Upload
dibbace
View
251
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
1/129
T.C.
MARMARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI
CEMALEDDN AKSARYveTEFSR RSLES
(Edisyon Kritik)
Yksek Lisans Tezi
Sleyman zer
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
2/129
T.C.
MARMARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI
CEMALEDDN AKSARYve
TEFSR RSLES(Edisyon Kritik)
Yksek Lisans Tezi
Sleyman zer
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
3/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
4/129
NDEKLER
NDEKLER............................................................................................I
KISALTMALAR ....................................................................................... II
GRMELLFN YAADII EVRE ve DNEMN GENEL
DURUMU
I. SYAS VE DAR DURUM ...............................................................................2II. SOSYAL VE KTSAD DURUM .....................................................................8
III. LM DURUM ................................................................................................10
BRNC BLMMELLFN HAYATI ve TASAVVUF TARHNDEK YER
I. MELLFN HAYATI.......................................................................................16A. DOUMU ve VEFATI.........................................................................................16B. LM HAYATI........................................................................................................18C. ESERLER................................................................................................................19
II. TASAVVUF TARHNDEK YER ................................................................ 22
A. TARKATI..............................................................................................................22
B. EYHLER...............................................................................................................26C. MRDLER...........................................................................................................27
KNC BLMTEFSR RSLESNN TANITIMI
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
5/129
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.md. : Ad geen madde
bkz. : Baknz
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisih. : Hicr
haz. : Hazrlayanlark.s. : Kaddesallahu srrahu
m. : Milad
no. : Numara
r.a. : Radyallahu anhured. : redaktr
s. : Sayfa
s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve sellem
rh. : erh eden
t.y. : basm tarihi yok
thk. : Tahkik eden
trc. : Tercme eden
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
6/129
GR
MELLFN YAADII EVRE ve DNEMN GENEL
DURUMU
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
7/129
XV. Yzylda yaam olan Cemaleddin Aksarayyi (v. 899/1493-94) daha iyi
anlayabilmek iin, iinde yetitii devrin siyas, idar, sosyal ve ilm durumunu genel
hatlaryla incelemek gerektii kanaatindeyiz. Bylece, onun hakkndaki bilgiler
zihinlerde biraz daha netleebilecektir.
I. SYAS VE DAR DURUM
XV. Yzyl balarnda Osmanl Devleti, Anadoluda Trk siyas birliini hemen
hemen salamt. Bu balamda Saruhan Beylii, Aydn Beylii, Karesi Beylii,
Germiyan Beylii, Hamit Beylii, Mentee Beylii, Candar Oullar Beylii, Karaman
Oullar Beylii, Eretna Oullar Beylii hkimiyet altna alnmt. Devletin snrlar,batda stanbul hari Srp Krallna, gneyde Akdenize, douda Timur Devletine ait
olan Malatya ve Erzincana, Kuzeyde Trabzon mparatorluuna ve gneydouda da
Memlk Devletine kadar uzanmt.1
1402 ylnda Timur Devleti ile yaplan Ankara savan Osmanl Devleti
kaybetmitir. Bu yenilgi, Trk milletinin urad felaketlerin en byklerinden
olmu, aradan asrlar gemesine ramen bu felaketin hatralar Anadolu insannn
hafzasndan silinmemitir.2
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
8/129
kurulu dnemi arivleri yaklmtr. Bizans mparatorluu kendini toparlam ve
yarm asr daha hayatiyetini devam ettirmitir.3
Ankara Sava sonrasnda on yl boyunca Osmanl Devleti, Fetret Dnemini
yaam ve Mehmed elebi, sa elebi, Musa elebi ve Sleyman elebi arasnda
saltanat kavgalar yaanmtr.4 Fetret Dneminden sonra 1413 ylnda I. Mehmed
(elebi Mehmed) tahta gemitir. elebi Mehmed, Ankara savan mteakip, devlet
otoritesinin sarslmas zerine Cemaleddin Aksaraynin doum yeri olan Amasyada
bulunduu srada Samsun, Tokat, Sivas taraflarnda Kara Devletah, Kubad olu, nal
olu gibi yerli Trkmen beyleriyle arpmaya mecbur olmu ve bunlarn kimini
katletmi, kimisini de itaate mecbur ederek o havalideki durumu kontrol altna
almtr. Bu dnemde Osmanllara ait belli bal yerler Sivas, Tokat, Amasya, orum,
Ankara, Eskiehir, Kocaeli, Bursa ve Balkesirden ibarettir.5
elebi Mehmed idareyi ele alnca Anadoluda Saruhan Beyliini tamamen,
Aydn Beyliini ksmen alm, Mentee Beyliine de hkimiyetini kabul ettirmitir.
Karaman Oullar ile mcadele edip onlarla anlamalar yapmtr. eyh Bedreddinisyan km fakat elebi Mehmed bu isyan bastrmay bilmitir.6
elebi Mehmed 26 Mays 1421de7 dier bir gre gre Haziran 1421de8
Edirnede vefat etmitir.9
elebi Mehmedin vefatndan sonra yerine 1421de Amasyada sancakbeyliiyapan10 olu II. Murad gemitir. II. Murad tahta getiinde 18 yandadr.11 II.
3 Uzunarl, a.g.e., I, 325; nl, a.g.e., II, 44; irin, a.g.e., s. 35.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
9/129
Murad, tahta knca amcas Mustafa elebi ve olu Mustafa elebiyle uramtr.
Onlarn hareketlerini bastrnca stanbul muhasara edilmi ve 24 Austos 1422
tarihinde umumi taarruz yaplm, fakat baarl olunamamtr.12
II. Murad Anadoluda Mentee Beyliini tamamen ortadan kaldrm,
Karamanolu ve Antalyay muhasara etmi sonunda Hamideli, Otlukhisar ve
Beyehrini tekrar Osmanllara katm ve Konya tahtn ele geirmitir. Bunun
yannda Germiyan Beyliinin topraklar da Osmanllara katlmtr.13 Bu dnemde
batda Selanik ve Yanya tekrar Osmanl topraklarna katlm, Macaristana sefer
dzenlenmi, Srbistana girilerek Belgrad muhasara edilmitir. 1443 ylnda
Morovada Hallara kaybeden Osmanl, ardndan zldi malubiyeti yaam bunun
zerine 1444te Edirnede Macarlarla Edirne-Segedin Anlamas imzalanmtr.14
II. Murad Edirne-Segedin Anlamasn imzaladktan sonra Karamanoullar
Beylii ile sulh yapp, tahtn o srada Edirnede bulunan 13 yandaki Mehmede
brakmtr. 13 yandaki Mehmedin tahta gemesiyle Hallar harekete gemi ve
Edirne-Segedin Anlamasn bozmulardr. Daha sonra da Varna nlerine kadargelmilerdir. II. Mehmed bu durumu grnce babas II. Murad bakumandan olarak
ordunun bana davet etmitir. 10 Kasm 1444te yaplan Varna Savan Osmanl
ordusu kazanmtr.15
Savan akabinde II. Murad tekrar tahta gemitir. Bu srada Mora Trk
nfuzuna girmi, 1448de Hallarla yaplan II. Kosova savan Osmanl Devleti
kazanmtr. II. Murad 1451 ylnda Edirnede yakaland bir hastalk sonucu vefat
etmitir.16
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
10/129
II. Muradn vefatyla birlikte 18 ubat 1451de II. Mehmed Edirnede nc
kez tahta kmtr.17
II. Mehmed tahta kar kmaz stanbulun fethi iin hazrlklara balamtr. Bu
cmleden olmak zere, 1452de Anadolu Hisarnn karsna Boaz-kesen (Rumeli)
Hisarn yaptrmtr. Ayn yl stanbul surlarn dvecek apta byk toplar
yaplmtr. Dklen btn toplar 1453 Nisan aynn ikinci gn stanbul nlerine
getirilmitir. 5 Nisan 1453te asker stanbul surlar nlerine kadar gelmi bir gn
sonra da ehir denizden ve karadan kuatlmtr.18
Bu kuatmadan sonra stanbul surlar bykl kkl toplarla gnlerce
dvlm, II. Mehmedin dhiyane hareketiyle gemiler karada yrtlm ve 29Mays 1453te stanbul fethedilmitir.19
stanbulun fethinden sonra Fatih yzn batya evirmi ve 1459da Srbistan
Osmanl topraklarna katm; Mora, Arnavutluk, Bosna ve talya zerine seferler
dzenlemitir. Bununla birlikte Karadeniz Blgesinde bulunan Amasra, Kastamonu,
Sinop ve Trabzon alnmtr. Karaman Oullar zerine seferler dzenlenmitir. Uzun
Hasanla yaplan Otlukbeli sava kazanlmtr.20
II. Mehmed (Fatih), 3 Mays 1481de Gebze yaknnda Tekir ayr (Hnkr
ayr) denilen yerde yakalanm olduu hastal artm ve ayn gn ikindi ile akam
arasnda vefat etmitir.21
II. Mehmed vefat edince oullar Bayezid ve Ceme haber gnderilmitir. Ancak
Ceme haber gtren eli yolda ldrlm, bylece Ceme haber daha ge ulamtr.
Bunun zerine Bayezid ksa srede stanbula gelip tahta oturmu, Cem ise daha
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
11/129
sonra toplad kuvvetlerle Bursaya gelmi ve burada adna para bastrp hutbe
okutmu, hkmdarln ilan etmitir. Daha sonra da Bayezide bir heyet gndererek
Osmanl memleketlerinin ikiye taksimi ile kendisinin Anadoluda, Bayezidin
Rumelide hkmdar olmalarn teklif etmitir. Devletin blnemeyeceini syleyen
Bayezid Han bu istei reddettii gibi, ordunun bana geerek Bursaya Cem zerine
yrmtr. Cem Sultan malup olmu Eskiehire, oradan da yaral olarak Konyayakam, daha sonra da Kahireye gemitir. Bu srada Ankara sancakbeyi Trabzonlu
Mehmed Beyden gelen davet mektubu zerine Cem tekrar mitlenmi ve Konyaya
gelmitir. II. Bayezid durumu renince Cem zerine kuvvetler gndermitir.
Tutunamayan Cem, nce Taeline oradan da Rodosa snp, Rumeliye gemeyi
planlamtr. valyeler tarafndan Rodosta bir sre oyalanan Cem SultanOsmanllarn Rodosu sktrmas ihtimaline kar Fransaya gtrmlerdir.
Karlma tehlikesine kar Cem bir yerde tutulmam ve Fransa iinde atodan atoya
gezdirilmitir. valyeler Cem Sultan byk bir menfaat karl VIII. Inosana
teslim etmiler, 1492de VIII. Inosann lm zerine yerine geen IV. Aleksandr
Borjiya II. Bayezide Cemin zehirlenebileceini teklif etmitir. Teklifin kabul edilmesi
zerine 25 ubat 1495te Cem Sultan vefat etmitir.22
II. Bayezid zamannda Cem Sultan ile mcadele edilirken, 1484 ylnda Kili ve
Akkirman fethedilmi,23 1492de Arnavutluk zerine sefer dzenlenmi ve
Macaristana akn dzenlenmi,24 1495te Bodan hkimiyet altna alnm,25 1498de
Lehistana sefer dzenlenmi26
ve 1499da nebaht deniz sava kazanlmtr.27
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
12/129
Batda bu siyas olaylar yaanrken douda 1500l yllarn banda ah smailtarafndan Safevi Devleti kurulmu,28 bunun en nemli neticesi olarak slam leminin
merkezinde yeni bir lem meydana gelmitir.29
II. Bayezidin sekiz olu olmu fakat hayatta kalmtr. En by Ahmed,
Amasya sancakbeyi; ortanca olu Korkut, Saruhan (Manisa) sancakbeyi; kk oluSelim ise Trabzon sancakbeyidir.30 ehzade Korkut Msra gitmi, ehzade Ahmed
Amasyaya ekilmi, ehzade Selim ise tahta gz dikmitir. Yenieriler Selimden
bakasn istemeyiz diyerek ayaklanmlar, bunun zerine babas Selime gerekli
nasihat ve vasiyetlerde bulunmu ve 24 Nisan 1512 Cumartesi gn Selimi tahta
geirmitir.31
XV. Yzylda Osmanl Devletinin Devlet Tekilat u ekildedir:
Divan: Bir nevi bakanlar kurulu olup padiahn veya vezir-i zamn
bakanlnda toplanan devlet ilerinin birinci derecede grld ve karara
baland makamdr.
Divan her gn sabah namazndan sonra padiahn bakanlnda toplanr,
devlete ve ahliye ait asker, ml, idar, hukuk, rf ileri grr ve karara balard.
Vezir-i zam ve Vezirler: Osmanllarn ilk devirlerinde divanda ulem
snfndan gelme yalnz bir vezir vard. Daha sonra vezir says artnca birinci vezire,Vezir-i zam denildi. XV. Yzyln sonlarna kadar vezir adedi gememitir.
Vezir-i zam, padiahn mutlak vekili olup bu veklete almet olarak padiahn altn
bir mhrn tard.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
13/129
beylerbeyi Ktahya, Rumeli beylerbeyi Manastrda oturuyordu. Beylerbeyler
eyaletlerinin kumandan idiler. Daha sonra saylar artmtr.
Sancak Beyleri: Sancak beyleri mntkalarndaki serbest tmar yerlerinden baka
idareleri altndaki sancaklarn hem idar hem asker ve asayi ilerinden sorumlu
idiler. Bir sefer vukuunda sanca dahilindeki tmarl sipahileri toplayarak
beylerbeyinin kumandas altnda sefere giderlerdi.
dar Taksimat: Osmanl daresindeki yerleim yerleri ky, kaza, sancak ve
beylerbeylik eklinde idar, asker bir taksimata tabi tutulmutu. Reaya denilen ky
halk dirlik, vakf, mlk reayas olarak balca ksma ayrlmt. Reaya veya
kylnn askeri olmayan er ve hukuk davalarna mahall kadlar bakard. Kylerinbirlemesiyle teekkl eden kazalarda kadlar, alay beyleri ve subalar vard. Kazalarn
inzibat subalara ait olup er ve hukuk muameleler kadlar tarafndan
grlrd.32
XV. Yzylda Osmanl Devletinin Devlet Adamlar:
Osmanl Devletinde I. Murad devrinden itibaren andarl ailesi vezirlik
makamlarn igal etmi, Hayreddin Paadan itibaren olu Ali Paa, onun yerine olu
brahim Paa ve onun vefat ile olu Halil Paa vezir-i zam olup 25 sene kesintisiz bu
makam igal etmitir. andarl ailesinin vezirlik sresi 90 yla yakndr. Osmanl
ailesine rakip olabilecek ve Fatihi iki defa tahttan uzaklatran bu ailenin son ferdiHalil Paann Bizanstan rvet ald itham ile ldrlmesiyle andarl ailesi
sndrlmtr. andarl ailesinden sonra Mahmud Paa bu makama gelmi, daha
sonra da Gedik Ahmed Paa vezir-i zam olmutur.33
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
14/129
kervansaray, kpr, han, hamam, eme ve zviyelerin idareleri iin vakflar yaplm
veya devlete baz yerler halknn vergilerinden mufiyeti suretiyle muhafaza ve
devamlar temin olunmutur.34
Camiler: Sosyal messeselerin banda gelen camiler, manev bir ictima
mahalli ve ibadet yeri olduklar gibi slamn bandan beri mslmanlarn ilerini
grmek ve karar altna almak iin bir toplant yeri olmutur.
Osmanl padiahlarndan Orhan Gazi, I. Murad, Yldrm Bayezid, elebi
Mehmed ve II. Muradn Bursa ve Edirnedeki camileri mimar ve tezyin kymetleri
itibariyle pek mhimdir.
maretler: Sosyal messeselerden biri de imaretlerdir. Osmanllarda olduka
fazla olan imaretler, hem medresede okuyan talebelerin hem de yoksullarn ielerini
temin etmekte idi. Bu imaretlerde verilen yemekler, imareti yapanlarn koyduklar
vakf artlarna ve vakfn zengin veya mtevz oluuna gre ok veya az olurdu.
Hemen btn imaretlerde her sabah orba ile et ve haftada iki gn pilav ile zerde ve
her gn ekimi hamurdan yaplan pide (fodla) verilirdi.
Hastaneler: Sosyal messeselerin ncs hastaneler olup Osmanllarda ilk
hastaneyi Bursada Yldrm Bayezid yaptrmtr. Hastane 1399da yaplm, 1400
senesi mays aynda Bursa kads Molla Fenr tarafndan vakfiyesi tertip edilmitir.
Yldrm Bayezid hastanesinden baka Sivas, Amasya, Tokat, ankr,
Kastamonu ve Konyay alan Osmanllar buralardaki btn messeselerin vakf
artlarn kabul ve bu meyanda hastanelerin de eldeki vakfiyelerine gre idmelerini
temin etmilerdir.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
15/129
Zviyeler: Zviyeler devletin kurulmasnda hizmet etmi, hrmete lyk baz
hilere, babalara ve alperenlere vakf olarak verilen yerler olup ehir ve kasaba
kenarnda, ky civarlarnda yol uranda bulunurlard. Zviyedr denilen zviye
sahibi kendisine vakf olarak verilen yeri ekip, bierek burann gelirini zviyesine sarf
ederdi. Zviyeye urayan her yolcu burada yiyecek, iecek ve yatacak bir yer bulurdu.
Kpr, eme v.s. sosyal hayata hizmet eden eyler de ya vakf yoluyla veya
buralarn tamiri iin yapacaklar hizmete mukabil vergileri affedilmi bir ksm kyl
tarafndan idare edilirdi.35
XV. Yzylda Osmanl toplumunun bir ksm tarmla urarken bir ksm da
ticaretle megul olmutur. Osmanllar toprak idaresini de belli prensiplerebalamlardr. Buna gre Anadolu topraklarn devraldklar gibi idare etmi,
Rumelide fethettikleri topraklar emir yani devlete ait arazi olarak tapulamlardr.
Emir topraklar r ve hizmete gre has, zemet ve tmar olarak e ayrlmtr. Bu
arazileri ekip bien halka reaya denilirdi. Tmar, has ve zemet sahiplerinin
kendilerine tahsis edilen topraklardan aldklar re dirlik denirdi. Ayrca vakf vemlk araziler de vardr. Bunlar messeselere veya hizmet karl baz kimselere
verilmi yerlerdi. Vakf arazisi satlmaz ve bakasna hediye edilemezdi. Mlk arazi de
hizmet karl verilmi olup birka eit olur. Tam mlklerin satlmas, hediye
edilmesi, paralanmas caiz olup kimse karmazd.36
Ticaret hayatnda ise Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar eitli deerlerdegm akeler kullanlrken Fatih dneminden sonra altn kullanlmtr. Venedik,
Ceneviz, talya, Rodos valyeleri ve Bizans ile ticar faaliyetler yaplmtr.37
III LM DURUM
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
16/129
hususta ilk adm atmtr. znik medresesi 1331de yaplm ve buraya zamann en
dolgun maa olan gnde otuz ake ile devrin byk lim ve mtefekkirlerinden
Davud-u Kayser mderris olarak tayin edilmitir.38
Snrlar geniledike nemli ehirlerde de ilm ve sosyal kurumlar yaplmtr.
Byk medreseler znikten sonra Bursada da grlmektedir. Orhan Gazi 1335te
Bursa hisarndaki kiliseyi medreseye evirtmi ve talebeler iin odalar yaptrmtr.39 I.
Murad, Yldrm Bayezid, elebi Mehmed ve II. Murad tarafndan burada yaptrlan
messeseler ilim hareketlerini arttrd gibi bu medreselerden sonra ikinci ve nc
derecelerde vezir ve beylerbeyler tarafndan yaptrlan buna denk kurumlar da
Osmanl memleketlerindeki ilim cereyanlarn geniletmitir.40
XIV. Yzyl sonlarnda znik medresesi birinci dereceyi kaybetmi, onun yerine
Bursa medreseleri gemitir. XV. Yzyln ilk yarsnda ise Edirne devlet merkezi
olduktan sonra ilim merkezi hlini alm ve Bursa medreseleri ikinci dereceye
dmtr. II. Muradn Edirnede yaptrm olduu cami, imaret, muallimhne,
misafirhne ve mevlevihneden baka yaptrd yz ake yevmiyeli medrese ve elliake yevmiyeli drul-hadis birinci dereceyi almtr. Edirne medreseleri, Fatihin
stanbulda yaptrd Sahn- Semn medreselerine kadar birincilii muhafaza
etmitir.41
Osmanl medreseleri, yksek tahsil yani faklte ksm hari Telvih, Miftah ve
Hiye-i Tecrid olmak zere ksma ayrlp, bunlardan baka kavaid yani sarf venahiv derslerini reten medreseler bulunmaktadr.42
XV. Yzylda medreselerde okutulan derslerden bazlar unlardr:
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
17/129
Gramer: Sarf ve nahiv denen Arapa kavaid kitab olup muhtasar ve mufassalolarak yazlm olan bu eserler talebeyi asl medrese derslerine hazrlard.
Mantk: Fikir ve muhakemeyi ileten, usl ve kanunlarna riayet edildii
takdirde zihni hatadan koruyan, fikrin doru veya yanl olup olmadn ayrmaya
vasta olan bir ilimdir.
Feriz: slamiyetteki kanun gerei miras ve vrislerin hisselerinin miktar ve
keyfiyetlerini bildiren yani bir lnn mal, mlk ve akarnn vrislerine ne suretle
taksim edileceini reten bir ilimdir.
Kelm: tikada taalluk eden meseleleri, metafizik ve tabiat ilimlerinden deistifade ederek ispat eden slam felsefesidir. Buna ilm-i tevhid de denilirdi.
Belgat: Arab edebiyat ve diliyle ilgili olup meni, bed, beyan, arz, kfiye v.s.
bahseder. Muhtasar ve mufassal olarak okutulurdu.
Fkh: Fiiliyatla alkal din meseleleri bildiren bir ilim olup namaz, oru, zekt,hac, by fa v.s. gibi slam dininin ibadet ve muamelt ksmlarndan bahseden bir
ilimdir.
Usl-i Fkh: Fkh ilminin uslnden bahseden yani bir takm kaideler
vastasyla kitap, snnet, icma- mmet ve kyas- fukah denilen ahkm ve delillerden
istifade ile er hkmler karan bir ilimdir.
Tefsir: Yksek tahsilde okutulup bal bana bir ihtisas ii olduundan bu
dersin mfessir denilen mderrislerinin dereceleri dierlerinden daha yksekti. 43
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
18/129
edebiyatnn gelimesi iin alm, msikyi de himaye etmitir. Yine bu hkmdar
air ve ediblere yllk olarak bir tahsisat vermitir ki bu durum Kanuni Sultan
Sleyman zamanna kadar devam etmitir.44
XV. Yzyldaki edib ve airlerden bahsedilecek olursa, ilk olarak Bursa Ulu
Cami imam ve mehur mevlid sahibi Sleyman elebi grlecektir. 1409da Bursada
kaleme ald iirlerin heseri olan mevlid kitab dilinin sadelii ve ifadesinin
samimiyeti dolaysyla hl okunmaktadr. Bu yzyldaki airlerden Ahmed D, nce
Germiyan sonra Osmanl saraynda yetimi, Emir Sleyman elebinin himayesini
grm ve onun adna Cengnme ve Ferahnme isimlerinde iki manzum eser
yazmtr. Ayrca e-ifa f ehadsil-Mustafa isimli eseri tercme etmi ve rya haline
dair Tabirnme yazmtr. Yine bu asrda temyz eden ve mekteb sahibi olan eyh
Sinan grlmektedir. Ahmednin yetitirdii eyh hem air hem de tabib idi.
Kuvvetli ve canl tasvirleri, zarif lisan ve geni hayaliyle adalarndan stn iirler
yazmtr. II. Muradn emriyle Genceli Nizamnin Hsrev ve irin manzumesini
Trkeye tercme etmitir. Yine II. Muradn himaye ettii eyhnin yeeni Ceml
ile Hmm, Hsm, air ve ressam Sf, Hassan, ems, Seyf gibi airler Osmanlsaraynn mmtaz ahsiyetlerinden olmulardr.45
Osmanl Devleti kurulurken Anadoludaki hi, Baba ve Mevlev tarikatlar en
faal dnemlerini yaamakta ve bu ktada bulunan beylikler zerinde nfuzlarn
gstermektedirler. Bundan dolay zellikle hi ve Baba tarikatlarnn Osmanl beylii
muhitinde de faaliyetleri grlmektedir. Bu suretle Anadoluda yaylan tasavvuf
cereyanlar XIV. Yzyl sonuyla zellikle XV. Yzylda kuvvetli olarak grlm,
bunda beyliklerin himayeleri de etkili olmutur. XV. Yzylda Kemal mm, Nesm
ve Eref zde Abdullah Rm divanlar Eref olunun Hayret nma ve ahlka dair
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
19/129
hi ve Babalerden baka Osmanl topraklarnda tedris tarzda vahdet-i vcud
felsefesiyle ilm tarikatlk da grlmektedir. Osmanl hkmdarlar ve vezirlerinin
mutasavvflara kar gsterdikleri riyet, mekteb halinde bir mutasavvf zmresi de
meydana getirmitir.47
XV. Yzylda Osmanllarda Halvetlik, Kdirlik ve Mevlevlik yaylmaya
balamtr.48 Cemal Halvet de Halvetlik tarikatnn Cemliyye ubesinin kurucusu
olup, II. Bayezid tarafndan Amasyadan stanbula davet edilmi ve daha sonra da
Koca Mustafa Paa Derghnda postniin olarak irad vazifesini yerine getirmitir.49
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
20/129
BRNC BLM
MELLFN HAYATI ve TASAVVUF TARHNDEK YER
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
21/129
I. MELLFN HAYATI
A. DOUMU ve VEFATI
Tam ad, Ebul-Fyzt Muhammed b. Hamdddin b. Mahmud b. Muhammed
b. Cemleddin el-Aksarydir.50 Cemal Halvet ve elebi Halife olarak mehur olup,51
ismi muhtelif kaynaklarda eitli ekillerde grlmektedir. Bir ksmnda Muhammed
Ceml,52 bir ksmnda elebi halife e-eyh Muhammed b. Muhammed el-Ceml el-Halvet er-Rm,53 bir ksmnda elebi Halife Muhammed Cemaleddin Halvet54
olarak gemektedir. Bu zta elebi Karamn ve Cemaleddin Karamn de
denmektedir.55 Ayrca Kehhale ve Adil Nveyhid56 Muhammed b. Muhammed el-
Ceml el-Bekr el-Halvet er-Rum, Zirikl57 ise smail b. Abdullah er-Rum es-Sf el-
50 Mehmed Serhan Tayi, Ceml-i Halvet, DA, stanbul 1993, VII, 302; Reat ngren,
Osmanlarda Tasavvuf Anadoluda Sfler, Devlet ve Ulema (XVI. Yzyl), stanbul 2000, s. 43;Mehmet Rhtm, Seyid Yahya Bakuvi ve Xalvatilik, Baku 2005, s. 165; Ayrca bkz: M. Sadk Vicdn(Eb Rdvan); Halvetiyye, Tomar- Turuk- liyye, stanbul 1338-1341, s. 56.
51 Abdurrahman Cmi, Nefahtl-ns min Hadartil-Kuds, terc. ve rh. Lmi elebi, stanbul 1980,s. 579; Ebul-Hayr smuddin Ahmed Efendi Takprzde, e-ekikun-Numniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye, tahk. Ahmet Suphi Furat, stanbul 1985, s. 267; ; Bursal Mehmed Tahir,Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I, 51; mer Nasuhi Bilmen, Byk Tefsir Tarihi Tabakatl-Mfessirin, stanbul 1974, II, 617; Abdullah Develiolu, Byk nsanlar ( Bin Trk ve slamMellifi), stanbul 1973, s.119; Ziya Demir, Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar (KurulutanX/XVI. Asrn Sonuna Kadar), stanbul 2007, s. 198; Sleyman Ate, ari Tefsir Okulu, Ankara 1974,s. 224; Tayi, a.g.md., DA, VII, 302.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
22/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
23/129
tarihini Bilmen 912,67 Mehmed Sreyya 887,68 Kehhale ve Nveyhid 886/148169 olarakda vermilerdir. Vefatna kad mte h- evliya cmlesi tarih olarak
drlmtr.70 Kad mte h- evliya cmlesi ebced hesabna gre 899 tarihini
vermektedir. Bu cmlenin harf deerleri srasyla yledir: Kaf: 100, dal: 4, mim: 40,
elif: 1, te: 400, n: 300, elif: 1, he: 5, elif: 1, vav: 6, lam: 30, ya:10 ve elif: 1.
B. LM HAYATI
lk tahsilini memleketinde yaptktan sonra stanbula gitmitir. Medrese
ilimleriyle megul olurken tasavvufa meyletmitir.71 Tasavvuf ilmi ve tarkat adabn
yeteri kadar tahsil ederek eyhinden ird iczeti almaya hak kazanmtr. Bu zaman
zarfnda er72 ilimlerin tahsilini de ikml eden elebi Halife, devrinin limleri
arasnda da lyk olduu yere gelmi, zellikle tefsir ve hadiste sz sahibi olmutur. 73
Bu ilimlerin yannda airlii de vardr. u kta da ona aittir:
Safha-i sadrnda daim an efkr H
kirin kr Hvellah, zkirin ezkr H
Ravza-i Hyu makam et ey Ceml-i Halvet!
T vcudun mlkne kef ola bu esrr- H74
elebi Halife, hizmetleri ve mkemmel ahsiyeti sayesinde bata sultan II.
Bayezid olmak zere hem devlet ricalinin hem de halkn byk takdir ve tevecchne
mazhar olmutur. Nitekim II. Bayezid, Cem Sultan (v. 900/1495) hadisesinden
67 Bilmen, a.g.e., II, 617.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
24/129
duyduu znt sebebiyle sk sk elebi Halifeyi ziyaret etmi ve ondan duaistirhamnda bulunmutur.75
C. ESERLER
Ceml-i Halvet, Osmanl dneminde en ok eser yazan sflerden biridir.76
Mehmed Tahir, eserlerinin saysn 21 olarak vermektedir.77
Eserlerinin hemenhepsini Arapa olarak kaleme alm, rislelerinin ou baz sre ve yetlerin tasavvuf
tefsir ve yorumlaryla ilgilidir.78 Arapa eserleri gayet ak bir tarzda yazlm olup79
balcalar unlardr:
1- erh-i Sad Kelime-i Hazret-i Sddk-i Ekber: Millet ktphanesi, Ali Emiri
eriyye, 1330 numarada, 15. varak ile 47. varak arasndadr.
2- Tevl hubbd-dnya res klli hate: Sleymaniye ktphanesi, ehid
Ali Paa, no. 1352de kaytl mecmua iinde, 101. varak ile 104. varak arasndadr.
3- Kitbn-Nriyye ve Kevkebd-Drriyye: Nur sresi 35. yetin tefsiridir.
DAda bu eserin yetl-Krsnin tefsiri olduu belirtilmitir.80 Fakat
incelemelerimiz sonucu yle olmad anlalmtr. Sleymaniye Ktphanesi, Lala
smail, no. 686daki mecmua iinde, 4. varak ile 11. varak arasndadr.
4- er-Risletl-Kevseriyye f Beyni Tevli Esraril-Kuran: Har sresinin
son yetlerinin atvr- seba asndan tefsiridir. Sleymaniye Ktphanesi, Lala
smail, no. 686daki mecmua iinde, 39. varak ile 46. varak arasndadr.
5- Risletl-slmiyye: Ferdddin Attra ait baz beyitlerin erhidir.
Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 86. varak ile 94.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
25/129
6- Sircs-Slikn ve Minhct-Tlibn: Mellif eseri nce Trke yazmdaha sonra Arapaya evirmitir.81 Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no.
686daki mecmua iinde, 99. varak ile 105. varak arasndadr.
7- Envrul-Kulb li-Talebi Ruyetil-Mahbb: Sleymaniye Ktphanesi, Lala
smail, no. 686daki mecmua iinde, 154. varak ile 161. varak arasndadr.
8- Risle f Beyni Esraril-Vudiz-Zahiriyye vel-Maneviyye: Yedi faslda
abdestin srlarn anlatr. Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua
iinde, 162. varak ile 167. varak arasndadr.
9- Risletr-Rahmiyye: Ez besmelenin izahna dair bir eserdir. Sleymaniye
Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 168. varak ile 173. varak
arasndadr.
10- Makale Tevskyye ve Risle Tevhdiyye: Molla Cmnin kelime-i tevhidle
ilgili bir beytinin erhidir.82 Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki
mecmua iinde, 107. varak ile 118. varak arasndadr.
11- erhu Erbane Hadsen Kudsiyyen: Krk hadis-i kudsnin erhini ihtiva
eder. Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 119. varak
ile 129. varak arasndadr.
12- Tevlt Erbane Hadsen: Zhd ve takvya dir krk hadisin tefsir veizahdr. Sleymaniye Ktphanesi Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 47. varak
ile 61. varak arasndadr.
13 Risle f Hadisi nnellahe Tel Halaka Ademe al Suretih: Sleymaniye
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
26/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
27/129
Bursal, elebi Halifenin baz eserleri hakknda u deerlendirmeyi yapar:Eserlerinden bizzat grdm bilhassa Tefsir Rislesi ile Hadis-i Erban erhi ve Sad
Kelime-i mam- Ali erhi gerekten muhakkkne ve rifnedir.87
II. TASAVVUF TARHNDEK YER
A. TARKATI
Cemal Halvet, nisbesinden de anlalaca zere, Halvetiyye tarkatna
mensubdur. Halvetiyye tarkat, mer el-Halvetye (v. 800/1397-98) nisbet edilen
slm dnyasnn en yaygn tarikatdr.88 Halvet ismiyle ilk defa eyh Abdullah
Sircddin mer b. e-eyh Ekmelddin el-Ehcnin mensubu bulunan kimseler
anlmaya balanmlardr. Bu zat dervilerini daha ok, halvete koyarak yetitirmeyeehemmiyet vermi ve ayn yolu takip eden mridler de halvete byk nem
vermilerdir.89
Tomar- Turuk- liyye mellifi Sadk Vicdan, eserinin Halvetlik maddesinde
Sircddin mer Halvetnin tarkatnn Halvetlik ismini almasnn sebeplerinden
bahsederken yle demektedir: Tesis ettii tarkata halvet nm ve nisbetinin nar
ve krk erban meselelerinden mtevellid olmas yahut halvet zikrine muhabbet ve
devamndan dolay halvet lakabn alm olan amcas hi Muhammed b. Nur el-
Halvetnin (v. 717/1317) halifesi ve amcasnn vefatndan sonra yerine halef olup
mrid seilmesi ve onun irad hrkasn giymesi dolaysyla onun lakab kendisine
miras kalmasndan meydana gelmi olmas ihtiml dahilindedir.90
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
28/129
Halvetler, zikirlerini cehr olarak toplu halde edaya byk ehemmiyet verir vecokun merepli kimselerden meydana gelen zikir meclisleri sergilerler. Bu ynyle de
Kdir tarkatnn mensuplar ile benzerlik gsterirler.91
Halvetiyyede seyr slk yedi isimle yaplr. Bunlar; L ilhe illallah, Allah, H,
Hak, Hay, Kayym, Kahhr isimleridir. Halvetiyye tarkat ubelerinin kurucularolan eyhler bu isimlerin saysn kendi ictihatlaryla azaltp oaltmlardr.92
Halvetiyye tarkatnda mridin her gn tek bana okuduu zikirler ve dualar vardr.
Bunlar haftann gnlerine gre deiir. Yahy-y irvnnin (v. 868/1463-64) Virds-
Settrnn okunmasna nem verilir. Zikir yaplrken msikye nem verilir ve bata
ney, kudm ve def olmak zere eitli msik aletleri kullanlr. Genellikle tasavvufta
nem verilen az yeme, az konuma, az uyuma, inziv, zikir, fikir, eyhe gnlden
bal olma ilkelerine Halvetlikte hassasiyetle uyulur. Mhede mertebesine ulamak
iin mchede arttr.93
Halvetiyye tarkatnn silsilesi de u ekildedir:
1. Seyyidl-Evveln vel-hirn Muhammed Mustafa (s.a.v.),2. Ebul-Haseneyn Aliyyul-Murtaza (r.a.),3. Seyyidt-Tbin Ebus-Said Hasan b. Yesar el-Basr (k.s.),
4.
e-eyhul-Elma Habib Acem (k.s.),
5. e-eyhul-Kebir Ebu Sleyman Davud b. Nasrut-T (k.s.),6. e-eyh Ebul-Mahfuz Maruf Aliyyl-Kerh (k.s.),
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
29/129
10.Ebu Abdullah Muhammed Dnr (k.s.),11.Muhammed Amaviyye b. Abdullah el-Bekr (k.s.),12.e-eyh Ebu Hafs mer Vechddn el-Kd Bekr (k.s.),13.e-eyh Ebu Necib Ziyddin Abdlkhir el-Bekr es-Shreverd (k.s.),14.e-eyh Ebu Reid Kutbddin el-Ebher (k.s.),15.e-eyh Ruknddin Muhammed Nhhsl-Buhar (k.s.),16.e-eyh ihbuddin Muhammed et-Tebriz (k.s.),17.e-eyh es-Seyyid Cemaleddin irz (k.s.),18.e-eyh brahim Zahid Geyln (k.s.),19.e-eyh Sadddin-i Feran (k.s.),20.e-eyh Kermddin h Muhammed b. Nur el-Halvet (k.s.),21.Halvetiyye tarkatnn pri Ebu Abdullah Sircddin mer b. e-eyh
Ekmelddin el-Geylan el-Ahc el-Halvet (k.s.),
22.e-eyh hi Emre Muhammed el-Halvet (k.s.),23.e-eyh Hac zzeddin el-Halvet (k.s.),24.e-eyh Sadreddin el-Hiyev (k.s.),25.Pri Sni Seyyid Celaleddin Yahya b. es-Seyyid Bahddin e-irvan (k.s.),
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
30/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
31/129
Seyyid Yahya irvnye (v. 868/1463-64) ular. db ve erkn bakmndan balolduu Halvetiyye tarkatyla ayndr. 96
Cemliyye de kendi iinde ubelere ayrlm ve u kollar ortaya kmtr: eyh
Yusuf Snbl Sinan Efendi (v. 936/1529) tarafndan kurulan Snbliyye, eyh aban
Veli (v. 976/1568) tarafndan kurulan bniyye, Ahmed el-Assl (v. 1048/1639)
tarafndan kurulan Assliyye, Muhammed el-Bah (v. 1098/1687) tarafndan kurulan
Bahiyyedir. Bu kollardan bniyyeden Karaba Veli (v. 1097/1686) tarafndan
kurulan Karabaiyye, Karabaiyyeden eyh Muhammed Nashi (v. 1130/1718)
tarafndan kurulan Nashiyye ve Kutbuddin Mustafa el-Bekr (v. 1162/1749)
tarafndan kurulan Bekriyye ubeleri meydana gelmitir. Nashiyyeden erke
Mustafa Efendi (v. 1229/1813-14) tarafndan kurulan erkeiyye, erkeiyyedenGeredeli eyh Halil Efendi (v. ??) tarafndan kurulan Halliyye ve Kuadal brahim
Efendi tarafndan kurulan brahimiyye ubeleri domu ve Halvetiyyenin Cemliyye
kolu Trkiyede bu ubeler yoluyla gnmze kadar ulamtr.97
B. EYHLER
elebi Halife, tasavvuf yoluna girmeden nce ilim sahasnda inkiaf etmi,
gnlne tasavvuf ak dnce ilk olarak stanbulda Zeyniyye eyhlerinden Hac
Halife Kastamonye (v. 894/1489) intisab etmitir.98 eyhinin irtihali zerine
Karamana giderek eyh Alaadinin halifelerinden eyh Abdullah Karamnye intisab
eder. Burada eyh Alaaddin ile de grmtr. eyh Abdullahn vefatndan sonraTokata giderek eyh Tahirzdeye intisab etmitir. Burada etin bir riyazet hayat
geirmitir. Bir mddet sonra bu eyhi de vefat edince, kaynandan feyz almak
maksadyla yola kmtr. Erzincanda Seyyid Yahya irvannin halifelerinden Pir
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
32/129
hizmetine girmek iin yola kar. Erzincana iki gnlk mesafe gidince SeyyidYahyann vefat haberini alr ve Muhammed Erzincnye dner. Pir Muhammed
Erzincnden ald icazetle Amasyaya gelerek irad vazifesine balar. Osmanl
Sultan II. Bayezid ve Koca Mustafa Paann daveti zere stanbula gelerek irad
vazifesinde bulunur.99
C. MRDLER
elebi Halife, veld bir kii olarak en ok eser veren sflerden biridir.100 Bunun
yannda tasavvuf yolunda arkasnda birok halfe brakmtr. Bunlarn nemlileri;
1. Snbliyye ubesinin kurucusu eyh Yusuf Snbl Sinan Efendi,2. eyh dris Kesrul-Mrd,3. Aksarayl eyh Cemal Efendi,4. eyh Kasm b. Muhammed el-Ceml el-stanbl,5. eyh Alaadin-i Uak,6.
eyh Hayreddin-i Tokad,
7. eyh Cemh- Karamn,8. eyh Sinan- Erdebildir.101Bunlardan baka veys Dede, Muslihuddin Efendi, Selahaddin Efendi, Bayezid
Halife, Ali Dede, Davud Dede de halifeleri arasndadr.102
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
33/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
34/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
35/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
36/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
37/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
38/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
39/129
btn varlklardan fena olma yoluyla gerekleebileceine iaret edilerek fena
makamnn126 nemi vurgulanmaktadr.127
Beyyine sresinin tefsirinde Muhammed (s.a.v.)in kinatn ruhu ve asl
olduu zerinde durulmaktadr128. Bu srenin tefsirinde, srede geen Allahtan bir
eli tabiriyle rabbni ilhamlara iaret edilmesinin mmkn olduu ifade edilerek,
nefsin rabbn ilhamlar araclyla nefsn ve eytn tehlikelerden emin olabilecei
belirtilmektedir.129
diyt sresinin tefsirinde, srede geen nankr insann, eriat, tarkat ve
hakikatte farkl anlamlar olduunu belirterek nankr insan u ekilde
tanmlamaktadr. Nankr insan, eriatta farzlar terk edendir, tarkatta faziletleri terk
edendir, hakikatte ise Allahn iradesine aykr bir iradede bulunandr.130
Kri sresinin tefsirinde, Kri kelimesinin ir yorumu erevesinde
fennn makamlarndan bahseder. Bu kelimenin kymetli anlam vardr. Birincisi,
slikin fiillerinin Allahn fiillerinin nurunda fn olmasdr (fen f efalillah). kincisi,
slikin sfatlarnn Allahn sfatlarnn nurunda fn olmasdr (fen f sftillah).
ncs ve en by, slikin varlnn Allahn ztnn zuhuruyla fn olmasdr
(fen f ztillah). Srenin devamnda da bu makamlar erevesinde yetleri
yorumlar.131
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
40/129
Hmeze sresinin tefsirinde, dnya sevgisinin her trl hatann kayna
olduu belirtilerek dnya sevgisinden kurtulmann neminden bahsedilmektedir.132
hlas sresinin tefsirinde, Alk sresi133 ve Ns sresinin134 tefsirinde olduu
gibi kelimelerin sarf ve nahiv yn zerinde durulduu grlmektedir.135 Bu srenin
tefsirinde, bu sreye ihlas isminin verilmesinin nedenini ir ynden izah ederek
ihlas kavramnn tanmn yapar ve ihlas konusu zerinde durur. Bu srede geen
tek kelimesini ele alarak bir kelimesinden farkl bir anlam tadn belirtir
ve her ikisinin u ekilde tanmn yapar.
Tek: Sfatlarn dikkate almakszn Allahn ztn ifade eder.
Bir: Tm sfatlaryla birlikte Allahn ztn ifade eder.136
Ns sresinin tefsirinde, kutuptan bahsedilmektedir. Bunlar; Rabbn kulu,Melikin kulu ve Allahn kulu. Buna gre srede geen snmann anlam, bu
mertebeye gre izf bir ruha snmadr. nk o, fiiller makamnda, isim, rab ve
ruhtur, sfatlar makamnda, isim, melik ve ruhtur, zt makamnda, isim, ilah ve
ruhtur. eytan, Allah ve Rahmann mukbilidir. eytan bu ikisinin grntsnde
olamaz. Ancak Allahn dier isimlerinin sretine brnebilir. Bu nedenle eytan,
tevhidin srlarn bilmeyen bir eyhe bal mrid iin korkulu bir durum olur.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
41/129
eytann tuzaklarndan kurtulabilmek iin Allah ve Rahman adn ok iyi bilen bir
rifin olmas gerekir.137
Tefsir batan sona incelendiinde, nce istize ve besmelenin, sonra Fatih
sresi ve akabinde de Duh sresinden Ns sresine kadar btn srelerin tertib
sras zere tefsirleri yaplmtr. Sre balklar yoktur. Her sreye besmeleyle
balanm ancak balang olduuna dellet edecek farkl bir renk ve paragraf
kullanlmamtr.
Birka yerde sarf ve nahiv aklamas yaplmtr. Tefsirde youn olarak ir
yorumlara yer yerilmi, kelimelerin szlk anlamlarna yer yer deinilmekle birlikte
arlkl olarak kelimelerin ir anlamlar zerinde durulmutur. Srelerde takip
edilen usl, nce kelimelerin ir anlamlar verilmekte, ardndan yetlerden karlan
ir yorumlar sunulmaktadr. Baz srelerin sonunda da srenin btn olarak iaret
ettii anlamlar zerinde durulmaktadr.138 Netice itibariyle sreler tefsir edilirken
parac bir metottan btncl bir metoda doru yol alnmaktadr. Usl-i tefsirlealkal bir bilgi aranmak istendiinde, yalnzca Alk sresinin ilk inen sre olduu
gze arpmaktadr. Bunun dnda srelerin mekk-meden zellikler ve nzul
sebepleriyle ilgili dahi olsa hibir bilgiye ulalamamtr.
Eserde sfilerin oka kulland ancak shhati bakmndan tartmal hadislere
de yer verilmitir.139
Eserde ad geen sahabler: Ali b. Eb Tlibin annesi,140 Ali b. Eb Tlib141, Eb
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
42/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
43/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
44/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
45/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
46/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
47/129
SONU
XV. Yzylda Osmanl Devletinde her alanda olduu gibi ilim ve fikir alannda
da ykselme dnemi yaanm ve bu dnemde birok eser telif edilmitir. CemaleddinAksaray de tasavvuf bata olmak zere pek ok alanda ilmiyle ne km ve yirminin
zerinde eser vermitir.
Bu dnemde telif edilen eserler birtakm sebeplerden dolay bugn ilim lemine
sunulamam ve yazma nshalar halinde ktphanelerin raflarnda aratrmaclarn
ilgi ve alkasn beklemektedirler. Bu eserlerin gn yzne karlmasna bir nebzekatk olsun diye Cemaleddin Aksaraynin tasavvuf arlkl olarak kaleme ald
Tefsir Risalesinin edisyon kritii yapld.
Bu almaya balarken ncelikle eserin btn nshalarnn elde edilebilmesi
iin ulalabilen btn ktphanelerde aratrmalar yapld. Bulunan btn nshalar
alnd ve karlatrld. Nshalarda fera kayd olmadndan, btn nshalar
okunduktan sonra mstensihlerden kaynakland dnlen hatalarn en az olduu
nsha esas alnd. Daha sonra mellifle ilgili bilgiler aratrld. Bilgiler toplandktan
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
48/129
durumun ne olduuna ksaca deinildi. lm Durumu ksmnda da bu dnemdekiilm, edeb ve fikr hareketler ksaca anlatld.
Birinci blmde mellifin hayat ve eserin iar tefsir olmas hasebiyle tasavvuf
tarihindeki yeri incelendi. Mellifin Hayat ksmnda ismi, nesebi, doum yeri ve
vefat, ilm durumu ve yazm olduu eserler aratrld. Tasavvuf Tarihindeki Yeri
ksmnda tarkat, eyhleri ve mridleri ele alnd.
kinci blmde ise Tefsir Risalesinin tantm yapld. Burada eserin ad ve
mellife aidiyeti, nshalar, eserin ierii ile ilgili bilgiler ve eser tahkik edilirken takip
edilen metod anlatld.
almann son ksmnda Tefsir Risalesinin tahkiki yapld. Tahkik yaplrkenulalabilen tm nshalar karlatrld. Nshalar arasndaki farklar dipnotlarda
belirtildi. Eserde geen ahs isimleri hakknda dipnotlarda ksaca bilgi verildi. Tefsir
edilen yetlerin dnda delil olarak kullanlan yetlerin ve hadislerin tahricleri yapld.
Bylece yazma halinde duran bu eserin, matbu hale gelmesine katkda
bulunulmaya alld.
Bu eserin Trk okuyucusuna da ulaabilmesi iin gzel bir Trke ile tercme
edilmesinin yararl olaca dnlmektedir.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
49/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
50/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
51/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
52/129
z, Mustafa; Cemleddin Aksary, DA, stanbul 1993.
ztuna, T. Ylmaz; Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, Hayat yaynlar
1964.
Rhtm, Mehmet; Seyid Yahya Bakuvi ve Xalvatilik, Baku 2005.Rifat Efendi, Ahmed (Yalkzde); Lgat-i Tarihiyye ve Corafiyye, stanbul 1878.
Sami, emsettin; Kmsul-lm, stanbul 1306.
Sann, Eb Bekr Abdirrezzak b. Hemmam; el-Musannef, Beyrut 1983.
Serin, Rahmi; slm Tasavvufunda Halvetlik ve Halvetler, stanbul 1984.Sreyya, Mehmed; Sicill-i Osman yahut Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye (The Ottoman
Biography), stanbul 1971.
irin, Veli;Anahatlaryla Siyas ve Kltrel Osmanl Tarihi, stanbul 1996.
Tabern, Ebul-Kasm Sleyman b. Ahmed; el-Mucemul-Kebir, Kahire1985.
Tabern, Ebul-Kasm Sleyman b. Ahmed; el-Mucemul-Evsat, thk. Mahmd et-
Tahhn, Riyad 1985.
Tahir, Bursal Mehmed; Osmanl Mellifleri, stanbul 1333.
Takprzde, Ebul-Hayr smuddin Ahmed Efendi; e-ekikun-Numniyye f
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
53/129
nl, Nuri; slam Tarihi (Osmanllardan Gnmze Kadar), stanbul 1994.
zm, lyas; Mcessime, DA, stanbul 2006.
Vassaf, Osmanzde Hseyin; Sefine-i Evliya, haz. Prof. Dr. Mehmet Akku, Prof. Dr.
Ali Ylmaz, stanbul 2006.
Vicdn, M. Sadk (Ebu Rdvan); Halvetiyye, Tomar- Turuk- Aliyye, stanbul 1338-
1341.
Yavuz, Yusuf evki; Fahreddin er-Rz, DA, stanbul 1995.
Yavuz, Yusuf evki; Mebbihe, DA, stanbul 2006.
Yldz, Hakk Dursun (lm mavir ve red.); Doutan Gnmze Byk slam Tarihi,
stanbul 1989.
Yusuf bn Yakub; Menkb- erf ve Tarkatname-i Prn ve Meyh- Tarkat-
liyye-i Halvetiyye, stanbul 1290.
Zirikl, Hayreddin; el-Alm: Kmsu Tercimi li-Eherir-Ricl ven-Nis, Kahire 1976.
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
54/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
55/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
56/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
57/129
)))) )()(
)()()( ))))
"
"
))
.-:1920
.:.:21.:22.:2324"".25
.: .:26.:27.:28.:29.:30:-31
.+ :32
[1/b]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
58/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
59/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
60/129
)()
( )( )(
)( )(
.:-:61.::62.:63.:-:6465
:
.:-66.:-67.:68.:-69-::70
..:71: +:-72
[2/b]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
61/129
][
)()(
)( )(
)
(
)(
.+ :75.: +7677
:-
.
:78.+ :79.:-80).. (+ :81.:82.:83.:84.+ :8586
[3/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
62/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
63/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
64/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
65/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
66/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
67/129
)(
)) )( ))
) (
)) )(
)(
.:174.:175.+ :176: +177
.
178"-"..-:179.:180.: +181.:+ :182183"".184
[5/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
68/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
69/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
70/129
][
)(
)(
)(
)(
))
)(
.::220221"".:..:222223"-".+ :..+ :224.:225226""..-:227228
[6/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
71/129
))
)( ))
)( )(
)(
)(
)()(
)(
.::235.:-236.:237.:238239
:
.
.:-240241"".:..:242.+ :243.: +244.:245.-:246.:247248
[6/b]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
72/129
))
)()( )
(
)()(
))
))
)(
.::254.:255256
:
.
.:-+ ::-257.::258.-:259.:260.::261.+ :262.:::263.:264265
[7/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
73/129
)(
))
))
)(
))
) (
.:270271""..:272.::273274""..:-275.:276.:-277.: +278.::279280"".:..::281.+ :282283
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
74/129
)(
)()(
][
)()( ))
.:-289.:290.:291.:-292.:-293.:294.:295.::296297
[7/b]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
75/129
) ( )(
)( ))
)(
.:-304.-:305306"-"..-:307:308
.309""..:-310311
.:312""..:313314
[8/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
76/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
77/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
78/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
79/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
80/129
))
)))())))
))(
(
)()(
)( ))
) ( )
.:386.: +387388""..:-389.:390.:391.::392.:-393.:394395
"".396"".:
.397
[10/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
81/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
82/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
83/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
84/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
85/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
86/129
)))(
)) )(
)()(
:::488
..-:489.:490.:491.:492.::-493.:-494495\.+ :496497
.:.:-498499\500
[12/b]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
87/129
)( ))
)())
)(
)(
)(
:::507.
.:508509\\:-
.
510
.::.-:511.:512513
[13/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
88/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
89/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
90/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
91/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
92/129
)( ) (
)(
)(
]
[
)(
.:585.:-586.:587.+ :588589
.: .+ :590591"".592
[15/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
93/129
] [
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
94/129
][
) (
)(
)(
)(
)
(
" "
616""..::617618""..+ ::619620
.:- .-:621622"-".+ :.623
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
95/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
96/129
""
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
97/129
)(
)))(
)(
) (
)(
.::-659//660
///..: +661.:-662.:663664
"+". .:665.:666667
[17/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
98/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
99/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
100/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
101/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
102/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
103/129
][
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
104/129
)(
)(
))))
)(
)(
753
"".754""..::755.:-756757\\\758
\
.:759.:::760761
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
105/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
106/129
)
(
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
107/129
)()(
][
)(
)(
)(
790
.:-791"".:.:-792 ..+ :793.:-794795
:
.
.:796.::-797798
[21/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
108/129
)()(
)()(
)
(
][
)(
805"-".+ :..:806.:807.-:808809
"
"
.
.::810.:811812
[21/b]
)
(
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
109/129
)(
))
))
.: +819.:820.+ :821.:-822823
.:824:
./:.
.+ :825826
+ :
:
:
.
.:-827.:828829
[22/a]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
110/129
][
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
111/129
)(
)(
)(
))
)( )(
851""..:-852.:853854
.:.:::855856"".:857"-".858"".859
:
.
.::860.:-861862
[22/b]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
112/129
][
)(
)()()(
.: +864865
.:.: +866.:-867868\869"-".+ :.870
:
.
.-:871.+ :872873
[23/a]
)(
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
113/129
)( ))))
)(
) )
)))(
.-:880.::881882""..: +883.: +884885
.:.-:886.:-887.:888889\890
:-
.
.:891.-:892893
[23/b]
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
114/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
115/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
116/129
...............................................................................
...................................................................................,
..................................................................................
................................................................................. .........................................
.............................................................
..............................................................................
........................................................................................ .........................................................................
..........................................................................,
.....................................................................
................................................. .................................................................................
...........................................................................................
....................................................................................... .................................................................................
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
117/129
............................................................................
.................................................................................
................................................................ ........................................................................
......................................................................
.................................................................................
...................................................................................
........................................................................
............................
...........................................................................
.........................................................
..................
..............................................................
.............................................................................
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
118/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
119/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
120/129
Resim 1/a: ehit Ali Paa Nshas lk Sayfas (almada esas alnan Nsha)
66
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
121/129
Resim 1/b: ehit Ali Paa Nshas Son Sayfas (almada esas alnan Nsha)
67
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
122/129
68
Resim 2/a: Halet Efendi Nshas lk Sayfas
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
123/129
Resim 2/b: Halet Efendi Nshas Son Sayfas
69
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
124/129
Resim 3/a: Hac Mahmut Efendi Nshas lk Sayfas
70
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
125/129
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
126/129
Resim 4/a: Tahir Aa Nshas lk Sayfas
72
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
127/129
Resim 4/b: Tahir Aa Nshas Son Sayfas
73
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
128/129
Resim 5/a: Lala smail Nshas lk Sayfas
74
8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES
129/129
Resim 5/b: Lala smail Nshas Son Sayfas
75