının verdiyi itkilərdir). Əlbəttə buraya repressiya dövrünün siyasi qurban-

ları da daxildir. XX əsrin 70 ilində SSRİ-də hökm sürmüş ifrat dərəcədə mər-

kəzləşmiş totalitar üsul-idarə, mərkəzin imperiya siyasəti Sovetlər İttifaqının

dağılması prosesini daha da sürətləndirdi. Zahirən möhtəşəm görünən Sovet döv-

lətinin nisbətən qısa müddətdə dağılmasının səbəbləri hətta tamamilə öyrənilmə-

mişdir. Bu dağılma prosesinin nisbətən qısa müddətdə başa çatması həmin prose-

sin şahidləri olan hətta bizləri də bəzən təəccübləndirirsə, görünür, bu dağılmanı

görməyən gələcək nəsillər üçün o, daha çox sirli görünəcəkdir.

Sovet hakimiyyəti illərində xalqın faşist Almaniyasının hücumuna qarşı

apardığı ən ağır və qanlı müharibə Böyük Vətən müharibəsi adlanır və bu mü-

haribədə SSRİ tərkibində yaşayan xalqlar 27 milyon nəfər itirdilər. Həmin müha-

ribədə Azərbaycanın itkisi 300 min nəfərdən çoxdur. Birinci dünya müharibəsinin

başlanmasında əsasən Antanta (İngiltərə, Fransa, Rusiya) dövlətləri başçıları itti-

ham edilir. Lakin ondan dəfələrlə çox dağıdıcı olan və bir neçə dəfə çox insan

itkisi ilə nəticələnən İkinci dünya müharibəsinin əsas səbəbini Hitler ilə Stalin

xarici siyasətlərinin barışmazlığı ilə izah edənlər də az deyildir (2, 12).

Ədalət Birinci dünya müharibəsinin naminə demək lazımdır ki, bu tezislə

çıxış edənlər yaddan çıxarırlar ki, Hitler-Stalin qarşıdurması real olaraq 1941-ci

ildə başladı, II Dünya müharibəsi isə 1939-cu ildə başlamışdı və Sovetlər İtti-

faqının müharibəyə cəlb edilməsi ilə başlanan Böyük Vətən müharibəsi II Dünya

müharibəsinin davamını, ikinci dövrünü təşkil edir. II Dünya müharibəsinin so-

nunda antihitler ittifaqı dövlətləri (Sovetlər İttifaqı, Amerika Birləşmiş Ştatları və

İngiltərə) Almaniya faşizmi və Yaponiya militarizmi üzərində qələbə çalsa da,

qalib dövlətlərdən biri olan Sovetlər İttifaqının insan itkisi daha çox olmuşdur.

Müharibə qurtardıqdan sonra Sovetlər İttifaqının hakim dairələri bu itkinin müqa-

bilində qələbə üçün onu əsas götürdülər ki, nəticədə dünya sosializm sisteminin

yaradılmasına şərait əldə edildi və bu sistemin özəyi olan Sovetlər İttifaqı öz

hərbi gücünə görə dünyanın ən güclü iki ölkəsindən birinə (ABŞ ilə yanaşı)

çevrildi. SSRİ-nin dağılması ilə bu tarixi bəraətin (ümumi tarixi inkişaf nöqteyi

nəzərindən) əsassız olduğu ortaya çıxdı. SSRİ dağıldıqdan sonra onun yerində 15

müstəqil dövlət yarandı və bunların hər biri öz xalqlarının II dünya müharibə-

sində iştirakı haqqında tədqiqatlar apararaq əsərlər nəşr edirlər. Təəssüflər olsun

ki, Azərbaycanda bu iş hələlik zəif aparılır.

Qeyd edək ki, II cahan savaşında əsir alındıqdan sonra partizan fəaliyyəti

ilə məşhur olmuş, Fransa Müqavimət Hərəkatında rol almış, Şarl de Qollun rəh-

bərliyi ilə Fransa Müvəqqəti Hökümətinin formalaşmasında bilavasitə, yaxından

iştirak etmiş azərbaycanlı ziyalı Əhmədiyyə Cəbrayılovu Fransa və rus vikipedi-

yasından siliblər. Şübhə yoxdur ki, bu işdə hər iki ölkədə diaspor və lobbi fəaliy-

yəti güclü olan mənfur qonşularımızın hesabına baş tutub. Odur ki, Azərbaycan-


104

lıların II Dünya müharibəsində iştirakı mövzusunun geniş işlənməsi vacib elmi

istiqamətlərdəndir.

Azərbaycan xalqı öz nefti və yanacağı ilə faşizm üzərində qələbə üçün tari-

xi xidmətlər göstərmişdir və bu haqda böyük qürurla bütün dünyaya car çəkmək

lazımdır. II Dünya müharibəsi tarixinin və xüsusilə 1941-45-ci illərin Böyük Və-

tən müharibəsi tarixinin araşdırılması sübut edir ki, əgər Bakının nefti olmasaydı

Sovetlər İttifaqının qələbəsi bəlkə də mümkün deyildi... Bu nefti hasil edən isə

qəhrəman Azərbaycan xalqı olmuşdur. Buna görə də Bakı şəhəri “Qəhrəman şə-

hər” adına layiq görülməli idi. Lakin bu da edilmədi. Əlbəttə, bu gün azərbaycan-

lıların arzusu işğal altında olan rayonlarımız azad olduqdan sonra onlara “Qəhrə-

man şəhər” adı verilsin.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası da erməni faşistləri və onların bey-

nəlxalq havadarları tərəfindən hərbi təcavüzlə üzləşmiş və 25 ildən artıqdır ki,

torpaqlarının 20 faizi işğala məruz qalmışdır. Halbuki, dünyanı sarsıdan alman

faşizmi öz təcavüzkar siyasətini 12 il davam etdirə bilmişdir. Odur ki, sual yara-

nır: II Dünya müharibəsi illəri bəşəriyyətin XX əsrdə üzləşdiyi ən ağır və dəhşətli

dövr hesab olunmasına rəğmən, həmin əsrin sonunda Azərbycanın üzləşdiyi bu

təcavüzkar siyasəti necə adlandırmaq olar?

ƏDƏBİYYAT

1. https://az Wikipedia/org /wiki /Azərbaycan.

2. Azərbaycan tarixi. 1941-2002-ci illər. Yeddi cilddə. VII cild. Bakı, Elm,

2008, 570 s.

3. İsmayılov İ.Z. Azərbaycanlıların II Dünya müharibəsində iştirakı. Bakı,

“Qızıl Şərq”, 2000, 128 s.

4. Boran Əziz . Modern az. Saytı.

5. “Xalq qəzeti”, 28 mart, 1999.

Шахин Ханоглан оглу Багирoв

Вторая Мировая Войнa и азербайджанская элитa

Резюме

Данная статья посвящена роли и деятельности Азербайджанской

элиты в годы Второй Мировой войны. Особое внимание уделяется приня-

тию правильных решений политическим руководством Азербайджана, ус-

пешной и плодотворной работе ученых, а также мужеству военной элиты

Азербайджана.

Ключевые слова: элита, власть, война, ученые, военная элита, поли-

тическая элита


105

Shahin Khanoglan Bagirov

World War II and the Azerbaijani elite

Summary

This article focuses on the activities of the Azerbaijani elite during the

Second World War. Special attention is given to the right decisions that were

made by the political leadership of Azerbaijan, successful and fruitful work of

scientists, as well as to the courage of the Azerbaijani military elite.

Key words: society, democracy, elite, war, scientists, military elite, politi-

cal elite;


106

UOT 93/94

II DÜNYA MÜHARİBƏSİNİN BAŞLICA XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ BU

MÜHARİBƏDƏ AZƏRBAYCANIN İŞTİRAKI SƏBƏBLƏRİ

Mehman Zahid oğlu HƏSƏNOV

Qərb Universitetinin «Politologiya və beynəlxalq münasibətlər»

kafedrasının müəllimi, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru

[email protected]

Zəngin təbii sərvətlərə və əlverişli coğrafi mövqeyə malik olan Azərbaycan II

Dünya Müharibəsində iri dövlətlərin strateji planlarında mühüm yer tuturdu. Almaniya

Bakı neftini ələ keçirməklə Şərqə İran körfəzinə və Hind okeanına hərəkət etmək niyyə-

tində idi. Hitlerin tapşırığı əsasında Bakının sənaye və hərbi əhəmiyyətli obyektlərinin

dəqiq xəritəsi hazırlanmışdı. “Edelveys” adlanan Qafqaza hücum planında Bakının tu-

tulmasının dəqiq vaxtı göstərilmişdir. Müharibə illərində cəbhəyə 600 000-ə yaxın dö-

yüşçü göndərilmişdir ki, onlardan 40 000-i könüllü idi. Cəbhə xəttində azərbaycanlı-

lardan ibarət 77-ci, 223-cü, 271-ci, 402-ci və 416-cı deviziyalar döyüşmüşdü. Azərbay-

can əsgərləri müharibə dövründə böyük şücaət göstərmişlər. Onlardan 121 nəfəri Sovet

İttifaqı Qəhrəmanı adına, 34 nəfər isə “Şöhrət” ordeninə bütün 3 kateqoriyası üzrə təltif

olunmuşlar. Həzi Aslanovun, İsrafil Məmmədovun, Qafur Məmmədovun, Baloğlan Ab-

basovun göstərdikləri qəhrəmanlıq yaddaşlarda dərin iz buraxmışdı. Azərbaycan oğul-

ları faşizmə qarşı partizan və müqavimət hərəkatında da fəal iştirak etmişdilər. Onlar

Krımda, Ukraynada, Belarusiyada, Şimali Qafqazda, Baltikyanı ölkələrdə, Polşada,

Çexslovakiyada, Macarıstanda, Yuqoslaviyada və İtaliyada partizan dəstələri sıraların-

da, Fransada antifaşist müqavimət hərəkatında igidliklə vuruşmuşdular. Müharibə illə-

rində Azərbaycanın bütün iqtisadiyyatı və sənaye sahələri cəbhə üçün məhsul istehsal

etməyə yönəldilmişdir. O zaman Bakı ölkə neftinin 70-75%-nin, benzinin 85-90%-ni

vermişdi. Motorlu hərbi texnika demək olar ki, əsasən Bakının verdiyi yanacaqla işləyir-

di. Lakin bütün bunlara baxmayaraq faşizm üzərində qələbədə Azərbaycanın göstərdiyi

qəhrəmanlıqlar o zamankı Sovet rəhbərliyi tərəfindən layiqincə qiymətləndirilmədi.

Bakının bu qələbədəki rolu arxa plana keçirilmiş və bilərəkdən azaldılmışdır.

Açar sözlər: “Versal-Vaşinqton müqaviləsinin iflası”, “Böyük Vətən Müha-

ribəsi”, “faşizm üzərində qələbə”.

XX əsrin 30-cu illərinin sonu üçün dünyada beynəlxalq vəziyyət olmazın

dərəcəsində gərginləşmişdi. Bu zaman dünyada üç siyasi sistem: burjua-demokra-

tik, sosializm və faşist-militarist sistemlər qarşı-qarşıya durmuşdu (marksist ədə-

biyyatda iki sistemin: kapitalizm və sosializmin olduğu göstərilirdi). Müharibəyə

ciddi hazırlaşan Almaniyanı cilovlamaq üçün başlıca qüvvə burjua-demokratik və


107

sosializm sistemlərinin bloku olardı. Lakin burjua-demokratik qüvvələrin təqsiri

üzündən belə blok yaradıla bilmədi. 1939-cu ilin martı-avqustu ərzində aparılan

ingilis-fransız-sovet danışıqları uğur qazanmadı. Bunun başlıca səbəbi burjua-de-

mokratik sistemin sovet totalitarizminə faşizmə nisbətən daha qatı düşmən kimi

baxması idi. Onların fikrincə, dünya sivilizasiyası üçün kommunizmə qarşı açıq-

casına səlib yürüşü elan edən faşizmə nisbətən sovet totalitarizmi daha çox təh-

lükəli idi. Buna görə də ikinci dünya müharibəsinin qarşısını almaq mümkün ol-

madı. Bundan istifadə edən Almaniya sürətlə silahlanmağa başladı. 1934-1939-cu

illərdə ölkədə hərbi istehsal 22 dəfə, qoşunların sayı 35 dəfə artdı. Sənaye istehsa-

lının həcminə görə o, dünyada ikinci yerə çıxdı (5, s. 338).

Alman-sovet ittifaqı - Burjua-demokratik və sosializm qüvvələrinin faşiz-

mə alternativ ittifaq yarada bilmədiklərini görən Almaniya 1939-cu ilin avqus-

tunda SSRİ-yə hücum etməmək barədə müqavilə imzalamağı təklif etdi. Gözlə-

nilmədən, 1939-cu il avqustun 23-də dünya müharibəsinin başlanmasına 8 gün

qalmış, Almaniya və SSRİ arasında 10 il müddətinə bir-birinə hücum etməmək

haqqında müqavilə imzalandı. Müqavilədə tərəflər bir-birinə qarşı hər cür zorakı-

lıqdan, hər cür təcavüzkar hərəkətdən imtina etməyi öhdələrinə götürdülər.

Bununla yanaşı tərəflər gizli olaraq 1939-cu il 23 avqust müqaviləsinə əla-

və protokol da imzaladılar. Həmin protokolda Baltik dənizindən Qara dənizədək

ərazidə hər iki tərəfin «maraq dairəsi», habelə Almaniyanın şərqdəki sərhədləri

müəyyənləşdirildi. Alman qoşunları şərqdə Tissa, Narev, Visla və San çayları

xəttinə qədər irəliləyə bilərdilər, Almaniya Latviyaya, Estoniyaya və Finlandiya-

ya (sonradan Litva da buraya əlavə olundu) hücum etməməyi öhdəsinə götürdü.

Habelə, o zaman Polşanın tərkibinə daxil olan Qərbi Ukraynanın və Qərbi Bela-

rusiyanın taleyi SSRİ-nin razılığı olmadan həll olunmamalıydı. Əslində həmin ra-

yonlar SSRİ-yə verilirdi. Rumıniyanın tərkibində olan Bessarabiya barəsində də

belə razılığa gəlinmişdi.

Qeyd edək ki, 1939-cu il 23 avqust protokolu ilə 1939-1941ci illərdə Alma-

niya ilə bağlanmış digər sazişlər uzun müddət gizli saxlanılmışdı. Onlara ancaq

1989-cu ildə SSRİ xalq deputatları qurultayında doğru-düzgün siyasi qiymət ve-

rilmişdi.

İkinci Dünya müharibəsinin başlanması - 1939-cu il 23 avqust tarixli al-

man-sovet sazişi Hitlerin hələ çoxdan hazırladığı Polşaya hücum planını həyata

keçirmək üçün son qərara gəlməsinə imkan verdi. 1939-cu il sentyabrın 1-də Al-

maniya Polşa üzərinə hücuma keçdi. Fitnə-fəsad yolu ilə hücuma keçən Alma-

niya sərhədləri pozaraq Polşa üzərinə 57 diviziya (1,5 milyon adam), 2500 tank,

2000 təyyarə göndərdi (5, 539).

Sentyabrın 3-də İngiltərə və Fransa Almaniyaya müharibə elan etdilər. İkin-

ci dünya müharibəsi başlandı. Sentyabrın 3-10 arasında Avstraliya, Yeni Zellan-

diya, Hindistan, Kanada Almaniyaya qarşı müharibəyə qoşuldular. ABŞ özünü

bitərəf elan etdi. Yaponiya Avropa müharibəsinə qarışmadığını bildirdi.


108

İkinci dünya müharibəsinin başlanmasının başlıca səbəbləri: əvvala, birinci

dünya müharibəsindən sonra qalib dövlətlərin yaratdıqları Versal-Vaşinqton sis-

teminin çox sərt və alçaldıcı olması; ikinci, Avropanın mərkəzində, Almaniyada

qisasçılıq və militarizm ideyasının yüksək dərəcədə inkişaf etməsi; üçüncü, Hitler

«reyx»inin irqçilik, «dəyərsiz xalqları» əsarət altına almaq siyasəti, ümumən dün-

ya ağalığına nail olmaq iddiaları; dördüncü, Qərb dövlətlərinin, xüsusən İngiltərə

və Fransanın nasizmin bəşəriyyət üçün təhlükə olmaq mahiyyətini dərk etməmə-

ləri, hətta onu şirnikləndirmək və sakitləşdirmək siyasətləri; beşinci, iri dövlətlə-

rin, o cümlədən ABŞ-in «qarışmamaq» mövqeyi tutmaları; altıncı, ABŞ başda ol-

maqla iri dövlətlərin Almaniyanın iqtisadi-hərbi cəhətdən dirçəlməsinə yardım et-

mələri; yeddinci, sosializmə nifrət edən burjua-demokratik ölkələrin SSRİ ilə bir-

likdə faşizmə qarşı vaxtında alternativ ittifaq yaratmaq zəruriyyətini dərk etmə-

mələri; səkkizinci, SSRİ-nin müharibəni özündən uzaqlaşdırmaq üçün Almani-

yaya güzəştlər etməsi, hətta onunla iqtisadi əlaqələr yaratması; doqquzuncu, 30-

cu illərin axırları üçün Avropada və Şərqdə hərbi-sənaye komplekslərinin olma-

zın dərəcədə şişməsi və i. a. idi.

Bu müharibədə SSRİ xalqları çiyin-çiyinə ümumi düşmənə qarşı amansız

mübarizəyə girmişlər. Müharibənin zəfərlə başa çatmasında əvəz olunmaz rol oy-

nayan Azərbaycan xalqı özünün zəngin təbii ehtiyatları və insan resursları ilə

çıxış etmişdir.

Burada xüsusi vurğu ilə qeyd etmək lazımdır ki, zəngin təbii sərvətlərə və

əlverişli coğrafi mövqeyə malik olan Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi illə-

rində də iri dövlətlərin strateji planlarında mühüm yer tuturdu. Onlar Azərbayca-

na böyük maraq göstərirdilər, Almaniya Bakı neftini ələ keçirməklə Şərqə — İran

körfəzinə və Hind okeanına hərəkət etmək niyyətində idi. Hitlerin tapşırığı əsa-

sında hətta Bakının sənaye və hərbi əhəmiyyətli obyektlərinin dəqiq xəritəsi

hazırlanmışdı. Nasist rəhbərlərindən biri olan Rozenberqin hazırladığı «Qafqazın

idarə olunması planı»na əsasən Azərbaycanda Qafqaz reyx Komissarlığına tabe

olan xüsusi komissarlıq idarə üsulu yaradılmalı idi.

Digər bir plana görə SSRİ məğlub edildikdən sonra onun ərazisində olan

türklərin «Böyük Türküstan» dövləti yaradılmalı idi. Azərbaycan da onun tərkibi-

nə daxil edilməli idi. Hitlerin «Edelveys» adlanan Qafqaza hücum planında Bakı-

nın tutulmasının dəqiq vaxtı da göstərilmişdi. Qafqaza xüsusi maraq göstərən

ABŞ və Böyük Britaniya tərtib etdikləri «Vilvet» planında Azərbaycanı öz nüfuz

dairələrinə çevirmək göstərilirdi. Öz növbəsində SSRİ-nin də azərbaycanlıları

Mərkəzi Asiyaya və Qazaxıstana köçürmək şərtilə Azərbaycanı öz tərkibində

saxlamaq planı var idi.

Sovet Azərbaycanı SSRİ-nin tərkibində olaraq hələ 1939-cu ilin payızından

müharibəyə cəlb olunmuşdu. Onun da igid oğul və qızları sovet-fin müharibəsi

cəbhəsinə getmişdilər. 1941-ci ilin iyununda Sovet İttifaqının Böyük Vətən Mü-

haribəsi başlanandan sonra o da faşizmə qarşı müharibəyə cəlb olundu. Azərbay-

canda da cəbhəyə kütləvi səfərbərlik elan olundu. Müharibə illərində Azərbaycan


109

döyüşən cəbhəyə 600 minə yaxın oğlan və qız göndərdi. Ondan 40 mini könüllü

olaraq cəbhəyə yollanmışdılar. Azərbaycanlılardan 77-ci, 223-cü, 271-ci 402-ci,

416-cı, diviziyalar formalaşdırıldı. 227-ci və 396-cı diviziyaların tərkibində də

azərbaycanlılar çoxluq təşkil edirdilər (6, 245).

Azərbaycan oğul və qızları da faşizmə qarşı döyüş cəbhələrində igidliklə

vuruşmuşdular. Onlar fərdi və kütləvi igidliklər göstərmişdilər, 40 nəfər azərbay-

canlı Brest qalasının müdafiəsində iştirak etmiş və son nəfəsinədək qala uğrunda

mərdliklə döyüşmüşdülər. 1941-ci ilin payızında Leninqrad (indi Sankt-Peter-

burq) səmasını qoruyarkən Hüseynbala Əliyev misilsiz qəhrəmanlıq göstərmişdi.

O, düşmənin ona qarşı döyüşən 6 təyyarəsindən ikisini məhv etmiş, 17 yara alma-

sına baxmayaraq öz təyyarəsini salamat uçuş meydançasına endirmişdi. Lakin

özü həlak olmuşdu. O, ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına la-

yiq görülmüşdü.

1941-ci ilin dekabrında Novqorod yaxınlığındakı Pustinka kəndi uğrunda

döyüşlərdə kiçik leytenant İsrafil Məmmədov misilsiz igidlik göstərərək azərbay-

canlılar arasında ilk dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdü.

Şimali Qafqazı faşistlərdən azad etmək uğrundakı döyüşlərdə Azərbaycan

diviziyaları böyük rəşadət göstərmişdilər. 1942-ci ildə 402-ci diviziya Mozdok

ətrafındakı yaşayış məntəqələrinin, 416-cı diviziya Şimali Qafqazın bir sıra yaşa-

yış məntəqələrinin azad edilməsində fəal iştirak etmişdilər. Şimali Qafqaz uğrun-

da gedən döyüşlərdə göstərdikləri igidliyə görə Qafur Məmmədov və İdris Süley-

manov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdülər.

1942-ci ildə Stalinqrad (indi Volqoqrad) uğrunda döyüşlərdə azərbaycanlı-

lar şücaətlə vuruşmuşdular. Baloğlan Abbasovun snayperlər qrupu, Həzi Aslano-

vun tank alayı Stalinqrad döyüşlərində böyük mətanət göstərmişdilər. Stalinqrad

uğrundakı döyüşlərdə göstərdiyi rəşadətə görə 1942-ci il dekabrın 22-də Həzi

Aslanov ilk dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü. O ikinci dəfə

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına Berezina çayını keçərək Pleşeni şəhərini,

habelə 508 yaşayış məntəqəsini azad etdiyinə görə almışdı. Bu barədə fərman

onun ölümündən 47 il sonra 1991-ci ildə həyata keçirilmişdi. 1943-cü ildə Ukray-

nanın azad olunması uğrunda döyüşlərdə, xüsusən Dnepr çayını keçməkdə gös-

tərdikləri misilsiz rəşadətə görə M.Məhərrəmov, M.Ələkbərov, Ə.Məmmədov,

F.Səfərov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adını almışdılar.

Müxtəlif cəbhələrdə faşist qoşunlarına qarşı döyüşlərdə göstərdikləri rəşa-

dətə görə 416-cı diviziya «Taqanroq diviziyası», döyüşçülərinin əksəriyyətini

azərbaycanlılar təşkil edən 227-ci diviziya «Temryuk diviziyası», 271-ci diviziya

«Qarlov diviziyası», 77-ci diviziya «Simferopol diviziyası» və 223-cü diviziya

«Belqrad diviziyası» adını qazanmışdılar. 223-cü və 416-cı diviziyalar Odessa və

Kişinyovu, 271-ci diviziya Polşa və Çexoslovakiyanı, 223-cü diviziya Yuqos-

laviyanı azad etməkdə fəal iştirak etmişdilər. 416-cı diviziya Qafqazdan Berlinə

kimi böyük döyüş yolu keçmiş, Berlinin zəbt olunmasında iştirak etmişdi, Polşa

və Çexoslovakiyanın faşistlərdən təmizlənməsi uğrundakı döyüşlərdə göstərdik-


110

ləri igidliyə görə Ziya Bünyadov da daxil olmaqla 20 nəfər azərbaycanlı Sovet

İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdülər.1944-cü ildə Şimali Transil-

vaniyanın Mağara şəhəri uğrunda döyüşlərdə göstərdiyi misilsiz igidliyə görə

Gəray Əsədov ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görül-

müşdü.

Azərbaycan oğulları faşizmə qarşı partizan və müqavimət hərəkatında da

fəal iştirak etmişdilər. Onlar Krımda, Ukraynada, Belorusiyada, Şimali Qafqazda,

Baltikyanı ölkələrdə, Polşada, Çexoslovakiyada, Macarıstanda, Yuqoslaviyada və

İtaliyada partizan dəstələri sıralarında, Fransada antifaşist müqavimət hərəkatında

igidliklə vuruşmuşdular. İsmayıl Əliyev Smolensk vilayətində fəaliyyət göstərən

partizan briqadasının qərargah rəisi, Məmməd Əliyev Krımda partizan dəstəsinin

başçısı, Ələkbər Əliyev Belorusiyada «Dyadya Kolya» partizan birləşməsinin qə-

rargah rəisi olmuşdu. Ukraynada 400 azərbaycanlı partizan dəstəsi təşkil etmiş-

dilər. 1942-ci ildə Polşada faşist hərbi əsir düşərgəsində Hadi Qiyasbəyovun və

Mirzəxan Məmmədovun başçılığı ilə gizli təşkilat yaranmışdı.

Müharibə dövründə üç mindən çox azərbaycanlı Qərbi Avropa ölkələrində,

xüsusən Fransada müqavimət hərəkatında iştirak etmişdilər. Onlardan Fransa

müqavimət hərəkatında vuruşan Əhmədiyyə Cəbrayılovun adı yaddaşlarda daha

çox qalmışdır. O, «Armed Mişel» (Xarqo) adı ilə müqavimət hərəkatında fəal iş-

tirakına görə Fransanın 5 ordeni və ən yüksək fəxri adı — «Fransanın Milli Qəh-

rəmanı», şəxsi igidliyinə görə paradda əsgərə generaldan qabaqda getmək hüququ

verən hərbi medalı ilə də təltif olunmuşdu.

Azərbaycanın igid oğlu Mehdi Hüseynzadə (Mixaylo) Yuqoslaviyada fa-

şistlərə qarşı mübarizədə əfsanəvi qəhrəmanlıqlar göstərmişdi. O, Yuqoslaviya

Xalq Azadlıq Ordusunun kəşfiyyat təxribatçı qrupuna rəhbərlik edərək 1000 nə-

fərdən çox faşist zabitini məhv etmiş, 700 nəfər hərbi əsiri azad etmişdi. 1944-cü

ildə faşistlərlə qeyri-bərabər döyüşdə həlak olmuşdu. 1957-ci ildə ona ölümündən

sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adı verilmişdi.

Partizan dəstəsində onunla yanaşı T.Əliyev, D.İsmayılov, Ə.Məmmədov,

M.Seyidov və b. da döyüşmüşdülər. Bunlardan başqa Yuqoslaviya Xalq Azadlıq

ordusu sıralarında onlarla azərbaycanlı faşizmə qarşı vuruşmuşdu. Onlardan 50

nəfəri Yuqoslaviyanın orden və medallarına layiq görülmüşdülər. Onlardan parti-

zan qərargahının rəisi D.Həkimli, bölmə komandirləri M.Abdullayev və A.Məm-

mədov, pulemyotçu V.Hüseynov, həkim R.Ağazadə, feldşer M.Qulubəyov və b.

fərqlənmişdilər.

İtaliyada partizan dəstələrində vuruşan Ə.Babayev, H.Nadirov, M.Nəzərov,

İ.Məmmədov, V.Hüseynov, Ş.Məcidov, A.Mirzəyev, M.Nəcəfov, H.Əskərov,

M.Abdullayev, S.Səfıyev və b. Şimali İtaliyanın azad edilməsində fəal iştirak

etmişdilər. Əli Babayev Qaribaldi adına batalyonun komandiri olmuş, «Hərbi şü-

caətinə görə» gümüş medalla təltif olunmuşdu. Vilayət Hüseynov İtaliya fa-

şistlərinin lideri B.Mussolini həbs edənlərdən biri olmuşdu.


111

Azərbaycandan cəbhəyə səfərbər edilmiş 600 minə yaxın adamdan 200

mindən çoxu həlak olmuş və itkin düşmüşdü. Müharibə cəbhələrində göstərdiklə-

ri şücaətə görə xalqımızın 121 nəfər mərd oğlu Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri

adına layiq görülmüşdü (6, s. 246).

Müharibə illərində azərbaycanlılar antisovet hərəkatında da iştirak etmişdi-

lər. Baltikyanı ərazilər uğrunda gedən döyüşlər zamanı əsir düşən Əbdürrəhman

(Əbo) Fətəlbəyli Düdənginski Hitlerin razılığı ilə azərbaycanlılardan ibarət hərbi

dəstələr yaratmışdı. Azərbaycanlılardan yaradılan hərbi legion Fransanın cənu-

bunda müttəfiqlər əleyhinə döyüşlərdə iştirak etmişdilər.

Hitler hökumətinin Şərq nazirliyi 1941-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadəni

Almaniyaya dəvət etmişdi. Onunla azərbaycanlı əsirlərin azad edilməsi, onlardan

milli ordu yaradılması məsələləri müzakirə edilmişdi. Hitler 1941-ci il dekabrın

22-də başqa milli hərbi hissələrlə yanaşı, Qafqaz müsəlmanlarından xüsusi hərbi

hissə yaradılması barədə əmr vermişdi. Qafqaz müsəlmanlarından təşkil edilmiş

hərbi hissələr 1942-ci ilin yayında Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərdə iştirak etmiş-

dilər. Azərbaycanlılardan təşkil olunmuş 7 min nəfərdən çox döyüşçüsü olan

«Aslan», «Dönməz», «Qafqaz», «Vətən» və b. hərbi dəstələr də bu döyüşlərdə

iştirak etmişdilər.

1943-cü ilin yazında antisovet hərəkatına rəhbərlik etmək üçün Berlində

Milli Azərbaycan Komitəsi yaradılmışdı. Həmin ilin may ayında xüsusi azad türk

diviziyası (162-ci piyada diviziyası) yaradılmışdı. Diviziyanın tərkibində Azər-

baycan legionu da var idi. Hitlerin Azərbaycanı işğal etmək niyyətlərindən xəbər

tutan M.Ə.Rəsulzadə hitlerçilərlə əlaqəni kəsmişdi. O, Almaniyanı tərk etməli

olmuşdu. 1943-cü ilin payızında Hitler hökumətinin himayəsi ilə Berlində Azər-

baycan parlamenti və hökuməti yaradılmışdı. Ona Əbo bəy Fətəlibəyli Düdən-

ginski başçılıq etmişdi. Bu hökumət 1944-cü ilin qışınadək fəaliyyət göstərmişdi.

1942-ci ilin iyul ayında DTK-nin işçisi erməni Aruşanovun uydurma ittiha-

mı əsasında Bakının müxtəlif Ali və Orta ixtisas məktəblərindən olan 8 nəfər tə-

ləbə həbs olunmuşdu. Onlar əsassız olaraq antisovet millətçi təşkilat yaratmaqda

təqsirləndirilmişdilər. Erməni müstəntiqləri Aruşanovun, Qriqoryanın və Arusta-

movun əsassız ittihamnaməsi əsasında onlar 1942-ci ilin oktyabrın 31-də müha-

kimə olunmuşdular. Mühakimə prosesi cəmi 45 dəqiqə çəkmişdi. Mühakimə olu-

nanlardan İsgəndərov Süleyman ƏliAbbas oğlu, Tağıyev Ələsgər Əli Səttar oğlu

və Rzayev Məmmədhüseyn Həbib oğlu məhkəmənin hökmü ilə 1942-ci il de-

kabrın 24-də güllələnmişdilər. Mustafayev Çingiz Seyfulla oğlu, Ağayev Hüsey-

nağa Mirhəşim oğlu, Məmmədov Ağa Ələsgər Rza oğlu, Rzayev Saleh Əbdülhü-

seyn oğlu və Mehdiyev Zaman Zeynal oğlu 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum

edilmişdilər. Həmin işdə adları çəkilən Həbibzadə Şükür 1942-ci ilin noyabrında

8 il həbsə və Rüstəmov Ramiz isə dekabr ayında güllələnməyə məhkum olun-

muşdu. Lakin 1943-cü ilin fevralında onun cəzası 10 il həbslə əvəz edilmişdi.

Lakin sonradan aparılan yoxlamalar nəticəsində sözügedən iş üzrə hökmün əsas-


112

sız və uydurma olduğu sübuta yetirilmiş, 1960-cı il yanvarın 5-də isə ona xitam

verilmişdir.

Müharibə illərində Azərbaycanın bütün iqtisadiyyatı da müharibə tələblə-

rinə uyğun qurulmuşdu. Fəhlə və qulluqçular üçün iş günü 11-12 saata qaldırıl-

mışdı. Məzuniyyətlər ləğv olunmuşdu. Ərzaq və çox işlənən sənaye məhsulları-

nın satışı üzrə kartoçka sistemi tətbiq edilmişdi. Orduya səfərbər edilmiş işçilərin

yerinə qadınlar və yeniyetmələr cəlb olunmuşdular. Müharibənin ilk ilində neft

sənayesində işləməyə 11 min qadın gəlmişdi. Gənclərdən ixtisaslı kadrlar hazır-

lanması genişləndirilmişdi.

Bütün sənaye sahələri cəbhə üçün məhsul istehsal etməyə başlamışdılar. O

zaman SSRİ-nin əsas duru yanacaq-neft bazası olan Bakının rolu artmışdı. Müha-

ribə illərində Bakı ölkə neftinin 70-75 faizini, benzinin 85-90 faizini verirdi. Mo-

torlu hərbi texnika demək olardı ki, əsasən Bakının verdiyi yanacaqla işləyirdi.

1941-1945-ci illərdə Bakı ölkəyə 75 milyon ton neft, 22 milyon ton benzin ver-

mişdi.

Bakı döyüşən ordunun cəbbəxanalarından birinə çevrilmişdi. Bakıda «Kat-

yuşa» raketi, «Şpakin pulemyotu» istehsal edilir, «YAK — 3» qırıcı təyyarəsi yı-

ğılırdı. Ümumən Bakıda 130-dan çox silah və onun hissələri hazırlanırdı.

Azərbaycanın kənd əməkçiləri də müharibə illərində döyüşən cəbhəyə əllə-

rindən gələni etmişdilər. Onlar ölkəyə 500 min ton pambıq və digər strateji xam-

mal məhsulları vermişdilər.

Azərbaycan zəhmətkeşləri təmənnasız olaraq müdafiə fonduna milyardlarla

rubl könüllü vəsait və qiymətli əşyalar vermişdilər. 1941 — 1943-cü illərdə Azər-

baycan vətəndaşları müdafiə fonduna 15 kiloqram qızıl, 952 kq gümüş, 311 mil-

yon manatlıq istiqraz vermişdilər. Cəbhəyə 1,6 milyon ədəd müxtəlif əşya, 125

vaqon isti paltar göndərmişdilər. Öz vəsaitləri hesabına tank və təyyarə kolonna-

ları təşkil etmişdilər.

Azərbaycanın alimləri də müharibə illərində şərəflə işləmişdilər. Məşhur

akademik Yusif Məmmədəliyev başda olmaqla kimyaçı alimlər müharibə illərin-

də 38 növ sürtkü yağı, 9 adda təyyarə benzini və 8 növ dizel yağı istehsalını təşkil

etmişdilər.

Bütün ziyalıların, o cümlədən yaradıcı ziyalıların fəaliyyəti faşizm üzərində

qələbəyə yönəldilmişdi.

Beləliklə, ikinci dünya müharibəsində faşizm və militarizm üzərində qələ-

bənin əldə edilməsində Azərbaycan da öz böyük töhfəsini vermişdi.

ƏDƏBİYYAT

1. www.kitabxana.az

2. www.vikipediya.az

3. www.google.az

4. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, VII cild. B., 2003. səh.11-89.

http://www.kitabxana.az/

http://www.vikipediya.az/

http://www.google.az/


113

5. XX əsr Azərbaycan tarixi, II cild.B.2009, səh 338-359.

6. Məmmədov Ç., Azərbaycan siyasi tarixi, B.2006, səh 245-273.

Мехман Захид оглу Гасанов

Основные особенности II Мировой войны и причины участия

Азербайджана в этой войне

Резюме

В годы Второй Мировой Войны Азербайджан занимал важное место

в планах больших государств из-за своих природных богатств и выгодного

географического положения. Германия стремилась захватить бакинскую

нефть, чтобы двинуться на Восток – к Персидскому заливу и Индийскому

океану. По приказу Гитлера была составлена карта промышленных и

военных объектов Баку. В плане по захвату Кавказа «Эдельвейс» было

указано точное время оккупации Баку.

В годы войны из Азербайджана на фронт отправились 600 тысяч

бойцов, из которых 40 тысяч были добровольцами. На линии фронта вое-

вали 77-ая, 223-яя, 271-ая, 402-ая и 416-ая дивизии, состоящие из азербайд-

жанцев.

В ходе войны азербайджанские солдаты проявили большой героизм.

Среди азербайджанцев 121 человек получил звание Героя Советского Со-

юза, а 34 были удостоены всех трех категорий ордена «Славы». Героизм

Ази Асланова, Исрафила Мамедова, Гафура Мамедова, Балоглана Аббасова

и других был у всех на устах.

Сыны Азербайджана участвовали в партизанском движении

сопротивления против фашизма. Они с героизмом воевали в партизанских

отрядах в Крыму, Белоруссии, на Северном Кавказе, в странах Балтии,

Польше, Чехословакии, Венгрии, Югославии, Италии, а также приняли

участие в антифашистском движении сопротивления во Франции.

В годы войны вся экономика Азербайджана была адаптирована под

нужды армии, все промышленные сферы начали работать для фронта. В то

время 70-75 % нефти и 85-90 % бензина СССР поставлял Баку. Практически

вся моторная военная техника работала на бакинском топливе.

Несмотря на все это, вклад Азербайджана в победу над фашизмом не

был на должном уровне оценен руководством бывшего СССР. Большая

роль Баку в победе была задвинута на задний план и намеренно приумень-

шена.

Ключевые слова: II Мировой Война, роль Азербайджана, героизм,

партизанскоe движениe, фронт.


114

Mehman Zahid HASANOV

Main characteristics of World War II and the reasons for the participation of

Azerbaijan in this war

Summary

During the Second World War, Azerbaijan occupied an important place in

the plans of large states due to its natural resources and favorable geographical

position. Germany sought to capture Baku oil to move to the East - the Persian

Gulf and the Indian Ocean. On Hitler’s order a map of industrial and military

sites of Baku was prepared. The plan to capture the Caucases, which was named

Edelweiss, specified the exact time of the occupation of Baku.

600 thousand soldiers from Azerbaijan went to the front during the war; 40

thousand of them were volunteers. 77th, 223rd, 271st, 402nd and 412th divisions,

consisting of Azerbaijanis, fought on the front lines.

During the war, Azerbaijani soldiers showed great heroism. 121 Azerbaija-

nis were awarded the title Hero of the Soviet Union, and 34 were awarded all

three categories of the Order of "Glory". The heroism of Hazi Aslanov, Israfil

Mammadov, Gafur Mammadov, Baloglan Abbasov and others was on everyone's

lips.

Sons of Azerbaijan participated in the partisan resistance movement against

fascism. The fought heroically in partisan detachments in the Crimea, Belarus,

North Caucasus, the Baltic States, Poland, Czechoslovakia, Hungary, Yugoslavia,

Italy and the anti-fascist resistance movement in France.

During the war, the entire economy of Azerbaijan was adapted to the needs

of the army, all the industrial sector began to work for the front. At that time

Baku supplied 70-75% of oil and 85-90% of gasoline to the Soviet Union. Almost

all motor military equipment worked on Baku fuel.

Despite all this, Azerbaijan's contribution to the victory over fascism was

not appreciated in the proper way by the leadership of the former USSR. Baku's

important role in the victory was ignored and deliberately understated.

Keywords: the Second World War, the role of Azerbaijan, heroism, parti-

san detachments, front.


115

UOT 93/94

РОЛЬ ТЕХНИЧЕСКОЙ ИНТЕЛЛИГЕНЦИИ И УЧЕНЫХ БАКУ В

ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Хумар Рагим кызы САФАРОВА

Западный Университет

Доктор философии по истории

[email protected]

В представленной статье в результате научных исследований дока-

зана основная роль технической интеллигенции Азербайджана в победе II

мировой войны.

В период II мировой войны Бакинский экономический район перешел

на военный режим и ето отразилось на работе научно-исследовательских

институтов и нефтяных машиностроительных предприятий. Машино-

строительные заводы перешли на изготовление нефтяных оборудований и

в конце 1944 года в филиалах АН-ССР в Азербайджанских научно-техни-

ческих институтах разработанных 39 научных работ были введены в про-

изводство.

Ключевые слова: техническая интеллигенция, мировая война, научно-

исследовательские институты, нефтяные оборудования

В годы Великой Отечественной войны ученые и инженеры Баку все

свои знания, силы и энергию направили на разработку и освоение новых ви-

дов горючего, смазочных материалов, вооружения, боеприпасов, продо-

вольствия и обмундирования, на всемерное усиление помощи фронту.

«Никогда научно-техническая мысль интеллигенции Азербайджана не

работала с таким напряжением, никогда наши специалисты не вкладывали в

свою работу столько страсти, огня и порыва, как в дни Отечественной

войны», — говорил профессор М. А. Топчибашев на митинге народов

Закавказья, состоявшемся в Тбилиси 23 августа 1942 г.(1).

Всюду - на нефтяных промыслах, в заводских лабораториях, на кафед-

рах высших учебных заведений самоотверженно несли ударную вахту луч-

шие представители интеллигенции Баку, отдавая все свои знания и талант

делу разгрома врага.

Перестройка Бакинского экономического района на военный лад тре-

бовала разработки и осуществления неотложных мер по изменению профи-

лей работы нефтяного машиностроения, местной, мясомолочной, текстиль-

ной и других отраслей промышленности. Решению этих проблем была под-


116

чинена деятельность научно-исследовательских учреждений и прежде всего

— коллектива Азербайджанского научно-исследовательского института

нефтяного машиностроения (Азинмаш). Перестроив свою работу примени-

тельно к новым задачам, коллектив Азинмаша направлял творческую мысль

сотрудников на решение проблем, связанных с увеличением выпуска бое-

припасов и вооружения. Не ограничиваясь работой в области обеспечения

новых видов производства соответствующими чертежами и технической

документацией, работники Азинмаша в порядке оказания технической по-

мощи заводам участвовали во всех процессах изготовления вооружения,

боеприпасов и их испытаний до сдачи в серийное производство.

Важную роль сыграли сотрудники института в освоении массового

производства новых стационарных огнеметов. Азинмаш совместно с заво-

дом им. Октябрьской революции в 1942 г. разработал технологию произ-

водства около 50 наименований штампов, приспособлений для обработки

мерительного и режущего инструмента и т. д., направленных на обеспече-

ние выпуска нужного количества огнеметов (2).

Кроме того, институт спроектировал штампы, приспособления и инс-

трументы для изготовления деталей запала ручной гранаты РГД-33 (3).

По указанию ЦК КП (б) Азербайджана и СНК Азербайджанской ССР,

Азинмаш организовал выпуск запалов к ручной гранате Ф-1 на базе эвакуи-

рованного в Баку оборудования.

Спроектированные Азинмашем многошпипдельные приспособления

для сверлильных и револьверных станков, на которых производилось свер-

ление втулок М-50, резко повысили производительность труда (4).

В середине 1942 г. на бакинский куст машиностроительных предпри-

ятий была возложена задача освоить ремонт поступающих с фронта амери-

канских танков. Подготовку всей технической документации осуществил

институт. При этом, коллективу пришлось решить ряд трудных и специифи-

ческих задач, связанных с новыми марками сталей, типами резьбы, обеспе-

чением взаимозаменяемости деталей и т. д.

Большую работу провел Азинмаш по усилению ПВО Баку в части

изготовления лебедок для аэростатов заграждения. Было решено приспо-

собить лебедки от тракторных подъемников ЛТ2-60. По инициативе инсти-

тута к лебедке подъемника ЛТ2-60 был добавлен распределительный меха-

низм (5).

В целях обеспечения бесперебойного выпуска радиопродукции, иду-

щей на вооружение Красной Армии, Азинмаш провел все работы по

проектированию и оформлению рабочих чертежей и составлению карт

технологического процесса (6). Исполнителями этой работы явились

инженеры А. Ф. Мачаридис (руководитель), К. Беленькая, В. Я. Дьяков и Л.

Р. Давыдова. Научные сотрудники Азинмаша инженеры Г. 3. Дарях-заде, А.

Ф. Мачаридзе, К. Н. Алхазов, Д. Багиров и другие провели большую работу


117

по паспортизации кузнечных молотов и прессов для холодной штамповки

на бакинских заводах. В результате проведенной паспортизации появилась

возможность рационального распределения заказов на холодную штампов-

ку и эффективной эксплуатации прессов, ускорения проектирования новых

штампов и других приспособлений к прессам, не прибегая каждый раз к

выявлению конструктивных особенностей прессов и их размеров. Паспор-

тизацией было охвачено 15 предприятий Баку с их 219 прессами, годными

для холодной штамповки деталей боеприпасов. Помимо общих альбомов с

паспортами прессов всех 15 предприятий, сводными таблицами и анали-

тическим материалом о состояниии и возможностях прессового хозяйства

города, переданных планирующим органам республики, каждое из 15 пред-

приятий получило комплект паспортов своих прессов. Работа была пол-

ностью завершена в августе 1942 г. (7)

Когда для изготовления многих изделий заводам Азнефтемаша потре-

бовался листовой материал различной толщины, старший инженер Азин-

маша Тузов спроектировал калибровочный станок, на котором нестандарт-

ные листы железа прокатывались до любой требующейся толщины (8).

Переключение части бакинских машиностроительных заводов на изго-

товление нефтяного оборудования вызвало необходимость оказания им по-

мощи со стороны института. Для завода им. лейт. Шмидта, которому было

поручено изготовление деталей для компрессоров, инженеры Азинмаша

Юркевский, Грузинов и другие разработали чертежи, внеся в них много

оригинальных поправок и дополнений. Вскоре завод приступил к выпуску

деталей высокого качества (9).

Инженеры и конструкторы института, находясь в тесном контакте с

заводами, выявили возможности усовершенствования производства, наблю-

дали за внедрением разработанных Азинмашем новых конструкций машин

и приспособлений.

В тяжелые годы войны коллектив института нефтяного машино-

строения изыскивал новые пути по изменению профилей многих машино-

строительных заводов Баку для выпуска военной продукции.

Определенный вклад в решение задач военного времени внесли науч-

ные сотрудники институтов Азербайджанского филиала АН СССР, усилия

которых были направлены, в первую очередь, на поиски новых полезных

ископаемых в недрах Азербайджана, на разработку технологии производ-

ства заменителей остродефицитных материалов.

Геологи Азербайджана разрешили проблему генезиса грязевых вулка-

нов и их связи с нефтяными месторождениями. Особенно большую работу в

этом направлении провел А. А. Якубов. Большой интерес представляют

открытия новых месторождений хромита, подготовка и разработка залежей

селитроносных пород (10).

Большую работу проделали ученые Института химии. Исключитель-


118

ное значение для советской военной авиации имел разработанный лаборато-

рией органической химии синтез углеводов, позволивший увеличить окта-

новое число и улучшить качество моторного топлива. Специалисты в облас-

ти неорганической химии предложили способ получения красок из местно-

го сырья.

В результате исследований ученых-ботаников, многие эфиро-маслич-

ные растения дикой флоры Азербайджана, обладающие высокоценными

маслами, были введены в культуру. Важное военное значение имели работы

ботаников по выявлению новых лекарственных растений в республике.

К октябрю 1944 г. по системе научно-исследовательских учреждений

Азербайджанского филиала Академии наук СССР было внедрено в

производство 39 научных работ, оказавших цепную помощь промышлен-

ности, выпускавшей военную продукцию (11).

Война выдвинула задачи перед учеными общественных наук. Они

всемерно помогали партии в укреплении дружбы народов СССР, воспи-

тании у советских людей чувства гордости за ратные и трудовые подвиги

сынов Азербайджана, раскрывали героические традиции азербайджанского

народа.

Работы З. Ибрагимова «Из истории героической борьбы русского па-

рода против немецкой агрессии», «Из героического прошлого азербайд-

жанской женщины», «Дружба народов Закавказья», Е. Токаржевского —

«Серго Орджоникидзе и Красная Армия», «Как рабочие и крестьяне Азер-

байджана завоевали Советскую власть», М. Казиева — «Из истории борьбы

азербайджанского народа против иноземных захватчиков», «Герои граж-

данской войны в Азербайджане», А. Лермана — «Владимир Ильич Ленин и

партизанская война» (12) и многие другие явились ценным пособием для

агитаторов и пропагандистов Баку и всей республики.

За время войны значительно выросли кадры научных работников фи-

лиала, главным образом, из числа азербайджанцев, проводивших цепные

исследования по различным отраслям наук! Институты и секторы филиала,

выполняя ряд ответственных заданий, связанных непосредственно с фрон-

том, показали научную зрелость. К концу войны Азербайджанский филиал

АН СССР превратился в научный центр республики. Коммунистическая

партия и Советское правительство, уделяя большое внимание развитию

науки в Азербайджане, еще в период воины приняли решение о создании

Академии наук республики. По этому поводу президент Академии наук

СССР В. Л. Комаров писал в приветственной телеграмме в адрес ЦК КП (б)

Азербайджана и СНК республики:

«Уверен, что Азербайджанская Академия наук еще шире и глубже

поведет работу по изучению и мобилизации природных ресурсов Азербайд-

жана для дальнейшего развития народного хозяйства республики и всего

Советского Союза, содействуя расцвету национальной; культуры» (13).


119


1. Заря Востока, 24 августа 1942 г.

2. Государственный Архив Азербайджанский Республики, ф. 2, оп.

29, ед. хр. 29, л. 17.

3. Там же, л.18.

4. Там же, л.26.

5. Там же, л.26, 27.

6. Там же, л.28.

7. Там же.

8. Вышка, 17 октября 1943 г.

9. Там же.

10. Известия, 7 октября 1943 г.

11. Известия. 7 октября 1944 г.

12. Бакинский рабочий, 17 ноября 1942 г.

13. Государственный Архив Азербайджанский Республики. ф. 1. он.

169. од. хр. 62. л. 9.

Xumar Rəhim qızı Səfərova

Böyük Vətən müharibəsi illərində texniki ziyalıların və Bakı alimlərin rolu

Xülasə

II Dünya Müharibəsinin qalibiyyətinin çox önəmli tərkib hissəsi olan

Azərbaycan texniki ziyalılarının fəaliyyəti təqdim olunmuş məqalədə müəyyən

araşdırmaların nəticəsi kimi açıqlanmışdır.

II Dünya Müharibəsi dövründə Bakı iqtisadi rayonunun hərbi rejimə

keçməsi eyni zamanda elmi-tədqiqat institutlarının və neft-maşınqayırma müəs-

sisələrinin fəaliyyətində əks olunmuşdur. Maşınqayırma zavodları neft avadan-

lıqlarının hazırlanmasına keçdi və artıq 1944-cü ilin sonlarında SSSR Elmlər

Akademiyasının Azərbaycan filialının Elmi-Tədqiqat müəssisələrində araşdırıl-

mış 39 elmi iş istehsalatda tədbiq edilmişdir.

Açar sözlər: texniki ziyalılar, Dünya müharibəsi, elmi araşdırmalar insti-

tutu, neft avadanlıqları


120

Khumar Rahim Safarova

The role of scientific-technical intelligentsia of Baku

during the Great Patriotic War

Summary

On the basis of research the author of this article shows contribution of the

technical intelligentsia of Azerbaijan to the victory over fascism in the Second

World War.

During the war Baku economic region had to transfer its economy to

military footing; this in its turn affected the work of research institutes and

petroleum engineering. Machine building plants were converted to the production

of oil equipment. In late 1944, the results of 39 research works, prepared in the

branches of the Academy of Sciences of the USSR, Azerbaijan scientific-

technical institutes, were introduced into production.

Key words: technical intelligentsia, the Great Patriotic War, scientific-

research institutes, oil-engineering industry


121

UOT 93/94

ВОВЛЕЧЕНИЕ ЖЕНЩИН АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР

В НЕФТЯНУЮ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ (1941-1945 годы)

Алмас Джалил гызы МУРАДОВА

доктор философии по истории, ведущий научный

сотрудник Института истории им. А.А.Бакиханова

НАН Азербайджанской Республики

[email protected]

Женщинам Азербайджана, составлявшим около половины всех рабо-

чих нефтяной промышленности республики, принадлежат большие заслуги

в обеспечении Красной Армии и страны нефтепродуктами в суровые годы

войны.

Война явилась большим испытанием для женщин нашей республики,

которые не только перенесли горечь утраты родных и близких, претерпели

величайшие лишения и трудности военного времени, вынесли на своих

плечах основную тяжесть труда на производстве и в сельском хозяйстве,

но также прошли сквозь все тяготы и невзгоды фронтовой жизни.

Ключевые слова: Азербайджан, женшины, история, армия, страна

Актуальность: Два первых года Великой Отечественной войны, как

на фронте, так и в тылу явились годами серьёзных испытаний. Трудящиеся

страны в эти тяжёлые годы мобилизовали все свои усилия на обеспечение

победы над врагом. В 1943 г. партийные и советские организации республи-

ки продолжали широко привлекать к работе на производстве членов семей

военнослужащих и подростков.

Женщины Азербайджана, как и всей страны, наряду с участием в

защите Родины с оружием в руках, самоотверженно и неустанно трудились

в тылу. Проявляя понимание высокого гражданского долга, они шли рабо-

тать вместо своих отцов, мужей, братьев. В резолюции митинга домохозяек

посёлка Бюльбюли 22 июня 1941 г. говорилось: «Мы готовы заменить на

производстве ушедших на фронт. Пока наши отцы, сыновья и мужья защи-

щают Родину от фашистских захватчиков, ни один станок и ни одна сква-

жина не будут простаивать» [1]. 24 июня 1941 г. на промысла «Азизбеков-

нефти» пришли свыше 50 домохозяек [2]. А 30 июня 1941 г. в нефтяной

промышленности уже работало около тысячи домохозяек. В октябре 1941 г.

только на нефтяных промыслах Биби-Эйбата трудились свыше 1800 жен-

щин [1].


122

В декабре 1941 г. пленум ЦК КП(б) Азербайджана, рассмотрев не-

которые вопросы перестройки народного хозяйства на военный лад, потре-

бовал от партийных, комсомольских и профсоюзных организаций усиления

организационно-политической работы. Пленум обязал местные партийные

организации, руководителей предприятий так производить замену ушедших

на фронт, чтобы это не отразилось на качестве и количестве выпускаемой

продукции. Пленум подчеркнул, что в условиях войны особое значение

приобрело обучение женщин различным профессиям, их выдвижение на

ответственные работы [4, 174-175]. Для того, чтобы заменить ушедших в

Красную Армию мужчин, обеспечить промышленность рабочей силой,

женщинам необходимо было владеть такими профессиями, которые было

принято считать мужскими. На шестой день войны на заводах и фабриках

уже действовали краткосрочные курсы по подготовке женщин-домохозяек

и подростков. На заводе им. Сталина на таких курсах приобщалось к про-

фессиям токаря, слесаря, электромонтера, масленщика и другим около 50

человек [5].

В первый месяц войны по путёвкам Бакинской комсомольской органи-

зации на промысла и заводы города было направлено свыше 3500 девушек.

Свыше 1500 комсомолок, служащих в государственных учреждениях, после

окончания рабочего дня посещали занятия, овладевая профессиями токаря и

слесаря. До лета 1942 г. на предприятиях нефтяной промышленности Баку

пришло свыше 13 тыс. комсомолок [6]. В деле вовлечения в производство

женщин важную роль сыграло об-щебакинское собрание жён фронтовиков,

созванное накануне 24-й годовщины Красной Армии. Выступившие на соб-

рании стахановка компрессорного хозяйства треста «Лениннефть» орде-

ноносец Саибханум Шихалигызы, ударница фабрики им. Али Байрамова,

жена героя Отечественной войны Кямала Касумова, Д.Касумова, комсомол-

ка с завода им. лейт. Шмидта С.Акоева, заменившая у станка ушедшего на

фронт мужа, и другие призвали азербайджанских женщин во имя победы

над фашизмом овладеть соответствующими специальностями и профессия-

ми для работы в различных отраслях производства. Участницы собрания в

обращении к женщинам республики писали: «Пусть каждая из нас приоб-

ретает профессию, изучает военное дело. Пусть каждая из нас явится бое-

вым помощником советских воинов» [7, 21].

Деятельность партийных и советских органов, общественных органи-

заций республики по привлечению на производство женщин дала хорошие

результаты. За восемь месяцев войны на промышленные предприятия рес-

публики пришло до 16 тыс. жён фронтовиков, в том числе около 11 тыс. –

на работу в нефтяную промышленность [7]. Летом 1942 г. только в нефт-

яной промышленности Азербайджана работало до 25 тыс. женщин, что сос-

тавляло 33% всех занятых здесь работников [8, 46].


123

В нефтеперерабатывающей, нефтехимической и химической промыш-

ленности республики к концу 1941 г. женщины составляли 31,3% всех

работников, в 1942 – 38,2, в 1943 – 50,4, а в 1944 – 59,8%. В этих отраслях

промышленности на должностях инженеров, техников-операторов, заве-

дующих цехами, начальников смен в 1942-1944 гг. работало 3,3 тыс.

женщин [9, 60]. На некоторых бакинских предприятиях удельный вес жен-

щин среди работников был намного выше, достигнув уже к концу 1941 г.

80% [10]. В общей численности рабочих и служащих республики женщины

в 1940 г. составляли 38%, а в 1942 г. около 53% [11; 46].

На промышленных предприятиях республики с первых дней войны

широко распространилось движение за перегруппировку сил, с тем, чтобы

выполнять работу призванных в армию товарищей без дополнительной

рабочей силы. Из числа членов лучшей бригады нефтедобычи СССР, кото-

рую возглавляла мастер Сона Гулиева, ушло в Красную Армию 8 человек.

Бригада немедленно произвела перегруппировку своих сил. Если раньше в

первой смене работало 5 операторов нефтедобычи, а во второй и третьей

сменах – по 3 оператора, то теперь в каждой из смен стали трудиться по 2

человека. Стахановцы Сона Гулиева и другие не только не сбавили темпов,

а наоборот, за 5 дней сумели увеличить выполнение суточной нормы нефт-

едобычи на 137-140% [12].

Для успешной замены на производстве ушедших на фронт, нефтяники

использовали различные прогрессивные методы. Бригада бурового мастера

треста «Азизбековнефть» А.Бедашвили компенсировала труд ушедших в

армию товарищей сверхурочной работой без дополнительной оплаты, вы-

полняя дневную норму проходки на 120-130% [13].

В июне 1941 г. 350 учителей Октябрьского района г. Баку обратились

с призывом к учителям Азербайджанской ССР пойти в дни каникул ра-

ботать на производство. Их призыв был встречен с большим энтузиазмом.

Тысячи учителей направлялись на промышленные предприятия, в колхозы

и совхозы. В районе Карадага 16 учителей, отказавшись от своего летнего

отдыха, стали работать в должности операторов нефтедобычи и ремонта.

Летом 1941 г. только в нефтяной промышленности республики работало

свыше 1500 учителей и свыше 5000 учащихся высших учебных заведений и

техникумов [14].

Героические усилия и самоотверженный труд нефтяников и всех тру-

дящихся Баку позволили летом 1941 г. сохранить довоенную среднесуточ-

ную добычу нефти – 77 тыс. т. и досрочно 25 августа выполнить восьмиме-

сячный план добычи нефти и газа [15, 13].

С первых дней Великой Отечественной войны партийные, советские и

общественные организации вели борьбу за широкое распространение пере-

довых методов труда на производстве, придавая этому важнейшее значение.

Созванное ЦК КП(б) Азербайджана в декабре 1941 г. республиканское сове-


124

щание активистов производства прошло под лозунгом: «Замена на произ-

водстве ушедших в армию ни в коей мере не должна сказываться на темпах

производства и качестве продукции!». Республиканское совещание активис-

тов призвало партийные организации и хозяйственные управления рацио-

нально использовать имевшиеся силы, перегруппировать их максимально

сократив число занятых на вспомогательных работах, широко использовать

внутренние ресурсы.

Важной творческой инициативой рабочего класса в деле перестройки

производства применительно к требованиям военного времени явилось дви-

жение за внедрение одновременного управления многими станками. Это

движение, представлявшее собой яркий пример сознательности и высокого

патриотизма, с первых месяцев войны нашло широкое распространение в

рабочем классе Азербайджана. Движение многостаночников, как один из

видов ударного труда, приняло на промышленных предприятиях республи-

ки массовый характер.

Мастер 13-го компрессорного хозяйства треста «Лениннефть» Сахиб-

ханым Шихалигызы, узнав о героической гибели младшего сына в сраже-

нии вфашистскими захватчиками, дала свящённую клятву отомстить врагу

самоотверженным трудом в тылу и вместо двух станков перешла на уп-

равление десятью. Домохозяйка Мария Крек, заменившая на производстве

ушедшего в Красную Армию мужа, работая на строгальном и фрезерном

станках, выполняла задания на 115-120% [16, 24].

В 1941 г. нефтяники Азербайджана продолжали ставшее традицион-

ным соревнование с шахтёрами Донбасса. 5 октября 1941 г. участники

антифашистского митинга в Донбассе, обращаясь к бакинским нефтяникам,

призвали их ещё лучше трудиться во имя победы над врагом. Они писали:

«К вам обращаемся мы, наши друзья, нефтяники Баку!» «Всё для фронта,

всё для победы над врагом!» – этой мыслью живёт сейчас каждый патриот

нашей Родины. Ускоряйте темпы бурения новых скважин, поднимайте

добычу нефти, смело внедряйте новую технику! [17].

В ответ на обращение шахтёров, коллектив нефтедобывающего заво-

да им. Андреева подчёркивал: «Дорогие наши братья шахтёры Донбасса!

Мы умножим свои старания в борьбе за снабжение фронта высококачест-

венным горючим. Мы так же, как и вы, с уверенностью глядим в будущее.

Временные успехи гитлеровских разбойников не могут поколебать нашей

уверенности в окончательной победе над врагом» [18].

Нефтяники Азербайджана, проявляя большую политическую и тру-

довую активность, брали на себя новые обязательства, прилагали все силы

для их выполнения. Партийные и советские органы высоко оценили само-

отверженный труд азербайджанских нефтяников. Указом Президиума Вер-

ховного Совета СССР от 8 февраля 1942 г. 500 нефтяников были награж-

дены орденами и медалями СССР, в том числе 41 чел. – орденом Ленина,


125

104 – орденом Знак Почёта. Среди удостоенных ордена Ленина были

передовики фронтовой вахты С.А.Кулиева и А.Г.Бакулина [19].

За высокие производственные показатели в деле снабжения Красной

армии и страны промышленной продукцией машиностроительный завод

им. лейт. Шмидта, нефтеперерабатывающий завод были награждены орде-

нами Ленина, а 4-й промысел в Карадаге – орденом Трудового Красного

Знамени [19]. Приказом народного комиссара нефтяной промышленности

СССР 94 передовые работницы нефтяной промышленности республики

были награждены значком «Отличник социалистического соревнования

Наркомнефти СССР» [19]. Равняясь на нефтяников и машиностроителей,

самоотверженно трудились рабочие и служащие других отраслей народного

хозяйства республики.

Два первых года Великой Отечественной войны, как на фронте, так и

в тылу явились годами серьёзных испытаний. Трудящиеся страны в эти

тяжёлые годы мобилизовали все свои усилия на обеспечение победы над

врагом. В 1943 г. партийные и советские организации республики продол-

жали широко привлекать к работе на производстве членов семей военнос-

лужащих и подростков. При помощи кадровых производственников они за

короткий срок овладели специальностями мастера и помощника мастера по

ремонту скважин, электромонтера, машиниста, слесаря, токаря, штаммпов-

щика, тракториста, компрессорщика, выполняли и перевыполняли

производственные задания. О том, как женщины в годы Великой Отечест-

венной войны овладевали различными профессиями, свидетельствует при-

мер треста «Орджоникидзенефть». Из 532 операторов и помощников опера-

торов, подготовленных в этом тресте в 1941-1944 гг., было 354 женщины; из

272 мастеров и помощников мастеров подземного ремонта скважин женщин

было 102, из 152 бурильщиков – 58, из 283 электромонтеров – 161, из 289

слесарей – 112, из 127 токарей – 66, из 302 трактористов – 89. Из 2535

квалифицированных рабочих, подготовленных за это время в целом по

тресту, 1150 чел. составляли женщины – члены семей военнослужащих [20].

В числе 4504 рабочих, подготовленных и повысивших свою квалификацию

на стахановских курсах или другими путями, женщин было 2044. 76 рабо-

тавших в тресте женщин являлись высококвалифицированными рабочими и

служащими (из общего числа 217), а 25 из них имели высшее образование.

Число женщин, пришедших на работу на промыслы треста взамен мужчин,

в 1941 г. составляло 190, в 1942 г. – 643, а в 1943 г. – 1069 [20]. В нефтяной

промышленности республики в целом в 1941 г. работало 23,4 тыс. женщин,

в 1943 г. – 29,5 тыс., а в 1944 г. – 32,3 тыс. [21]. Женщины составляли

47,5% всех рабочих и служащих нефтяной промышленности в 1943г. и 48%

– в 1944 г. [22]. Если в 1941 г. в нефтяной промышленности было всего 13

женщин-бурильщиц и 325 операторов, то в 1943-1944 гг. бурильщиками ра-

ботало уже 270 женщин, а операторами – 1040 [23].


126

Женщинам Азербайджана, составлявшим около половины всех рабо-

чих нефтяной промышленности республики, принадлежат большие заслуги

в обеспечении Красной Армии и страны нефтепродуктов в эти суровые го-

ды.

Заключения: Таким образом, война явилась большим испытанием

для женщин нашей республики, которые не только перенесли горечь, утра-

ты родных и близких, претерпели величайшие лишения и трудности воен-

ного времени, вынесли на своих плечах основную тяжесть труда на произ-

водстве и в сельском хозяйстве, но прошли сквозь все тяготы и невзгоды

фронтовой жизни.

Неисчислимые патриотические свершения, боевые и трудовые подви-

ги азербайджанских женщин на фронте и в тылу республики. В обеспече-

нии победы над фашизмом есть и доля женщин Азербайджана.


1. АПДУДПАР, ф. 1, оп. 651, д. 151, л. 18. 2. Бакинский рабочий, 1941, 26 июня. 3. АПДУДПАР, ф. 1, оп. 1106, д. 31, л. 150. 4. Очерки истории Коммунистической партии Азербайджана. Баку,

1963,сс. 174-175. 5. Бакинский рабочий, 2010, 7 мая, №84(26310). 6. АПДУДПАР, ф. 1, оп. 537, д. 29, л. 99. 7. Слово патриоток. Баку, 1942, с. 21. 8. Мадатов Г.А. Указ. раб., с. 46. 9. Шахмиров А.Ш. История развития химической промышленности в

Азербайджане за годы Советской власти (1920-1970 гг.). Автореф. докт. дисс. Баку, 1974, с. 60.

10. Комсомольская правда, 1941, 1 августа. 11. Мадатов Г.А. Указ. раб., с. 46. 12. Правда, 1941, 25 июня. 13. Коммунист, 1941, 3 июля. 14. Вышка, 1941, 2 июля. 15. Абасов М.Г. Баку в годы Великой Отечественной войны. Баку,

1968, с. 13. 16. Слово патриоток. Баку, 1942, с. 24 17. Бакинский рабочий, 1941, 10 октября. 18. Коммунист, 1941, 10 октября. 19. Бакинский рабочий, 1942, 8 февраля. 20. НАИИНАНАР, ф. 1, оп. 1, д. 2, л. 158. 21. АПДУДПАР, ф. 1, оп. 280, д. 5, л. 62. 22. НАИИНАНАР, ф. 1, оп. 1, д. 2, лл. 158, 159. 23. АПДУДПАР, ф. 1, оп. 280, д. 5, лл. 62, 63.


127

Almaz Cəlil qızı Muradova

Azərbaycan SSR qadınlarının neft sənayesinə cəlb edilməsi

(1941-1945-ci illər)

Xülasə

Respublikanın bütün neft sənayesi fəhlələrinin təxminən yarısını təşkil edən

Azərbaycan qadınlarının sərt müharibə dövründə Qızıl Ordunun və ölkənin neft

məhsulları ilə təmin edilməsində böyük xidmətləri vardır.

Beləliklə, müharibə respublikamızın, yalnız yaxınlarının, əzizlərinin itkisin-

dən acı çəkməmiş, həm də hərbi dövrün ağır məhrumiyyətlərinə, çətinliklərinə

məruz qalmış, öz çiyinlərində istehsalatın, kənd təsərrüfatının əsas çətinliklərini

daşımış, lakin müharibənin bütün ağırlıqlarından və hərbi həyatın fəlakətlərindən

keçmiş, qadınları üçün böyük bir sınaq olmuşdur

Açar sözlər: Azərbaycan, qadınlar, tarix, ordu, ölkə

Almas Jalil Muradova

The involvement of women of the Azerbaijan SSR

in the oil industry (1941-1945)

Summary

Women of Azerbaijan, who constituted about o half of all the workers of oil

industry in the Republic, made a great contribution by supplying the Red Army

and the country with petroleum products in those harsh war years.

The war was an ordeal for women of Azerbaijan who not only suffered the

bitter loss of their loved ones, had to undergo the greatest hardships and

difficulties of war time, bore the brunt of labour in industry and agriculture, but

also passed through all the hardships and tribulations at the front.

Key words: Azerbaijan, women, history, army, country


128

ŞİFAHİ XALQ YARADICILIĞI

UOT 398;801.8

“ABBAS - GÜLGƏZ DASTANI”NIN ŞEİRLƏRİNİN

TƏDQİQİ VƏ NƏŞRİ

Vüsalə Yaşar MƏMMƏDOVA

AMЕA Fоlklоr İnstitutunun dоktоrantı

[email protected]

“Abbas-Gülgəz” dastanının şeirləri çox zəngindir. Bu şeirlərin bir qismi bu

günədək dəfələrlə toplanıb nəşr edilmişdir. Həmin şeirlər “Aşıq Abbas Tufar-

qanlının şeirləri” adı ilə verilmişdir. Əslində, biz Abbas Tufarqanlı adlı tarixi

şəxsiyyətin-aşığın varlığını “Abbas-Gülgəz” dastanına əsaslanaraq söyləyə bili-

rik. Çünki bundan başqa əlimizdə geniş mənbə və ya konkret faktlar yoxdur. Odur

ki, biz dastandakı şeirləri Abbas Tufarqanlının şeirləri yox, “Abbas-Gülgəz das-

tanı”nın şeirləri kimi tədqiqata cəlb edəcəyik.

“Abbas və Gülgəz” dastanının şeirlərinin toplanması və nəşri sahəsində S.

Mümtaz, H. Əlizadə, A. Dadaşzadə kimi tədqiqatçıların əməyi danılmazdır. Bu

sahədə ən sistemli iş H. Əlizadəyə aiddir. Bunlarla yanaşı, Ə. Axundov, S. Axun-

dov, İ. Tapdıq, C. Qəhrəmanov, P. Kərimov və s. müəlliflərin tərtib etdikləri ki-

tablarda da Abbas Tufarqanlıya aid edilən şeirlər dərc olunmuşdur. Bu şeirlərin

dərc edildiyi topluların heç birində şeirlərin nə vaxt və hansı aşıqlardan toplan-

dığı, və ya hansı kitabdan götürüldüyü barədə qeydlər verilmir. Şeirlərin varian-

tının olub-olmaması haqqında da heç bir qeydə rast gəlmirik.

Qısaca nəzər saldığımız şeirlərdən bəlli olur ki, “Abbas-Gülgəz” dastanına

aid şeirlərin toplanıb nəşr edilənləri dastan şeirlərinin yalnız bir qismidir. Bun-

ların əksəriyyəti dastanın bəzi variantları üçün ümumi olan şeirlərdir. Dastanın

ayrı-ayrı variantları üçün səciyyəvi olan şeirlərdən heç birinin nəşrinə rast

gəlmirik.

Gördüyümüz kimi, müəyyən bir müddətdə “Abbas-Gülgəz dastanı”nın şeir-

ləri Aşıq Abbas Tufarqanlının şeirləri kimi toplanıb nəşr edilmişdir. Amma son

dövrlərdə bu sahədə irimiqyaslı və samballı bir işin ərsəyə gəldiyinin şahidi

olmuruq. Dastanın əldə etdiyimiz versiya və variantlarında işlənən bütün şeirlə-

rinin nəşri və həmin şeirlərin variantlarının tədqiqi tərəfimizdən nəzərdə tutulur.

mailto:[email protected]


129

Açar sözlər: “Abbas-Gülgəz” dastanının şeirləri, şeirlərin tədqiqi, şeirlə-

rin nəşri, nəşrlərin vəziyyəti.

“Abbas-Gülgəz” dastanının şeirləri çox zəngindir. Bu şeirlərin bir qismi bu

günədək dəfələrlə toplanıb nəşr edilmişdir. Həmin şeirlər “Aşıq Abbas Tufar-

qanlının şeirləri” adı ilə verilmişdir. Əslində, biz Abbas Tufarqanlı adlı tarixi şəx-

siyyətin-aşığın varlığını “Abbas-Gülgəz” dastanına əsaslanaraq söyləyə bilirik.

Çünki bundan başqa əlimizdə geniş mənbə və ya konkret faktlar yoxdur. Odur ki,

biz dastandakı şeirləri Abbas Tufarqanlının şeirləri yox, “Abbas-Gülgəz dasta-

nı”nın şeirləri kimi tədqiqata cəlb edəcəyik.

Bir sıra tədqiqatçılarımız təkcə dastan qəhrəmanı kimi yox, həm də tarixi

şəxsiyyət olaraq Abbas Tufarqanlının həyatını araşdırmağa çalışmışlar. M. Təh-

masib, H. Araslı, H. Əlizadə, Q. Namazov, M. Xudubəyli Abbas Tufarqanlı haq-

qında qısa da olsa məlumat vermişlər. Onların əsərlərindən əsas bu faktı öyrənirik

ki, aşıq Abbas XVII əsrin əvvəllərində Tufarqan mahalında yaşayıb. “Aşıqlar”

kitabında bu tarix bir qədər konkretləşdirilir (19, səh. 23). Burada göstərilir ki,

Abbas Tufarqanlı XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində (təx. 1600-1605-ci

illərdə) Təbriz yaxınlığındakı Tufarqan kəndində doğulmuşdur. Müəllif, aşığın

yaşadığı dövrün ictimai-siyasi hadisələrilə səsləşən zəngin mündəricəli lirik şeir-

lərində, çoxvariantlı dastanlarında, xüsusən “Abbas və Gülgəz” dastanında aşıqla

Şah Abbasın qarşılaşmasında iz buraxmağından bu qənaətə gəldiyini bildirir. Tu-

farqanlı Abbasın yaşadığı illəri F. Bayat daha konkret göstərir: 1585-1650 (16,

səh. 167). Bu müəlliflər aşığın yaşadığı dövrü göstərsələr də, məlumatın qayna-

ğını qeyd etmirlər. Bu da ondan irəli gəlir ki, mənbə olaraq əldə təkcə şeirlər və

həmin şeirlərdən çoxunun bir araya toplandığı çoxvariantlı dastan var. Abbas

Tufarqanlının yaşadığı dövrü dəqiqləşdirmək istəyən prof. M.Təhmasib “Abbas

və Gülgəz” dastanının bir variantına əsaslanır. Bu variantda Bağdadın adı çəkilir.

Buradan həm də məlum olur ki, Bağdadın böyüyü Əmir paşa imiş, demək, bura

həm də paşalıq imiş. Buna əsaslanaraq, M.Təhmasib ehtimal edir ki, Aşıq Abbas

Bağdadın Rum elinə, yəni Osmanlı dövlətinə tabe olduğu zaman yaşamışdır.

Müəllif ehtimalını bir qədər də dəqiqləşdirərək belə qənaətə gəlir ki, Tufarqanlı

Aşıq Abbas XVII əsrdə yaşamış, yaşca Şah Abbasdan xeyli cavan olmuş, “Abbas

və Gülgəz” dastanını da Şah Abbas öldükdən çox sonralar, hər halda, Bağdadın

türklər tərəfindən işğal edildiyi 1638-ci ildən sonra yaratmışdır (22, səh. 276).

“Abbas və Gülgəz” dastanının şeirlərinin toplanması və nəşri sahəsində S.

Mümtaz, H. Əlizadə, A. Dadaşzadə kimi tədqiqatçıların əməyi danılmazdır. Bu

sahədə ən sistemli iş H. Əlizadəyə aiddir. O, 1929, 1930, 1935, 1937-ci illərdə

Abbas Tufarqanlıya aid etdiyi müxtəlif şeirləri toplayıb nəşr etdirmişdir. “Azər-

baycan aşıqları” (10, səh. 107-119) kitabı həm “Abbas- Gülgəz” dastanının şeirlə-

rinin, həm də Hümmət Əlizadənin sözügedən sahədə ayrıca toplu halında ilk

nəşridir. Qeyd edək ki, bu kitab latın qrafiki ilə nəşr edilsə də, bir çox hərflər

fərqli qrafikdə ifadə olunur. Həmin kitabın 107-119-cu səhifələrində “Duharkanlı


130

Abbas” başlığı altında iyirmi beş şeir dərc edilib. Bu şeirlərdən on altısı qoşma,

səkkizi gəraylı, biri vücudnamədir. Şeirlər adları ilə verilmir, rəqəmlərlə göstəri-

lir. Təkcə bir vücudnamə “Meracnamə” adı ilə verilir. Qalan şeirləri rədiflərinə

və ya ilk misralarına əsaslanaraq şərti adlandırıb göstəririk: qoşmalar – “Görmü-

şəm” (üç bənd), “Yar” (dörd bənd), “Nə qalam indi” (üç bənd), “Ay gəlin” (üç

bənd), “Ola” (dörd bənd), “Nə gözəl imiş” (altı bənd), “Üzülə” (dörd bənd), “İnci-

məsin” (beş bənd), “Bir də yaz” (üç bənd), “Yetişər” (üç bənd), “Ayağına” (üç

bənd), “Bir özgəsinə” (dörd bənd), “Aşdı da getdi” (üç bənd), “Ay nədən oldu?” (üç bənd), “Bu yandadır” (üç bənd), “Könül bir cananın sevdasındadır” (üç bənd),

gəraylılar – “Yarım mənə vədə Verdi” (üç bənd), “Qoynuma-qoynuma” (üç

bənd), “Get, Pəri, gələ bilmərəm” (üç bənd), “Könlüm” (üç bənd), “Dilbər” (beş

bənd), “Neylər?” (dörd bənd), “Vaxtıdır” (üç bənd), “Mən” (üç bənd). Həmin

qoşmalardan biri - “İnciməsin” (beş bənd) Əsas və Şirvan versiyasına, biri - “Bir

də yaz” (üç bənd) Əsas və “Abbas” versiyasına aid, on doqquzu isə yalnız Əsas

versiyaya aid olan şeirlərin variantlarıdır. “Meraznama” başlığı ilə verilən yetmiş

dörd misralıq vücudnamə, “Bir özgəsinə” (dörd bənd), “Nə gözəl imiş” (altı

bənd) rədifli qoşmalar, “Mən” rədifli gəraylı (üç bənd) dastanın heç bir versiya və

variantında səslənmir, heç bir şeir toplusunda yoxdur. Təkcə altı bəndlik “Nə gö-

zəl imiş” rədifli qoşmanın beş bəndlik variantı sonrakı şeir toplularında - “Azər-

baycan aşıqları” (9, səh. 68), “Abbas Tufarqanlı” (1, səh. 29), “Azərbaycan aşıq-

ları və el şairləri” (12, səh. 87) kitablarında dərc edilib. Qeyd edək ki, bu kitabla-

rın hər üçündə şeirin eyni variantı verilir.

“Azərbaycan aşıqları” (11, səh. 5-17) kitabının eyni qrafiklə dərc edilmiş

ikinci nəşrinin on iki səhifəsində “Divarkanlı Abbas” başlığı altında iyirmi iki

şeir yer alır. Bunlardan beşi gəraylı, on yeddisi qoşmadır. Bu şeirlər də adları ilə

verilmir, amma I nəşrdən fərqli olaraq, roma rəqəmləri ilə sıralanır. Həmin şeir-

ləri də şərti adları ilə adlandırırıq: “Pəri” (üç bənd), “Ay bu yanda dur” (üç bənd),

“Oynar” (üç bənd), “Əzizim” (üç bənd), “Başına döndüyüm alagöz Pəri!” (üç

bənd), “İnciməsin” (dörd bənd), “Sana qurban” (dörd bənd), “Ayrıldım” (üç

bənd), “Aman, əlaman” (üç bənd), “Qaşların” (üç bənd), “Ay Nigar!” (üç bənd),

“Dərd ayağından” (üç bənd), “Pərim!” (üç bənd), “Dərd ayağında” (iki bənd),

“Tutarlar” (üç bənd”, “Gəlsin” (üç bənd), “Gəlmədi” (üç bənd) qoşmaları, “Yar

gəlmir” (üç bənd), “Məni” (dörd bənd), “Gecə-gündüz qan ağlaram” (üç bənd),

“Bənzər” (dörd bənd), “Gedirəm” (üç bənd) gəraylıları. Bu kitabdakı şeirlərdən

yalnız ikisinin variantına I nəşrdə rast gəlirik. Amma bu variantlar arasında

kifayət qədər fərq var. Görünür, müəllif bu səbəbdən eyni şeirin ikinci nəşrdə də

verilməsini gərəkli bilib. Sözügedən kitabdakı şeirlərdən birinə dastanın heç bir

versiya və variantında rast gəlmirik. Bu, “Başına döndüyüm alagöz Pəri!” misrası

ilə başlayır, “-ab” hissəcikli sözlərlə qafiyələnir: “inqilab”, “niqab”, “qurab”,

qaimul əzab” (kitabda “inkilab”, “nikab”, “gurab”, kaimul əzab” şəklində verilir).

Sözügedən qoşma üç bənddən ibarətdir. Bu şeirin bir variantı sonrakı illərdə

müxtəlif kitablarda nəşr edilib: “Azərbaycan aşıqları” (Bakı: Çaşıoğlu, 2004, -


131

400s., səh. 64), “Abbas Tufarqanlı 72 şeir” (Araz Dadaşzadə, səh. 42). Qoşma-

lardan ikisi - “İnciməsin” (dörd bənd), “Qaşların” (üç bənd) Əsas və Şirvan ver-

siyasının ortaq şeirlərindəndir. Şeirlərin yerdə qalanı - on doqquzu isə ancaq Əsas

versiyada səslənən şeirlərin variantlarıdır.

H. Əlizadənin növbəti kitabı 1935-ci ildə dərc edilib (3, səh. 3-28). Bu kitab

da özündən əvvəlkilərlə eyni qrafiklə dərc edilib. Müəllif bu kitabın iyirmi beş

səhifəsində Aşıq Abbas Tufarqanlıya aid etdiyi qırx beş şeiri dərc etdirib. Şeirlər

sıra nömrələri ilə deyil, öz adları ilə verilib. Bunlardan biri cığalı təcnis (“göz ala

rədifli”, “Cahan” adı ilə, üç bəndlik), onu gəraylı, otuz dördü qoşmadır. Bu

şeirlərdən on dördü 1929-cu il nəşrində, on dördü 1930-da, ikisi hər iki nəşrdə

təkrar dərc edilib, on beşi ancaq 1935-ci il nəşrində verilib. Sözügedən kitabda

verilən şeirlər, əsasən, Əsas versiyanın şeirləridir. Bunlarla yanaşı, dastanda ol-

mayan və ya versiyaların hər üçündə səslənən şeirlər də var. 1929-cu il nəşrində

verilən, dastanda rast gəlinməyən “Nə gözəl imiş” və 1930-cu il nəşrində verilən

“Alagöz Pəri” şeirlər də bu kitabda yer alıb. Cəmi altı şeir versiyalar üçün ortaq-

dır: “İnciməsin” (5 bənd), “Qaşların” (3 bənd), “Cahan” (3 bənd), qoşmaları

Əsas və Şirvan versiyalarında, “Yaz” (3 bənd) qoşması Əsas və “Abbas” versi-

yalarında, “Gülgəz” (3 bənd), “Bəyənməz” (6 bənd) qoşmaları isə hər üç versiya-

da səslənən şeirlərdəndir.

H. Əlizadə 1937-ci ildə yetmiş doqquz şeiri toplayıb nəşr etdirmişdir (4,

səh. 5-52). Bu kitabda da əvvəlki nəşrlərdə olduğu kimi, latın əlifbası ilə yanaşı,

sözlərin bəzilərində kiril əlifbasının işarələri verilir. Sözügedən kitabda şeirlər öz

adları ilə verilir. Bunlardan biri vücudnamə, biri cığalı təcnis, iyirmi biri gəraylı,

əlli altısı qoşmadır. Əsasən, Əsas versiyaya aid olan bu şeirlər arasında özündən

əvvəlki nəşrlərdə dərc edilmiş şeirlər də yer alır.

S. Mümtaz H. Əlizadədən də əvvəl el şairlərinin şeirlərini, o cümlədən Ab-

bas Tufarqanlının hesab etdiyi bir neçə şeiri toplayıb köhnə qrafiklə (əski əlifba)

nəşr etdirmişdir. Bu kitab bir az da təkmilləşdirilərək 1935-ci ildə latın qrafiki ilə,

H. Əlizadənin söz açdığımız kitabları ilə eyni şriftlə dərc olunub (18, səh. 5, 120-

124). Həmin kitabda Tufarqanlı Abbasa aid edilən şeirlərin sayı H. Əlizadənin

topladığından çox azdır. Dastanın məşhur şeirlərindən olan “Qalmasın” (üç bənd)

qoşması, “Gözlərəm səni” (üç bənd), “Mən dönərəm, könül dönməz” (dörd bənd)

gəraylıları bu kitabda yer alır. “Qalmasın” qoşması Əsas versiyasının bir çox

variantında səslənən eyni şeirin variantıdır. “Gözlərəm səni” gəraylısı Şirvan

versiyasaının hər iki variantında, “Mən dönərəm, könül dönməz” gəraylısı isə

Əsas və Şirvan versiyasının variantlarında səslənən şeirlərdəndir. Kitabda bu şeir-

lərin müəllifi Tufarqanlı Abbas yox, Zəgəmli Abbas olaraq göstərilir. Həmin

şeirlərlə yanaşı üç bəndlik “Ağlayıbdır” gəraylısı da verilir. Şeirin möhürbəndin-

də Abbasın adı çəkilir: Abbasam, köçdüm yurdumdan (kitabda- Abbasəm koc-

dym jurdumdan). Bu şeirin də müəllifi Zəgəmli Abbas kimi qeyd edilir (S. Müm-

taz səh. 121-124). Buradan çıxış edərək, hesab etmək olar ki, bu şeir də “Abbas-

Gülgəz dastanı”nın şeirlərindəndir. Amma nə dastanın variantlarında, nə də şeir


132

toplularında bu gəraylıya rast gəlməmişik. Bunlardan əlavə, həmin kitabda Əsas

versiyanın məşhur “Görmüşəm” (kitabda “Görmişəm”) və “Sındırar” qoşmaları-

na da rast gəlirik. Bunların müəllifi olaraq Aşıq Abbas göstərilir.

Bunlarla yanaşı, Ə. Axundov, S. Axundov, İ. Tapdıq, C. Qəhrəmanov, P.

Kərimov və s. müəlliflərin tərtib etdikləri kitablarda da Abbas Tufarqanlıya aid

edilən şeirlər dərc olunmuşdur.

S. Axundovun tərtib etdiyi “Aşıqlar” kitabında (6, səh. 23 - 47) Aşıq Abbas

sərlövhəsi altında qırx üç qoşma, on altı gəraylı, bir cığalı təcnis verilir. Bu

şeirlərin hamısı yuxarıda qeyd etdiyimiz toplularda dərc edilən məşhur şeirlərdir.

Həmin kitab 1960 – cı ildə ikinci dəfə nəşr edilmişdir (7, səh. 11 – 32). Həmin

nəşrdə sözügedən şeirlərin sayı birinci nəşrdəkindən azdır: orada otuz səkkiz qoş-

ma, on üç gəraylı, bir cığalı təcnis yer alır. Birinci nəşrdə verilən beş qoşma şə-

killi şeir (“Məni gör” (üç bənd), “Gəlir” (üç bənd), “Getdilər” (üç bənd), “Yarım

apardı” (üç bənd), “Qarıya qarğış” (dörd bənd)) burada yer almayıb, qalan şeirlər

eynidir.

“Telli saz ustadları” kitabının üç səhifəsində Tufarqanlı Aşıq Abbasa aid üç

qoşma, iki gəraylı nəşr edilmişdir (21, səh. 11-14). Bu şeirlər dastanın ən çox nəşr

edilən məşhur şeirləridir, onlar arasında yeni toplananı yoxdur.

İlyas Tapdığın tərtib etdiyi “Aşıqlar” kitabında (5, səh. 10 – 16) Abbas

Tufarqanlıya aid on iki şeir dərc edilib. Kitabın 10-16-cı səhifələrində yer alan bu

şeirlərdən səkkizi qoşma, dördü gəraylıdır. Bunlardan on bir şeir əvvəlki toplu-

larda yer alan dastanın əsas versiyasına aid məşhur şeirlərdir. Cəmi bir şeir - üç

bəndlik “Göz dəyər sənə” qoşması özündən əvvəlki topluların heç birində dərc

edilməyib. Həmin şeirə təkcə dastanın V variantında rast gəlirik. Hər iki nəşr ara-

sında cəmi bir söz fərqləndiyindən demək olar ki, şeirlər eyni variantdadır. Das-

tanın sözügedən variantının nəşr olunduğu kitabda bu şeir Abbasın dilindən veril-

sə də, qeyd edilib ki, o qoşma Aşıq Qurbaninindir (2, səh.134). S. Axundovun

tərtib etdiyi “Aşıqlar” kitabında da (7, səh. 17), Əhliman Axundovun tərtib etdiyi

“Azərbaycan aşıqları və el şairləri” kitabında (12, səh. 28) da sözügedən şeir

Qurbaninin şeirləri arasında yer alır.

“Abbas-Gülgəz” dastanına aid olan şeirlərin ən zəngin toplularından biri

Araz Dadaşzadənin hazırladığı “Abbas Tufarqanlı” kitabıdır (1, səh. 7 – 79).

Yetmiş iki şeir həmin topluda öz əksini tapır. Şeirlərin hamısı adları ilə verilir.

Bunlar arasında da yeni toplanmış şeirə rast gəlmirik. Bu kitab özündən əvvəlki-

lərdən fərqli olaraq, şeirləri qarışıq vermir. Əvvəl qoşmalar, sonra gəraylılar və

sonda bir cığalı təcnis verilir. Qoşmaların sayı əlli iki, gəraylıların sayı isə on

doqquzdur.

Əhliman Axundovun tərtib etdiyi “Azərbaycan aşıqları və el şairləri” kita-

bında (12, səh. 56- 87) Aşıq Abbas Tufarqanlıya aid on doqquz gəraylı, əlli bir

qoşma verilir. Bunlar arasında yeni toplanılan şeir yoxdur, əvvəlki nəşrlərdə veri-

lən şeirlər yer alır. Bu kitabda da qoşma və gəraylılar bölünərək ayrı - ayrı verilir.


133

“Yara yüz” təcnisi və “Göz ala” cığalı təcnisi də qoşmaların sırasına daxil edilir.

Sözügedən kitab 2005-ci ildə təkrar nəşr edilmişdir (13, səh. 95-131).

“Abbas – Gülgəz” dastanına aid şeirlərin ikinci ən böyük toplusu “Azər-

baycan aşıqları” kitabıdır (9, səh. 52-82). Kitabın otuz səhifəsində yer alan bu

şeirlər cəmi yetmiş ikidir. Onlar arasında on doqquz gəraylı, əlli üç qoşma yer

alır. Sözügedən şeirlər arasında o biri nəşrlərdə rast gəlinməyən şeir yoxdur.

Cahangir Qəhrəmanovun tərtib etdiyi “Azərbaycan klassik ədəbiyyatından

seçmələr” kitabında (15, səh. 284 – 292) Aşıq Abbas Tufarqanlıya aid dastanın on

altı məşhur şeiri nəşr edilmişdir. Burada da yeni toplanılan və ya dastanda rast

gəlinməyən şeir yoxdur. Onlardan yeddisi gəraylı, doqquzu qoşmadır.

Haqqında danışdığımız topluların heç birində şeirlərin nə vaxt və hansı

aşıqlardan toplandığı, və ya hansı kitabdan götürüldüyü barədə qeydlər verilmir.

Şeirlərin variantının olub-olmaması haqqında da heç bir qeydə rast gəlmirik. Bu

sahədə yalnız Azərbaycan dastanlarının 5 cildlik nəşri uğurlu sayıla bilər. Bu

kitabda dastanın şeirlərindən hansının variantı əldə edilibsə, onlar kitabın qeyd

hissəsində verilir, kimlərdən toplandığı göstərilir (14, səh. 413-423). Burada iyir-

mi şeirin müxtəlif variantları verilir. Bu variantların bəzisinin Əlyazmalar İnstitu-

tunda hifz edilən cünglərdə qorunduğu bildirilir. Həmin cüngləri əldə etməyə

çalışsaq da, yalnız birini fərqli variantda əldə etdik. Bu, “Abbas-Gülgəz dasta-

nı”nın məşhur “oldu” rədifli qoşmasıdır. Bu qoşma ilə yanaşı bir neçə bayatı da

yer alır (B-3328/22029, 198-ci cüng, səh. 3a, 3b). Dastanın Şirvan versiyasının

variantlarında Abbasın və Gülgəzin dilindən bayatı verildiyindən, bunları da das-

tanın şeirlərinə aid etmək olar:

Qurşandığ bu sədağə,

Sərv yer salıbsə dağə

Birluğ bəsdir aşiqə,

Nə tökdün bu sədağə.

Qurşan gözəl sadağı,

Yaram gözələ sadağı.

Gözəl haqqun aşiqisən

Səndən köz alsa dağı.

Aşıq av alə dağı,

Yaram a valə dağı.

Naşı avçı av urməz,

Tamam av alə dağı.

“Abbas-Gülgəz dastanı”nın dillər əzbəri olan samballı şeirləri ilə bunları

yanaşı qoyduqda, hər ikisinin eyni müəllifə aid olduğu şübhə yaradır. Ancaq hər

halda əldə edilən faktlar bunun əksini söyləyir.

“Dərbənd folklor örnəkləri” kitabında da dastanın bir çox variantında səslə-

nən “Dərbəndin” rədifli şeirin səkkiz bəndlik variantı yer alır (17, səh. 253, 254).


134

Yuxarıda söz açdığımız nəşrlərdən fərqli olaraq, bu kitabda şeirin söyləyicisi

göstərilir. Həmin aşıq şəmkirli el aşığı Murad Niyazlıdır. Hətta şeirin dastanda

səsləndiyi məqama aydınlıq gətirmək üçün şeirlə bağlı epizodun qısa hissəsi də

burada öz əksini tapır. Bu halda, sözügedən variantda “Dərbəndin” qoşmasının

hansı motivlə bağlı olduğu oxucuya məlum olur.

Sözügedən kitablardakı şeirlərdən yararlanaraq bir neçə türk tədqiqatçıları

da Abbas Tufarqanlı və onun adı ilə bağlı olan “Abbas- Gülgəz” dastanından mə-

lumat veriblər. Dursun Yıldırım həmin müəlliflərdəndir (23, səh. 15 - 16). O, aşıq

Abbas haqqında qısa məlumatla yanaşı, “xəbər aldım təbrizlidən” misrası ilə baş-

layan bir gəraylını da materialına daxil etmişdi. Bununla yanaşı, müxtəlif internet

səhifələrində də Aşıq Abbas Tufarqanlı haqqında qısa məlumat və ona aid edilən

şeirlərdən bəziləri yerləşdirilib. “ekitab kulturturizm.gov.tr” ünvanlı internet səhi-

fəsində Aşıq Abbasın adına otuz şeir verilir (25). Bunlardan on ikisi gəraylı, on

səkkizi qoşmadır. http://siirlerimizde.blogcu.com/ səhifəsinə Abbas Tufarqanlıya

aid doqquz qoşma, dörd gəraylı daxil edib (26). Bu qoşma və gəraylılar dastanın

Əsas versiyasaının ən çox yayılan şeirlərindədir. Həmin şeirlər özlərindən əvvəl

dərc olunanların ya eynisi, ya da variantlarıdır. Sözügedən nəşrlərdə mənbə ola-

raq yuxarıda adlarını çəkdiyimiz nəşrlərdən bir neçəsi göstərilir.

Nəşr olunan şeirlər arasında bəziləri yaradıcılıq nöqteyi-nəzərindən Aşıq

Abbasın başqa şeirlərindən zəif hesab edilir, onun şeiri olması tədqiqatçılarda

şübhə doğurur. Bu tipli şeirləri M. Təhmasib, Abbas kimi qüdrətli bir şairin adına

bağlamağı münasib görmür: “əlli səkkiz misradan ibarət olan “əvvəl-axır”, yaxud

“vücudnamə”də əsil mənasında nə vəzn var, nə qafiyə var, nə də bədii təfəkkür-

dən əlamət var. Süni, zorakı, quru sözlər yığınından ibarət olan bu “şeir”in hətta

şəkli də məlum deyildir (22, səh. 256). Qeyd edək ki, həmin şeiri Hümmət Əliza-

də toplayıb nəşr etdirib (10, səh. 112-113).

Yuxarıda sadaladığımız nəşr olunmuş şeirlər, əsasən, “Əsas versiya”nın

“Qərb variantları”nda işlənən şeirlərdir. “Allah kərimdir”, “Aydın olsun”,“Ay gö-

zəl”, “Ay bu yanda dur”, “Ayağıma”, “Aşdı da getdi”, “Bu sabahları”, “Belə ge-

dərəm”, “Dərbəndin”, “Deyiləm”, “Dərd ayağında”, “Əylənməz”, “Nar gəlir”,

“Getdilər”, “Gəlmədi”, “Gəl sarı”, “Var gedir”, “Xoş gəldin”, “İndi”, “Məni gör”,

“Neçədi”, “Olmaz”, “Oynar” , “Olmasın”(Qarıya qarğış), “Ola”(Bab ola), “Öp”,

“Pəri”, “Pərimin”, ”Bu yandadır” qoşmaları, ”Məzə dağı”, “Düzülə (Diləyim)”,

“Dilbər”, “Eyləsin”, “Əzizim”, “Getdi”, “Gecə-gündüz fəğandayam”, “Get, Pəri,

gələ bilmərəm”, “Xəbər aldım təbrizlidən”, “Könlüm”, “Məni”, “Neylər”, “Ol-

maz” gəraylıları “Qərb variantları”nın ən çox nəşr olunmuş şeirləridir. “Əsas ver-

siya”da işlənməyən, o biri versiyalar üçün səciyyəvi olan şeirlərdən yalnız birinin

nəşrinə rast gəlirik. Bu şeir “Şirvan versiyası”nın “Gözlərəm səni” adlı gəraylısı-

dır. Şeiri S.Mümtaz toplayıb nəşr etdirib (18, səh. 122).

Qısaca nəzər saldığımız şeirlərdən bəlli olur ki, “Abbas-Gülgəz” dastanına

aid şeirlərin toplanıb nəşr edilənləri dastan şeirlərinin yalnız bir qismidir. Bun-

ların əksəriyyəti dastanın bəzi variantları üçün ümumi olan şeirlərdir. Dastanın


135

ayrı-ayrı variantları üçün səciyyəvi olan şeirlərdən heç birinin nəşrinə rast gəlmi-

rik. Sözügedən nəşrlərdəki şeirlər arasında “Abbas-Gülgəz dastanı”nın əldə etdi-

yimiz variantlarında səslənməyən şeirlərə də rast gəlirik. S. Mümtazın topladığı

şeirlərdən “Qalmasın”, “Ağlaram” qoşmaları, “Ağlayıbdır” gəraylısı bu şeirlər-

dəndir. Bunlardan başqa, H. Əlizadənin nəşr etdirdiyi şeirlərdən də altısına das-

tanda rast gəlmirik. Bunlar “Alagöz Pəri”, “Bir özgəsinə”, “Nə gözəl imiş”, “Ni-

gar!” qoşmaları, “Mən” rədifli gəraylı, “Əvvəl-axır” vücudnaməsidir. Ümumilik-

də, Tufarqanlı Abbasa aid edilən şeirlərin əldə etdiklərimizdən on üçünə dastanın

heç bir variantında rast gəlmirik.

Gördüyümüz kimi, müəyyən bir müddətdə “Abbas-Gülgəz dastanı”nın

şeirləri Aşıq Abbas Tufarqanlının şeirləri kimi toplanıb nəşr edilmişdir. Amma

son dövrlərdə bu sahədə irimiqyaslı və samballı bir işin ərsəyə gəldiyinin şahidi

olmuruq. Dastanın əldə etdiyimiz versiya və variantlarında işlənən bütün şeirləri-

nin nəşri və həmin şeirlərin variantlarının tədqiqi tərəfimizdən nəzərdə tutulur.

ƏDƏBİYYAT

1. Abbas Tufarqanlı (tərtib edəni A. Dadaşzadə), Bakı, Gənclik nəşriyyatı,

1973, səh. 7 – 79

2. Abdullayev Bəhlul. Arazam, Kürə bəndəm. Bakı, “Yazıçı”, 1986, səh.

123-156

3. Aşıqlar, (toplayanı H. Əlizadə), Bakı, Azərnəşr, 1935, səh. 3-28

4. Aşıqlar, (toplayanı H. Əlizadə), Bakı, Azərnəşr, 1937, I hissə, II çap, səh.

5-52

5. Aşıqlar (tərtib edəni İ. Tapdıq), Bakı, Gənclik nəşriyyatı, 1970, səh. 10 –

16

6. Aşıqlar (tərtib edəni S. Axundov), Bakı, 1957, səh. 23 - 47

7. Aşıqlar (tərtib edəni S. Axundov) II çap, Bakı, 1960, səh. 11 – 32

8. Azerbaycan aşık şairleri ve şiirlerinden örnekler. Dursun Yıldırım,

Edebiyyat Fakültesi Dergisi, 2. 2. 1984, səh. 15-16

9. Azərbaycan aşıqları (tərtib edənləri İ. Abbasalı, B. Abdulla), Bakı:

Çaşıoğlu, 2004, səh. 52 – 82

10. Azərbaycan aşıqaları (toplayanı H. Əlizadə), I hissə, Bakı, Azərnəşr,

1929, səh. 107-119

11. Azərbaycan aşıqaları (toplayanı H. Əlizadə), II hissə, Bakı, Azərnəşr,

1930, səh. 5-17

12. Azərbaycan aşıqları və el şairləri 1- cild (tərtib edəni Ə. Axundov), Bakı,

“Elm” nəşriyyatı, 1983, səh. 56-87

13. Azərbaycan aşıq şeirindən seçmələr”, 2 cilddə, I cild, Bakı, Şərq-Qərb,

2005, səh. 95-131

14. Azərbaycan dastanları. Beş cilddə, II cild, Bakı, “Lider nəşriyyatı”, 2005.

Səh. 107-165, 413-423


136

15. Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr (tərtib edəni C.

Qəhrəmanov), 3 cilddə, III cild, Bakı, 2005, səh. 284 – 292

16. Bayat Füzuli, Folklor dərsləri, Bakı, Elm və təhsil, 2012, səh. 167

17. Dərbənd folklor örnəkləri, 1 –ci kitab, Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı,

2014, səh. 253, 254

18. El şairləri (toplayanı S. Mümtaz), I hissə, Bakı, Azərnəşr, 1935, səh. 5,

120-124

19. Qara Namazov, Aşıqlar (Bioqrafik məlumat kitabı), I kitab, Bakı, 2004,

səh. 23 - 26

20. Qara Namazov, Ozan – aşıq sənətinin tarixi, Bakı, “Elm və təhsil”, 2013,

səh. 153 - 166

21. Telli saz ustadları (tərtib edəni Ə. Axundov), Bakı, Azərnəşr, 1964, səh.

11 - 14

22. Təhmasib M. H. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər). Bakı, Elm,

1972, səh. 255 - 277 276

23. Yıldırım Dursun, H. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi 2. 2. 1984, səh. 15 - 16

24. XVII əsr Azərbaycan lirikası (Antologiya) (tərtib edəni P. Kərimov), Bakı

– Nurlan – 2008, səh. 32 – 329

25. www. ekitab kulturturizm.gov.tr

26. http://siirlerimizde.blogcu.com/

Vusala Yashar Mammedova

The study and publication of poems of Abbas and Gulgaz epos

Summary

Epos Abbas and Gulgaz is a work of high poetry. Some of these

verses have been published several times. The epos is related to the name of

the outstanding poet Abbas Tufarganli. It was composed on the basis of his

poems and devoted to his life. S. Mumtaz, H. Alizadeh and A. Dadashzadeh did a great work in

collecting and publishing Abbas-Gulgaz epos. The most systematic work, related

to the epos, belongs to H. Alizadeh. Besides this, poems which are usually

attributed to Abbas Tufarqanli, were published in the books, compiled by the

following authors: A. Axundov, S. Axundov, I. Tapdiq, C. Qahramanov P.

Karimov. However, it should be noted that there is no precise data about when

and by whom those poems were written.

Only a part of poems, connected with the epos, have been collected and

published so far. A lot of poems haven’t been published yet.

Key words: poems of Abbas and Gulgaz epos, study of poems,

publication of poems


137

Вусала Яшар кызы Маммедова

Исследования и публикация стихов эпоса «Аббас и Гюльгяз»

Резюме

Дастан «Аббас и Гюльгяз» отличается высокой поэтичностью.

Данный эпос связан с именем выдающегося поэта-ашуга Аббаса

Туфарганлы. Эпос был сложен на основе его стихов и посвящен жизни

ашуга. В собрании и издании стихов эпоса «Аббас и Гюльгяз» большая

заслуга принадлежит таким исследователям как С. Мумтаз, Х. Ализаде

и А. Дадашзаде. Самой масштабной работой можно считать труд Х.

Ализаде. Наряду с этим, стихи, относящиеся к Аббасу Туфарганлы,

были опубликованы в работах таких авторов как А. Ахундов, С.

Ахундов, И. Тапдыг, Д. Гахраманов и П. Керимов. Однако следует

отметить, что нет точных данных относительно того, когда и кем

именно было написано то или иное стихотворение. Только часть стихов, относящихся к эпосу «Аббас и Гюльгяз»,

была собрана и опубликована. Большинство же стихов еще не были

изданы.

Ключевые слова: стихи эпоса «Аббас и Гюльгяз», аналитическое

исследование стихов, издание стихов


138

PSİXOLOGİYA

UOT 159.922.63

ORTA YAŞLILIQ VƏ YAŞLILIQ DÖVRÜNDƏ DİNİ İNANC

VƏ DÜŞÜNCƏNİN PSİXOLOJİ BAXIMDAN İNKİŞAFI

Eldar Əsgər oğlu KƏRİMOV

Ondokuz Mayıs Universitesi,

Sosial Elmlər İnstitutu

[email protected]

Yaşlıların cəmiyyət içərisindəki mövqeyi on yeddinci əsrdən bu günə qədər

tədqiq edilmiş və bu gün böyük bir maraq mövzusu olmuşdur. Xüsusilə inkişaf et-

miş ölkələrdə, elmi tədqiqatçılarla birlikdə, müxtəlif təşkilatlar və kütləvi infor-

masiya vasitələri də fərdi münasibətləri, inkişaf dövrlərini və nəsillər arası qarşı-

durmaları tədqiq edərkən, yaşlılıq mövzusuna da lazım olan əhəmiyyəti vermiş-

lər.

Yaşlılıq, bir tərəfdən yaşlı fərdin inkişafının davam etdiyi, digər tərəfdən də

geriləmə əlamətlərinin və ölümün yaxınlaşmaqda olduğu bir inkişaf dövrüdür.

Yaşli fərd, ailəsilə və ətrafındakı digər insanlarla olan əlaqələrini, içində yaşadı-

ğı həyatı, gənc nəsilləri və geridə buraxdığı dünyanı mənalandıra bildiyi nisbət-

də, bu iki zidd olaraq görünən müddəti bir-biriylə əlaqələndirə bilər.

Bu dövrdə dini inanclar da əhəmiyyət daşıyır. Bu əhəmiyyət daha çox yaşlı

fərdin, yaradılışı və ölümü mənalandırma səyindən qaynaqlanır. Bu məzmunda

bəzi yaşlılar, keçmişdə etdikləri səhvlər səbəbilə yaşadıqları günahkarlıq duyğu-

larını azaltmaq üçün özlərini bağışladacaq dini davranışlar sərgiləyə bilirlər. Bu

məqalədə də, “Orta Yaşlılıq və Yaşlılıq Dövründə Dini İnanc və Düşüncənin Psi-

xoloji Baxımdan İnkişafı” olmaqla, əsasən, iki ana başlıq üzərində durulmuşdur.

1. Ümumi olaraq yaşlılıq dövrünün psixopatologiyası

İnsanlar yaşlandıqca təbii olaraq istər psixoloji, istərsə də fizioloji bəzi də-

yişikliklərə uğrayarlar. Bunlar arasında dərinin qırışması, saçların ağarması kimi

xaricdən görülən, eyni zamanda yaşlıların ətrafındakılara qarşı reaksiyalarında

yavaşlama və zəifləmə, bədənlərinin özünümüdafiyə sisteminin zəifləməsi, qida

ehtiyaclarının azalması və bununla birlikdə qida çatışmazlıqlarına dözüm qabiliy-

yətlərində azalma və nəhayət, funksional şəkildə davamlı və irəliləyici bir gerilə-

mə diqqəti çəkər. Qısacası, yaşlılıq dövründə istər fizioloji, istərsə də psixoloji


139

baxımdan adaptasiya gücü olduqca azalır. Bütün bunlara baxmayaraq, yaşlılıq,

tamamilə bir "geriləmə" dövrü deyil. Gənclərdəki parlaq zəka müqabilində, yaşlı-

larda da qüvvətli bir mühakimənin olduğu bir həqiqətdir, yaxşı bir mühakimə an-

caq təcrübə və öyrənməklə edilə bilər. Bu da zamanla meydana gəlir. Zəkanın

qarşısına mühakimə və təcrübə qoyulmaqla, yaşla birlikdə itirilən dəyərlərin qar-

şısında psixoloji bir tarazlığın qorunduğunun şahidi ola bilərik.1

1Yaşlılıq psixopatologiyasını ümumi olaraq; köhnəyə olan həddindən artıq

bağlılıq, yenidən qorxma və eqoizm olmaqla üç təməl nöqtədə toplamaq müm-

kündür. Qocalığın ilk əlaməti, köhnəyə olan həsrətin getdikcə artması və yaşlan-

mağa başlayan fərdlə gənc nəsillər arasındakı məsafənin davamlı olaraq açılması-

dır. Gün keçdikcə həyata dair hər yeni şey, yaşlı fərdi ürkütdüyü üçün vərdişlərini

tərk etməməyə, yeni vəziyyətlərə uyğunlaşmamağa başlayır. Ona görə dünyada

əxlaqi bir çöküntü başlamışdır. Gənclər, çalışmadıqları üçün gələcəkləri qaranlıq-

dır. Artıq kiçiyin böyüyə hörməti qalmamışdır. İnsanlar arasında dəyər məfhumu

məhv olmuşdur. Lakin bunları söyləyərkən özündən bir nəsil əvvəlkilərin də özü

üçün eyni şeyləri söyləmiş olduqlarını unudurlar. Bu adaptasiya pozğunluğu, bir

müddət sonra daha da çoxalarsa yaşlılıq problemlərinin əlamətlərindən biri olan

neo-fobi ortaya çıxa bilər. Artıq yeni və alışamadığı hər şeydən dəhşətli dərəcədə

qorxan yaşlı fərd, heç cürə köhnə vərdişlərini tərk edə bilməz.

Buna paralel olaraq yaddaşda bir çöküntü diqqəti çəkir. Yeniliklərdən qa-

çan yaşlı fərd, yaxın hadisələrdən başlayaraq hər yeni xatirəni da unutmağa başla-

yır.

Yaşlılıqda duyğuların vəziyyəti də hədsiz bir şəkildə pozulur. Yaşlılıq eqo-

izmi, özündən başqasına əhəmiyyət verməmə, yalnız özünü sevmə tərzində duy-

ğu qüsurları ortaya çıxır. Bununla birlikdə, dəyərsiz şeylərə həddindən artıq bağ-

lılıq da, bu qüsurları tamamlayan əlamətlərdəndir. Bu məzmunda yaşlıların ən ki-

çik hadisələr qarşısında belə həddindən artıq dərəcədə hiddət və kədər əlamətləri

göstərdikləri, ağlayıb çırpındıqları görülür. Əxlaq və fəzilətdən bəhs edən yaşlı-

larda, bəzən mənəvi çöküntülər də müşahidə olunur.

2. Ümumi olaraq yaşlılıq dövründə dini inanc və düşüncənin psixoloji

inkişafı

Yaşlılıq dövrü inkişaf dövrlərinin son mərhələsi olduğu üçün bu dövrdə

artıq həyatın əsəbi olduğu bilindiyi və bu dünyadakı yoxluğun idrak edildiyi üçün

dini inanclar əhəmiyyət daşıyır. Bu əhəmiyyət daha çox yaşlı fərdin yaranma və

ölüm həqiqətlərini mənalandırma ehtiyacından qaynaqlanır. Necə ki, mövzu ilə

əlaqədar aparılan bəzi araşdırmalar, yaşlılarda Allah inancının daha qəti və qərarlı

olduğunu; ölüm sonrası həyata, cənnət və cəhənnəmin varlığına, ilahi məhkəmə-

yə duyulan inancın, bu dövrdəki fərdlərdə diqqətə çarpan bir nisbətdə artım gös-

tərdiyini təyin etmişdir. Yaşlı fərdlər əksər hallarda keçmiş həyatlarını bərpa et-

1 Mustafa Koç, Gelişim Psikolojisi Açısından Yaşlılık Döneminde Ruhsal Gelişim, Uludag

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi S. 12, 2002 s.290.


140

mək üçün də səy göstərirlər. Bu məzmunda keçmişdəki səhvlərinin və günah-

larının yaratdığı günahkarlıq duyğuları içərisində bağışladıcı davranışlar göstərə

bilirlər. Çünki qeyd etdiyimiz dövrdəki dua və ibadət kimi dini tətbiqlərin sıxlıq

və davamlılığındakı artıma bu prespektivdən baxıla bilər. Lakin bütün bunlarla

birlikdə, əvvəlki inkişaf dövrlərində yaşanan dindarlığın öz inkişafı istiqamətində

zirvəyə çatması da mümkündür. Yaşlılarda zirvə nöqtəyə çatan dini həyat, digər

inkişaf dövrlərindən, məsələn, yeniyetmənin zirvə nöqtəyə çatan dini şüur və

təcrübəsindən bir çox istiqamətdə fərqlilik göstərir. Yeniyetmələrdə romantik hə-

yəcanla bir yerdə olan böyük zehni qarışıqlıq və şübhələr var. Yəni gənclərin hər

cür vəziyyətlərində ani dəyişmələr mümkündür. Ancaq yaşlılarda həm zehni, həm

də romantik baxımdan əhəmiyyətli şəkildə bir hərəkətsizlik müşahidə edilir; artıq

dini mövzular haqqında bir narahatlıq və romantik bir həyəcan yaşanmaz. Bu sə-

bəbdən bu dövrdə daha çox ciddi və qərarlı, qəza-qədərə bir təvəkkül, təslimiyyət

mövqeyi öz sözünü deyir.2

Yaşlılıq dövründəki fərdlərin ümumi mənada dinə yönəldiklərini irəli sür-

mək tam olaraq doğru deyil. Bu mövzuda edilən empirik araşdırmalardan əldə

edilən nəticələr ziddiyyətlidir.3 Əsasən bu dövrdə dini duyğu və təcrübələrdə öz-

başına bir artımdan söz gedə bilməz. Bu məzmunda yaşlıların çoxu daha əvvəl

sahib olduqları dini duyğu, inanc və düşüncələrini davam etdirirlər. Necə ki,

mövzu ilə əlaqədar edilən empirik bir araşdırma nəticəsində; dini inanc cəhətdən

60-dan yuxarı yaş qrupuna aid qadınların, əksəriyyətlə qüvvətli olmayan irrasio-

nal inam göstərdikləri, buna müqabil kişilərin isə qüvvətlə irrasional, orta dərə-

cədə irrasional, orta dərəcədə şüurlu, qüvvətlə şüurlu olmaq üzrə dörd qrup inanc

tərzi inkişaf etdirdikləri müəyyən olunmuşdur. Qeyd edilən məlumata görə, yük-

sək sosial-mədəni və aşağı sosial-mədəni səviyyədəki 60-dan yuxarı yaşın, 51-60

yaş arasından daha çox irrasional bir dini inanca sahib olduğu təsbit edilmişdir.

Dini inancdakı qərarsızlıq vəziyyətinə gəlincə, yüksək sosial-mədəni səviyyədəki

60 yaşdan yuxarı yaşın 51-60 yaş arasından daha qərarsız; aşağı sosial-mədəni

səviyyədəki 60-dan yuxarı yaşın isə 51-60 yaş arasından daha qərarlı olduğu təs-

bit edilmişdir. Tanrı inancı haqqındakı nəticədə isə, 60-dan yuxarı yaş qrupundakı

qadınlarda qüvvətli irrasional inam tərzinin hakim olduğu təyin olunmuşdur. Bu-

na görə yüksək sosial-mədəni və asağı sosial-mədəni səviyyədəki 60-dan yuxarı

yaşın 51-60 yaş arasından daha irrasional olduğu ortaya qoyulmuşdur. Digər

tərəfdən Allah inancındakı qərarsızlıq nöqtəsində, 60-dan yuxarı yaşda olan kişi-

lərin qadınlara görə daha qərarlı olduqları; yüksək sosial-mədəni səviyyədəki 60-

dan yuxarı yaşın 51-60 yaş arasından daha qərarsız; aşağı sosial-mədəni səviyyə-

dəki 60-dan yuxarı yaşın 51-60 yaş arasından daha qərarlı olduğu təsbit edilmiş-

dir. Araşdırma nəticəsində dini inancların inkişafında cinsiyyət ünsürünün əhə-

2Habil Şentürk, Din Psikolojisi, Esra Yayınları, İstanbul 1997, s. 123-127. 3Mustafa Koç,“Din Psikolojisi Açisindan Yaslilik Döneminde Dini Yaşam”, EKEV Akademi

Dergisi, Ankara 2000, C.2, S.2, s. 97-103.


141

miyyətli bir rolunun olmadığı müəyyən olunmuşdur. Əsas etibarilə yüksək sosial-

mədəni səviyyədəki yaşlı fərdlərin şüurlu, aşağı sosial-mədəni səviyyədəki şəxs-

lərin isə irrasional bir dini inanc sahibi olduqları ifadə edilmişdir. Yenə eyni

tərzdə, ümumiyyətlə, qərarsızlıq və şübhə halının, yüksək sosial-mədəni səviyyə-

yə malik fərdlərdə daha çox dayanıqlılıq halının isə ümumiyyətlə aşağı sosial-

mədəni səviyyədə daha çox olduğu təsbit edilmişdir.4

Hansı inkişaf dövründə olursa olsun fərdin dini həyatının meydana gəlməsi,

dini duyğu və düşüncəsinin inkişafi ilə mümkündür. Bu görə də formalaşan dini

duyğu və düşüncələrin çoxluğu nə qədərdirsə, dini həyat tərzində əks olunması da

o nisbətdədir. Bununla birlikdə dini duyğu və düşüncənin intensivliyi, yaşlı fərdin

yaşadığı problemləri həll etməkdə təsirli bir rol oynayır. Bu mənada yaşlı fərd,

özündə formalaşdırdığı dini duyğu və düşüncəsini daha yaxşı mənimsədiyi

nisbətdə dövrlə ayaqlaşması –daha yaxşı mənimsəməyənlərə görə asanlaşa bilir.

Yaşlı fərdlərin dinə yönəlib yönəlmədiklərini tədqiq edərkən daha əvvəl ya-

şadığı dövrlərindəki həyatları da diqqətə alınmalıdır. Çünki fərdin dini şəxsiyyəti

bir dövrdə meydana gəlməz. O halda həyatı boyunca dindar fərdin, yaşlılıq döv-

ründə dinə yönəlməsi ilə, bu dövrə qədər dinlə əlaqəsi olmamış fərdin dinə yönəl-

məsi arasında mütləq bir intensivlik fərqi vardır. Bu vəziyyətdə əvvəlki dövrlərdə

dinlə əlaqəsi olan fərdlərin, olmayanlara nisbətən yaşlılıqda dinə yönəlmə nisbət-

ləri daha yüksəkdir. Bu baxımdan daha əvvəlki inkişaf dövrlərində dini bilgi və

təcrübəsi olmayan fərdlərin qocalanda dinə yönəlməsi daha çətindir deyə bilərik.

Yaşlı fərdlərin, digər inkişaf dövrlərindəki fərdlərə nisbətən daha dindar gö-

rünmələrinin səbəblərindən biri də yaxınlaşmaqda olan sondur. Çünki yaşlı fərd,

həyatının son inkişaf dövrünü yaşadığını bildiyi üçün artıq ölüm həqiqətilə üz-üzə

qalır. Bu səbəbdən ölümdən sonrakı həyata hazırlıq etmək üçün dini həyatını

gözdən keçirmə ehtiyacı hiss edir. Nəticə etibarilə fərd üçün yaxınlaşmaqda olan

ölüm, onu ya dindən başqa istiqamətlərə yönəldilməsinə səbəb olur, yaxud da

inandığı dinə daha möhkəm bağlanmasını təmin edir, yəni ölüm düşüncəsinin hər

iki mövqedə təsirli bir funksiyası vardır.

Din, yaşlı fərdin qarşılaşdığı həlli çətin psixoloji problemlər və çətinliklərə

qarşı da bir tarazlıq ünsürü ola bilər. Bu səbəblə yaşlılıq dövründə fərdlərin dinə

daha çox yönəlmələri gözlənilir. Yaşlılıq dövrü ərzində dini inanclarda bir dəyiş-

mə olduqda, bu dəyişmə prosesi, ümumiyyətlə, fərdi imanın ənənəvi tərzi istiqa-

mətində inkişaf edir. Mövzuyla əlaqədar Qərbdə edilən bir çalısma nümunəsində;

45-54 yaş arası qrupların 76 % -i Müqəddəs Varlığı "sevən ata (loving father)"

olaraq qəbul edərkən, 65 yaşın üzərindəki qrupun 81 %-i də eyni şəkildə qəbul

etmişdir. Digər tərəfdən 45-54 yaş arasındakı yetkin qrupun 51 %-i, fərdin bu

dünyadakı rahatlıqla maraqlanması yerinə, ölüm sonrası həyat üçün hazırlıq

4Belma Özbaydar, Din ve Tanri İnancinin Gelismesi Üzerine Bir Araştırma, Baha Matbaası,

İstanbul-1970, s. 25.


142

etməsi lazım olduğu inancını daşıyarkən; bu inancın 65 yaşın üzərində olan

qrupdakı nisbəti isə 65 % dir.5

Bu gün yaşanan müasir mədəniyyətdə, yaşlı fərdlərin öz qruplarına aid dini

duyğular, ölümə qarşı münasibətlər və dini mərasimlərdə iştirak kimi mövzularda

diqqətə çarpan bir duyğu və düşüncə dəyişmələri mövcuddur. Hər nə qədər fərdin

sahib olduğu dini duyğuların, yaşlanmasıyla birlikdə artmadığı istiqamətində

məlumatlar mövcud olsa da, daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi yaşlıların əvvəlki

dövrlərinə nəzərən daha çox dindarlaşdıqlarını; dini istinadlara daha az asılı olan

yaşlıların, dini təşkilatlara və müxtəlif inanclara sahib fərdlərə daha müsbət bir

münasibətgöstərdikləri istiqamətində əldə edilən məlumatlar də vardır. Bu möv-

zunun elmi baxımdan dəqiqləşməsi üçün mövzuyla əlaqədar daha çox araşdırma

edilməsi lazımdır.

4. Yaşlının həyatın çətinlikləri ilə mübarizə aparmasında dinin rolu

Psixologiya ədəbiyyatında dini mübarizə nəzəriyyəsindən ilk dəfə istifadə

edən araşdırmaçı Kenneth Pargament, insanın problem və stresslə mübarizə pro-

sesində sahib olduğu inancını istifadə yolu olaraq təsvir edir və bir insanın yaşa-

dığı müddətində qarşılaşdığı problemin həllində “din nə məna ifadə edir, din fər-

də çətinliklərlə baş etmədə necə kömək olur?” - kimi suallara veriləcək cavab-

ların dini mübarizənin təməl əsaslarını meydana gətirdiyini ifadə edir.6 Yenə ona

görə insanlar yaşadıqları müddətdə, dini və qeyri-dini mübarizə mövqelərini bir

arada istifadə edir. Əsasən dini mübarizə tutumları, dini olmayan mübarizə tu-

tumlarına görə, daha müvəffəqiyyətli nəticələr verir. Çünki din, dini olmayan mü-

barizə tutumlarının hərəkətə keçməsinə də köməkçi olur.7 Kompleks bir müddət

olan din və dini mübarizə əlaqəsi aşağıdakı kimi üç yöndən ələ alına bilər:

a. Din, mübarizə prosesinin hər bir ünsürünün hissəsi ola bilər. Çünki insan

həyatında bir çox hadisə -doğum, evlənmə, ölüm kimi- dini məzmuna malikdir.

Fərdi və ictimai hadisələrin bir çoxunun dinlə əlaqəli olması, bu hadisələri anla-

ma, qiymətləndirmə və problem həll etmə nöqtəsində fərdi dini dövrəyə sala bi-

lər.

b. Din, mübarizə müddətində inananlara köməkçi ola bilər. Din, fərdlərin

müxtəlif problemlərlə başa çıxmasını təmin etməkdə və ya ruh sağlamlığını qoru-

yacaq tərzdə problemi qəbul etməsində köməkçi olur.

5 Elizabeth B. Hurlock, “Yaşlılıkta Dini İlgi ve Faaliyetler”, (Çev. M. Naci KULA), U.Ü.I.F.D.,

Bursa 1992, S.4, C.4, s. 344. 6 Daniel N. Mcintosh (Ed.), The Psychology of Religion: Theoretical Approaches, USA, 1997, s.

44-45. 7 Kenneth Pargament, “Acı ve Tatlı: Dindarlığın Bedelleri ve Faydaları Üzerine Bir

Değerlendirme”, (Çev. Ali Ulvi Mehmedoğlu), Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,

5 (1), 2005, s. 286.


143

c. Din, mübarizə prosesinin bir nəticəsi ola bilər. İnsanların başından keçən

çətin təcrübələr, xəstəliklər, fəlakətlər onları Allaha və dini təcrübələrə istiqamət-

ləndirə bilər.8

İnsanlar yaşlılıq dövrlərində həm fizioloji baxımdan, həm də psixoloji ba-

xımdan çox əhəmiyyətli dəyişikliklər yaşayırlar. Yaşlanan fərdin daxili dünyası

əslində durğunlaşmaz, əksinə müxtəlif qarşıdurmalarla qarşı-qarşıyadır. Əslində

zəngin həyat təcrübələrinə sahib olan yaşlı fərdlər, həyatın bütün mərhələlərinin

çətinliklərinə qarşı ayaqda durmağı bacara bilirlər. Sağlamlıq problemləri ilə geri-

ləyən yaşlı bədənlər, bu problemlərdən daha çox yoldaş, qohum və yaxınlarının

itkisi ilə sarsıntılara məruz qalır. Getdikcə təklik və cəmiyyətdən təcrid olunma

duyğusuna qapılan yaşlılar özlərini dəyərsiz hiss etməyə də başlarlar.9 Belə bir

psixologiyaya sahib yaşlı fərdləri ayaqda tutub onları həyata bağlayacaq ən əhə-

miyyətli şey yaxın ətrafının marağı, sevgisi və sahib olduqları dini inanclarıdır.

Çünki dini duyğu və düşüncələr insanın hər yaş dövründə həyatın məna və key-

fiyyətini artırdığı kimi, yaşlılıq dövründə fərdlərin yaşadığı həyatın məna və key-

fiyyətinə də öz töhfəsini verir. Digər bir ifadə ilə din və dini inanc, insanın ya-

ranması və ölümünə, hətta ölümdən sonrasına dair qənaətbəxş şərhlərlə onun

həyatını zənginləşdirir.

Ruh sağlamlığına dinin bənzərsiz töhfəsindən bəhs edən Neda Armaner, di-

ni inancdan qaynaqlanan mənəvi dəyərlərdən məhrum olan fərdlərin ruhi çətinlik-

lərindən uyğun çıxış yolları tapmadıqları üçün yalnış hərəkətlər, səhv seçimlər

edəcəyinə işarə edərkən, inanclı bir insanın bu sarsıntılar əsnasında inancın mə-

nəvi gücündən hər istiqamətdə faydalanacağını və bu səbəbdən dinin ruh sağlam-

lığı üçün imtina edilməz bir ünsür olduğunu vurğulayır.10

Mövzuyla əlaqədar bir başqa xüsus isə yaşlı insanlar üçün dini həyatın han-

sı məna ifadə etməsidir. Çünki yaşlılıq psixologiyasının ən diqqətə çarpan xüsu-

siyyətlərindən biri də dinə qarşı sevginin artmasıdır. Bu səbəblə bir qisim yaşlılar

üçün dini inanclar daha da çox əhəmiyyət qazanır. Keçmişdə nizamlı bir dini hə-

yata sahib olmayan yaşlı insanlar, həyatın zövqlərinin sona çatmağa başlaması və

ölüm həqiqətinin özünü qüvvətlə hiss etdirdiyi bu dövrdə, həyatlarına bir məna və

məqsəd təmin etdiyi üçün dini dəyərlərə daha çox bağlanırlar.11 Bu yönəliş və

bağlanma, yaşlı insanın yaranma və ölüm gerçəyini anlama ehtiyacından irəli gə-

lir. Bəzi yaşlılar, həyatı boyu etdiyi müxtəlif səhvlərə görə peşmanlıq duyaraq

keçmişdəki səhvləri düzəltməyə çalışarlar və keçmişdəki ziddiyyətli həyatlarına

görə yaşadıqları günahkarlıq duyğularını azaltmaq məqsədi ilə, özlərini bağışlat-

8Kenneth Pargament, “Din Psikolojisi Açısından Başa Çıkmanın Teorik Çatısına Doğru”, (Çev.

Ahmet Albayrak), Tabula Rasa Dergisi, 3(9), 2003, s. 207-227. 9Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, TDV Yayınları, Ankara, 1996, s. 286. 10Neda Armaner, Psikopatolojide Dini Belirtiler, Demirbaş Yayınları, Ankara, 1973, s. 104-108. 11Mustafa Köylü, “Ruh ve Beden Sağlığı İle Din İlişkisi Üzerine Yapılan Araştırmaların Bir

Değerlendirmesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. 28, 2010, s.

8,10,11.(5-36),


144

maq üçün davranışlar göstərməyə çalışırlar. Xüsusilə zərərli münasibət və vərdiş-

lər də tərk edilməyə başlanır. Bu dövrdə Allah inancının daha qəti və qərarlı bir

şəkildə ortaya çıxdığı, ölümdən sonrakı həyata, cənnət və cəhənnəmin varlığına,

ilahi məhkəməyə duyulan inancın gücləndiyi müşahidə edilir. Digər tərəfdən,

ölüm sonrası həyata, cənnət və cəhənnəmin varlığına, ilahi məhkəməyə duyulan

inanc, irəli yaşlardakı insanlarda diqqətə çarpan bir nisbətdə artım göstərir. Dinin

təsiri, yaşlıların ətrafı ilə daha mənalı əlaqələr qurması ilə və həyat sevgilərinin

artması ilə özünü göstərir. Həyatında dini düşüncə və davranışlara yer verən

fərdlər, olduqları ictimai ətrafı də buna görə qurur, fəaliyyəti və aktivliyi ilə icti-

mai dəstək mövzusunda faydalı olurlar

Mövzuya inkişaf dövrləri baxımından baxılacaq olsa, həyatın son pilləsi ol-

duğu üçün yaşlılıq dövründə, dini inanclar getdikcə əhəmiyyət qazanır. Bu əhə-

miyyət daha çox yaşlı fərdin yaranma və ölüm kimi təməl sualları mənalandırma

ehtiyacından qaynaqlanır. Buna əlavə olaraq, bu dövrdə yaşlıların dini müəssisə-

lərlə yanaşı, xüsusi dini tətbiqlərə yönəlmək artımının müşahidə olunduğunu mü-

dafiə edən mütəxəssislər vardır.12 Dini inanc və dini həyat yaşlılıqda ortaya çıxan

bəzi problemlərin həll edilməsində də müsbət təsir edərək özünü göstərir. Məsə-

lən, bu dövr problemlərdən olan təklik, məna axtarışı, sevgi və maraq gözləmələ-

ri, yoldaş itkisi, dəyişən rollar kimi bir çox çətin vəziyyətlərdə, din təhsili və iba-

dətlər yolu ilə ictimai yaxud mənəvi xidmətlər yaşlıya mənəvi dəstək verir. Krau-

se bir araşdırmasında insanlara veriləcək mənəvi dəstəyin insanlar üzərində çox

əhəmiyyətli bir ictimai dəstək olduğunu qeyd edir, ictimai həyat içərisindəki bu

cür mənəvi davranışların fərdlərə dinclik və xoşbəxtlik bəxş etməkdə təsirli rol

oynadığını ifadə edir. Bu səbəbdən dini inanclar, həyatda qarşılaşdığımız böhran-

lar, kədərlər, qayğılar, daxili qarşıdurmalar kimi çətin anlarda dövrəyə girməkdə,

fərd onu necə qəbul etmişsə - istər gənclik çağında, istərsə yetkinliyində gündə-

lik həyatına təsir edir və həyatdakı çətinlikləri aşması üçün yol göstərir.13

Yaşlılıq bir mənada xəstəliklərlə mübarizə dövrü kimi qiymətləndirilə bilər.

Bundan başqa ictimai, idrak və psixoloji olmaq üzrə müxtəlif funksiyalarda,

mövqe və imkanlarda geriləmənin, tərəqqinin daha çox olduğu bir dövr olaraq tə-

yin olunur. Xəstəliyin xüsusiyyəti nə olursa olsun, yaşlı fərdə ruhi olaraq da mən-

fi təsir edir. Qərb dünyasında edilən bəzi təcrübi işlərdə araşdırmaçılar, xəstə in-

sanların özünü yaxşı hiss etmə, xəstəliyə qalib gəlmə, psixoloji dəstək təmin et-

mək məqsədi ilə dini inanca daha çox əhəmiyyət verdiyini göstərmişdir. Eyni

araşdırmada ağıl ruh sağlamlıqlarını qorumalarına köməkçi olan dini mübarizənin

12Hüseyin Hasyılmaz, Huzurevlerinde Yaşayan Yaşlılarda Dinî Hayat (Antalya Örneği), (Yüksek

Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2007, s. 47. 13James W Jones, “Religion, Health, and the Psychology of Religion: How the Research on

Religion and Health Helps Us Understand Religion”, Journal of Religion and Health, 43 (4),

Winter, 2004, s. 325.


145

bütün alətlərinin, fərdin həyatında həyat gücünü artıran ona ictimai dəstək təmin

edən xüsusiyyətdə olduğu deyilir.14

Pargament xüsusilə yaşlıların dinə daha düşkün insanlar olduğunu ifadə

edir. İnsanların həyatda böyük məna olduğuna dair inanclarının, yaradıcı ilə eti-

barlı əlaqərinin və başqaları ilə mənəvi bir bərabərlik duyğusu üzərinə bina edil-

miş bir din anlayışının onların sağlamlıq və xoşbəxtliyində müsbət təsirlərə malik

olduğunu söyləyir.15 Qısacası, son yetkinlik adını verdiyimiz yaşlılıq dövrü də di-

gər yetkinlik dövrləri kimi dini duyğu, anlayış və münasibət istiqamətilə bəzi

fərqliliklər göstərir. Eyni zamanda ibadətlərində ən yüksək səviyyəyə çatdıqları,

aktiv bir şəkildə mənəvi inkişaflarını yüksəltməyə səy göstərmələri, ənənəvi din

anlayışının artaraq bir çoxunun özlərini dindar şəxslər olaraq gördükləri deyilə bi-

lər.16 Fərdin ruh sağlamlığını, şəxsiyyət duyğusunu da qoruyan bu vəziyyət, onla-

rın xüsusilə həyata bağlılığını və həyat sevincini artırmaqda mühüm rol oynayır.

Psixososial sahədə edilən elmi işlər dini həyatın ruh sağlamlığına müsbət

təsirindən bəhs edir. Dini düşüncə və təcrübələr bu mənada yaşlı fərdlərin ictimai

uyğunlaşmasını təmin etdiyi kimi, özünü yaxşı hiss etmələrinə, zehni və fiziki

sağlamlıqlarını qorumağa, uzun bir həyat sürməyə, psixoloji olaraq güclü olmala-

rına dəstək verərək məqsədyönlü bir həyat keçirmələrinə kömək olur.17 Bundan

başqa bəzi araşdırmalar mənəvi həyata əhəmiyyət verən yaşlılarda özünə hörmət-

lə yanaşı, az miqdarda spirtli içki istehlakına, depressiya hadisələrinin az rast gə-

linməsinə, ətrafında daha çox ictimai dəstək görməsinə müsbət qatqısı olduğunu

qeyd etmişlər.

İnanma və bağlanma istəyi yaşlı insan üçün də həyati bir funksiyaya ma-

likdir. Çünki imanın ən əhəmiyyətli funksiyalarından biri insanı ruhi qeyri-müəy-

yənlikdən uzaq tutmasıdır. Sağlam dini inanca sahib olanlar, inançsızlara nisbətən

daha çox diqqətə çarpan sağlamlıq üstünlüklərinə sahibdirlər. Böhrana tutulma

riskləri daha azdır. Bu nöqtədə inanc qoruyucu bir funksiya icra edir. İnsanın

mənliyini dərindən əhatə edən, ona gerçək dincliyi verən dini inancın, stresslə,

depressiya ilə asanlıqla mübarizə aparmaqda müsbət təsiri vardır. Fərd dini inancı

sayəsində stress və depressiyadan özünü qoruma imkanına sahib ola bilər.18

5. Orta yaş dövründə dini inanc və düşüncənin psixoloji inkişafı.

14Kenneth Pargament, Religious Coping Methods as Predictors of Psychological, Physical and

Spiritual Outcomes among Medically Elderly Patients, Journal of Health Psychology, Vol 9(6)

2004, London, s. 714-715, 728. 15Mehmet Ruhi Kalem, Yaşlıların Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Problem ve Beklentileri-

Huzurevi Yaşlıları Üzerine Yapılmış Bir Araştırma-, (Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2006, s. 108. 16AliÜnal, Yetişkinlerde Din Olgusu ve Kur’an Kurslarında Öğretim (Ankara İli Örneğinde Bir

Alan Araştırması),(Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2008,

s. 44. 17Loren Marks, “Religion and Bio-Psycho-Social Health: A Review and Conceptual Model”,

Journal of Religion and Health, 44 (2), Summer, 2005, s. 183. 18AbdülkerimBahadır, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İnsan Yayınları, İstanbul, 2002, s. 157.


146

Digər başlıqlar altında da ümumi olaraq məlumat verməyə çalışdığımız orta

yaş dövrü insan həyatının kritik bir dönüş nöqtəsidir. Fərd heç bir baxımdan artıq

əvvəlki kimi olmadığını anlamağa başlayır. Bu dövrdə meydana gələn fiziki və

ruhi dəyişikliklərlə birlikdə, fərd öz-özünə həyatda etdiyi işlər haqqında hesab

verməyə məcbur olur. Gəncliyin idealist, əldə edilməsi çətin olan istəklərinə, ilk

yetkinlik illərində nə dərəcədə çata bildiyini, həyatdan gözlədikləri ilə əldə etdik-

ləri arasında nə dərəcədə bir fərq olduğunu araşdırır. Çox vaxt, özü ilə etdiyi he-

sablaşma qənaətbəxş bir şəkildə nəticələnmir.19

Bu dövrə gəlmiş olan yetkinlər mədəni dəyərləri gənclərə ötürərək onlara

rəhbərlik etməkdədirlər. İstər cəmiyyət içərisində, istərsə də iş həyatında gənclə-

rin yetişməsindən özünü məsul hiss edər və yol göstərərsə, məhsuldarlığı davam

edər. Əks təqdirdə durğun, özünə qapalı bir həyat sürər.20

Edilən araşdırmalar müxtəlif yaşlarda dindarlıqda olduqca böyük fərqlilik-

lərin olduğunu göstərir. Araşdırmalar, ümumiyyətlə, daha yaşlı fərdlərin daha

dindar olduğunu ortaya qoymuşdur. Fərqli yaşlardakı fərdlər müqayisə edildiyi

zaman daha yaşlı olanların daxili dindarlıq dərəcələrinin daha yüksək olduğu21,

buna qarşı sorğulama meylinin yaşla birlikdə azaldığı görülmüşdür22. Dindarlığın

yaşla birlikdə dəyişib dəyişmədiyini nəzərə almadan dini fəaliyyətlərin çoxluğu-

nun daha yaşlı yetkinlərdə daha yüksək olduğu təsbit edilmişdir. Dini fəaliy-

yətlərdə iştirakın daha yaşlı fərdlər üçün nəyə görə daha əhəmiyyətli olduğuna

dair bəzi şərhlər edilə bilər. İlk olaraq daha yaşlı insanların digər ictimai rollardan

çəkilmiş olmalarının dini müəssisələrdə mövqelərinin davam etdirmələri üçün

əhəmiyyətli bir faktor olduğu irəli sürə bilər. İkinci olaraq dini təşkilatlar böhran

zamanlarında fərdə dəstək təmin edir. Son olaraq dini inanclara görə yerinə

yetirilən mərasimlər həyat üzərində bir davamlılıq duyğusu təmin etməkdədir.

Dini inanclar çox çətin vəziyyətlərin öhdəsindən gəlməyin yolunu göstərməkdə,

faciə və problemləri mənalandırmağa kömək etməkdə və həyata məna və məqsəd

verən bir dünyagörüşü təmin etməkdədir. Daha yaşlı fərdlər üçün səhiyyə prob-

lemləri səbəbilə və ya yol uzaqlığı səbəbilə dini fəaliyyətlərdə aktiv iştirakı məh-

duddursa, bu zaman inanclar xüsusilə əhəmiyyətli olur.

Dindarlığın yaşla birlikdə artdığını göstərən araşdırmalara baxmayaraq, bə-

zi araşdırmaların nəticələri yetkinlik boyunca dindarlıqda durğunluq olduğunu

irəli sürərək, daha irəli yaşlardakı dindarlığın, daha gənc yeniyetməlikdəki din-

darlıq tərəfindən formalaşdığını irəli sürmüşdür.23

Bundan başqa bu yaşa ayaqlaşması, müxtəlif fiziki narahatlıqlar, öyrənmə

çətinliyi və ən əhəmiyyətlisi motivasiya əskikliyi kimi səbəblərlə problemlər ya-

şayır. Çünki gənclik və ilk yetkinlik illərində olduğu kimi, fərdin artıq həyatdan

19Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2013, s.175. 20Betül Aydın, Çocuk ve Ergen Psikolojisi, Nobel Yayınları, Ankara 2013, s.11. 21Watson, P.J., Sin and self-functioning, Part I. Grace, guilt, and self-consciousness. Journal of

Psychology and Theology, 16, s. 254-269. 22Michael Argyle,Psychology and Religion: An Introduction. Routledge, New York 2005, s. 30. 23Fatma Gül Cirhinlioğlu, Din Psikolojisi, Nobel Yayınları, Ankara 2010, s. 25-26.


147

gözlədiyi və onu çalışıb işləməyə dəstək olduğu motivasiyası azalmışdır və ya

azalmaqdadır. Çünki həyat, onu hər keçən gün qocalığa və qaçınılmaz sona doğru

aparmaqdadır. Beləcə insan həyatında orta yaş, əksəriyyətlə narahatlıq, zəiflik və

fikri qarşıdurmalar meydana gətirən bir dövrdür.24

Beləliklə, bu qarşıdurma və problemlərdən xilas olmaq üçün adam bu dövr-

də dinə qarşı daha çox maraq duymağa başlayır. Digər maraq sahələri azalarkən,

dinə qarşı duyulan maraq artır.

Ancaq bu dövrdə, bəzi insanlarda dini inkar meylləri də müşahidə edilir.

İnsan, illərdən bəri mənimsəmiş olduğu dini inanc və düşüncələrinin, onu xoşbəxt

etmədə bir rolu olmadığını, mənimsəmiş olduğu dini inancları ilə həyatda keçir-

diyi həyatı arasında uyğunsuzluq olduğunu gördüyü və yaxınlaşmaqda olan sonu

idrak etdiyi üçün bəlkə də qorxunun verdiyi bir reaksiya ilə, adət edilmiş dini

inancları inkar etmək kimi bir meyl göstərə bilər.25

6. Yaşlılıq dövründə dini inanc və düşüncənin psixoloji inkişafı

İnkişaf və zəifləmə dövrünə görə fərqliliklər göstərməklə birlikdə, yaşlılıq

dövrü orta hesabla 60 yaşında 26 başlayır. Bu dövrdə insanda fiziki və ruhi

istiqamətdən əhəmiyyətli dəyişikliklər müşahidə edilir. Belə ki, görmə və

eşitmənin zəifləməsi, dişlərin tökülməsi, saçların tökülmə və ağarması, sümük

iliyinin azalmasıyla hərəkətsizlik, boy qısalması, bədəndəki hüceyrələrdə su itkisi

səbəbilə dərinin qırışması kimi fiziki dəyişikliklərlə yanaşı, yaddaşda zəifləmələr,

yuxusuzluq, tez əsəbiləşmə, təlqinə qapılma kimi bir sıra əhəmiyyətli ruhi dəyi-

şikliklər də özünü göstərir. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, keçirdiyi müxtəlif

təcrübələr və əldə etdiyi məlumatlar səbəbilə yaşlılarda qüvvətli bir mühakimə

qabiliyyətinin olduğu həqiqətdir. Çünki yaxşı bir mühakimə, ancaq müxtəlif hə-

yat təcrübələri və bilgi ilə əldə edilir. Bu da zamanla meydana gəlir. Beləliklə

yaşlandıqca itirilən bəzi qabiliyyətlərin yerinə təcrübə və məlumatlar keçərək

tarazlıq təmin edilir.27

Daha yaşlı insanların daha dərin və daha müdrik olduğuna inanmaqla, dini

inkişafın bu yaş qrupunda hər fərddə eyni şəkildə olması müşahidə olunur.

Bəziləri uşaqlığından bəri bir inanca sahibdir. Bəziləri fərqli bir inanca yönələrək

din dəyişdirmiş, bəziləri isə tamamilə dini buraxmışdır. Fiziki çatışmazlıqlar və

xəstəliklər səbəbilə 70 yaşından sonra məscidə getmə davamlılığında azalma

görünür. Bununla birlikdə yaşlı insanlar radio və televiziyalardakı dini proqram-

ları daha çox təqib edirlər. Aparılan araşdırmalarda yaşla birlikdə fərdi dua etmə-

nin davamlılığında, məscidə və dinə müsbət münasibətlərində (dinə əhəmiyyət

vermə kimi) və inanclarda (Tanrıya inanma kimi) artım müşahidə edilmişdir.28

24Hüseyin Peker, e.a.ə., s.176 və bax: Fatma Gül Cirhinlioğlu, e.a.ə., s.30. 25Hüseyin Peker, e.a.ə., s.176. 26Özlem Çakır, Emekliliğin Psiko-Sosyal Boyutu, İlsan Matbaası, Ankara 2011, s.9. 27Hüseyin Peker, e.a.ə., s.176. 28Fatma Gül Cirhinlioğlu, e.a.ə., s.26.


148

Yaşlılıqda ölümdən sonrakı həyata inanma daha çox müşahidə edilir. Eyni

şəkildə ölümə daha yaxın olduqları üçün ölüm qorxusu yaşlı fərdlər üçün prob-

lem ola bilir. Ölüm qorxusu dindar fərdlərdə olduqca aşağıdır. Məscid birliyinin

ictimai dəstəyini almaları və keçirilən ayinlərin hissəsi olmaları yaşlılarda ölüm

qorxusunun daha aşağı səviyyədə olmasına gətirib çıxaran təməl faktordur.

Bununla birlikdə dindar fərdlərdə daha yüksək səviyyədə xoşbəxtlik, daha aşağı

səviyyədə depressiya, təklik və intihar nisbətlərinin müşahidə edilməsi dinin fay-

dalarının yaşlılar üçün əvəzedilməz olduğunu göstərir.29

Sağlamlığı pisləşən, maddi çətinliklər yaşayan və yoldaşını itirən bir çox

yaşlı insan qocalar evinə yerləşdirilir. Bu vəziyyət sadəcə məkan dəyişikliyi de-

yil, eyni zamanda gündəlik həyat nizamı və ictimai sferada da dəyişikliyin olması

deməkdir. Ümumi olaraq cəmiyyətdə bu cür qocalar evləri və bu kimi yerlərə

yerləşmə mövzularında mənfi düşüncələr vardır. Xüsusilə yaşlılar bu vəziyyətdən

qorxar və özlərini belə bir vəziyyətdə olduqca dəyərsiz və müvəffəqiyyətsiz hiss

edərlər.30

Həddindən artıq yaşlılıq dövrü fərdin özünə dönməsinə, həyatının mənasını

kəşf etməsinə imkan verir. Düşdükləri vəziyyəti qəbul edənlər və həyatının məna-

sını dərk edənlər ruhi rahatlıqlarını tapır, ancaq əvvəlki inkişaf dövrlərini mənfi

təhlil edənlər ümidsizliyə düşür.31

Son yetkinlik adı da verilən yaşlılıq dövründə insanlar, daxili duyğu və dü-

şüncələrə xarici faktorlardan daha çox asılı olmağa başlayırlar. Artıq əsas mövzu

aktivlikdən passivliyə bir keçid mərhələsidir. Bunun nəticəsi olaraq ətrafına

passiv yöndən baxmağa başlayan yaşlı fərd, xarici dünyadan daxili dünyaya

keçməyə başlayır. Bu vəziyyət onların digər insanlarla romantik əlaqələrinin azal-

masına səbəb olur. Bu səbəbdən son yetkinlik dövrü, bir çoxları üçün, kənara çə-

kilib ölümü gözləmə/qarşılama dövrü olaraq xarakterizə edilir. Əslində bu dövrün

müsbət istiqamətləri də vardır. Çünki yaşlı fərd bu vəziyyətin fərqinə varsa, hə-

yatının son dövrünü necə keçirməsi lazım olduğu mövzusunda ona kömək edə bi-

ləcək ip uclarını tapa biləcəkdir.32

İslam cəmiyyətində ölüm faktına "Allahın Əmri" olaraq baxılması səbəbilə

ölümün təbiiliklə qəbul edildiyinin şahidi oluruq. Bundan başqa inanclı insanların

ölümdən sonrakı həyata inanmaları ölüm qayğılarını ən az səviyyədə yaşamala-

rına gətirib çıxarır. Vaxtaşırı hirsli və aqressiv davranışlar sərgiləyən yaşlı insa-

nın, ətrafından səbir və diqqət görməsi özünün başa düşüldüyünü hiss etməsi ya-

şadığı çətinlikləri, xəstəlikləri daha asan atlatmasına səbəb olur.33

29Fatma Gül Cirhinlioğlu, e.a.ə., s.26. 30Fatma Gül Cirhinlioğlu, e.a.ə., s.30. 31Betül Aydın, e.a.ə., s.11. 32Kurt, H. Esra, Diyanet Aylık Derginin Yetişkin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi,

Marmara Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2008, s. 22. 33Duygu ltuğ, Çocukluktan Yaşlılığa Kendilik Bilinci, Haberal Eğitim Vakfı Yayınları, Ankara,

2004, s. 139, 140.


149

Bunların xaricində, yaşlılarda, ümumiyyətlə, köhnəyə həddindən artıq bağ-

lılıq, yeni vəziyyətlərə heç cürə alışmama və eqoizm xüsusiyyətləri müşahidə edi-

lir. Yaşlı insan, etmiş olduğu vərdişləri, adətləri uzun illər mənimsəmiş olduğu

üçün bunlara həddindən artıq bağlılıq göstərir və yeni vəziyyətlərə heç cür uy-

ğunlaşa bilmir. Ona görə texnoloji baxımdan bir sıra inkişaflar olmaqla birlikdə,

insanlar dəyişməkdə, əxlaqsızlıq artmaqdadır. Gənclər, öz uğurlarının yarısını be-

lə həyata keçirə bilmir. Tənbəldirlər və çalışmırlar. Gələcəkdə bu məmləkət on-

lara necə təslim ediləcək? Halbuki onların dövründə belə idimi? Necə çalışmalar,

necə səylə bu günləri hazırlamışdılar? Bu düşüncələr yaşlı insana narahatlıq verər

və yeni vəziyyətləri bir cür qəbul edə bilməz.34

Yaşlılıq psixologiyasının əsas əlamətlərindən biri də eqoizmdir. Ətrafındakı

hər kəsin ona hörmət etməsini və xidmət etməsini istər. Pul və mal hərisliyi artar.

Ancaq bu pul və mal düşkünlüyünü sadəcə özü üçün deyil, özündən sonrakıları

düşündüyü üçün etdiyini söyləyərək müdafiə mexanizminə müraciət edir.35

Bu dövrdəki dini inkişaflara gəlincə, yaşlılıqda daha əvvəl qazanılan dini

vərdişlərin davam etdirildiyini görürük. Digər fəaliyyətlərdəki azalma səbəbilə və

vərdişlərə daha çox bağlılıq göstərilməsi səbəbilədir ki, yaşlılarda ibadət nisbə-

tinin yüksək olduğu müşahidə edilir. Çünki bu yaşdakı insanlar cəmiyyətlə və

ictimai işlərə qarşı olan maraqlarını azaltmağa başlamışlar. Bundan başqa bu

yaşdakı insanların müxtəlif ictimai mərasimlərə qatılması və əylənməsi ətrafdakı

insanlar tərəfindən xoş qarşılanmaz, hətta qınanar və sanki zorla dindarlığa və

ibadət etməyə sövq edilərlər.36

Nəticə. Fərdin şəxsiyyət inkişafı və buna bağlı olaraq mövqe və davranışla-

rının formalaşması sadəcə müəyyən bir dövrə xas və müəyyən istiqamətlərlə

məhdudlaşan bir fakt deyil. Bu səbəbdən bu inkişaf prosesinin bir hissəsi olan,

dini duyğu və düşüncə inkişafı də bu şəkildə qiymətləndirilməlidir. Bu şəkildə,

əgər yaşlı fərdin daha əvvəlki dövrlərdə yaranan dini inanc və düşüncə inkişa-

fındakı səviyyəsi yüksəkdirsə, ölüm faktoru nəzərə alınaraq bu dövrdə də qeyd

edilən səviyyə gedərək daha da artar. Buna görə də yaşlılıq dövründəki bu ümumi

qiymətləndirməyə, ölüm düşüncəsinin çoxluğu da əlavə olunmalıdır. Çünki yaşlı

fərdin artıq ölümü gecikdirə biləcəyi başqa bir inkişaf dövrü qalmamışdır. Bu sə-

bəblə dini inancdan ayrı olaraq fərqli alternativi yoxdursa, onun üçün ölüm son-

rası fikri qaçınılmaz bir həqiqət olur. Artıq fiziki mənada ölümü inkar və ya təxirə

salmağa güc çatdıra bilməyən yaşlı fərd, ya təslimiyyət, yada tamamilə inkar

mövqeyini inkişaf etdirmək vəziyyətində qala bilər. Nəticədə o, bu həqiqətlə üz-

üzə gəldiyi üçün keçmiş dövrlərilə indiki dini düşüncə və davranışlarını nəzərdən

keçirərək dini inanc və düşüncə dünyasında yenidən formalaşmağa ehtiyac duya

bilər. Yəni nizamlı bir dini keçmişə sahib olmayan bir çox yaşlı insan, həyatın

zövqlərinin sona çatdığı, ölüm həqiqətinin varlığının qətiyyətlə hiss etdiyi bu

34Hüseyin Peker, e.a.ə., s.177. 35Hüseyin Peker, e.a.ə., s.177. 36Hüseyin Peker, e.a.ə., s.177.


150

dövrdə, həyatlarını mənalandırma imkanı təmin etdiyi üçün dini dəyərlərə asan-

lıqla bağlana bilərlər.

ƏDƏBİYYAT

1. ALTUĞ, Duygu, Çocukluktan Yaşlılığa Kendilik Değeri, Haberal Eğitim

Vakfı Yayınları, Ankara 2004.

2. ARGYLE, M., Psychology and Religion: An Introduction. Routledge,

New York 2005.

3. ARMANER, Neda, Din Psikolojisine Giris -I, Ayyildiz Matbaasi,

Ankara-1980.

4. ARMANER, Neda, Psikopatolojide Dini Belirtiler, Demirbaş Yayınları,

Ankara, 1973.

5. AYDIN, Betül Çocuk ve Ergen Psikolojisi, Nobel Yayınları, Ankara

2013.

6. BAHADIR, Abdülkerim, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İnsan Yayınları,

İstanbul, 2002.

7. BAŞAL, Handan Asude, Gelişim ve Psikoloji, Morpa Kültür Yayınları,

İstanbul 2003.

8. CİRHİNLİOĞLU, Fatma Gül Din Psikolojisi, Nobel Yayınları, Ankara

2010.

9. ÇAKIR,Özlem Emekliliğin Psiko-Sosyal Boyutu, İlsan Matbaası, Ankara

2011.

10. HASYILMAZ, Hüseyin, Huzurevlerinde Yaşayan Yaşlılarda Dinî Hayat

(Antalya Örneği), (Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Konya, 2007.

11. HÖKELEKLİ, Hayati, Din Psikolojisi, TDV Yayınları, Ankara, 1996.

12. HURLOCK, Elizabeth, B., “Yaslilikta Dinî Ilgi ve Faaliyetler”, (Çev. M.

Naci KULA), U.Ü.I.F.D., Bursa-1992, C.4.

13. ITUĞ, Duygu, Çocukluktan Yaşlılığa Kendilik Bilinci, Haberal Eğitim

Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.

14. JAMES, W Jones, “Religion, Health, and the Psychology of Religion:

How the Research on Religion and Health Helps Us Understand

Religion”, Journal of Religion and Health, 43 (4), Winter, 2004.

15. KALEM, Mehmet Ruhi, Yaşlıların Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından

Problem ve Beklentileri-Huzurevi Yaşlıları Üzerine Yapılmış Bir

Araştırma-, (Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Bursa, 2006.

16. KARAN, M. Akif, “Biyolojik, Psikolojik ve Sosyal Açıdan Yaşlanma”,

Yaşlılık Dönemi ve Problemleri, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2007.

17. KARANCI, Nuray Psikolojik Sağlığımızı Nasıl Koruruz? II Yetişkinlik ve

Yaşlılık, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2011.


151

18. KOÇ, Mustafa, “Din Psikolojisi Açisindan Yaslilik Döneminde Dinî

Yasam”, EKEV Akademi Dergisi, Ankara-2000, C.2.

19. KÖYLÜ, Mustafa, “Ruh ve Beden Sağlığı İle Din İlişkisi Üzerine Yapılan

Araştırmaların Bir Değerlendirmesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat

Fakültesi Dergisi, sayı: 28, yıl: 2010.

20. KURT, H. Esra, Diyanet Aylık Derginin Yetişkin Din Eğitimi Açısından

Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü

(Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2008.

21. MARKS, Loren, “Religion and Bio-Psycho-Social Health: A Review and

Conceptual Model”, Journal of Religion and Health, 44 (2), Summer,

2005.

22. MCINTOSH Daniel N. (Ed.), The Psychology of Religion: Theoretical

Approaches, USA, 1997.

23. MUSTAFA Koç, Gelişim Psikolojisi Açısından Yaşlılık Döneminde

Ruhsal Gelişim, Uludag Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi

Sayi : 12 Yil : 2002 s.290.

24. ONUR, Bekir, Gelişim Psikolojisi, İmge Kitapevi Yayınları, Ankara 2006.

25. PARGAMENT Kenneth, Religious Coping Methods as Predictors of

Psychological, Physical and Spiritual Outcomes among Medically Elderly

Patients, Journal of Health Psychology, Vol 9(6) London 2004.

26. PARGAMENT, Kenneth I., “Din Psikolojisi Açısından Başa Çıkmanın

Teorik Çatısına Doğru”, (Çev. Ahmet Albayrak), Tabula Rasa Dergisi,

3(9), 2003.

27. PARGAMENT, Kenneth, “Acı ve Tatlı: Dindarlığın Bedelleri ve

Faydaları Üzerine Bir Değerlendirme”, (Çev. Ali Ulvi Mehmedoğlu),

Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (1), 2005.

28. PEKER, Hüseyin,Din Psikolojisi, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2013.

29. ŞENTÜRK, Habil, Din Psikolojisi, Esra Yayınları, İstanbul 1997.

30. Ünal, Ali, Yetişkinlerde Din Olgusu ve Kur’an Kurslarında Öğretim

(Ankara İli Örneğinde Bir Alan Araştırması), (Doktora Tezi), Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2008.

31. WATSON, P.J., Sin and self-functioning, Part I. Grace, guilt, and self-

consciousness. Journal of Psychology and Theology, 16. 1988.

32. Kurt, H. Esra, Diyanet Aylık Derginin Yetişkin Din Eğitimi Açısından

Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü

(Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2008, s. 22.

33. Duygu ltuğ, Çocukluktan Yaşlılığa Kendilik Bilinci, Haberal Eğitim Vak-

fı Yayınları, Ankara, 2004, s. 139, 140.

34. Hüseyin Peker, e.a.ə., s.177.




152

Eldar Asger Kerimov

The development of religious belief and thinking during medium and old

ages from psychological standpoint

Summary

The position of the elderly in the society has been researched from the XVII

century to the present day and today it is still the subject of great curiosity.

Especially in developed countries, various institutions and mass media together

with scientific researchers have paid due attention to ageing issue while

researching personal relationships, developmental stages and conflicts between

generations.

On the one hand, ageing is a period of development when an old individual

continues developing, on the other hand, signs of retardation and death show up.

While evaluating the life he lives, the younger generations and the life he left

behind, relations with the family and people surrounding him, the old individual

can associate these, seemingly, contradictory periods of his life.

At this point of life religious beliefs are of great importance. This

importance of the old individual, most of all, derives from the attempts to assess

the creation and the death. In this context some elderly people can manifest

certain religious behaviors seeking the forgiveness in order to reduce sense of

guilt. This article entitled “The development of religious belief and thinking

during medium and old ages from psychological standpoint” is based on the two

main titles.

Елдар Аскер оглу Керимов

Развитие религиозных верований и мышления в среднем и

пожилом возрасте с психологической точки зрения

Резюме

Начиная с XVII столетия и вплоть до сегодняшнего дня продолжается

изучение положения пожилых людей в обществе. Эта тема представляет

собой большой интерес и сегодня. В развитых странах наряду с учеными,

различные организации и средства массовой информации придают большое

значение изучению темы пожилого поколения при исследовании личных

взаимоотношений, стадий развития и конфликта поколений.

С одной стороны, старость – это развитие, когда пожилой человек

продолжает развиваться, с другой стороны, появляются признаки замедле-

ния и приближения смерти. Анализируя свою жизнь, жизнь молодого поко-


153

ления, окружающих его людей и семьи, пожилой человек как бы соединяет

кажущиеся такими противоположными периоды жизни.

В этот период жизни религиозные верования приобретают большое

значение. Это, в первую очередь, вытекает из попытки индивидуума осмыс-

лить жизнь и смерть. В этот период некоторые пожилые люди, чтобы

уменьшить чувство вины за поступки, совершенные в прошлом, демонстри-

руют религиозное поведение, которое могло бы привести к их прощению.

Данная статья под заголовком «Развитие религиозных верований и мышле-

ния в среднем и пожилом возрасте с психологической точки зрения» осно-

вана на этих двух основных тезисах.


154

FƏLSƏFƏ

UOT 1

“QEYRİ-ZORAKILIQ” KONSEPSİYASI

SİYASİ-FƏLSƏFİ İDEYA KİMİ

Adil Cəmil oğlu QURBANOV

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA,

fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun elmi işçisi,

[email protected]

Müasir dünyanı bürüyən zorakılıq dalğası fonunda müəllif qeyri-zorakılıq

konsepsiyasını şərlə mübarizədə hansı üsullardan istifadə etdiyini araşdırmağa

çalışır. Bu ideyanın köklərini, ruhani, fəlsəfi əsaslarını araşdıran müəllif, onun

siyasi, ictimai davranış forması halına gəlməsinin tarixini izləməyə çalışır. Bura-

da əsas etibarı ilə Tolstoy və Qandi yaradıcılığı diqqətlə izlənilir. Araşdırma gös-

tərir ki, “qeyri-zorakılıq” siyasi konsepsiya kimi XX əsrin bu sahədə ən əhəmiy-

yətli kəşfi hesab oluna bilər. Təəssüf ki, başqa sahələrdə olduğundan fərqli ola-

raq siyasi-ictimai davranış sahəsində bəşər adətən mühafizəkardır və yeni ideya-

larla az hallarda çıxış edir.

Açar sözlər: Lev Tolstoy, Mohandis Qandi, qeyri-zorakılıq, konsepsiya, si-

yasi strategiya, şər, zorakılıq, mübarizə, ictimai şüur, siyasi-fəlsəfi ideya

Aktuallıq. XXI əsrin əvvələri dünyada zorakılığın artması ilə müşahidə

olundu. Biz beynəlxalq terrorizmin vüsətini və dövlətlər arası münaqişələrin ara-

dan qaldırılmasında zor tətbiqinin artmasını nəzərdə tuturuq. Yaranmış vəziyyət

bizi şərlə “qeyri-zorakı” mübarizə strategiyalarının axtarışlarına sövq edir.

20-ci əsrdə “qeyri-zorakılıq” ideyası siyasi fəlsəfi ideya olaraq ictimai hə-

yatımızda üç böyük insan: Lev Tolstoy, Qandi və Martin Lüter Kinq tərəfindən

aktuallaşdırıldı. Bu insanlar fərqli zamanlarda yaşamışlar. Lev Nikolayeviç Tols-

toy böyük rus yazıçısı, Mohandis Qandi Hindistanın milli-azadlıq hərəkatının

“qurucu”su (ruhani müəllimi) və siyasi lideri, Martin Lüter Kinq isə ABŞ-da ya-

şamış siyasi xadim olmuşdur. Bu insanların hər üçünü isə qeyri-zorakılıq ideyası

birləşdirir. Bu ideyanın mənəvi ataları kimi bu adların üzərində dayanmaq məqsə-

də uyğundur. Məhz bu adamların fəaliyyəti nəticəsində, əslində, bütün qədim din-

lərdə səsləndirilən qeyri-zorakılıq ideyası özünün mücərrədliyindən çıxaraq real

və kifayət qədər effektiv əxlaqi, siyasi davranış strategiyası və taktikası kimi icti-

mai praktikaya daxil oldu. Onlara qədər Buddanın, Lao Tzının, Konfutsinin, İsa



155

Məsihin, Məhəmmədin təlimlərində utopik ideya kimi görünən zor etməmək dav-

ranışı məhz bu adamların həyatları dolayısıyı ilə yenidən fəlsəfi və siyasi dairələ-

rə daxil olmuş oldu. Məlum oldu ki, zor etməmək prinsipi ilə XX əsrdə belə si-

lahlanaraq siyasi mübarizə aparmaq və əhəmiyyətli nəticələrə gəlmək mümkün-

dür.

Bəllidir ki, Lao Tzının təlimi dao haqqında təsəvvürə əsaslanır. Dao (yol)

hadisələrin və təzahürlərin daxilində aşkarlanan qüvvə, məntiq, ruh kimi təsvir

edilir ki, müdriklik onun (daonun) insan həyatında aşkarlanmasına bərabər götü-

rülür. O həqiqətə necə varmaq mümkün olduğu sualına Lao Tzı “u-vey” deyərək

cavab verir. Yəni heç nə etməməklə. Bu prinsip əslində zor etməmək, təbii axara

müdaxilə etməmək deməkdir. Zira dosizmə görə təbii axara müdaxilə etmək dao-

nun dərkinə mane olur və onu (yolçunu) saf müşahidə prosesindən ayırır.

Konfutsi təlimində də biz qeyri-zorakılığın təzahürünü görə bilirik. Onun

təlimindəki “nəcib kişi” varlığın demiurqu, quran və yaradan qüvvəsidir. Lakin

bu yaradıcılıq heç bir halda inqilabi yolları seçmir. Konfutsi təlimində bu məqam

xüsusi olaraq işıqlandırılır. Nəcib kişi ağasını sükutu ilə narahat edən və vicda-

nına təsir edən bir adamdır. Konfutsinin fikrincə, həqiqi xidmət ruhu zorakı me-

todlara ehtiyac hiss etmir və həqiqi xeyir aşkarlanmağa çalışan Göy iradəsinin

təsdiqlənməsinə yardım etməklə təsbit ounur. Qılıncla xeyir gətirilmir.

Budda təlimində qeyri-zorakılıq ideyası bütün hind ruhaniyyətinə xas

“aximsa” (canlıya zərə vermək olmaz) prinsipində öz ifadəsini tapır. Bhikşu

(buddist monax) heç bir halda öz səadətini səadət arayan varlıqlara zülm vermək

üzərində qura bilməz.

Bu prinsip buddizmdə o həddədir ki, canlıların qida olaraq yeyilməsi belə

zorakılıq kimi qiymətləndirilir.

İslamda qeyri-zorakılıq Bəqərə surəsində öz təsbitini: “Dində zor yoxdur”

(Quran, 2:256) 1 ayəsi ilə tapır. Təbii ki, islam fəlsəfəsində cihadçılıq ideyasının

yanlış şərhləri də tarixi olaraq bu ayədən çıxan mənanı əhəmiyyətli dərəcədə sən-

gitmişdir. Döyüşmək və rəqiblərini aradan götürmək həvəsində faktiki olaraq zor-

suzluğu davranış kimi elan edən müsəlman (haqqa tabe olan) əxlaqı da müəyyən

deformasiyalar qazanmışdır. Lakin böyük müsəlman dühaları Cəlaləddin Rumi,

Nəsimi, Sührəverdi və digərlərinin dünyagörüşlərinə diqqət etsək, burda qeyri-zo-

rakılıq prinsipinin güclü olduğunu görərik.

Bizim sivilizasiya elə qurulmuşdur ki, zorakılıq sanki onun üçün adi bir

praktika təşkil edir. Sivilizasiyamız üçün zor, hakimiyyət və dövlət anlayışları

kimi zəruridir. XIX və XX əsrlərdə zor ideyası teokratik orta əsrlərdən sonra

tədricən yenidən güc toplamış və ictimai həyatda möhkəmlənə bilmişdir. XVIII-

XIX əsrlərdə yaşamış Markiz de Sad adlı məşhur filosofun fəlsəfəsində zor həzz

hissi ilə birliyini kəşf etmiş və bundan sonra mədəniyyətdə özünü daha “inamlı”

hiss etməyə başlamışdır. Markiz de Sad göstərdi ki, hər bir həzzdə zor var və zor

1 Коран, перевод и комментарии И.Ю.Крачковского, Баку, Язычи, 1990, 744 с.


156

həzz gətirir həm də2. Psixologiyada sadomazoxizm adlı fenomen bu filosofun adı

ilə bağlıdır. Sadomazoxist simbioz əzab verənlə əzaba məruz qalan arasında gizli

psixoloji “anlaşma”nın mövcudluğunu təsbit edir.

Karl Marks kommunistik inqilab barədə danışırdı və proletariatın diktatura-

sının zorla qurulmasını bəşəriyyət üçün xeyir hesab edirdi. “Zor tarixin mamaça-

sıdır” – yazırdı K.Marks məşhur “Kapital” əsərində (1 cild, fəsil 31)3.

Bundan başqa, tarixin zorla dəyişdirilməsi konsepsiyasına biz A.Hitlerin

ideologiyasında rast gəlirik. Ali irqin çiçəklənəcəyi dünya zorla yaradılacaq və

yeni “harmoniyaya” gətiriləcəkdi.

Dəhşətli tendensiya yarandı əslində. Tarixdə bir fakt olaraq mövcud olan

zorakılıq mədəniyyət tərəfindən qəbul olunur və yeni mədəniyyətin elementinə

çevrilirdi. Əslində heç bir təlimdə qəbul olunmayan zor bütün dini praktikaların

ayrılmaz hissəsinə dönüşmüş oldu. Fəlsəfi, teoloji əsas tapan zorakılıq isə artıq

qarşısıalınmaz fəlakətə çevrilir və sürətlə həyatın bütün sahələrinə nüfuz edir. Zor

universallıq kəsb etməyə başlayır. Bu səbəbdən, XX əsrdə belə bəşəriyyət görün-

məmiş miqyaslarda zorakılıq nümayışləri ilə qarşılaşmış oldu. Hamısı da, “bəşə-

ri”, “yüksək” amallar, ideallar uğrunda.

Son illərdə Yaxın Şərqdə psevdoislami ideologiyalara əsaslanan zorakılıq

yürüşlərini müşahidə edərək proqnozlaşdırmaq olar ki, zorakılıqla mübarizə apara

biləcək, onun qorxulu, viranqoyucu marşını durdura biləcək ideyalar yenidən

aktuallıq kəsb etməyə başlayacaqdır. XX əsrin əvvəlində də vəziyyət belə idi.

Zamanın intellektualları düşüncələrində əbədi dini dəyərlərdən olan qeyri-zora-

kılıq prinsiplərinə diqqət etməyə başladılar.

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində din, ədəbiyyat, fəlsəfə qeyri-zorakılıq

ideyasına daha sıx-sıx müraciət etməyə başladı. Və ideya dini, əxlaqi prinsip

olmaqdan çıxaraq təcrübi və siyasi boyutlar qazanmış oldu. Bu çevrilmədə əlbəttə

ki, ən böyük xidmətlər Lev Nikolayeviç Tolstoya məxsusdur.

Bir çoxları L.Tolstoyu yalnız bir yazıçı kimi tanıyırlar. Halbuki Tolstoy bir

mütəfəkkir kimi XX əsr ictimai-fəlsəfi fikrinə ciddi təsiri olmuş bir yazıçıdır. Və

onu bir filosof kimi az araşdırırlar, təəssüf ki. Bunun bəzi obyektiv səbəbləri də

olmuşdur. Məsələ ondadır ki Sovet İttifaqında onun fəlsəfi əsərləri (məsələn,

"Etiraf", "Mənim inancım") bir dəfə də olsun çap olunmadı və geniş kütləyə filo-

sofun baxışları tanış deyildi. Yalnız roman və hekayələrinin ruhundan çıxan ide-

yalar tədqiqatçıların diqqətini cəlb edirdi. Yalnız 1982-ci ildə Tolstoyun bu əsər-

ləri işıq üzü görməyə başladı. Bu səbəbdən, dünyada bu mütəfəkkir ədibə olan

böyük marağın səbəbi bizə, SSRİ-də yaşayanlara, tam olaraq məlum deyildi. Əs-

lində onun din və dövlət hakimiyyəti ilə bağlı çıxışları ona Rusiya sərhədlərindən

kənarda da böyük maraq yaratmışdı.

2 Сад маркиз де. Жюстина, или Несчастная судьба добродетели (без имени переводчика).

Петрозаводск: изд-во «ДФТ», 1992. 318с. 3 http://libelli.ru/works/marx2.htm

http://libelli.ru/works/marx2.htm


157

Tolsoyun həyatını iki hissəyə ayırmaq olar. Təxminən 50 yaşa qədər onun

oxuması, Qafqazdakı xidməti, Avropaya səyahəti, ilk ədəbi təcrübələri, yazıçı ki-

mi məşhurlaşması, ailə və uşaqları və s. Onun həyatı təkcə ruhani baxımdan de-

yil, yüksək cəmiyyətdə tanınması baxımından da zəngin keçmişdir. Bu arada o

kart oynayaraq Yasnaya Polyanadakı evini belə uduzduğu olmuşdu. Belə bir

“zəngin” təcrübə ilə dolu həyatı olmuşdur mütəfəkkirin.

Lakin 50 yaşdan sonra onun həyatında ciddi dönüş başlayır. Və Tolstoy ən

ciddi şəkildə həyatın mənası barədə suallara qapılır. Bu sual intellektual maraq

kimi deyil, əzablı bir aqibət kimi düşür onun qəlbinə. Əslində bu zaman o dəfə-

lərlə intihar həddinə gəlib çatmış və yaşamını davam etdirmək üçün səbəb tapa

bilməmişdir. Gündəliklərində geyd edir ki, bu aralarda ova getməyə belə qorxur-

muş ki, özü ilə tək qalarsa, özünü vura da bilər.

Və əslində məhz bu məqamdan etibarən mütəfəkkir Tolstoy formalaşmağa

başlayır. Güclü, özünəməxsus ruhani mövqelərə malik bir filosof doğulur. Bu za-

man Lev Nikolayeviç müstəqil şəkildə İncili və Tövratı oxumağa cəhd göstərir.

Və kilsənin bu kitablara verdiyi ənənəvi təfsirlərdən imtina edir. Və o, bu ilahi

mənbələrin məhəbbət haqqında mesaj olduğu qənaətində möhkəmlənir. Bu barə-

də o özünün “Mənim inancım” və “İçimizdəki Allah səltənəti”4 əsərlərində ətraflı

yazır. Əski Əhdlə (Tövrat) Yeni Əhdi (İncil) bir-birindən kəskin ayıran Tolstoy

hesab edir ki, Musanın qanunları “dişə diş, gözə göz” prinsipi üzərində qurulduğu

halda, İsanın təlimində insanları sevmək imperativi əsasdır. Tolstoy İsanın dağüs-

tü izharından bu cümləni təkrarlamağı sevərdi: “Sizə deyiblər ki, gözə göz, mənsə

deyirəm ki, şərə müqavimət göstərməyin”5. Və Tolstoy bu ilahi mesaj əsasında

yaşamağa başlayır. Onun fikrincə, məhəbbətə qarşı duran şər məhz zorakılıqdır.

Bu səbəbdən də məhəbbət zora qarşı durmalıdır, şüurlu səviyyədə.

Məhz bu əsasda onun “şərə zorla müqavimət göstərməmək” fəlsəfəsi yara-

nır. Tolstoy bunu şər qarşısında qaçmaq yox, məhz şərə qarşı zorsuz müqavimət

qoymaq yolunu tutur. Onun fikrincə, əgər insan öz fəaliyyətində zordan imtina

edirsə, bununla şərin dünyada azalmasına xidmət etmiş olur. Ruhani mübarizə

özündən başlayan yeniliklər deməkdir. Bu mübarizənin siyasi mübarizədən fərq-

ləndirən başlıca məqamı da elə bundadır. Siyasi mübarizə dünyanı düzəltmək

üçün başqalarını dəyişdirmək (mühiti, insanları və s.) yolunu tutur. Burada isə in-

san dünyanı transformasiya etmək üçün Arximedə gərəkən istinad nöqtəsini

özündə tapmış olur. Dünya səndən dəyişməyə başlayır. Bütün nikbinlik də bu-

nunla, bu daxili ruhani fəaliyyətlə bağlı olur.

Tolstoyun bu ideyanı əsərlərinə gətirməsinin ilk nümunəsi “Hərb və Sülh”

əsərində baş verir. Buradakı Platon Karatayev obrazı, əsgər, kəndli obrazı onun

fikrincə, rus əsilliyinin təmsilçisi olur. Pyer Bezuxovla bu qəribə əsgər Platon Ka-

ratayevin dialoqu Tolstoyda şərə zorla müqavimət göstərməməyin ruhani qüdrə-

tini göstərməyin ilk cəhdidir. Platon obrazına görə (ad da yəqin ki, təsadüfi deyil)

4 Толстой Л.Н. Исповедь. В чем моя вера., Книговек, Москва, 432 с. 5 http://incil.info/kitap/Matta/1

http://incil.info/kitap/Matta/1


158

yazıçının tənqidçiləri onun üzərinə çox hücumlar edirlər. Rus inqilabçıları Tolsto-

yun bu fikrində zəiflik, məğlubiyyət havası görürdülər. Hətta rus filosofu İvan İl-

yin belə onun ideyasına qarşı iri bir əsər yazmışdı. Kitab elə belə də adlanır:

“Şərə güclə müqavimət barədə”6. Bundan başqa V.Leninin “Lev Tolstoy rus in-

qilabının güzgüsü kimi” əsəri də məhşur idi ki, orada proletar inqilabının rəhbəri

Tolstoyun bu ideyasını sadəlövhlük adlandırır və yazıçı təxəyyülünün məhsulu

sayır.7 Leninin fikrincə, siyasətdə əxlaqi prinsiplərlə hərəkət etmək olmaz. İnqi-

lablar qanla ədalətin bərpası deməkdir. Rusiyada özünə çoxlu tərəfdarlar tapsa da,

Tolstoyun ideyaları Rusiya sərhədlərindən xaricdə özünün siyasi praktiki əhəmiy-

yətini sübut etməyə başladı. Bu da təbii ki, böyük siyasi xadim Mohandas Qan-

dinin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Hindlilər onu “Mahatma”, yəni “böyük nəfs” adlandı-

rırlar.

M. Qandi dindar bir ailədə 1869-cu ildə anadan olmuşdur. Erkən yaşların-

dan atasını itirmiş və əmisinin himayəsində yaşamışdır. Hind ənənələrinə uyğun

olaraq da çox tez evlənmişdir (13 yaşında). Qandi İngiltərədə təhsil alır və hüquq-

şünas olur. İşləmək məsələsi qalxanda ona Cənubi Afrikada hüquqşünas yeri tək-

lif edirlər. Cənubi Afrika o zaman İngiltərənin koloniyası idi və ingilislər orda iş-

ləmək üçün savadlı hindlilərdən belə istifadə etməyə məcbur idilər. Lakin orada

gənc Qandi irqi ayrı-seçkiliyin nə olduğunu dərindən anlayır. Ağ dərili olmadığı

üçün, ali təhsilinə baxmayaraq onunla da qaradərili kimi davranırdılar. İrqi diskri-

minasiyanın miqyaslarını görən Qandi onunla mübarizə aparmaq qərarına gəlir.

Lakin necə? Bu arada o, Lev Tolstoyun “İçimizdəki Allah səltənəti” kitabını oxu-

mağa başlayır və anlayır ki, şərə zorla müqavimət göstərmədən də qalib gəlmək

mümkündür. Rusların utopik gördüyü ideya hind ruhani ənənələri ilə yaxın tanış

olan birisinə qətiyyən utopik görünmür. Rusiyada həmin vaxt Tolstoy kilsə tərə-

findən anafemaya məruz qalır, onun məktublarını yaydığına görə tələbələri həbs

olunur, lakin Yohannesburq yaxınlığında bir hindli onun fikirlərində effektiv bir

sosial-siyasi alət görməyə başlayır. Qandi hətta Tolstoya məktub da yazır və so-

nuncu bu məktuba cavab verir. Qandi hind ruhaniyyətində əzəldən mövcud olan

“ahimsa” anlayışından istifadə etməyə başlayır (himsa- zor deməkdir, a- isə inkar

hissəciyidir).

Qandi Tolstoy ferması yaradır və orada onun ideyalarını tətbiq etməyə çalı-

şır. 1915-ci ildə Qandi Hindistana qayıdır və burada qeyri-zorakı siyasi mübarizə-

nin taktika və strategiyasını hazırlamağa başlayır. Əslində bu, Tolstoy ideyasının

inkişafı demək idi. Çünki Tolstoy üçün bu ideya əsas etibarı ilə fərdin qəlbində

baş verən mübarizəyə aid idi. Qandi isə onun siyasi mübarizə boyutunu görə bilir.

6 Ильин И. А. О сопротивлении злу силою. — Берлин: 1925. — 221 с. 7 Лев Толстой: как зеркало русской революции, Издательство политической литературы,

1969,- 23 c.

http://www.philosophy.ru/library/il/01/00.html


159

Qandi deyir: “Qeyri-zorakılıq – dünyada mövcud olan sosial şərlə siyasi mübari-

zə metodudur”8.

Artıq 1920-ci ildə o, “Hindistan milli konqresi” partiyasının rəhbəri olur.

Bu partiyanın məramnaməsini Qandi koloniyaçılarla (yəni ingilislərlə) qeyri-zo-

rakı mübarizə ideyası üzərində qurur. Qandiyə bu ideyanın cəlbedici görünmə-

sinin bir səbəbi də vardır. O zaman dünyanın böyük bir hissəsi ingilislərin idarə-

çiliyi altında olduğundan ingilis hökmranlığı məğlubedilməz görünürdü. Onunla

silahlı mübarizə məhkum olunmuş kimi gəlirdi. Təsadüfi deyildir ki, Mustafa Ka-

malın ingilislərlə uğurlu mübarizəsi filosofu çox təəccübləndirmişdi. O inanmırdı

ki, ingisləri məğlub etmək mümkündür.

1920-ci ildə Qandi artıq qeyri-zorakı siyasi mübarizə metodlarını işləyib

hazırlayır. Və bu artıq sadəcə ideya deyil, həyata keçirilməsi real olan və hind ru-

huna yaxın siyasi davranış xətti idi.

Bu metodları aşağıdakı kimi təsnif edə bilərik:

a) əməkdaşlıq etməmək;

b) vətəndaş itaətsizliyi.

İlk metod artıq 1921-ci ildə tətbiq olunur. Uels şahzadəsi, gələcək kral

Eduard Hindistana səfər edir. İngilislər təbii olaraq, bu hadisəyə layiq olunan

qarşılama tədbiri hazırlayırlar. Lakin Qandinin çağırışına cavab verən hindlilər

həmin gün evlərindən bayıra çıxmırlar. Xoşbəxtlikdən həmin gün iş günü olmadı-

ğından ingilislər bu boykotdan pərt olsalar belə, heç bir cəza tətbiq edə bilmirlər.

İnsanlar sadəcə olaraq koloniyalarını gəzməyə çıxmış şahzadəni qarşılamırlar.

Qandi bunda dayanmır. O, hind xalqını əməkdaşlıq etməmək prinsipini tam

gücü ilə və bütün sferalarda tətbiq etməyə çağırır. Hindlilər uşaqlarını ingilis

məktəblərinə qoymamalı, ingilis banklarında hesablarını qapamalı, ingilis məhkə-

mələrində iştirak etməməli idilər. İştirak etməmək və əməkdaşlıq etməmək bu

dövrün başlıca taktikasına çevrilir. Və ölkə bu çağırışlara biganə qalmır.

Bu sırada ən böyük problemi ingilis tekstilini almaqdan imtina yaradır. İn-

gilis tekstili hind bazarında monopolist idi. Və onları almaqdan imtinaya çağıran

Qandi evlərdə köhnə üsulla parça toxumağa və yerli məhsullardan istifadə etməyə

təşviq edirdi insanları. Nəticə özünü çox gözlətmədi. İngilis iqtisadiyyatı çökmə-

yə başladı.

Mübarizənin gedişində təbii ki, toqquşmalar da olurdu. Qandi bu məqamları

aradan qaldırmaq üçün çoxlu əmək sərf etməli olurdu. Maraqlıdır ki, onun müba-

rizəsində təkcə hindlilər deyil, müsəlmanlar da iştirak edirdi. Qandi qeyri-zorakı

üsulla tarixdə heç zaman edilməyən bir işi edirdi: torpaqlarını xarici işğalçıdan tə-

mizləyirdi. Qandinin iradəsi öz köklərini dini şüurda tapırdısa da, bu, digər din-

lərə münasibətdə qardaşlıq iqliminin formalaşdırılması ilə paralel aparılırdı. Zira

Qandi hesab edirdi ki, bütün dinlər birdir. Bu, postulat bir qədər çətin qavranılan

8 http://www.gandhi.ru/quotes/

http://www.gandhi.ru/quotes/


160

olsa da, o zamankı Hindistanda onun əsasları bir qədər əvvəl qoyulmuşdu. Rama-

krişna adlı ruhaninin yaratdığı hərəkat bütün dinlərin birliyi ideyasından çıxış

edirdi. Ramakrişnanın tələbəsi Svami Vivekananda isə həmin ideyaları hətta ABŞ

və digər qərb ölkələrində (o cümlədən İngiltərənin özündə belə) təbliğ etməyə

imkan tapmışdı.

Qandi qeyri-zorakı mübarizənin praktikasının gedişində əhəmiyyətli mesaj-

lar verir və xalqı başa salırdı ki, əslində qeyri-zorakılıq metodu zorakı mübarizə

metodlarından daha çətindir və daha böyük cəsarət və ağıl tələb edən işdir. Ma-

raqlıdır ki, xalq da bu məqamın xüsusiliyini anlayırdı. Bütün bunlar da, təbii ki,

hind mədəniyyətinin ruhani əsaslarının güclü olmasının və demək olar ki, bütün

hind ruhani təlimlərində ahimsa – canlıya zərər vermək olmaz prinsipinin güclü

olmasının nəticəsi idi.

Daha sonra Qandi xalqı vətəndaş itaətsizliyinə çağırmağa başladı. Bu zama-

na qədər artıq ingilis idarəsi prosesin liderini yaxşı tanıyırdı və Qandiyə hər hansı

bir mətbu orqanında çap olunmasına qadağa qoyulmuşdu. Lakin Qandi qadağaya

baxmayaraq öz məqalələrini şəxsi mətbəələrin birində çap etdirir və elə orada da

onun kitabı nəşr olunur. Qadağanı pozduğuna görə lideri həbs edirlər, lakin kita-

bın bütün nüsxələri satılır. Təbii ki, ingilislər Qandinin kitabını əldə etmiş hər

oxucunu həbsxanaya salmaq imkanı yox idi. Və bu ilk vətəndaş itaətsizliyi aktı

idi. Təbii ki, yalnız daha fəal olan hərəkat üzvləri həbs edilirdi. Uzun müddət

həbsdə qalan Qandi azadlığa çıxdıqdan sonra məşhur “Duz yürüşü” gerçəkləş-

dirilir. Bütün ölkəni keçərək Qandi və onun tərəfdarları okean sahillərinə yetişir

və duzlu suyu buxarlandırmaqla duza çevirərək xalqa bir daha çağırış edir:

“Hindlililər daha ingilis duzunu almayacaqlar”. Bu, daha bir monopoliyaya qəsd

etmək idi. Təbii ki, bu addımların nəticəsində İngilis iqtisadiyyatı davam gətirə

bilmədi. 1948-ci ildə Hindistan müstəqil dövlətə çevrildi. Bu, XX əsr tarixinin

bəlkə də ən parlaq bir səhifəsidir. Tarixdə ilk dəfə olaraq böyük bir ölkə öz azad-

lığını qeyri-zorakı üsulla geri qaytara bildi.

Təəssüf ki, elə həmin ildə də Qandi bir terroristin əli ilə öldürülür, müsəl-

manlarla hindlilər arasında bu günə qədər davam edən düşmənçilik yaradılır.

Konfessiyalar arası düşmənçilik yaradılanda Qandi aclıq elan edir. Və qəri-

bədir ki, onun şəxsiyyətinə olan dərin hörmət ölkədəki münaqişələri bir müddətə

səngidə bilir. Bunu da Qandinin harizması, insanlara etdiyi təsirlə izah etmək la-

zımdır.

Nəticə. Beləliklə, biz gördük ki, “qeyri zorakılıq” ideyası hind və digər ruhani

ənənələrdə fəlsəfi köklərə malik olsa da, onun ictimai davranış olaraq meydana

çıxması L.Tolstoy yaradıcılığı ilə bağlıdır. Bu ideyanın siyasi kurs kimi effektiv-

liyini isə M.Qandinin fəaliyyəti təsbit edir.


161

ƏDƏBİYYAT

1. Dhammapada, Başla, Bakı, 2013, 107 s.

2. Коран, перевод и комментарии И.Ю.Крачковского, Баку, Язычи,

1990, 744 с.

3. Маркиз де Сад. Жюстина, или Несчастная судьба добродетели (без

имени переводчика). Петрозаводск: изд-во «ДФТ», 1992. 318с.

4. http://libelli.ru/works/marx2.htm

5. Толстой Л.Н. Исповедь. В чем моя вера., Книговек, Москва, 432 с.

6. İncil//http://incil.info/kitap/Matta/1

7. Ильин И. А. О сопротивлении злу силою. — Берлин: 1925. — 221 с.

8. Лев Толстой: как зеркало русской революции, Издательство полити-

ческой литературы, 1969,- 23 c

9. http://www.gandhi.ru/quotes/

Адил Джамиль оглу Курбанов

Концепция «непротивления злу насилием» как политико-философская

идея

Резюме

На фоне, возрастающей волны насилия в мире, автор пытается иссле-

довать идею непротивления злу насилием, как одну и методов борьбы с на-

силием. Исследуя философских и духовных корней этой идеи, автор ста-

рается проследить историю превращения ее в форму политического, об-

щественного поведения. Уделяется особое внимание к творчеству Толстого

и Ганди. Исследование показывает, что концепцию «непротивления», мож-

но назвать самым значимым открытием ХХ века. К сожалению, в отличие

от других сфер, здесь человечество очень консервативно и редко выступает

с новыми идеями.

Ключевые слова: Лев Толстой, Мохандис Ганди, непротивление злу,

концепция, политическая стратегия, зло, борьба, общественное сознание,

политико-философская идея

http://libelli.ru/works/marx2.htm

http://incil.info/kitap/Matta/1

http://www.philosophy.ru/library/il/01/00.html

http://www.gandhi.ru/quotes/


162

Adil Camil Kurbanov

The concept of "non-resistance to evil" as a political-philosophical idea

Summary

On the background of the growing wave of violence in the world, the

author tries to explore the idea of non-resistance to evil, as one of methods of

struggle with the violence. Exploring the philosophical and spiritual roots of this

idea, the author tries to trace the history of its transformation into a form of

political, social behavior. Special attention is paid to the works of Tolstoy and

Gandhi. The study shows that the concept of "non-resistance", can be called the

most significant discoveries of the twentieth century. Unfortunately, in contrast to

other areas, here humanity is very conservative and rarely speaks with new ideas.

Keywords: Leo Tolstoy, Gandhi Mohandis, non-resistance to evil, concept,

political strategy, evil, struggle, social consciousness, political and philosophical

idea


163

MÜNDƏRİCAT

DİLÇİLİK

N.F. Ağayeva - Müasir alman dilində isimdüzəldən yarimprefikslər və

onların Azərbaycan dilində qarşılığı.......................................................

3

X.D.Hacıyeva, S.A.Hüseynova - Metaforaların təlimi və onların

Şekspir yaradıcılığında rolu......................................................

11

R.C.Cəfərov - Frazeologizmlərin fransız və Azərbaycan dillərində əsas

və aparıcı əlamətləri.................................................................................

16

L.A.Nəcəfova - Azərbaycan və ingilis dillərində terminlərin yaranma

səbəbləri və üsulları..................................................................................

22

S.M.Alməmmədova - Müasir Azərbaycan dilində kalka üsulu ilə

yaranan terminlər haqqında......................................................................

28

D.A.Həmidova - Müasir dövrümüzdə ingilis dili beynəlxalq ünsiyyət

vasitəsi kimi və onun biznes mahiyyəti....................................................

34

L.B.İbrahimova - müasir alman dilində işlənən türk mənşəli sözlərin

leksik-semantik xüsusiyyətləri.................................................................

41

E.M.Abbasova - Azərbaycan və ingilis dillərində feilin arzu və istək

şəkillərinin bədii ədəbiyyatda işlənməsi...................................................

47

A.V.Hüseynli - Tərcümənin mədəniyyətlər arasındakı komunikasiyada

rolu və əhəmiyyəti....................................................................................

53

D.M.İbrahimova - Azərbaycan, ingilis və rus dillərində ekvivalent

paremioloji vahidlər.................................................................................

61

N.Ə.Namazova - Müasir ingilis dilində gələcək zaman formalarının

tədqiqi və Azərbaycan dili ilə müqayisəsi................................................

68

D.M.Vəkilova - Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində ingilis dili

mənşəli sözlərin əksi................................................................................

76

TARİX

A.Ə.Rzayev, Ə.Ə.Əliyev - Böyük Vətən Müharibəsi illərində

Azərbaycanın sənayesi və nəqliyyatı.......................................................

82

Ş.X.Bağırov - II Dünya Müharibəsi və Azərbaycan elitası..................... 98

M.Z.Həsənov - II Dünya Müharibəsinin başlıca xüsusiyyətləri və bu

müharibədə Azərbaycanın iştirakı səbəbləri...........................................

106

X.R.Səfərova - Böyük Vətən müharibəsi illərində texniki ziyalıların və

Bakı alimlərin rolu...................................................................................

115

A.C.Muradova - Azərbaycan SSR qadınlarının neft sənayesinə cəlb

edilməsi (1941-1945-ci illər)...................................................................

121


164

ŞİFAHİ XALQ YARADICILIĞI

V.Y.Məmmədova - “Abbas - Gülgəz dastanı”nın şeirlərinin tədqiqi və

nəşri.........................................................................................................

128

PSİXOLOGİYA

E.Ə.Kərimov - Orta yaşlılıq və yaşlılıq dövründə dini inanc və

düşüncənin psixoloji baxımdan inkişafı..................................................

138

FƏLSƏFƏ

A.C.Qurbanov - “Qeyri-zorakılıq” konsepsiyası siyasi-fəlsəfi ideya

kimi..........................................................................................................

154


165

СОДЕРЖАНИЕ

ЛИНГВИСТИКА

Н.Ф.Агаева - Полупрефиксы, участвующие в словообразовании

имен существительных в современном немецком языке, и их

соответствия в азербайджанском языке............................................

3

Х.Д.Гаджиева, С.А.Кусейновa - Метафоры и их функции в

творчестве У.Шекспира......................................................................

11

Р.Дж.Джафаров - Основные принципы фразеологических

оборотов во французском и азербайджанском языках...................

16

Л.А.Наджафова - Основные способы образования терминов в

азербайджанском и английском языках............................................

22

С.М.Алмамедова - Термины в современном азербайджанском

языке, образованные с помощью метода кальки.............................

28

Д.А.Гамидова - Английский язык как язык международного

общения и бизнеса..............................................................................

34

Л.Б.Ибрагимова - Семантические свойства тюркских слов в

современном немецком языке...........................................................

41

Э.М.Аббасова - Употребление сослагательного наклонения в

английском языке................................................................................

47

А.В.Гусeйнли - Роль и значение перевода в межкультурной

коммуникации ....................................................................................

53

Д.М.Ибрагимова - Эквивалентные паремиологические единицы

в азербайджанском, английском и русском языках.........................

61

Н.А.Намазова - Исследование форм будущего времени в

современном английском языке........................................................

68

Д.М.Векилова - Использование заимствованных слов английс-

кого происхождения в азербайджанских энциклопедических

словарях...............................................................................................

76

ИСТОРИЯ

А.А.Рзаев, А.А.Алиев - Промышленность и транспорт Азер-

байджана в годы великой отечественной войны............................

82

Ш.Х.Багирoв - Вторая Мировая Войнa и азербайджанская элитa. 98

М.З.Гасанов - Основные особенности II Мировой войны и

причины участия Азербайджана в этой войне.................................

106

Х.Р.Сафарова - Роль технической интеллигенции и ученых Баку

в годы Великой Отечественной Войны............................................

115

А.Дж.Мурадова - Вовлечение женщин Азербайджанской ССР в

нефтяную промышленность (1941-1945 годы)...............................

121


166

УСТНОЕ НАРОДНОЕ ТВОРЧЕСТВО

В.Я.Маммедова - Исследования и публикация стихов эпоса

«Аббас и Гюльгяз»..............................................................................

128

ПСИХОЛОГИЯ

Е.А.Керимов - Развитие религиозных верований и мышления в

среднем и пожилом возрасте с психологической точки зрения.....

138

ФИЛОСОФИЯ

А.Дж.Курбанов - Концепция «непротивления злу насилием» как

политико-философская идея..............................................................

154


167

CONTENTS

LINGUISTICS

N.F.Agayeva - Noun forming prefixes in the modern German

language and their equivalents in the Azerbaijani language.................

3

X.D.Hajıyeva, S.A.Huseynova - The role of metaphors in the works

of Shakespeare......................................................................................

11

R.Dj.Djafarov - Main features of phrazeological units in the French

and Azerbaijani languages....................................................................

16

L.A.Nadjafova - Main methods of term formation in the Azerbaijani

and English languages...........................................................................

22

S.M.Almammadova - The terms in the modern Azerbaijani language

formed by the method of loan translation.............................................

28

D.A.Gamidova - English as a language of international

communication and business................................................................

34

L.B.Ibragimova - Semantic properties of Turkic words in the modern

German language..................................................................................

41

E.M.Abbasova - The use of the Subjunctive Mood in the English

Grammar...............................................................................................

47

A.V.Huseynli - The role and significance of translation in

intercultural communication.................................................................

53

D.M.Ibragimova - Equivalent paremiological units in Azerbaijani,

English and Russian..............................................................................

61

N.E.Namazova - Research of the future tense forms in the modern

English language...................................................................................

68

D.M.Vekilova - The use of loan words of English origin in

Azerbaijani encyclopaedic dictionaries................................................

76

HİSTORY

A.A.Rzayev, A.A.Aliyev - Azerbaijan industry and transport during

the Great Patriotic War.........................................................................

82

Sh.Kh.Bagirov - World War II and the Azerbaijani elite...................... 98

M.Z.Hasanov - Main characteristics of World War II and the reasons for

the participation of Azerbaijan in this war.........................................................

106

Kh.R.Safarova - The role of scientific-technical intelligentsia of

Baku during the Great Patriotic War.....................................................

115

A.J.Muradova - The involvement of women of the Azerbaijan SSR

in the oil industry (1941-1945) ............................................................

121


168

ORAL FOLK LITERATURE

V.Y.Mammedova - The study and publication of poems of Abbas and

Gulgaz epos...........................................................................................

128

PSYCHOLOGY

E.A.Kerimov - The development of religious belief and thinking

during medium and old ages from psychological standpoint...............

138

PHILOSOPHY

A.C.Kurbanov - The concept of "non-resistance to evil" as a

political-philosophical idea...................................................................

154


169

MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

«Elmi xəbərlər» jurnalının redaksiya heyəti bildirir ki, nəşr etdirmək üçün təqdim edilən

məqalələr aşağıdakı qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:

• mətnlər (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) – Times New Roman şrifti (ölçüsü – 12) ilə

yığılmalı;

• məqalələr (boşluqları nəzərə almaq şərti ilə həcmi 40 min işarə) və xülasələr kompüterdə çap

olunmuş şəkildə elektron variantla birlikdə təqdim olunmalı;

• məqalənin UOT-u, ədəbiyyatı, istinadı, üç dildə xülasəsi (15 sətrdən artıq olmamaq şərti ilə),

açar sözləri (ən çoxu 10) və məqalələrin başlıqları verilməli;

• ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla ya da əlifba

sırası ilə verilməli;

• сədvəllərin, sxemlərin, qrafiklərin və şəkillərin adı göstərilməlidir.

Müəllif haqqında məlumat: soyadı, adı, atasının adı, telefon nömrələri, elektron poçt ünvanı,

işlədiyi təşkilatın tam adı.

Əlyazmaların nəşri haqqında qərar qeydiyyatdan sonra bir ay ərzində qəbul edilir.

Məqalələrin çapı üçün pul ödənilmir.

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!

Редколлегия журнала «Сборник научных статей» доводит до вашего сведения, что

направляемые в журнал статьи следует оформлять в соответствии со следующими

правилами:

• рукописи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках, шрифтом

Times New Roman (12п);

• к тексту обязательно прилагается электронная версия текста;

• объем рукописи не должен превышать 40 тыс. знаков (включая пробелы);

• пронумерованный список использованной литературы (либо в алфавитном порядке, либо

в порядке упоминания в тексте) дается в конце статьи;

• К рукописи прилагаются; УДК, аннотация (не более 15 строк), ключевые слова, название

статьи (на трех языках), имена и фамилии авторов;

• таблицы, графики, схемы, рисунки должны быть озаглавлены;

Авторская справка: фамилия, имя, отчество (полностью), официальное наименование

места работы, должность, ученая степень, а также данные для связи с автором; адрес,

номера телефонов сл., дом., моб., электронный адрес.

Статьи принимаются в течение одного месяца со дня регистрации рукописи в редакции.

Плата за публикацию рукописей не взимается.

TO THE ATTENTION OF AUTHORS!

The editorial staff of the «Collection of Scientific Publications» journal brings to your notice that

articles submitted for publication must meet the following requirements:

• texts (Azerbaijani, Russian and English) must be typed with Times New Roman font (size 12 p);

• articles (no more than 40 thousand characters including spaces), list of references, abstracts (no

more than 15 lines, in Azerbaijani, Russian and English) and keywords (maximum 10, in

Azerbaijani, Russian and English) must be presented in typed form together with the diskette;

• list of references should be enumerated lither alphabetically or in the order of reference in the

text and be presented at the end of the article;

• tables, graphs, diagrams, figures should be titled;

Information about authors: surname, name, last name, position, academic degree, e-mail

address, telephone number, name of the organization.

Articles are accepted within one month since the date of their registration in the publishing house.

Payment for article publication is not required.


170

Kompyuter yığımı və korrektoru: A.R.Qəmbərova

Məqalələr aşağıdakı ünvana göndərilir:

Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1001 İstiqlaliyyət küçəsi 31,

Qərb Universiteti, tel: 492-61-63;

E-mail: [email protected]

Статьи направляются по адресу:

Азербайджан, Баку, AZ 1001 ул. Истиглалийят 31,

Западный Университет, тел: 492-61- 63;

E-mail: elmijurnal @wu.edu.az

The articles should be sending to the following address:

31, Istiglaliyyat Str. Baku, AZ 1001 Azerbaijan

Western University, tel: 492-61-63;

E-mail: [email protected]

Formatı 70×100 1/16

Həcmi F.ç.v. 10,62

Sayı 500

Qərb Universitetinin nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzində yığılmış və çap

olunmuşdur.




Documents

MergedFilewcu.edu.az/upload/Image/elmi bulleten/2015 elmi jurnal 2.pdf · 2017-12-18 · Qərb Universiteti № 2, 2015 Elmi xəbərlər 5 dir. Buna bənzər Azərbaycan dilində